Бастауыш мектепте тұлға - аралық қатынасты қалыптастыру тәжірибелері
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 МЕКТЕПТЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДА ҚИМЫЛДЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Ғылыми зерттеу мәселесінің тарихи-педагогикалық аспектілері ... ... ... ..
Қазақтың ұлттық ойындарын мектептегі дене шынықтыру пәнінде қолданудың педагогикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бастауыш мектеп оқушысының психикалық дамуындағы тұлға-аралық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дене шынықтыру пәні бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыру құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
САБАҚ ҮРДІСІНДЕ ҚИМЫЛДЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒА-АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Дене шынықтыру пәні бойынша ҚР бастауыш білім берудің Мемлеккеттік стандарьын, бағдарламасын және оқулығын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
Қазақтың ұлттық ойындарының элементтерін дене шынықтыру пәнінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бастауыш мектеп жасындағы балалармен дене шынықтыру сабағын ұйымдастырудың психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері ... ...
Тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың мазмұны және оны талдау ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі стандарттардың сілтемелері қолданылған: ,. 1. Қазақстан-2030 бағдарламасы Алматы, 1998.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 1998.
3. 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасында тілдер туралы ҚР заңы.
4. ҚР МЖМБС 2003-2002.
5. Елбасының Қазақстан дамуындағы серпіліс жасау қарсаңында Жолдауы. 16.03.2006ж.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 27 шілдедегі №319 III ЗРК жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.
7. Елбасының Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолдауы.
8. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
9. Қазақстан Республикасының 1 Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан жолы- 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ.
10. Магистрлік диссертацияның рәсімделуіне және қорғалуына қойылатын талаптар, Алматы 2014.
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл магистрлік диссертацияда келесі терминдер анықтамаларымен бірге қолданылады:
Іс-әрекет- әлемді және өз-өзін саналы түрде өзгертетін процесте адамның немеме топтың әлеммен жасайтын өзара іс-әрекеті.
Жеке тұлға- адамның автономиялық-физиологиялық пісіп-жетілуі, оның жүйке және психикалық жүйесінің жетілуі, сонымен бірге танымдық шығармашылық іс-әрекетті, дүниетанымдық, қоғамдық-саяси көзқарастарды, наным-сенімдерді байытудағы сандық және сапалық өзгерістердің өзара байланысу процесі.
Қабілет- бұл бір іс-әрекет орындаудағы тұлғаның жеке дара қасиеті.
Қабілеттілік- тұлғаның өнімді, табысты іс-әрекетті орындаудың шарты болатын жеке психологиялық ерекшеліктер.
Қалыптасу- тұқым қуалаушылықтың, әлеуметтік ортаның, мақсатты бағытталған тәрбиенің және өзінің белсенділігінің әсерінен тұлғаның сомдалуы.
Материалды тұлға-аралық қатынастар- адамға қалыпты өмірге қажетті материалды және рухани мәдениеттің заттарын алуға мүмкіндік береді, олар жекелік дамудың шарттары ретінде қызмет атқарады.
Танымдық тұлға-аралық қатынастар- интеллектуалды дамудың факторы ретінде қызмет атқарады, өйткені адам қарым-қатынасқа түскен индивидтер білімдермен алмасады және өзара байыта түседі.
Кондициондық тұлға-аралық қатынастар- үйренуге даярлықты жасайды, қарым-қатынастың басқа түрлерін дамытуға қажетті нұсқауларын қалыптастырады. Сонымен қатар, ол жанама түрде адамның интеллектуалды және тұлғалық дамуына ықпал етеді.
Мотивациялық тұлға-аралық қатынастар- адамның қосымша қуатының көзі ретінде қызмет атқарады. Мұндай қарым-қатынас нәтижесінде іс-әрекеттің жаңа қызығушылықтары, мотивтері мен мақсаттарын меңгере отырып, адам өзін дамытатын психоэнергетикалық ахуалын арттырады.
Әрекеттік тұлға-аралық қатынастар, оны әрекеттермен, операциялармен, іскерліктер және дағдылармен тұлғааралық алмасу ретінде анықтайды, индивид үшін тікелей дамытушы нәтиже береді, ойткені ол оның жеке іс-әрекетін жетілдіреді және байытады.
Биологиялық тұлға-аралық қатынастар ағзаны оның өмірлік өызметтерін қолдау дамыту шарты ретінде өзіндік сақтау қызметін атқарады.
Әлеуметтік тұлға-аралық қатынастар, адамдардың қоғамдық қажеттіліктеріне қызмет атқарады, қоғамдық өмірдің, топтардың, ұжымның формаларының пайда болуына ықпал ететін фактор болып табылады.
Жанама тұлға-аралық қатынастар адамға тумасынан берілетін қарапайым және тиімді құралдарды және үйрету тәсілдерін тәжірибеде көп қолдануы барысында тәрбиеленуі үшін қажет: шартты рефлекторлық және вербалды.
Тікелей тұлға-аралық қатынастар қарым-қатынас құралын жетілдіре білуге және адамның осы қабілет негізінде өзіндік дамыту мен өзін-өзі тәрбиелеу шарттарын қалыптастыруға көмектеседі, сонымен қатар тұлға-аралық қатынастың өзін саналы түрде меңгеруді қамтамасыз етеді.
Жоғарыда келтірілген анықтамаларға сүйене отырып тұлға-аралық қатынастар адамды тұлға ретінде қалыптастырады, оған нақты мінез-бітістерін, қызығушылықтарын, әдеттерін, бейімділіктерін игеруге, адамгершілік мінез-құлықтардың нормалары мен түрлерін меңгеру, өмір мақсаттарын анықтап алып, оларды жүзеге асыру құралдарын таңдауға мүмкіндік береді деген тұжырымға келдік.
ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы
МЖМБС- Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
Б.д.д- Біздің дәуірімізге дейін
ДТОҒЗИ- Дене тәрбиесінің орталық ғылыми зерттеу институты
ЖДД- Жалпы дене дайындығы
АДД- Арнайы дене дайындығы
ЖОО- Жоғарғы Оқу Орны
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Елбасының Қазақстан-2050 [1] стратегиялық бағдарламасының өзекті мәселесі Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардың, ғылым мен тәжірибенің жетістіктерінің негізінде тұлғаның қалыптасуы мен дамуы үшін қажетті жағдайларды жасау болып отыр. [2].Осы аталған құжаттың Болашақтағы Қазақстанды қалай елестетемін атты бабындағы бағытына сүйене отырып, біз ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениетті өзара сабақтастыра отырып, бүгінгі XXI ғасыр ағымына лайықты тұлға қалыптастыру қажеттілігі өзекті болып отырғандығн көреміз. Ал, бұл XXI ғасыр ағымына лайықты тұлғп- өз ана тілін білетін, басқа тілді құрметтейтін, тарихи зердесі жоғары, ұлттық салт-дәстүрден нәр алған, әлемдік ғылыми- техникалық прогресс көшіне ілесе алатын адамға деген қажеттілік. Мұнда оқыту үрдісінде бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыруда қимылдық ойындардың алатын рөлі маңызды деп білеміз.
Бұл қабылданған құжаттарды саралай келіп, қоғамның қазіргі заманда бастауыш мектеп оқушыларында тұлғааралық қатынасты қалыптастыруға деген талаптың жоғары екендігін көреміз. Осы жоғарғы талаптарға сәйкес мектепте тұлғааралық қатынасты қалыптастыруда қимылдық ойындарды тиімді әдістерін іріктеп, оларды оқу үрдісінде пайдалану мүмкіндіктерін қарастыру қажеттілігі туындайды.
Алға қойған мәселелердің шешімін іздестіру ғылым мен тәжірибеде жинақталған мұраны бастауыш мектеп тәжірибесінде қодануды қажет етеді. Жалпы бастауыш мектептегі ойын, оқыту және басқа мәселелерімен көптеген ғалымдар шұғылданады. Бастаушы мектеп туралы алғашқы идеяларды әлемдік педагогика классиктері Я.А. Коменский, А.Дистербейк, И.Г.Песталоццидің көз қарастарынан және тәжірибесінен көреміз. Бастауыш мектеп дамуына өткен ғасырдың Ресей және Қазақстан ағартушылары мен педагогтары К.Д. Ушинский, П.Ф. Каптерев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, А.Бөкейханов тағы басқалар үлес қосты.
Зерттеу жұмысының обьектісінің бірі ойын, бұл мәселе бойынша Қазақстанда тарихи әдістемелік, ғылыми-теориялық арнайы зерттеулер жүргізген ғалымдар аз емес. Айталық, А. Байтұрсынов [3], М.Жұмабаев [4], М.Ауезов [5] ұлт ойындарының білім берудегі ролін зерттеген. Ал, ойындардың әлеуметтік және педагогикалық мәніне М.Т.Таникеев [6, Е.С.Сағындықов өз еңбектерін арнаған [7]. Этнограф - ғалым Ә.Диваев өзінің Игры киргизских детей [8] атты еңбегіне алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырды. А.А.Алектров (О рождении и воспитании детей ктргизов, првилах и властей родителей, Орынбор 1981г). [9] атты еңбегінде көшпелі қазақ халқының өмір сүу салтындағы ұлттық ойындардың алатын орнын, дүниеге келген сәбидің өсу динамикасына, олардың денсаулығының артып, дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы сол ойындардың пайдалы жақтарын ашып көрсетеді. Ал XX ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М Гуннер [10] қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын жеке-дара ажыратып, алғаш рет бөліп қарастырды. Осы айтылғандармен бірге оқушылардың тұлғааралық қатынастарын қалыптастыру мәселесіне арналған зерттеулерде біздің назарымызды аударды, олардың қатарында тұлғааралық қатынастар мәселесін;
философиялық тұрғыдан А.Ф. Лазурский, Э.Шпрангер, К.Г.Юнг.,
психологиялық тұрғыдан Р.Кэттел, Н.Айзенк, Дж. Гильфорд.,
педагогикалық тұрғыдан П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский,
А.С. Макаренконы айтуға болады.
Оқушы тұлғасын қалыптастыруда ойынның теориясы мен тәжірибесін шет елдік ғалымдар Ф.Шиллер [16], Г.Спенсер [17], К.Гросс [18] өз үлестерін қосты.
Зерттеудің негізгі бағытарын талдау барысында біз бастауыш мектеп жасында қимылдық ойындарды дене шынықтыру сабағында қолдануәдістемесі туралы психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде әлі де толыққанды зерттеліп бітпегенін анықтадық. Міне осы қайшылықтарды шешу қажеттілігі бізге зерттеу тақырыбымызды Қимылдық ойын-оқыту үрдісінде бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыруда қимылдық ойындарды қолданудың тиімді жолдарын іріктеу және оны дене шынықтыру сабақтарында пайдалану мүмкіндігін айқындау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептегі дене шынықтыру сабағының оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: оқу үрдісінде қимылдық ойындар арқылы бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы егер бастауыш мектептегі дене шынықтыру сабағында қимылдық ойындар арқылы тұлғааалық қатынастарды қалыптастырудың тиімді әдістері ұсынылса, онда дене шынықтыру сабақтарында тұлғааралық қатынасты қалыптастыруға мүмкіндік жоғарылайды, өйткені бастауыш мектепте қимылдық ойындарды тұлғааралық қатынасты қалыптастыру үшін тиімді құрал ретінде қолдануға мүмкіндік туады.
Зерттеу міндеттері:
зерттеу мәселесінің тарихи-әлеуметтік алғышарттарын анықтау.
Қимылдық ойынның бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қалыптастыру құралы ретінде дене тәрбиесі сабағында қимылдық ойындарды қолдану бойынша тәжірибелік-педагогикалық жұмыс жүргізу;
Бастауыш мектепте тұлға-аралық қатынасты қалыптастыратын қимылдық ойындарды қолданудың тиімді әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш мектептегі дене шынықтыру сабағында тұлға-аралық қатынасты қалыптастыруға қимылдық ойындарды ұтымды қолдану арқылы қоғам сұранысына сай тұлға дайындауға мүмкіндік туады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық құндылығы:
бастауыш мектептегі дене шынықтыру сабақтарында іс-әрекет
барысында тұлға-аралық қатынастың қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері ұсынылды.
білім беруді ізгілендіру, оқыту мен тәрбиелеудегі тұлғаға тұрақталған
бағыттың, баланың білім алу ортасын байыту концепциясының сипаттамасы жасалды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының ресми материалдары (заңдар,конституция, қаулы-қарарлар т.б.). Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің білім саласына қатысты нормативтік құжаттары (тұжырымдамалар, бағдарламалар, стандарттар, бұйрықтар т.б.), зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер.Бастауыш мектепте тұлға-аралық қатынасты қалыптастыру тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты отандық және шетел педагогтарының, психологтарының, философтарының еңбектеріне теориялық талдау жасау. Оқушылардың практикалық іс-әрекеті мен шығармашылық жұмыстарының нәтижесін эмпирикалық әдістер арқылы зерттеу. Зерттеу мәлметтерін өңдеудің (тестілеу, анкеталау, сұхбат) әлеуметтік және статистикалық әдістері.
Зерттеу базасы: Құлсары қаласы, Жылыой ауданы, Жаңа Қаратон кенті №23 жалпы орта білім беретін мектеп.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
бастауыш мектепте тұлға-аралық қатынасты қалыптастырудың
педагогикалық алғышарттарын анықтау дене шынықтыру сабағында қимылдық ойындар арқылы тұлға-аралық қатынасты қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін айқындайды.
Бастауыш мектепте дене шынықтыру сабағындағы қимылдық ойындардың тұлғааралық қатынасты қалыптастыруға әсерін анықтау қимылдық ойындарды қолданудың тиімді жолын таңдауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
Бастауыш мектепте дене шынықтыру сабағында тұлға-аралық қатынасты қалыптастырудың әдіснамалық алғышарттары анықталды.
Тортінші сыныпта дене шынықтыру сабақтарының мазмұны мен түрлерін ұйымдастырудың мәселесін зерттеумен айналысқан қазіргі таңдағы жалпы педагогикалық бағыттар, әдістер анықталды.
Кіші мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыруда дене шынықтыру сабақтарында қимылдық ойындарды қолданудың тиімділігі эксперименттік тұрғыда дәлелденді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: бастауыш сынып оқушыларында тұлға-аралық қатынасты қалыптастыру үшін қимылдық ойындарды тиімді жүргізудің тәжірибесін жалпы білім беретін мектептерде пайдалануға болады.
Зерттеу екі кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде (2018-2019) психологиялық- педагогикалық және әдістемелік кабинеттер қарастырылды және талданды. Әдебиеттерді теориялық талдау мәселенің жағдайын практикалық тұрғыда зерттеумен сәйкестендірілді. Эксперимент бағдарламасы мен оны жүргізуге арналған диагностикалық тапсырмалар құрастырылды.
Екінші кезеңде (2019-2020) зерттеу болжамы анықталды, міндеттері қарастырылды, түсіндірмелі аппарат құрылды. Осы кезеңде тәжірибелік-эксперименттік жұмыс ұйымдастырылды, оның барысында дене тәрбие сабағында қимылдық ойындар арқылы кіші мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастырудың педагогикалық шарттары анықталды. Тәжіибелік- эксперименттік жұмыстың нәтижелерін талдау, жүйелендіру және материалдарды безендіруді аяқтау іс-шаралары жүзеге асты.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, ғылыми аппараты: мақсаты, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық және теориялық негіздері, әдістері беріліп, ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі, практикалық мәнділігі және негізділігі баяндалды.
Мектептегі дене шынықтыру сабағында қимылдық ойындарды қолдану мәселесінің теориялық негіздері атты бірінші бөлімде ойын барысында кіші мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарының қалыптасу жолдары анықталып, талдау жасалды.
Сабақ үрдісінде қимылдық ойындарды қолдану арқылы оқушылардың тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыру деп аталатын екінші бөлімде бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарының диагностикасын және қимылдық ойындарды қолданудағы тәжірибелік- педагогикалық жұмысына сипаттама жасалған.
Қорытынды болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен қорытындылары түйінделіп, тәжірибелік- педагогикалық жұмыс бойынша тұжырымдар мен ұсыныстар берілген.
Қосымшада дене шынықтыру сабағының жоспары, қимылдық ойындар кестесі ұсынылған.
МЕКТЕПТЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДА ҚИМЫЛДЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Ғылыми зерттеу мәселесінің тарихи- педагогикалық аспектілері.
Қазақстан-2050 бағдарламасы жоғары білім жүйесінің алдына мемлекеттік және оқыту-тәрбиелеу мекемелеріндегі балалармен кәсіби түрде жұмыс атқара алатын педагогикалық кадрлардың жаңа ұрпғын даярлау міндетін артады [2].
Қазіргі таңдағы мұғалім баланы тек оқытып және тәрбиелеп қана қоймай, сонымен қатар оның тұлғасының қалыптасуына да тікелей ықпал етуі керек. Ұсыныоып отырған мәселе кіші мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетін қимылдық ойындарды қолдана отырып, білікті түрде ұйымдастыру барысында шешілуі де мүмкін.
Ойын-тариха түрде қалыптасқан қоғамдық құбылыс, адамға тән өз бетінше орындалатын іс-әрекет түрі.
Ойынның пайда болуының және дамуының табиғи-тарихи негізі еңбек болып табылады. Ойынның алғашқы түрлері алғашқы қауымдық қоғамның синкретикалық өнерінің бір бөлігі ретінде орын алған, олар адамның еңбектік және тұрмыстық әрекетін бейнеледі. Олар ән айтумен, би ьилеумен, музыкамен тығыз байланысты болды.
Өндіріс құралдарының жетілуі, тілдің және ойлаудың дамуы есебінде ойындар дербес іс-әрекет түрінде бөлінді, мазмұны жағынан толықтырыла түсті, жеке қимыл түрлері, жаңа және неғұрлым күрделі әрекет түрлері пайда болды.
Дербес іс-әрекет түріне бөліне отырып, ойындар қоғам өмірін реттеуші ретінде анықталған, бұл тек олардың мазмұнына ғана емес, сонымен қатар берілген қоғамның заңдарына сәйкес балаларды тәрбиелеу мақсатына қолдану міндеттеріне де өзгерістер енгізді. Адамзаттың тарихы ойынмен және оны табиғи, тиімді дене жаттығулары ретінде қолданумен тікелей байланысты. Археологтар қазба жұмыстарының барысында көне ойыншықтарды табуда( ойын тастары, шарлар, сүйектер және т.б), олармен бідің дәуірімізге дейінгі бірнеше мыңжылдықтар мерзімінде өмір сүрген ерте адамдар ойнаған. Ойындар туралы алғашқы кітап б.д.д 500 жыл бұрын жазылған. Оның авторының есіміТимокрит болған. Ежелгі Ассириядағы, Ежелгі Грециядағы ойындар жоғары бағаланған. Әсіресе Ежелгі Рим тарихында ойынның ролі айқын көрінеді. Арабшылар жарысы, гладиаторлардың сайысы сияқты керемет ойындар мемлекеттік саясаттың өлшеміне енгізілген. [19].
Орта ғасырларда ойындардың танымдылығы жоғары дәрежеге жетеді. Бұл халықтың демалу уақытының артуымен түсіндіріледі. Сонымен қатар рыцарьлардың ойыны жоғары бағаланды, олар жпқсы денелік даярлықты талап етті.
XVI ғасырдың орта шенінде ойындарды негізгі мәселе ретінде қарастырған адамды тәрбиелеудің жаңа гуманистік теориялары пайда бола бастады. Франсуа Рабле, Томас Элиот, Мишель Монтель, Т.Кампанелла, Эразм Роттердамский және көптеген прогрессивті ойшылдар дене тәрбиесінің дамуы мен қимыл, ойын ұғымдарының педагогикада өздеріне тиесілі орынды қайта алуына жағдай жасауда үлкен үлес қосты.
Сан ғасырлық педагогикалық тәжірибенің дәлелдеуі бойынша, дене тәрбиесі жүйесінде басты орын ойындарға беріледі. Философиялық- теориялық тұрғыда ойын әрекетінің мәнін ашу Ф.Шиллерден бастау алады. Еркіндік ұғымының мәнін философиялық тұрғыда түсіндіру оның ойын ұғымына адамның еркін іс-әрекетін жүзеге асыру ретінде түсінуге мүмкіндік берді. [20]
Кейіннен, ойын күштің тасуынан пайда болады деген пікірді ағылшын философы Г.Спенсер енгізген болатын. Автордың пікірінше, ойын нақты мақсатты көздейтін іс-әрекет емес, бірақ күшті жаттықтырудың жағымды әрекеті болып табылады.[21] Спенсердің ойын табиғаты туралы түсініктемелері неміс психологы К.Гросстың [22] еңбектерінде жетілдірілді. Оның теориясы жаттығу немесе өзін-өзі тәрбиелеу теориясы болып табылды. Ол ойынға болашақ өмірге даярлық ретінде мән берді, бірақ бұл мәнді тек тұқым қуалау арқылы алған реакцияларды жетілдіру ретінде ғана түсінді. Гросстың теориясы психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде сенімсіз мазмұн алса да, оның теориясындағы баоаның дамуындағы ойынның маңызды орны туралы пікірлер келтіріледі.
Балалар ойынының пайда болуы мен оның еңбекпен байланысы мәселесі В.Вундтың [23] зерттеулерінде басымдық алды. Оның айтуынша: Ойын- бұл еңбектің баласы, ойын түрлерінің барлығы еңбектің түрлеріне ұқсас келеді. Тіршілік еті қажеттілігі адамды еңбектенуге итермелейді. Ал оның барысында адам өзінің күшінің әрекеттерін рахаттану көзі ретінде бағалауды үйренеді.
Вена психологы К.Бюлер [24] ойын ұғымына биологиялық фактор тұрғысынан анықтама береді: қызметтік қанағаттанумен жабдықталған және осы қанағаттанумен қолдау табатын қандай да бір іс-әрекетті оның не істейтініне және қандай байланыста тұратынына қарамастан, біз оны ойын деп атаймыз.
Голландия психологы және физиологы Ф.Бейтендейк ойынға жаңалық енгізумен орындалатын даму ретінде анықтама береді. Ол ойынды нақты инстинктерді жүзеге асыраудағы нақты еліктеу қызметі түрінде қарастырды.
Демек, XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі психологтардың еңбектерінде ойын сананың кездейсоқ дамуының, баланың рухани өмірінің көрінісі ретінде қарастырылды.
Итальян ғалымы Д.А.Колоцца [25] балалар ойыны жайлы материалды жүйеге келтіруге, балалар ойынының психологиялық және педагогикалық мәнін ашып көруге ұмтылыс жасады. Оның айтуынша, дұрыс таңдалған және дұрыс ұйымдастырылған ойын барысында баламен орындалатын тұжырымдар мен ой қорытындылар оның өз тәжірибесінің нәтижесі болғандықтан тәрбиелік мәні зор. Ойын барысында бала барлық қатынаста әрекетшіл болады-мінез-құлқында, сонымен қатар тұжырымдауында да. [25,26]
Ойынды өмірдің бейнеленуі, әлеуметтік шарттармен анықталатын әрекет түрінде түсіну психолог А.Валлонның зерттеулерінің негізінде де орын алады. Оның тұжырымдауынша ойын өз мәні жағынан әлеуметтік сипат алады, өйткені оның көмегімен бала қоршаған заттар, әлеуметтік қатынастар әлемін меңгереді. [26]. Автор балалар ойынында шындық пен қиялдың байланысын дұрыс анықтады. А.Валлонның ойындық еліктеу туралы ой-пікірі қызықты, бала өз ойынынды жаңа ғана басынан кешірген сезімдерді қайталайды екен. Сонымен қатар, оның байқауынша ойындағы еліктеу таңдамалы келеді. Бала ойында өзінде мәртебелі, жақын, ұнамды адамдарға еліктейді. А.Валлон ойынның үлкен тәрбиелік мәнін айрықша атап өтеді.
Өндіріс құралдарының жетілуі, тілдің және ойлаудың дамуы есебінде ойындар дербес іс-әрекет түрі ретінде бөлінді, мазмұны жағынан толықтырыла түсті, жеке қимыл түрлері, жаңа және неғұрлым күрделі әрекет түрлері пайда болды.
Бельгия педагогы, дәрігері, психологы Овид Декроли балалардың дамуын қамтамасыз ететін ойындар жүйесін жасады. Оның жасаған ойындар балалардың қимыл белсенділігі мен рухани дамуының тітіргендіршігі ретінде қарастырылды. Оның айтуынша, ойын-баланың қуанышты шығармашылық іс-әрекеті. Ойнай отырып, бала дамиды; дами отырып ол неғұрлым белсенді әрекетке қажеттілікті сезінеді. [27]
Жоғарыда айтылған шетел психологиясы мен педагогикалық әдебиеттерді талдай келе келесі қорытынды жасауға болады:
Ойын-тариха дамудың барысында пайда болған арнайы іс-әрекет;
Ойын шынайы өмірді бейнелейді, сол себепті де оның мазмұны қоғамдық шарттарға сәйкес өзгереді;
Ойын саналы мақсатқа бағытталған іс-әрекет, ол еңбекпен және өнермен ортақ байланыстар табады.
Ұлы чех педагогы Я.А.Коменский балалар ойынын оларды тәрбиелеудегі қажетті құрал ретінде түсіндіреді, өйткені ойын барысында баланың барлық қабілеттері дамиды, ойын барысындағы қоршаған орта туралы білімдер мен түсініктер кеңейе түседі. [28] Ол алғаш рет ойынның педагогикалық пәнін анықтады, ойын әрекетінің негізгі сипаттамасын анықтады, ойын мектебінің моделін жасады. Оқуды демалыспен үйлестіруді ұсынды, жарыстық ойындарға көптеп көңіл бөлді, бұл ойындар баланың мінезі мен денелік дамуын қамтамасыз етуінде қуатты құрал екенін атап өтті.
Педагог және психолог ретінде Д.Локктың пкірінше, балаларға еркін ойын әрекетіне табиғи түрде ұмтылыс жасау тән болады, оның барысында балалардың табиғи қабілеттері, бейімділіктері мен мүмкіндіктері ашылады. Автордың айтуынша, осы табиғи бейімділіктерге сүйене отырып, педагог оларды дамыту мен тәрбиелеуді тиімді басқара алады. [28.416]
Ж.Ж.Руссо тәрбиені белсенді, сенімді үрдіске айна2лдыруды ұстанды, оның барысында бала қуанышта өмір сүріп, әлемді өз бетінше сезіне біліп, естиді, бақылайды, рухани толыса түседі, таным қажеттілігін қанағаттандырады. Өзінің тәжірибелік әрекетінде балалар ойынын сезімдерді жаттықтыр үшін қолданды. Ж.Ж. Руссо оқуды ойынмен байланыстыруды және көңіл көтеруден білім алуды, білімнен-ойынды алуды ұсынды.[28,417]
И.Г.Песлоции тұлғаның қалыптасу факторының прогрессивті педагогикасы мен адамның барлық күштері мен қабілеттерінің үйлесімді дамуының негізін жетілдірді. [28]. Ол ойындарды оқыту үрдісінің тиімділігін арттыру құралы ретінде қолданды.
Ойын мәселесі бойынша прогрессивті педагогикалық ой-пікірлердің дамуында К.Д.Ушинскийдің еңбектері мәнді орын алды. Оның ескертуі бойынша, ойын барысында балалар ұжымының алғышарттары қалыптасады, балалар тобы қатысатын ойындар олардың қоғамдық қарым-қатынасының дамуына, жеке байланыстарының бекуіне ықпал етеді. [29] Танымал балалар психологы болғандықтан, балалардың жас ерекшелігін ескеруге ұсыныс жасады. Ойынның психологиялық-педагогикалық концепциясының теориялық негіздерін, оның ерекшеліктерін жан-жақты талдау, ойынның бала дамуына ықпалы сияқты мәселелерді зерттеуде өз үлесін қосты. Педагогикалық әдебиетте ойынды шынайы өмірдің бейесі ретінде түсіну алғашқы рет К.Д.Ушинскиймен енгізілген болатын.[29,296]
Революцияға дейінгі Ресейде ойын теориясы мен балалар ойынын тиімді түрде ұйымдастыру әдістемесі сияқты мәселелерді К.Д.Ушинскийден кейін, оның жолын қуушылар Ф.Каптерев [30], П.Ф.Лесгафт [12] , Е.И.Тихеева [32] жалғастырды.
П.Ф.Каптерев, балалар мекемелерін қоғамдық тәрбиенің алғашқы сатысы деп түсіндірді, төрт жасар балаларға еліктеу ойындарына көп уақыт бөлуді ұсынды. Ойындарды басқару қажеттілігіне сілтей отырып, П.Ф.Каптерев балалардың артынан жүруге, олардың білімге және іс-әрекетке деген сұраныстарын қанағаттандыруды ұсынды.[30,105]
Тәрбие мен оқытуда әртүрлі балалар ойындарын қолданудың маңыздылығын П.Ф.Лесгафт атап өтті. Оның пайымдауы бойынша, ойын арқылы тәрбиелеу өз бетінше еңбек етумен байланысты, тәрбиелеудің осы түрі ойынға қатысушылардың қоғамдық пікірін түсінуді, жолдастық қарым-қатынас қалыптастыруда, тәртіптерді басқару және бағыну, олардың сақталуын өз беиінше реттей білуге ықпал етеді. П.Ф. Лесгафттфі айтуы бойынша, балалар ойыны- бос уақыт өткізу емес, керісінше жасс тұлғаны тәрбиелеудегі ақылды педагогикалық тәсіл. [12,136] Ол әрдайым балалар ойындарын педагогикалық мақсатта қолдану қажеттілігіне аса назар аударды: балаларды өз-өзін реттей білуге үйрету, өздерінің сезімдерін ұстана білуді, өз мінез-құлықтарын ақылға бағындыра білуді, ойын тәртібін сақтай білуді, шыншыл болуды, басқа адамның тұлғалық құқықтарын түсіне білуді үйретеді. П.Ф.Лесгафт ойында іс-әрекеттің бір түрін көре білді, ол арқылы балалар өмірге даярланады, дағдылар мен әдеттерді, әлеуметтік тәжірибені меңгереді, болашақ мінезінің бітістерін қалыптастырады.
Е.И.Тихеева ойынды баланың қажеттілігі және тәрбие факторы ретінде түсіндіреді. Оның айтуынша: Әрбір жаңа ойын бұл жаңа тәжірибе болып табылады, ол жаңа түйсінулер мен жаңа дағдыларды меңгеруге және дамушы қабілеттердің көрінуіне алып келеді. [31,103]
Демек, П.Ф.Каптеревтің [30], П.Ф.Лесгафттың [12] , Е.И.Тихееваның [31] пікірлерін балалар ойынының теориясының даму негізі деп қабылдауымызға болады. Олардың пікірлері зерттеліп жатқан мәселенің мәнін түсінуге көмектеседі.
Ойынның педагогикалық теориясы мен тәжірибесін жасауда Н.К.Крупскаяның [14] еңбегі зор. Ол балалар ойынын мақсатқа бағытталған, әлеуметтік, шығармашылық іс-әрекет ретінде жаңа түсінікті енгізді.Н.К.Крупская ойынды өсіп келе жатқан ағзаның қажеттілігі ретінде қарастырып, осы қажеттілігі екі фактормен түсіндірді: біріншіден, баланың қоршаған өмірді танып білуге ұмтылуы, және екіншіден, өзіне тән еліктеумен, белсенділікпен. Ойын -- қоршағанды тану тәсілі, сонымен қатар ол баланың дене күшін дамытады, ұйымдастырушы қабілеттердің, шығармашылықтың дамуына, балалар ұжымының дамуына ықпал етеді. Мектепке дейінгі шақта балалардың басты іс-әрекеті ойын болатын, ол қарым-қатынасқа үлкен мүмкіндік беретін. Мектепке келген уақыттан жетекші іс-әрекет оқуға ауысады. Бірақ баланың мектепке аусыуында іс-әрекетінде қатаң өзгерістер жасаудың қажеті жоқ. Сол себепті де мектепте оқу кезеңінде ойын әрекеті оқыту мен тәрбиелеуде негізгі орын алу керек. Н.К.Крупскаяның дұрыс ескертуі бойынша, мектеп ойынға аз уақыт бөледі, балаға бірден ересек адамның әдістерімен іс-әрекетке бағыт алуды талап етеді. Ол ойынның ұйымдастырушылық рөлін бағалай бермейді. Ойыннан күрделі сабақтарға ауысу тым жылдам өтеді ... ... [14,630]
Н.К.Крупскаядан кейін ойынға бала дамуының құралы ретінде А.С.Макаренко назар аударды. Оның пікірінше, ойын - бұл тұлғаның қалыптасуындағы маңызды тәрбие факторы. Ойын-тек көңілді уақыт өткізу емес. Ол әрдайым баланың әрекеттенуін талап етеді, сол себепті де еңбекке даярлану үрдісі болып табылады. Ойын болашақ азаматтың өміріндегі міндетті емес нәрсе болып көрінеді, бірақ шынына келгенде жоғары қуатты, ақылды, өз бетінше әрекет етуді талап етеді. Ойын баланың өмірінде маңызды орынды алады,- деп жазды А.С.Макаренко. Бала ойында қандай болса, өскеннен кейін жұмыста да сондай болады. Сол себепті де болашақ қызметкерді тәрбиелеу ойыннан басталады ... [15,552] А.С.Макаренконың айтуынша, ойнамайтын балалар ұжымы нағыз ұжым балалар ұжымы бола алмайды.[15,552] Ұлы педагогтың сөздерін қайталайтын болсақ, ойын балаға қажетті нәрсе деп білеміз, өйткені дәл осы ойында бала өмірлік қажетті психикалық процесстер мен қасиеттер қалыптастырылады. Сонымен қатар, ойын балаға таныс, онда бала өзін ыңғайлы сезінеді. Осы мәселе педагогтарға үлкен артықшылық береді.А.С.Макаренконың айтуы бойынша, ойынды педагогикалық үрдіске еенгізу қажет, ойын бала тұлғасының дамуының бірден- бір жолы болып табылады. Автордың пікірі бойынша, балалар ойыны- бұл педагогикалық тұрғыдан сауатты ұйымдастырылған ойын, тәрбиелеуші ойын.Ойын- тәрбие өзіндік тәрбиеге алмасатын құрал. Әрине, егер бұл ойын дұрыс әрі жақсы болса.
Педагогикада ойын және оның педагогикалық басқарылуы мәселесін зерттеу неғұрлым дамыды. Мысалы, ойын мәселесі А.П.Усованы оның ғылыми іс-әрекетінің алғашқы қадамдарынан бастап қызықтырды. Ол ойын және оны педагогикалық басқару концепциясын жасауда үлкен үлесін қосты. Автордың ескертуі бойынша, ойын-балалардың өз бетінше орындайтын іс-әрекеті. Бұл ойынды балалардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру формасы ретінде қарастыруға негіз болды. Балалардың ойын әрекетінің даму дәрежесі ойын әрекеттерінің мазмұны мен орындай білу іскерлігімен сипатталады. А.П.Усова балалардың шынайы қарым-қатынасының дамуында ойынның маңыздылығына, оларды зерттеу қажеттілігіне сілтейді. Оның пікірі бойынша, ойында ұжымды тәрбиелеудегі маңызды сапа қоғамдастық сапасы дамиды. А.П.Усованың пікірінше ойынды басқару оқытуды басқарудан да күрделі және қиын іс болып табылады, бұл басшылық терең білімдер мен үлкен педагогикалық шеберлікті қажет етеді. [32].
Д.В.Менджерицкая- балалар ойынының теориясы мен тәжірибесінің негізін қалаушы болып табылады. Оның осы бағыттағы зерттеулері ізденістердің тереңдігі және жаңалықтардың айқындығымен ерекшеленеді. Оның еңбектеріндегі ойын баланың ерекше тәжірибелік іс- әрекеті және оны жан-жақты тәрбиелеудің құралы болып табылатыны дәлелденді. Сонымен қатар, ол балаларды оқыту мен ойын мазмұны дамуының арасындағы байланысты анықтап берді.[33]
Ойын педагогикасының педагогикалық негіздерін Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев [34] , Д.В.Элькониннің [35] , А.В.Запорожецтің [36] еңбектерінен көре аламыз, олар баланың ойын әрекетінің мазм ұнымен қатар құрылымының да әлеуметтік тарихи шартқа тәуелділігін ұсынды, сонымен қатар оның бала психикасының әртүрлі психикалық үрдістерінің және жеке тұлғасының дамуына ықпалын механизмдерін зерттеуге назар аударды.
Ойын теориясының дамуына Л.С.Выготский маңызды үлесін қосты. Автордың айтуынша: Ойынның мазмұнында дамудың барлық тенденциялары бар: ол даму көзі және жақын аймақтық дамуды жасайды, ойын барысында қажеттіліктердің өзгерісі мен жалпы мінездің өзгерісі анықталады. [37]
А.Н.Леонтьевтің [38] тұжырымдауынша, бала дамуының ең ерте кезеңдерінде ойын-ойыншық арқылы заттарға деген адамзаттық қатынас, онымен адамзаттық әрекет ету іске асады. Бала ойын кезінде қоршаған ортаның шынайы әлемінен меңгергендерін әрекетке келтіреді, оның мазмұнында өзінің өмірге деген қатынасын білдіреді.
Ернекше мәдени құрылым ретінде түсіндірілетін балалар ойынының әлеуметтік табиғаты туралы тезис, Д.Б.Элькониннің зерттеулерінде қарастырылады. Оның пікірінше, ойын қоғам дмуының белгілі бір кезеңдерінде пайда болады және балалардың ересектер өміріне араласудығы ұмтылысын жетілдіру құралы болып табылады, өйткені ересектердің күрделі өндірістік әрекеті балаға тікелей қатысуға мүмкіндік бермейді. Автор ойынның мазмұнын келесіше айқындайды: - бұл ересек адам, оның іс-әрекеті мен басқа адамдармен өзара қатынасы, яғни адамдар арасындағы қатынас, заттармен әрекеттестік арқылы орындалады, адам-зат қатынасында емес, адам-адам қатынасында.[39]
А.В.Запорежец, П.Я.Гальпериннің ой әрекетінің кезеңдік даму теориясына сүйене отырып, ойын психикалық процестердің қалыптасуының өзіндік материалдық кезеңі болып табылады, ол өз кезегінде балаға түсінікті көрнекі-әрекеттік түрде эмоциялық тартымды бейнелерді жасап шығаруға мүмкіндік береді. А.В.Запорожец ойынның мәнін қоршаған орта заттары мен құбылыстарының жалпылама типтік бейнелерінің жүйесін жасауға және олардың әртүрлі құрылымдарын мүмкіндік береді баланың кейінгі дамуына қиялдың және бейнелік ойнаудың қабілеттерін дамуын бағалау өте қиын. [36,320]Демек, ойын жеке шығармашылық өнімі ретінде емес, әлеуметтік ортаның ықпалымен, баланың әлеуметтік тәжірибені меңгеру нәтижесінде дамиды.
Психологиялық- педагогикалық әдебиеттерді талдау нәтижесі ойын іс-әрекетінде бастауыш сынып оқушылары тек білімдер мен іскерліктерді меңгеріп қана қоймайды, сонымен қатар олардың бойында ойша әрекет ете білу қабілетінің қалыптасуына да ықпал етеді.
Қазақ ғалым-педагогтардың ойын туралы көзқарастары да ерекше қызықты мазмұн алады.
Абай Құнанбаевтың еңбектерінде қазақ халқының бүкіл өмірінің маңызды бөлігін алатын ұлттық ойындарға үлкен назар аударылады. Абай халық ойындарының баланың рухани даму және дене дамуы жақсы ықпал ететінін түсіне білді.
Педагогика ғылымының дамуына Жүсіпбек Аймауытовтың Тәрбиедегі жетекшілік тақырыбындағы еңбегі маңызды үлес қосты, оның мазмұнында білім, оқыту, даму дидактикасы сияқты педагогикалық ұғымдар құрастырылады және бала тәрбиесінің маңыздылығы нақтыланады. Ең бастысы ойынды ол тұлғаның даму және тәрбиелеу құралы ретінде ерекше атап өтеді.
Ахмет Байтұрсынов- атақты педагог, ағартушы, қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтардың авторы. Ол балаларды ана тіліне оқытуды дидактикалық ойындарға үлкен мән берді. Қазақ тілінде оқыту тақырыбындағы мақаласында ол былай дейді: ...Тәрбиешілер немесе мұғалімдер баланың көңіл-күйі мен психологиясын ескертуі қажет және де оның ақыл - ой және денелік дамуы іс-әрекетте болып жатқанын да білуі қажет [3, 112]
20-30 жылдары оқыту педагогикасы мен психологиясының теориялық мәселесін қарастыруды ағартушы, ақын- Мағжан Жұмабаев үлкес қосты. Автор балалар ойынының психологиялық мәнін атап өтеді: Баланың ойлауы, қиялдауы оның ойынында көрінеді, бала үшін ойын- еңбек. Ойын кезінде бала қоршаған ортаны танып біледі және белгілі - бір білімдерді меңгереді. [4,83]
М.Жұмабаев ойын- баланың өз әрекеті екенін нақтылайды. [4, 106]
Қазақ ағартушыларының еңбектерінде ойынға тәрбие мен даму әдісі ретінде теориялық негіздер ғана берілмейді, сонымен қатар қазіргі жағдайда өзекті мәселені тиімді шешуде қолдануға болатын тәжірибелі - педагогикалық материал да беріледі.
Қазақтың халық ойындарының әлеуметтік және педагогикалық мәнділігі М.Т.Тәникеевтің [6], Т.Ш.Қуанышевтың [40] , Е.С.Сағындықовтың [7] қазіргі зерттеулерінде анықталады. Авторлардың пікірінше қазақ ойындары ойынға қатысушылардың ұжымдық өзара қатынасын қалыптастыруға, халықтың салт-дәстүрі, тұрымысы жайлы түсініктерін және білімдерін кеңейтеді.
М.Т.Тәникеевтің [6] тұжырымдауынша, ұлттық ойындардың пайда болу тарихын талдау негізінде дұрыс баға беру мен оның сипаты қажет, өйткені әр халық өзінің әлеуметтік-мәдени және экономикалық шарттарына сәйкес өзіне тән ойынды құрастырады.[6,27]
Е.Сағындықов өз зерттеуінде [7] халық ойындарын сабақ үстінде және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарындағы қолдану әдістемесін жасады, мұғалімдер мен тәрбиешілердің, ата-аналардың бірлескен әрекетінің тәжірибесін жалпылайды.
Е.Сағындықовтың [7] көзқарастарын жалғастырады. Автор бастауыш сынып оқушыларының тәрбиелеу мен оқытуда қазақтың ұлттық ойындарының маңызын атап өтеді, мектепте тәрбиелеу- білім беру үрдісінде ұлттық ойындарды қолдану жолдарын қарастырады, балалардың үрдісіндегі өз бетінше әрекет етуі барысында ұлттық ойындарды қолдану шарттары мен әдістерін анықтайды.
Егер Е.Сағындықов [7] пен Т. Иманбековтың еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларына ұлттық ойындарды қолдану қажеттілігі қарастырылған болса, Т.Ш.Қуанышевтің [40] зерттеулері балалар мен өз жұмысында ұлттық ойындарында қолдана алатын болашақ дене тәрбиесі мұғалім даярлауға бағытталған.
Педагогикалық үрдістің құрамында ойынды талдай келе, төмендегідей заңдылық анықталды: педагогикалық үрдісте ойын баланың іс-әреркетінде тек өзінің табиғи жағынан психикалық құбылыс ретінде ғана көрінбейді, сонымен қатар педагогикалық құбылыс ретінде де сипатталады. Мұндай сипатта ойын тек педагогикалық үрдістің негізінде ғана орын алады.
Бұл заңдылық бірден пайда болған оның ол тек тәрбие дамуының белгілі-бір кезеңінде ғана пайда болды немесе ойын педагогикалық құбылысқа тек арнайы педагогикалық міндетті шешуде ғана қолданады.
Педагогикалық үрдісте ойын балалар іс-әрекеті ретінде көрінсе, ал педагогикалық құбылыс ретінде ол әртүрлі қызмет атқарады:
Тәрбие құралы ретіндегі қызмет;
Оқытуды ұйымдастыру формасы қызметі;
Тәрбиені ұйымдастыру формасы қызметі;
Балалар оқыту мен тәрбиелеу тәсілдері және әдістері қызметі.
Қазіргі ғылыми білім негізінде ойын адамның генетикалық алғашқы және өз бетінше жүретін іс-әрекет формасы болып табылады, ол адамның дүниені танып білудегі қажеттілігін қанағаттандырады. Ойын - бұл табиғаттың тірі кереметі. Ол шектеулі және жеткілікті, ол адамға бүкіл өмірінде қуаныш сыйлайды. Ол басқа іс-әрекетке оның мазмұны мен қатынасын арттыра отырып, жеңіл ауысады.
Ойынның маңызды ерекшеліктерінің бірі адамның барлық мүмкіндіктері мен қабілеттерін белсендіретін іс-әрекетті береді.
Сонымен қатар, ойын келер ұрпақтың болашақ өмірге даярлық қызметін орындаушы табиғи және жаңаша дидактикалық құрал ретінде мазмұн алады. Ойында өмірді бейнелей отырып, бала қарым-қатынастың әлеуметтік қажетті формаларын және еңбек іс-әрекеттің алғашқы дағдыларын меңгереді. Сонымен бірге, ойын әрекетін таңдау еркіндігі жақын даму аймағының (Л.С.Выготский) қалыптасуына ықпал етеді және оны өз кезегінде тұлғаның дамуының негізі ретінде анықталатын интеллекті мен тұтас Мен-нің қалыптасуына ықпал етеді. Шешім қабылдауды қамтамасыз ететін ақыл-ой әрекеттерінің қалыптасуында ойын тәжірибесі құнды ерекшелік болып табылады. Әрдайым мәселелік жағдайда бола отырып, бала біртіндеп өмірдің барлық жағдайларында да бірдей қолдана алатын ақыл-ой әрекеттерін дағдыларын меңгере алады. Бірақ, ең маңыздысы, олармен бірге экстремалды жағдайларда шешім қабылдау дағдылары да қалыптасады. Оның мазмұнына уақыттың жетіспеушілігі, ақпараттың жетіспеушілігі және қабылданған шешімдердің нәтижесінің нақтылығы байқалады.
Осыдан төмендегідей қорытынды шығаруға болады, ойын әрекеті шынайы өмірдің жағдайларына бейімделген, жаңа ұрпақтың тіршілік әрекетіне қабілеттерді қалыптастыратын бірден-бір жолды анықтайды.
Дене тәрбиесі бөлімінде ойынның басты рөлі жеке қасиеттер мен қимыл іс-әрекетінің жүйесінде тиімді қолдану жағдайын жасау болып табылады. Ойынсыз мұны орындау мүмкін емес, және тек ойында ғана дағдылардың барлық түрлерін саналы түрде үйретуге болады.
Демек, ойын іс-әрекеті басқа түрлерімен салыстырыла алмайды. Бұл генетикалық қалыптасқан тәрбие институты, онда бала өмірді меңгереді, қарым-қатынастың білімдері мен іскерліктерін меңгереді, қиялдың дамуы мен шығармашылық сана механизмдерінің дамуына ықпал етеді. Ойын арқылы тұлғаның қазіргі таңдағы адам іс-әрекетінің демалыс мәдениетін меңгеру жолымен дамудығы шынайы негіз болып табылады.
1.2 Қазақтың ұлттық ойындарын мектептегі дене шынықтыру пәнінде қолданудың педагогикалық жағдайы.
Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолындағы XXI ғасыр деңгейінде білім беру мен кәсіптік даярлау бөлімінде: XXI ғасыр білімін дамыта алмаған елдің тыңырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың жоғары технологиясы және қамтылуы, өндірістер үшін кадрлер қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманға білім беру жүйесінде әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін, осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз. [2]
Қазақстан жоғарғы оқу орнының міндеті- әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру. Біздің әрбір Қазақстандықтардың жоғары білім алуына нақтылы кепілдік беруіміз керек.
Бәріде мектеп қабырғасынан басталады. Сондықтан біздің 2008 жылдан 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшіп, педагогтардың кәсіптік деңгейін, оқулықтар мен білім беру бағдарламаларының сапасын арттыруымыз керек. Біз мұғалім мамандығының беделі мен абыройын қайтаруға міндеттіміз- делінген.
Ал, Елбасының Қазақстан өз дамуындағы серпіліс жасау қарсаңында атты Жолдауында Қазақстанның ішкі-сыртқы саясатындағы басым бағыттардың бағдары, Қазақстанның алдыңғы қатарлы, бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылып, сол қатардан өзіне тиесілі, лайықты орын алса деген үлкен мақсат -[2] дейді Елбасы.
Әрине, Жолдаудағы айтылған ауқымды да, маңызды мәселелерді бүгін, ертең шеше қою оңай шаруа емес. Өйткені, еліміздің бірнеше ондаған жылдар бойына шикізаттың ролб атқарып, қойнауы байлыққа толы болса да, сол қазынаны тиімді пайдаланып, халықтың игілігіне жарататындай мүмкіндігі болмай келгені, өз тізгінін, өзі алып жүрмегені баршаға аян.
Тәуелсіздікке қол жеткізгелі Қазақстан өндіруші елден, өңдеуші елге көшеміз деген мақсат- мүддені алға қойып келеді. Дей тұрсақ та, оны іс жүзіне асырудың қиындықтарын бір кісідей көріп келеміз. Оны іске асыратын білімді, білікті мамандар, экономист- реформаторлар мектеп қабырғасында отыр. Бүгінгі оқушылар - ертеңгі азаматтар. Олардың бұл жолда үмітпен қарағаны, ертеңгі күнге өз үлесін қосуға дайын болуы, ең алдымен денсаулығы мықты болуы, ең алдымен денсаулығы мықты болуы, салауатты өмір салтының керектігі айтылады.
Қай жағдайда болмасын мақсатқа жетуге, денсаулықтың алар орны дара. Денсаулық - зор байлық, яғни денсаулық мықты болса, оған жоғарыда айтылғандай білім мен біліктілікті қоссақ адам баласы алмайтын қамал болмайды.Адам бойындағы барлық жақсы қасиеттер,салауатты өмір-ең басты байлық.
2014 ж. 17.01 Елбасының 2050 Жолдауында: Салауатты өмір салтын ынталандыру, әрқайсымыздың дене тәрбиесімен айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткілерді, темекі мен алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санатория шараларын сақтауымызға және тағы сол сияқты бағытталған, жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайға, ауруларға қарсы күрес пен денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз, азаматтарымыздың салауатты өмір салтын насихаттау теріс әдістерден спортқа көшіру - тиімді жолдардың бірі болып табылады [2]-делінген.
Дене тәрбиесі - мектептегі оқу-тәрбие ісінің маңызды бөліктерінің бірі болып табылады және оқу-тәрбие ісінің міндеттерін, атап айтқанда дене тәрбиесі бойынша мектеп бағдарламасының көрсетілген міндеттерінің табысты түрде шешуге жәрдемдесуді алдына мақсат етіп қойды.
Дене тәрбиесі арқылы жүргізілетін жұмыстар мектепті коқу жоспары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 МЕКТЕПТЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДА ҚИМЫЛДЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Ғылыми зерттеу мәселесінің тарихи-педагогикалық аспектілері ... ... ... ..
Қазақтың ұлттық ойындарын мектептегі дене шынықтыру пәнінде қолданудың педагогикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бастауыш мектеп оқушысының психикалық дамуындағы тұлға-аралық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дене шынықтыру пәні бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыру құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
САБАҚ ҮРДІСІНДЕ ҚИМЫЛДЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒА-АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Дене шынықтыру пәні бойынша ҚР бастауыш білім берудің Мемлеккеттік стандарьын, бағдарламасын және оқулығын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
Қазақтың ұлттық ойындарының элементтерін дене шынықтыру пәнінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бастауыш мектеп жасындағы балалармен дене шынықтыру сабағын ұйымдастырудың психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері ... ...
Тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың мазмұны және оны талдау ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі стандарттардың сілтемелері қолданылған: ,. 1. Қазақстан-2030 бағдарламасы Алматы, 1998.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 1998.
3. 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасында тілдер туралы ҚР заңы.
4. ҚР МЖМБС 2003-2002.
5. Елбасының Қазақстан дамуындағы серпіліс жасау қарсаңында Жолдауы. 16.03.2006ж.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 27 шілдедегі №319 III ЗРК жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.
7. Елбасының Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолдауы.
8. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
9. Қазақстан Республикасының 1 Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан жолы- 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ.
10. Магистрлік диссертацияның рәсімделуіне және қорғалуына қойылатын талаптар, Алматы 2014.
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл магистрлік диссертацияда келесі терминдер анықтамаларымен бірге қолданылады:
Іс-әрекет- әлемді және өз-өзін саналы түрде өзгертетін процесте адамның немеме топтың әлеммен жасайтын өзара іс-әрекеті.
Жеке тұлға- адамның автономиялық-физиологиялық пісіп-жетілуі, оның жүйке және психикалық жүйесінің жетілуі, сонымен бірге танымдық шығармашылық іс-әрекетті, дүниетанымдық, қоғамдық-саяси көзқарастарды, наным-сенімдерді байытудағы сандық және сапалық өзгерістердің өзара байланысу процесі.
Қабілет- бұл бір іс-әрекет орындаудағы тұлғаның жеке дара қасиеті.
Қабілеттілік- тұлғаның өнімді, табысты іс-әрекетті орындаудың шарты болатын жеке психологиялық ерекшеліктер.
Қалыптасу- тұқым қуалаушылықтың, әлеуметтік ортаның, мақсатты бағытталған тәрбиенің және өзінің белсенділігінің әсерінен тұлғаның сомдалуы.
Материалды тұлға-аралық қатынастар- адамға қалыпты өмірге қажетті материалды және рухани мәдениеттің заттарын алуға мүмкіндік береді, олар жекелік дамудың шарттары ретінде қызмет атқарады.
Танымдық тұлға-аралық қатынастар- интеллектуалды дамудың факторы ретінде қызмет атқарады, өйткені адам қарым-қатынасқа түскен индивидтер білімдермен алмасады және өзара байыта түседі.
Кондициондық тұлға-аралық қатынастар- үйренуге даярлықты жасайды, қарым-қатынастың басқа түрлерін дамытуға қажетті нұсқауларын қалыптастырады. Сонымен қатар, ол жанама түрде адамның интеллектуалды және тұлғалық дамуына ықпал етеді.
Мотивациялық тұлға-аралық қатынастар- адамның қосымша қуатының көзі ретінде қызмет атқарады. Мұндай қарым-қатынас нәтижесінде іс-әрекеттің жаңа қызығушылықтары, мотивтері мен мақсаттарын меңгере отырып, адам өзін дамытатын психоэнергетикалық ахуалын арттырады.
Әрекеттік тұлға-аралық қатынастар, оны әрекеттермен, операциялармен, іскерліктер және дағдылармен тұлғааралық алмасу ретінде анықтайды, индивид үшін тікелей дамытушы нәтиже береді, ойткені ол оның жеке іс-әрекетін жетілдіреді және байытады.
Биологиялық тұлға-аралық қатынастар ағзаны оның өмірлік өызметтерін қолдау дамыту шарты ретінде өзіндік сақтау қызметін атқарады.
Әлеуметтік тұлға-аралық қатынастар, адамдардың қоғамдық қажеттіліктеріне қызмет атқарады, қоғамдық өмірдің, топтардың, ұжымның формаларының пайда болуына ықпал ететін фактор болып табылады.
Жанама тұлға-аралық қатынастар адамға тумасынан берілетін қарапайым және тиімді құралдарды және үйрету тәсілдерін тәжірибеде көп қолдануы барысында тәрбиеленуі үшін қажет: шартты рефлекторлық және вербалды.
Тікелей тұлға-аралық қатынастар қарым-қатынас құралын жетілдіре білуге және адамның осы қабілет негізінде өзіндік дамыту мен өзін-өзі тәрбиелеу шарттарын қалыптастыруға көмектеседі, сонымен қатар тұлға-аралық қатынастың өзін саналы түрде меңгеруді қамтамасыз етеді.
Жоғарыда келтірілген анықтамаларға сүйене отырып тұлға-аралық қатынастар адамды тұлға ретінде қалыптастырады, оған нақты мінез-бітістерін, қызығушылықтарын, әдеттерін, бейімділіктерін игеруге, адамгершілік мінез-құлықтардың нормалары мен түрлерін меңгеру, өмір мақсаттарын анықтап алып, оларды жүзеге асыру құралдарын таңдауға мүмкіндік береді деген тұжырымға келдік.
ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР- Қазақстан Республикасы
МЖМБС- Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
Б.д.д- Біздің дәуірімізге дейін
ДТОҒЗИ- Дене тәрбиесінің орталық ғылыми зерттеу институты
ЖДД- Жалпы дене дайындығы
АДД- Арнайы дене дайындығы
ЖОО- Жоғарғы Оқу Орны
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Елбасының Қазақстан-2050 [1] стратегиялық бағдарламасының өзекті мәселесі Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардың, ғылым мен тәжірибенің жетістіктерінің негізінде тұлғаның қалыптасуы мен дамуы үшін қажетті жағдайларды жасау болып отыр. [2].Осы аталған құжаттың Болашақтағы Қазақстанды қалай елестетемін атты бабындағы бағытына сүйене отырып, біз ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениетті өзара сабақтастыра отырып, бүгінгі XXI ғасыр ағымына лайықты тұлға қалыптастыру қажеттілігі өзекті болып отырғандығн көреміз. Ал, бұл XXI ғасыр ағымына лайықты тұлғп- өз ана тілін білетін, басқа тілді құрметтейтін, тарихи зердесі жоғары, ұлттық салт-дәстүрден нәр алған, әлемдік ғылыми- техникалық прогресс көшіне ілесе алатын адамға деген қажеттілік. Мұнда оқыту үрдісінде бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыруда қимылдық ойындардың алатын рөлі маңызды деп білеміз.
Бұл қабылданған құжаттарды саралай келіп, қоғамның қазіргі заманда бастауыш мектеп оқушыларында тұлғааралық қатынасты қалыптастыруға деген талаптың жоғары екендігін көреміз. Осы жоғарғы талаптарға сәйкес мектепте тұлғааралық қатынасты қалыптастыруда қимылдық ойындарды тиімді әдістерін іріктеп, оларды оқу үрдісінде пайдалану мүмкіндіктерін қарастыру қажеттілігі туындайды.
Алға қойған мәселелердің шешімін іздестіру ғылым мен тәжірибеде жинақталған мұраны бастауыш мектеп тәжірибесінде қодануды қажет етеді. Жалпы бастауыш мектептегі ойын, оқыту және басқа мәселелерімен көптеген ғалымдар шұғылданады. Бастаушы мектеп туралы алғашқы идеяларды әлемдік педагогика классиктері Я.А. Коменский, А.Дистербейк, И.Г.Песталоццидің көз қарастарынан және тәжірибесінен көреміз. Бастауыш мектеп дамуына өткен ғасырдың Ресей және Қазақстан ағартушылары мен педагогтары К.Д. Ушинский, П.Ф. Каптерев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, А.Бөкейханов тағы басқалар үлес қосты.
Зерттеу жұмысының обьектісінің бірі ойын, бұл мәселе бойынша Қазақстанда тарихи әдістемелік, ғылыми-теориялық арнайы зерттеулер жүргізген ғалымдар аз емес. Айталық, А. Байтұрсынов [3], М.Жұмабаев [4], М.Ауезов [5] ұлт ойындарының білім берудегі ролін зерттеген. Ал, ойындардың әлеуметтік және педагогикалық мәніне М.Т.Таникеев [6, Е.С.Сағындықов өз еңбектерін арнаған [7]. Этнограф - ғалым Ә.Диваев өзінің Игры киргизских детей [8] атты еңбегіне алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырды. А.А.Алектров (О рождении и воспитании детей ктргизов, првилах и властей родителей, Орынбор 1981г). [9] атты еңбегінде көшпелі қазақ халқының өмір сүу салтындағы ұлттық ойындардың алатын орнын, дүниеге келген сәбидің өсу динамикасына, олардың денсаулығының артып, дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы сол ойындардың пайдалы жақтарын ашып көрсетеді. Ал XX ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М Гуннер [10] қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын жеке-дара ажыратып, алғаш рет бөліп қарастырды. Осы айтылғандармен бірге оқушылардың тұлғааралық қатынастарын қалыптастыру мәселесіне арналған зерттеулерде біздің назарымызды аударды, олардың қатарында тұлғааралық қатынастар мәселесін;
философиялық тұрғыдан А.Ф. Лазурский, Э.Шпрангер, К.Г.Юнг.,
психологиялық тұрғыдан Р.Кэттел, Н.Айзенк, Дж. Гильфорд.,
педагогикалық тұрғыдан П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский,
А.С. Макаренконы айтуға болады.
Оқушы тұлғасын қалыптастыруда ойынның теориясы мен тәжірибесін шет елдік ғалымдар Ф.Шиллер [16], Г.Спенсер [17], К.Гросс [18] өз үлестерін қосты.
Зерттеудің негізгі бағытарын талдау барысында біз бастауыш мектеп жасында қимылдық ойындарды дене шынықтыру сабағында қолдануәдістемесі туралы психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде әлі де толыққанды зерттеліп бітпегенін анықтадық. Міне осы қайшылықтарды шешу қажеттілігі бізге зерттеу тақырыбымызды Қимылдық ойын-оқыту үрдісінде бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыруда қимылдық ойындарды қолданудың тиімді жолдарын іріктеу және оны дене шынықтыру сабақтарында пайдалану мүмкіндігін айқындау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептегі дене шынықтыру сабағының оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: оқу үрдісінде қимылдық ойындар арқылы бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы егер бастауыш мектептегі дене шынықтыру сабағында қимылдық ойындар арқылы тұлғааалық қатынастарды қалыптастырудың тиімді әдістері ұсынылса, онда дене шынықтыру сабақтарында тұлғааралық қатынасты қалыптастыруға мүмкіндік жоғарылайды, өйткені бастауыш мектепте қимылдық ойындарды тұлғааралық қатынасты қалыптастыру үшін тиімді құрал ретінде қолдануға мүмкіндік туады.
Зерттеу міндеттері:
зерттеу мәселесінің тарихи-әлеуметтік алғышарттарын анықтау.
Қимылдық ойынның бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қалыптастыру құралы ретінде дене тәрбиесі сабағында қимылдық ойындарды қолдану бойынша тәжірибелік-педагогикалық жұмыс жүргізу;
Бастауыш мектепте тұлға-аралық қатынасты қалыптастыратын қимылдық ойындарды қолданудың тиімді әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш мектептегі дене шынықтыру сабағында тұлға-аралық қатынасты қалыптастыруға қимылдық ойындарды ұтымды қолдану арқылы қоғам сұранысына сай тұлға дайындауға мүмкіндік туады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық құндылығы:
бастауыш мектептегі дене шынықтыру сабақтарында іс-әрекет
барысында тұлға-аралық қатынастың қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері ұсынылды.
білім беруді ізгілендіру, оқыту мен тәрбиелеудегі тұлғаға тұрақталған
бағыттың, баланың білім алу ортасын байыту концепциясының сипаттамасы жасалды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының ресми материалдары (заңдар,конституция, қаулы-қарарлар т.б.). Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің білім саласына қатысты нормативтік құжаттары (тұжырымдамалар, бағдарламалар, стандарттар, бұйрықтар т.б.), зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер.Бастауыш мектепте тұлға-аралық қатынасты қалыптастыру тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты отандық және шетел педагогтарының, психологтарының, философтарының еңбектеріне теориялық талдау жасау. Оқушылардың практикалық іс-әрекеті мен шығармашылық жұмыстарының нәтижесін эмпирикалық әдістер арқылы зерттеу. Зерттеу мәлметтерін өңдеудің (тестілеу, анкеталау, сұхбат) әлеуметтік және статистикалық әдістері.
Зерттеу базасы: Құлсары қаласы, Жылыой ауданы, Жаңа Қаратон кенті №23 жалпы орта білім беретін мектеп.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
бастауыш мектепте тұлға-аралық қатынасты қалыптастырудың
педагогикалық алғышарттарын анықтау дене шынықтыру сабағында қимылдық ойындар арқылы тұлға-аралық қатынасты қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздерін айқындайды.
Бастауыш мектепте дене шынықтыру сабағындағы қимылдық ойындардың тұлғааралық қатынасты қалыптастыруға әсерін анықтау қимылдық ойындарды қолданудың тиімді жолын таңдауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
Бастауыш мектепте дене шынықтыру сабағында тұлға-аралық қатынасты қалыптастырудың әдіснамалық алғышарттары анықталды.
Тортінші сыныпта дене шынықтыру сабақтарының мазмұны мен түрлерін ұйымдастырудың мәселесін зерттеумен айналысқан қазіргі таңдағы жалпы педагогикалық бағыттар, әдістер анықталды.
Кіші мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыруда дене шынықтыру сабақтарында қимылдық ойындарды қолданудың тиімділігі эксперименттік тұрғыда дәлелденді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: бастауыш сынып оқушыларында тұлға-аралық қатынасты қалыптастыру үшін қимылдық ойындарды тиімді жүргізудің тәжірибесін жалпы білім беретін мектептерде пайдалануға болады.
Зерттеу екі кезеңнен тұрады.
Бірінші кезеңде (2018-2019) психологиялық- педагогикалық және әдістемелік кабинеттер қарастырылды және талданды. Әдебиеттерді теориялық талдау мәселенің жағдайын практикалық тұрғыда зерттеумен сәйкестендірілді. Эксперимент бағдарламасы мен оны жүргізуге арналған диагностикалық тапсырмалар құрастырылды.
Екінші кезеңде (2019-2020) зерттеу болжамы анықталды, міндеттері қарастырылды, түсіндірмелі аппарат құрылды. Осы кезеңде тәжірибелік-эксперименттік жұмыс ұйымдастырылды, оның барысында дене тәрбие сабағында қимылдық ойындар арқылы кіші мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарын қалыптастырудың педагогикалық шарттары анықталды. Тәжіибелік- эксперименттік жұмыстың нәтижелерін талдау, жүйелендіру және материалдарды безендіруді аяқтау іс-шаралары жүзеге асты.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, ғылыми аппараты: мақсаты, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық және теориялық негіздері, әдістері беріліп, ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі, практикалық мәнділігі және негізділігі баяндалды.
Мектептегі дене шынықтыру сабағында қимылдық ойындарды қолдану мәселесінің теориялық негіздері атты бірінші бөлімде ойын барысында кіші мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарының қалыптасу жолдары анықталып, талдау жасалды.
Сабақ үрдісінде қимылдық ойындарды қолдану арқылы оқушылардың тұлға-аралық қатынастарын қалыптастыру деп аталатын екінші бөлімде бастауыш мектеп оқушыларының тұлға-аралық қатынастарының диагностикасын және қимылдық ойындарды қолданудағы тәжірибелік- педагогикалық жұмысына сипаттама жасалған.
Қорытынды болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен қорытындылары түйінделіп, тәжірибелік- педагогикалық жұмыс бойынша тұжырымдар мен ұсыныстар берілген.
Қосымшада дене шынықтыру сабағының жоспары, қимылдық ойындар кестесі ұсынылған.
МЕКТЕПТЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДА ҚИМЫЛДЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Ғылыми зерттеу мәселесінің тарихи- педагогикалық аспектілері.
Қазақстан-2050 бағдарламасы жоғары білім жүйесінің алдына мемлекеттік және оқыту-тәрбиелеу мекемелеріндегі балалармен кәсіби түрде жұмыс атқара алатын педагогикалық кадрлардың жаңа ұрпғын даярлау міндетін артады [2].
Қазіргі таңдағы мұғалім баланы тек оқытып және тәрбиелеп қана қоймай, сонымен қатар оның тұлғасының қалыптасуына да тікелей ықпал етуі керек. Ұсыныоып отырған мәселе кіші мектеп оқушыларының оқу іс-әрекетін қимылдық ойындарды қолдана отырып, білікті түрде ұйымдастыру барысында шешілуі де мүмкін.
Ойын-тариха түрде қалыптасқан қоғамдық құбылыс, адамға тән өз бетінше орындалатын іс-әрекет түрі.
Ойынның пайда болуының және дамуының табиғи-тарихи негізі еңбек болып табылады. Ойынның алғашқы түрлері алғашқы қауымдық қоғамның синкретикалық өнерінің бір бөлігі ретінде орын алған, олар адамның еңбектік және тұрмыстық әрекетін бейнеледі. Олар ән айтумен, би ьилеумен, музыкамен тығыз байланысты болды.
Өндіріс құралдарының жетілуі, тілдің және ойлаудың дамуы есебінде ойындар дербес іс-әрекет түрінде бөлінді, мазмұны жағынан толықтырыла түсті, жеке қимыл түрлері, жаңа және неғұрлым күрделі әрекет түрлері пайда болды.
Дербес іс-әрекет түріне бөліне отырып, ойындар қоғам өмірін реттеуші ретінде анықталған, бұл тек олардың мазмұнына ғана емес, сонымен қатар берілген қоғамның заңдарына сәйкес балаларды тәрбиелеу мақсатына қолдану міндеттеріне де өзгерістер енгізді. Адамзаттың тарихы ойынмен және оны табиғи, тиімді дене жаттығулары ретінде қолданумен тікелей байланысты. Археологтар қазба жұмыстарының барысында көне ойыншықтарды табуда( ойын тастары, шарлар, сүйектер және т.б), олармен бідің дәуірімізге дейінгі бірнеше мыңжылдықтар мерзімінде өмір сүрген ерте адамдар ойнаған. Ойындар туралы алғашқы кітап б.д.д 500 жыл бұрын жазылған. Оның авторының есіміТимокрит болған. Ежелгі Ассириядағы, Ежелгі Грециядағы ойындар жоғары бағаланған. Әсіресе Ежелгі Рим тарихында ойынның ролі айқын көрінеді. Арабшылар жарысы, гладиаторлардың сайысы сияқты керемет ойындар мемлекеттік саясаттың өлшеміне енгізілген. [19].
Орта ғасырларда ойындардың танымдылығы жоғары дәрежеге жетеді. Бұл халықтың демалу уақытының артуымен түсіндіріледі. Сонымен қатар рыцарьлардың ойыны жоғары бағаланды, олар жпқсы денелік даярлықты талап етті.
XVI ғасырдың орта шенінде ойындарды негізгі мәселе ретінде қарастырған адамды тәрбиелеудің жаңа гуманистік теориялары пайда бола бастады. Франсуа Рабле, Томас Элиот, Мишель Монтель, Т.Кампанелла, Эразм Роттердамский және көптеген прогрессивті ойшылдар дене тәрбиесінің дамуы мен қимыл, ойын ұғымдарының педагогикада өздеріне тиесілі орынды қайта алуына жағдай жасауда үлкен үлес қосты.
Сан ғасырлық педагогикалық тәжірибенің дәлелдеуі бойынша, дене тәрбиесі жүйесінде басты орын ойындарға беріледі. Философиялық- теориялық тұрғыда ойын әрекетінің мәнін ашу Ф.Шиллерден бастау алады. Еркіндік ұғымының мәнін философиялық тұрғыда түсіндіру оның ойын ұғымына адамның еркін іс-әрекетін жүзеге асыру ретінде түсінуге мүмкіндік берді. [20]
Кейіннен, ойын күштің тасуынан пайда болады деген пікірді ағылшын философы Г.Спенсер енгізген болатын. Автордың пікірінше, ойын нақты мақсатты көздейтін іс-әрекет емес, бірақ күшті жаттықтырудың жағымды әрекеті болып табылады.[21] Спенсердің ойын табиғаты туралы түсініктемелері неміс психологы К.Гросстың [22] еңбектерінде жетілдірілді. Оның теориясы жаттығу немесе өзін-өзі тәрбиелеу теориясы болып табылды. Ол ойынға болашақ өмірге даярлық ретінде мән берді, бірақ бұл мәнді тек тұқым қуалау арқылы алған реакцияларды жетілдіру ретінде ғана түсінді. Гросстың теориясы психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде сенімсіз мазмұн алса да, оның теориясындағы баоаның дамуындағы ойынның маңызды орны туралы пікірлер келтіріледі.
Балалар ойынының пайда болуы мен оның еңбекпен байланысы мәселесі В.Вундтың [23] зерттеулерінде басымдық алды. Оның айтуынша: Ойын- бұл еңбектің баласы, ойын түрлерінің барлығы еңбектің түрлеріне ұқсас келеді. Тіршілік еті қажеттілігі адамды еңбектенуге итермелейді. Ал оның барысында адам өзінің күшінің әрекеттерін рахаттану көзі ретінде бағалауды үйренеді.
Вена психологы К.Бюлер [24] ойын ұғымына биологиялық фактор тұрғысынан анықтама береді: қызметтік қанағаттанумен жабдықталған және осы қанағаттанумен қолдау табатын қандай да бір іс-әрекетті оның не істейтініне және қандай байланыста тұратынына қарамастан, біз оны ойын деп атаймыз.
Голландия психологы және физиологы Ф.Бейтендейк ойынға жаңалық енгізумен орындалатын даму ретінде анықтама береді. Ол ойынды нақты инстинктерді жүзеге асыраудағы нақты еліктеу қызметі түрінде қарастырды.
Демек, XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі психологтардың еңбектерінде ойын сананың кездейсоқ дамуының, баланың рухани өмірінің көрінісі ретінде қарастырылды.
Итальян ғалымы Д.А.Колоцца [25] балалар ойыны жайлы материалды жүйеге келтіруге, балалар ойынының психологиялық және педагогикалық мәнін ашып көруге ұмтылыс жасады. Оның айтуынша, дұрыс таңдалған және дұрыс ұйымдастырылған ойын барысында баламен орындалатын тұжырымдар мен ой қорытындылар оның өз тәжірибесінің нәтижесі болғандықтан тәрбиелік мәні зор. Ойын барысында бала барлық қатынаста әрекетшіл болады-мінез-құлқында, сонымен қатар тұжырымдауында да. [25,26]
Ойынды өмірдің бейнеленуі, әлеуметтік шарттармен анықталатын әрекет түрінде түсіну психолог А.Валлонның зерттеулерінің негізінде де орын алады. Оның тұжырымдауынша ойын өз мәні жағынан әлеуметтік сипат алады, өйткені оның көмегімен бала қоршаған заттар, әлеуметтік қатынастар әлемін меңгереді. [26]. Автор балалар ойынында шындық пен қиялдың байланысын дұрыс анықтады. А.Валлонның ойындық еліктеу туралы ой-пікірі қызықты, бала өз ойынынды жаңа ғана басынан кешірген сезімдерді қайталайды екен. Сонымен қатар, оның байқауынша ойындағы еліктеу таңдамалы келеді. Бала ойында өзінде мәртебелі, жақын, ұнамды адамдарға еліктейді. А.Валлон ойынның үлкен тәрбиелік мәнін айрықша атап өтеді.
Өндіріс құралдарының жетілуі, тілдің және ойлаудың дамуы есебінде ойындар дербес іс-әрекет түрі ретінде бөлінді, мазмұны жағынан толықтырыла түсті, жеке қимыл түрлері, жаңа және неғұрлым күрделі әрекет түрлері пайда болды.
Бельгия педагогы, дәрігері, психологы Овид Декроли балалардың дамуын қамтамасыз ететін ойындар жүйесін жасады. Оның жасаған ойындар балалардың қимыл белсенділігі мен рухани дамуының тітіргендіршігі ретінде қарастырылды. Оның айтуынша, ойын-баланың қуанышты шығармашылық іс-әрекеті. Ойнай отырып, бала дамиды; дами отырып ол неғұрлым белсенді әрекетке қажеттілікті сезінеді. [27]
Жоғарыда айтылған шетел психологиясы мен педагогикалық әдебиеттерді талдай келе келесі қорытынды жасауға болады:
Ойын-тариха дамудың барысында пайда болған арнайы іс-әрекет;
Ойын шынайы өмірді бейнелейді, сол себепті де оның мазмұны қоғамдық шарттарға сәйкес өзгереді;
Ойын саналы мақсатқа бағытталған іс-әрекет, ол еңбекпен және өнермен ортақ байланыстар табады.
Ұлы чех педагогы Я.А.Коменский балалар ойынын оларды тәрбиелеудегі қажетті құрал ретінде түсіндіреді, өйткені ойын барысында баланың барлық қабілеттері дамиды, ойын барысындағы қоршаған орта туралы білімдер мен түсініктер кеңейе түседі. [28] Ол алғаш рет ойынның педагогикалық пәнін анықтады, ойын әрекетінің негізгі сипаттамасын анықтады, ойын мектебінің моделін жасады. Оқуды демалыспен үйлестіруді ұсынды, жарыстық ойындарға көптеп көңіл бөлді, бұл ойындар баланың мінезі мен денелік дамуын қамтамасыз етуінде қуатты құрал екенін атап өтті.
Педагог және психолог ретінде Д.Локктың пкірінше, балаларға еркін ойын әрекетіне табиғи түрде ұмтылыс жасау тән болады, оның барысында балалардың табиғи қабілеттері, бейімділіктері мен мүмкіндіктері ашылады. Автордың айтуынша, осы табиғи бейімділіктерге сүйене отырып, педагог оларды дамыту мен тәрбиелеуді тиімді басқара алады. [28.416]
Ж.Ж.Руссо тәрбиені белсенді, сенімді үрдіске айна2лдыруды ұстанды, оның барысында бала қуанышта өмір сүріп, әлемді өз бетінше сезіне біліп, естиді, бақылайды, рухани толыса түседі, таным қажеттілігін қанағаттандырады. Өзінің тәжірибелік әрекетінде балалар ойынын сезімдерді жаттықтыр үшін қолданды. Ж.Ж. Руссо оқуды ойынмен байланыстыруды және көңіл көтеруден білім алуды, білімнен-ойынды алуды ұсынды.[28,417]
И.Г.Песлоции тұлғаның қалыптасу факторының прогрессивті педагогикасы мен адамның барлық күштері мен қабілеттерінің үйлесімді дамуының негізін жетілдірді. [28]. Ол ойындарды оқыту үрдісінің тиімділігін арттыру құралы ретінде қолданды.
Ойын мәселесі бойынша прогрессивті педагогикалық ой-пікірлердің дамуында К.Д.Ушинскийдің еңбектері мәнді орын алды. Оның ескертуі бойынша, ойын барысында балалар ұжымының алғышарттары қалыптасады, балалар тобы қатысатын ойындар олардың қоғамдық қарым-қатынасының дамуына, жеке байланыстарының бекуіне ықпал етеді. [29] Танымал балалар психологы болғандықтан, балалардың жас ерекшелігін ескеруге ұсыныс жасады. Ойынның психологиялық-педагогикалық концепциясының теориялық негіздерін, оның ерекшеліктерін жан-жақты талдау, ойынның бала дамуына ықпалы сияқты мәселелерді зерттеуде өз үлесін қосты. Педагогикалық әдебиетте ойынды шынайы өмірдің бейесі ретінде түсіну алғашқы рет К.Д.Ушинскиймен енгізілген болатын.[29,296]
Революцияға дейінгі Ресейде ойын теориясы мен балалар ойынын тиімді түрде ұйымдастыру әдістемесі сияқты мәселелерді К.Д.Ушинскийден кейін, оның жолын қуушылар Ф.Каптерев [30], П.Ф.Лесгафт [12] , Е.И.Тихеева [32] жалғастырды.
П.Ф.Каптерев, балалар мекемелерін қоғамдық тәрбиенің алғашқы сатысы деп түсіндірді, төрт жасар балаларға еліктеу ойындарына көп уақыт бөлуді ұсынды. Ойындарды басқару қажеттілігіне сілтей отырып, П.Ф.Каптерев балалардың артынан жүруге, олардың білімге және іс-әрекетке деген сұраныстарын қанағаттандыруды ұсынды.[30,105]
Тәрбие мен оқытуда әртүрлі балалар ойындарын қолданудың маңыздылығын П.Ф.Лесгафт атап өтті. Оның пайымдауы бойынша, ойын арқылы тәрбиелеу өз бетінше еңбек етумен байланысты, тәрбиелеудің осы түрі ойынға қатысушылардың қоғамдық пікірін түсінуді, жолдастық қарым-қатынас қалыптастыруда, тәртіптерді басқару және бағыну, олардың сақталуын өз беиінше реттей білуге ықпал етеді. П.Ф. Лесгафттфі айтуы бойынша, балалар ойыны- бос уақыт өткізу емес, керісінше жасс тұлғаны тәрбиелеудегі ақылды педагогикалық тәсіл. [12,136] Ол әрдайым балалар ойындарын педагогикалық мақсатта қолдану қажеттілігіне аса назар аударды: балаларды өз-өзін реттей білуге үйрету, өздерінің сезімдерін ұстана білуді, өз мінез-құлықтарын ақылға бағындыра білуді, ойын тәртібін сақтай білуді, шыншыл болуды, басқа адамның тұлғалық құқықтарын түсіне білуді үйретеді. П.Ф.Лесгафт ойында іс-әрекеттің бір түрін көре білді, ол арқылы балалар өмірге даярланады, дағдылар мен әдеттерді, әлеуметтік тәжірибені меңгереді, болашақ мінезінің бітістерін қалыптастырады.
Е.И.Тихеева ойынды баланың қажеттілігі және тәрбие факторы ретінде түсіндіреді. Оның айтуынша: Әрбір жаңа ойын бұл жаңа тәжірибе болып табылады, ол жаңа түйсінулер мен жаңа дағдыларды меңгеруге және дамушы қабілеттердің көрінуіне алып келеді. [31,103]
Демек, П.Ф.Каптеревтің [30], П.Ф.Лесгафттың [12] , Е.И.Тихееваның [31] пікірлерін балалар ойынының теориясының даму негізі деп қабылдауымызға болады. Олардың пікірлері зерттеліп жатқан мәселенің мәнін түсінуге көмектеседі.
Ойынның педагогикалық теориясы мен тәжірибесін жасауда Н.К.Крупскаяның [14] еңбегі зор. Ол балалар ойынын мақсатқа бағытталған, әлеуметтік, шығармашылық іс-әрекет ретінде жаңа түсінікті енгізді.Н.К.Крупская ойынды өсіп келе жатқан ағзаның қажеттілігі ретінде қарастырып, осы қажеттілігі екі фактормен түсіндірді: біріншіден, баланың қоршаған өмірді танып білуге ұмтылуы, және екіншіден, өзіне тән еліктеумен, белсенділікпен. Ойын -- қоршағанды тану тәсілі, сонымен қатар ол баланың дене күшін дамытады, ұйымдастырушы қабілеттердің, шығармашылықтың дамуына, балалар ұжымының дамуына ықпал етеді. Мектепке дейінгі шақта балалардың басты іс-әрекеті ойын болатын, ол қарым-қатынасқа үлкен мүмкіндік беретін. Мектепке келген уақыттан жетекші іс-әрекет оқуға ауысады. Бірақ баланың мектепке аусыуында іс-әрекетінде қатаң өзгерістер жасаудың қажеті жоқ. Сол себепті де мектепте оқу кезеңінде ойын әрекеті оқыту мен тәрбиелеуде негізгі орын алу керек. Н.К.Крупскаяның дұрыс ескертуі бойынша, мектеп ойынға аз уақыт бөледі, балаға бірден ересек адамның әдістерімен іс-әрекетке бағыт алуды талап етеді. Ол ойынның ұйымдастырушылық рөлін бағалай бермейді. Ойыннан күрделі сабақтарға ауысу тым жылдам өтеді ... ... [14,630]
Н.К.Крупскаядан кейін ойынға бала дамуының құралы ретінде А.С.Макаренко назар аударды. Оның пікірінше, ойын - бұл тұлғаның қалыптасуындағы маңызды тәрбие факторы. Ойын-тек көңілді уақыт өткізу емес. Ол әрдайым баланың әрекеттенуін талап етеді, сол себепті де еңбекке даярлану үрдісі болып табылады. Ойын болашақ азаматтың өміріндегі міндетті емес нәрсе болып көрінеді, бірақ шынына келгенде жоғары қуатты, ақылды, өз бетінше әрекет етуді талап етеді. Ойын баланың өмірінде маңызды орынды алады,- деп жазды А.С.Макаренко. Бала ойында қандай болса, өскеннен кейін жұмыста да сондай болады. Сол себепті де болашақ қызметкерді тәрбиелеу ойыннан басталады ... [15,552] А.С.Макаренконың айтуынша, ойнамайтын балалар ұжымы нағыз ұжым балалар ұжымы бола алмайды.[15,552] Ұлы педагогтың сөздерін қайталайтын болсақ, ойын балаға қажетті нәрсе деп білеміз, өйткені дәл осы ойында бала өмірлік қажетті психикалық процесстер мен қасиеттер қалыптастырылады. Сонымен қатар, ойын балаға таныс, онда бала өзін ыңғайлы сезінеді. Осы мәселе педагогтарға үлкен артықшылық береді.А.С.Макаренконың айтуы бойынша, ойынды педагогикалық үрдіске еенгізу қажет, ойын бала тұлғасының дамуының бірден- бір жолы болып табылады. Автордың пікірі бойынша, балалар ойыны- бұл педагогикалық тұрғыдан сауатты ұйымдастырылған ойын, тәрбиелеуші ойын.Ойын- тәрбие өзіндік тәрбиеге алмасатын құрал. Әрине, егер бұл ойын дұрыс әрі жақсы болса.
Педагогикада ойын және оның педагогикалық басқарылуы мәселесін зерттеу неғұрлым дамыды. Мысалы, ойын мәселесі А.П.Усованы оның ғылыми іс-әрекетінің алғашқы қадамдарынан бастап қызықтырды. Ол ойын және оны педагогикалық басқару концепциясын жасауда үлкен үлесін қосты. Автордың ескертуі бойынша, ойын-балалардың өз бетінше орындайтын іс-әрекеті. Бұл ойынды балалардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру формасы ретінде қарастыруға негіз болды. Балалардың ойын әрекетінің даму дәрежесі ойын әрекеттерінің мазмұны мен орындай білу іскерлігімен сипатталады. А.П.Усова балалардың шынайы қарым-қатынасының дамуында ойынның маңыздылығына, оларды зерттеу қажеттілігіне сілтейді. Оның пікірі бойынша, ойында ұжымды тәрбиелеудегі маңызды сапа қоғамдастық сапасы дамиды. А.П.Усованың пікірінше ойынды басқару оқытуды басқарудан да күрделі және қиын іс болып табылады, бұл басшылық терең білімдер мен үлкен педагогикалық шеберлікті қажет етеді. [32].
Д.В.Менджерицкая- балалар ойынының теориясы мен тәжірибесінің негізін қалаушы болып табылады. Оның осы бағыттағы зерттеулері ізденістердің тереңдігі және жаңалықтардың айқындығымен ерекшеленеді. Оның еңбектеріндегі ойын баланың ерекше тәжірибелік іс- әрекеті және оны жан-жақты тәрбиелеудің құралы болып табылатыны дәлелденді. Сонымен қатар, ол балаларды оқыту мен ойын мазмұны дамуының арасындағы байланысты анықтап берді.[33]
Ойын педагогикасының педагогикалық негіздерін Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев [34] , Д.В.Элькониннің [35] , А.В.Запорожецтің [36] еңбектерінен көре аламыз, олар баланың ойын әрекетінің мазм ұнымен қатар құрылымының да әлеуметтік тарихи шартқа тәуелділігін ұсынды, сонымен қатар оның бала психикасының әртүрлі психикалық үрдістерінің және жеке тұлғасының дамуына ықпалын механизмдерін зерттеуге назар аударды.
Ойын теориясының дамуына Л.С.Выготский маңызды үлесін қосты. Автордың айтуынша: Ойынның мазмұнында дамудың барлық тенденциялары бар: ол даму көзі және жақын аймақтық дамуды жасайды, ойын барысында қажеттіліктердің өзгерісі мен жалпы мінездің өзгерісі анықталады. [37]
А.Н.Леонтьевтің [38] тұжырымдауынша, бала дамуының ең ерте кезеңдерінде ойын-ойыншық арқылы заттарға деген адамзаттық қатынас, онымен адамзаттық әрекет ету іске асады. Бала ойын кезінде қоршаған ортаның шынайы әлемінен меңгергендерін әрекетке келтіреді, оның мазмұнында өзінің өмірге деген қатынасын білдіреді.
Ернекше мәдени құрылым ретінде түсіндірілетін балалар ойынының әлеуметтік табиғаты туралы тезис, Д.Б.Элькониннің зерттеулерінде қарастырылады. Оның пікірінше, ойын қоғам дмуының белгілі бір кезеңдерінде пайда болады және балалардың ересектер өміріне араласудығы ұмтылысын жетілдіру құралы болып табылады, өйткені ересектердің күрделі өндірістік әрекеті балаға тікелей қатысуға мүмкіндік бермейді. Автор ойынның мазмұнын келесіше айқындайды: - бұл ересек адам, оның іс-әрекеті мен басқа адамдармен өзара қатынасы, яғни адамдар арасындағы қатынас, заттармен әрекеттестік арқылы орындалады, адам-зат қатынасында емес, адам-адам қатынасында.[39]
А.В.Запорежец, П.Я.Гальпериннің ой әрекетінің кезеңдік даму теориясына сүйене отырып, ойын психикалық процестердің қалыптасуының өзіндік материалдық кезеңі болып табылады, ол өз кезегінде балаға түсінікті көрнекі-әрекеттік түрде эмоциялық тартымды бейнелерді жасап шығаруға мүмкіндік береді. А.В.Запорожец ойынның мәнін қоршаған орта заттары мен құбылыстарының жалпылама типтік бейнелерінің жүйесін жасауға және олардың әртүрлі құрылымдарын мүмкіндік береді баланың кейінгі дамуына қиялдың және бейнелік ойнаудың қабілеттерін дамуын бағалау өте қиын. [36,320]Демек, ойын жеке шығармашылық өнімі ретінде емес, әлеуметтік ортаның ықпалымен, баланың әлеуметтік тәжірибені меңгеру нәтижесінде дамиды.
Психологиялық- педагогикалық әдебиеттерді талдау нәтижесі ойын іс-әрекетінде бастауыш сынып оқушылары тек білімдер мен іскерліктерді меңгеріп қана қоймайды, сонымен қатар олардың бойында ойша әрекет ете білу қабілетінің қалыптасуына да ықпал етеді.
Қазақ ғалым-педагогтардың ойын туралы көзқарастары да ерекше қызықты мазмұн алады.
Абай Құнанбаевтың еңбектерінде қазақ халқының бүкіл өмірінің маңызды бөлігін алатын ұлттық ойындарға үлкен назар аударылады. Абай халық ойындарының баланың рухани даму және дене дамуы жақсы ықпал ететінін түсіне білді.
Педагогика ғылымының дамуына Жүсіпбек Аймауытовтың Тәрбиедегі жетекшілік тақырыбындағы еңбегі маңызды үлес қосты, оның мазмұнында білім, оқыту, даму дидактикасы сияқты педагогикалық ұғымдар құрастырылады және бала тәрбиесінің маңыздылығы нақтыланады. Ең бастысы ойынды ол тұлғаның даму және тәрбиелеу құралы ретінде ерекше атап өтеді.
Ахмет Байтұрсынов- атақты педагог, ағартушы, қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтардың авторы. Ол балаларды ана тіліне оқытуды дидактикалық ойындарға үлкен мән берді. Қазақ тілінде оқыту тақырыбындағы мақаласында ол былай дейді: ...Тәрбиешілер немесе мұғалімдер баланың көңіл-күйі мен психологиясын ескертуі қажет және де оның ақыл - ой және денелік дамуы іс-әрекетте болып жатқанын да білуі қажет [3, 112]
20-30 жылдары оқыту педагогикасы мен психологиясының теориялық мәселесін қарастыруды ағартушы, ақын- Мағжан Жұмабаев үлкес қосты. Автор балалар ойынының психологиялық мәнін атап өтеді: Баланың ойлауы, қиялдауы оның ойынында көрінеді, бала үшін ойын- еңбек. Ойын кезінде бала қоршаған ортаны танып біледі және белгілі - бір білімдерді меңгереді. [4,83]
М.Жұмабаев ойын- баланың өз әрекеті екенін нақтылайды. [4, 106]
Қазақ ағартушыларының еңбектерінде ойынға тәрбие мен даму әдісі ретінде теориялық негіздер ғана берілмейді, сонымен қатар қазіргі жағдайда өзекті мәселені тиімді шешуде қолдануға болатын тәжірибелі - педагогикалық материал да беріледі.
Қазақтың халық ойындарының әлеуметтік және педагогикалық мәнділігі М.Т.Тәникеевтің [6], Т.Ш.Қуанышевтың [40] , Е.С.Сағындықовтың [7] қазіргі зерттеулерінде анықталады. Авторлардың пікірінше қазақ ойындары ойынға қатысушылардың ұжымдық өзара қатынасын қалыптастыруға, халықтың салт-дәстүрі, тұрымысы жайлы түсініктерін және білімдерін кеңейтеді.
М.Т.Тәникеевтің [6] тұжырымдауынша, ұлттық ойындардың пайда болу тарихын талдау негізінде дұрыс баға беру мен оның сипаты қажет, өйткені әр халық өзінің әлеуметтік-мәдени және экономикалық шарттарына сәйкес өзіне тән ойынды құрастырады.[6,27]
Е.Сағындықов өз зерттеуінде [7] халық ойындарын сабақ үстінде және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарындағы қолдану әдістемесін жасады, мұғалімдер мен тәрбиешілердің, ата-аналардың бірлескен әрекетінің тәжірибесін жалпылайды.
Е.Сағындықовтың [7] көзқарастарын жалғастырады. Автор бастауыш сынып оқушыларының тәрбиелеу мен оқытуда қазақтың ұлттық ойындарының маңызын атап өтеді, мектепте тәрбиелеу- білім беру үрдісінде ұлттық ойындарды қолдану жолдарын қарастырады, балалардың үрдісіндегі өз бетінше әрекет етуі барысында ұлттық ойындарды қолдану шарттары мен әдістерін анықтайды.
Егер Е.Сағындықов [7] пен Т. Иманбековтың еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларына ұлттық ойындарды қолдану қажеттілігі қарастырылған болса, Т.Ш.Қуанышевтің [40] зерттеулері балалар мен өз жұмысында ұлттық ойындарында қолдана алатын болашақ дене тәрбиесі мұғалім даярлауға бағытталған.
Педагогикалық үрдістің құрамында ойынды талдай келе, төмендегідей заңдылық анықталды: педагогикалық үрдісте ойын баланың іс-әреркетінде тек өзінің табиғи жағынан психикалық құбылыс ретінде ғана көрінбейді, сонымен қатар педагогикалық құбылыс ретінде де сипатталады. Мұндай сипатта ойын тек педагогикалық үрдістің негізінде ғана орын алады.
Бұл заңдылық бірден пайда болған оның ол тек тәрбие дамуының белгілі-бір кезеңінде ғана пайда болды немесе ойын педагогикалық құбылысқа тек арнайы педагогикалық міндетті шешуде ғана қолданады.
Педагогикалық үрдісте ойын балалар іс-әрекеті ретінде көрінсе, ал педагогикалық құбылыс ретінде ол әртүрлі қызмет атқарады:
Тәрбие құралы ретіндегі қызмет;
Оқытуды ұйымдастыру формасы қызметі;
Тәрбиені ұйымдастыру формасы қызметі;
Балалар оқыту мен тәрбиелеу тәсілдері және әдістері қызметі.
Қазіргі ғылыми білім негізінде ойын адамның генетикалық алғашқы және өз бетінше жүретін іс-әрекет формасы болып табылады, ол адамның дүниені танып білудегі қажеттілігін қанағаттандырады. Ойын - бұл табиғаттың тірі кереметі. Ол шектеулі және жеткілікті, ол адамға бүкіл өмірінде қуаныш сыйлайды. Ол басқа іс-әрекетке оның мазмұны мен қатынасын арттыра отырып, жеңіл ауысады.
Ойынның маңызды ерекшеліктерінің бірі адамның барлық мүмкіндіктері мен қабілеттерін белсендіретін іс-әрекетті береді.
Сонымен қатар, ойын келер ұрпақтың болашақ өмірге даярлық қызметін орындаушы табиғи және жаңаша дидактикалық құрал ретінде мазмұн алады. Ойында өмірді бейнелей отырып, бала қарым-қатынастың әлеуметтік қажетті формаларын және еңбек іс-әрекеттің алғашқы дағдыларын меңгереді. Сонымен бірге, ойын әрекетін таңдау еркіндігі жақын даму аймағының (Л.С.Выготский) қалыптасуына ықпал етеді және оны өз кезегінде тұлғаның дамуының негізі ретінде анықталатын интеллекті мен тұтас Мен-нің қалыптасуына ықпал етеді. Шешім қабылдауды қамтамасыз ететін ақыл-ой әрекеттерінің қалыптасуында ойын тәжірибесі құнды ерекшелік болып табылады. Әрдайым мәселелік жағдайда бола отырып, бала біртіндеп өмірдің барлық жағдайларында да бірдей қолдана алатын ақыл-ой әрекеттерін дағдыларын меңгере алады. Бірақ, ең маңыздысы, олармен бірге экстремалды жағдайларда шешім қабылдау дағдылары да қалыптасады. Оның мазмұнына уақыттың жетіспеушілігі, ақпараттың жетіспеушілігі және қабылданған шешімдердің нәтижесінің нақтылығы байқалады.
Осыдан төмендегідей қорытынды шығаруға болады, ойын әрекеті шынайы өмірдің жағдайларына бейімделген, жаңа ұрпақтың тіршілік әрекетіне қабілеттерді қалыптастыратын бірден-бір жолды анықтайды.
Дене тәрбиесі бөлімінде ойынның басты рөлі жеке қасиеттер мен қимыл іс-әрекетінің жүйесінде тиімді қолдану жағдайын жасау болып табылады. Ойынсыз мұны орындау мүмкін емес, және тек ойында ғана дағдылардың барлық түрлерін саналы түрде үйретуге болады.
Демек, ойын іс-әрекеті басқа түрлерімен салыстырыла алмайды. Бұл генетикалық қалыптасқан тәрбие институты, онда бала өмірді меңгереді, қарым-қатынастың білімдері мен іскерліктерін меңгереді, қиялдың дамуы мен шығармашылық сана механизмдерінің дамуына ықпал етеді. Ойын арқылы тұлғаның қазіргі таңдағы адам іс-әрекетінің демалыс мәдениетін меңгеру жолымен дамудығы шынайы негіз болып табылады.
1.2 Қазақтың ұлттық ойындарын мектептегі дене шынықтыру пәнінде қолданудың педагогикалық жағдайы.
Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолындағы XXI ғасыр деңгейінде білім беру мен кәсіптік даярлау бөлімінде: XXI ғасыр білімін дамыта алмаған елдің тыңырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың жоғары технологиясы және қамтылуы, өндірістер үшін кадрлер қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманға білім беру жүйесінде әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін, осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз. [2]
Қазақстан жоғарғы оқу орнының міндеті- әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру. Біздің әрбір Қазақстандықтардың жоғары білім алуына нақтылы кепілдік беруіміз керек.
Бәріде мектеп қабырғасынан басталады. Сондықтан біздің 2008 жылдан 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшіп, педагогтардың кәсіптік деңгейін, оқулықтар мен білім беру бағдарламаларының сапасын арттыруымыз керек. Біз мұғалім мамандығының беделі мен абыройын қайтаруға міндеттіміз- делінген.
Ал, Елбасының Қазақстан өз дамуындағы серпіліс жасау қарсаңында атты Жолдауында Қазақстанның ішкі-сыртқы саясатындағы басым бағыттардың бағдары, Қазақстанның алдыңғы қатарлы, бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылып, сол қатардан өзіне тиесілі, лайықты орын алса деген үлкен мақсат -[2] дейді Елбасы.
Әрине, Жолдаудағы айтылған ауқымды да, маңызды мәселелерді бүгін, ертең шеше қою оңай шаруа емес. Өйткені, еліміздің бірнеше ондаған жылдар бойына шикізаттың ролб атқарып, қойнауы байлыққа толы болса да, сол қазынаны тиімді пайдаланып, халықтың игілігіне жарататындай мүмкіндігі болмай келгені, өз тізгінін, өзі алып жүрмегені баршаға аян.
Тәуелсіздікке қол жеткізгелі Қазақстан өндіруші елден, өңдеуші елге көшеміз деген мақсат- мүддені алға қойып келеді. Дей тұрсақ та, оны іс жүзіне асырудың қиындықтарын бір кісідей көріп келеміз. Оны іске асыратын білімді, білікті мамандар, экономист- реформаторлар мектеп қабырғасында отыр. Бүгінгі оқушылар - ертеңгі азаматтар. Олардың бұл жолда үмітпен қарағаны, ертеңгі күнге өз үлесін қосуға дайын болуы, ең алдымен денсаулығы мықты болуы, ең алдымен денсаулығы мықты болуы, салауатты өмір салтының керектігі айтылады.
Қай жағдайда болмасын мақсатқа жетуге, денсаулықтың алар орны дара. Денсаулық - зор байлық, яғни денсаулық мықты болса, оған жоғарыда айтылғандай білім мен біліктілікті қоссақ адам баласы алмайтын қамал болмайды.Адам бойындағы барлық жақсы қасиеттер,салауатты өмір-ең басты байлық.
2014 ж. 17.01 Елбасының 2050 Жолдауында: Салауатты өмір салтын ынталандыру, әрқайсымыздың дене тәрбиесімен айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткілерді, темекі мен алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санатория шараларын сақтауымызға және тағы сол сияқты бағытталған, жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайға, ауруларға қарсы күрес пен денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз, азаматтарымыздың салауатты өмір салтын насихаттау теріс әдістерден спортқа көшіру - тиімді жолдардың бірі болып табылады [2]-делінген.
Дене тәрбиесі - мектептегі оқу-тәрбие ісінің маңызды бөліктерінің бірі болып табылады және оқу-тәрбие ісінің міндеттерін, атап айтқанда дене тәрбиесі бойынша мектеп бағдарламасының көрсетілген міндеттерінің табысты түрде шешуге жәрдемдесуді алдына мақсат етіп қойды.
Дене тәрбиесі арқылы жүргізілетін жұмыстар мектепті коқу жоспары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz