Еліктеуіш сөздерден жасалған үстеулер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Үстеудің семантика - грамматикалық белгілері және оларды таныту жолдары.
Кіріспе
І. Үстеу сөз табы туралы алғашқы алғашқы негіздемелер
1.1 Үстеу сөз табының теориялық негіздерінің зерттелуі
1.2 Үстеу сөз табының оқыту әдістемелік тұрғысынан зерттелуі
ІІ. Үстеудің грамматикалық теориялық сипаты және оқыту әдістемесі
2.1 Үстеудің мектеп оқулықтарындағы семантикалық - грамматикалық сипаты.
2.2 Үстеуің семантика - грамматикалық белгілерін оқыту әдісі
2.3 Үстеуді оқытудың сабақ жоспары

Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Зерттеудің нысаны.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Зерттеудің әдістері.
Зерттеу жұмысының материалдары.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.

1.1 Үстеу сөз табының теориялық негіздерінің зерттелуі
Қазіргі қазақ тілінде үстеу - лексика-семантикалық, морфологиялық белгілері, синтаксистік қызметі ерекшеленген, толығымен зерттелген сөз табы. Үстеудің өзіне тән ерекшеліктерін мағыналық түрлерінің болуынан, сөзжасамдық жүйесінен көруге болады. Үстеу - сөз табы ішінде танылуы қиындау келетін, бірақ түсінуге жеңіл сөз табы. Қазақ тіл білімінде үстеу мәселесін зерттеу А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, К.Сауранбаев, Ғ.Бегалиев, А.Ысқақов, С.Исаев, Қ.Есенов, Е.Саурықов, Ә.Ыбырайым т.б. ғалымдардың пікірлері толық қамтылды.
Алғаш рет қазақ тілші ғалымдарының арасында Ахмет Байтұрсынов үстеу мәселесін қарастырған болатын. Тіл - құрал атты еңбегінде ғалым үстеуді жеке сөз табы ретінде емес, шылаудың құрамында қарастырған. Ғалым шылау сөздерге үстеу, демеулік, жалғаулық, одағай сөздерді жатқызды. Кей сөздер басқа сөздердің мағынасын толықтыру үшін үстеу болады. Мәселен, әрең келдім дегенде, әрең демесе де келгендігі көрініп тұр, бірақ, әрең-ді қосқанда келгендіктің үстіне қалай келгендік көрініп тұр. Әбден бітірді дегенде, әбден демей де бітіргендік көрініп тұр, бірақ қалай бітіргендігі көрінбейді. Бітірді-нің үстіне әбден деген сөз жамалса қалай бітіргендігі де көрінеді. Дөп тиді дегенде тигендігі дөп деп те айтпасақ та көрінеді, бірақ қалай тигендігі көрінбейді. Дөп деген сөзді қосып айтсақ, қалай тигендігі көрінеді. Ол әрі кетті, Мен бері келдім дегенде дегенде әрі, бері деген сөздерді айтпасақ та, оның кеткендігі менің келгендігім көрініп тұр, бірақ оның қайда кеткендігі, менің қайда келгендігім әрі, бері деген сөздерді айтпасақ,көрінбейді [1.165 б.] - деп сипаттап өтеді. Осындай сөз үстіне қосылып, сөздің мағынасын толықтыратын сөздерді үстеу сөз дейміз. Көбінесе сөз орнына басқа сөздер, яки басқа сөзден туынды үстеу сөздер жүреді. Нағыз таза үстеу сөздер қазақ тілінде аз. Үстеу сөз де, туынды үстеу сөз де, үстеу сөз орындағы басқа сөз де - бәрі сұраудан білінеді. Қалай? Қашан? Қайда? деген сөздерге жауап болып айтылатын сөздердің бәрі де, я үстеу сөз, я соның орнындағы төлеу сөз [1.166 б.].
Тіл - құрал оқулығының 1915 жылғы (ІІ жылдық) басылымында зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулықтар, одағайлардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталған. Осыған қарап ғалым оларды жеке сөз табы ретінде санап, оқулықта жеке-жеке сөз табы ретінде анықтама берген деген ойдамыз. Мәселен, А.Байтұрсынов Үстеу тақырыбына анықтаманы төмендегідей берген: Үстеу дейміз - сын есім, сан есім, есімдік, етістік сөздерді толықтыру, күшейту үшін айтылатын сөздерді. Мәселен, тым жақсы, он есе, тап өзі, әрең келдім уа ғайри сондай. Қалай? - тым жақсы, қанша? - он есе, қайсысы? - тап өзі, қайттің? - әрең келдім. Қазақ тілінде түпкі үстеу сөздер, тіпті аз. Көбінесе, үстеу мағынасында басқа есімдерден, есімдіктен, етістіктен шыққан сөздер жүреді. Әуелі түпкі үстеу сөздерді алып қарайық: Сан есім һәм есімді күшейтуші үстеулерді жай - үстеу дейміз, олар мынау: әбден, тым, тіпті, хас, сірә, есе, тап, нағыз, нақ, әрең, дәл, дөп, дейім, әрі, бері, әбден, бұрын, енді, мана, әні, міне, ең, ылғи, таман, сайын, әлі, жория, жорта, дік. [1. 256 б.]. Ғалымның негізгі түбір үстеуі мағынасында түпкі үстеу терминін қолданған, сонымен қатар жай үстеу терминін де қолданғанын берілген анықтамадан байқап отырмыз. Демек, 1914 жылғы басылымның берілуінде үстеуді шылаулар тобына жатқызған пікірін қарастырып, 1915 жылғы басылымда үстеуді жеке сөз табы ретінде таныған. Бұл басылымда А. Байтұрсынов үстеу мәселесін толықтырған, әсіресе мағыналық тобына байланыста анықтамалар берілген.
Ғалым бұл оқулықта үстеуді мағыналық құрамына қарай 5-ке бөледі: нықтаулық, сынаулық, өлшеулік, мезгілдік, мекендік.
А.Байтұрсынов үстеудің түрлерінің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, мысалдармен дәлелдеген.
1) Нықтаулық үстеу дейміз - басқа сөздердің мағынасын нығыздау үшін айтылатын сөздерді, мәселен, ең жақсы, бек нашар, әбден қанды, тым шабан, өте тығыз, тіпті қысқа, тап өзі, нақ сол, нағыз арзан, дәл тиді, дөп келді, дәлме-дәл он кісі, қас жаман, қасақана айтты, әдейі айтпады, жәдә шаршады, тікелей қоя берді, әсіресе мақтағаны.
Көбінесе қарап отырғаны. Осындағы ірі харіфтермен жазылған сөздер нықтаулық үстеу болады. Бұлардан басқа да сөздердің мағынасын күшейтетін, нықтайтын сөздер нықтаулық үстеу болады. [1. 257 б.].
2) Сынаулық үстеу дейміз - істің сынын көрсететін сөздерді. Сынаулық
үстеу болатын - зат есім, сын есім, есімдік, етістік сөздер. Бұлардың үстеу екен - еместігін сұраудан айырамыз. Сынаулық үстеу сұрауы: қалай? қалайша? Осы сұрауға жауап болмаған сөз үстеу болмайды.
Жақсы оқиды, жаман жазады, сыбай қонады, жаяу жүреді дегенде, ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (оқиды қалай? - жақсы, жазады қалай? - жаман, қонады қалай? - сыбай, жүреді қалай? - жаяу). Бұлар үстеу орнына жүретін сын есімдері.
Шалқасынан түсті, етбетінен құлады, орысша айтуы, адамша сөйледі
дегенде ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (түсті қалай? - шалқасынан, құлады қалай? - етбетінен, сөйледі қалай? - адамша). Бұлар үстеу орнына жүретін зат есімдер.
Екі - екіден бөлді, үш - үштен алды, төрт - төрттен қойды, он - оннан
санады, жиырмадан үлестірді дегенде ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (бөлді қалай? - екі - екіден, алды қалай? - үш -үштен, қойды қалай? - төрт - төрттен, санады қалай? - он - оннан, үлестірді қалай? - жиырмадан). Бұлар үстеу орнына жүретін сан есімдер.
Олай айтпады, солай сөйледі, бұлайша етпелік, сеніңше болсын, біздерше ойламапты дегенде ірі жазылған сөздер қалай? қалайша? деп сұрағанға жауап болып тұр (Айтпады қалай? - олай, сөйледі қалай? - солай, етпелік қалайша? - бұлайша, болсын қалайша? - сеніңше, ойламапты қалайша? - біздерше). Бұлар үстеу орнына жүретін есімдіктер.
Саулап жанды, жантайып жатты, еңкейіп қарады, еңіреп жылады дегенде ірі жазылған сөздер қалай? деп сұрағанға жауап болып тұр (жанды қалай? - саулап, жатты қалай? - жантайып, қарады қалай? - еңкейіп, жылады қалай? - еңіреп). Бұлар үстеу орнына жүретін етістіктің көсемше түрлері. [1. 258 б.].
3) Өлшеулік үстеу дейміз - сынның я істің шамасын көрсететін сөздерді. Өлшеулік үстеу болатын зат есім, сын есім, есімдік, етістік сөздер. Бұлардың да үстеу екен - еместігін сұраудан айырамыз. Өлшеулік үстеу сұраулары: қанша? неше есе? Осы сұрауға жауап болмаған сөз өлшеулік үстеу болмайды.
Түске шейін ұйықтады, кешке дейін жатты, ауылға шейін қуды дейміз.
Түске шейін, кешке дейін, ауылға шейін деген сөздер қанша? деп сұрағанға жауап болады, (ұйықтады қанша? - түске шейін, жатты қанша? - кешке дейін, қуды қанша? - ауылға шейін). Бұлар үстеу орнындағы зат есім сөздер.
Аз берді, көп алды дейміз. Аз, көп деген сөздер қанша? деп сұрағанға жауап болады, (берді қанша? - аз, алды қанша? - көп). Бұлар үстеу орнындағы сын есім сөздер.
Екі есе артық, бес есе кем дейміз. Екі есе, бес есе деген сөздер неше есе? деп сұрағанға жауап болады, (артық неше есе? - екі есе, кем неше есе? - бес есе). Бұлар үстеу орнындағы сан есім сөздер.
Сонша әдемі, мұнша кешікті, онша шапшаң емес дейміз. Сонша, мұнша, онша деген сөздер қанша? деп сұрағанға жауап болады, (қанша әдемі? - сонша әдемі, кешікті қанша? - мұнша кешікті, шапшаң емес қанша? - онша). Бұлар үстеу орнындағы есімдіктер.
Тойғанша жеді, қанғанша ішті, жеткенше шапты дейміз. Тойғанша,
қанғанша, жеткенше деген сөздер қанша? деп сұрағанға жауап болады, (қанша жеді? - тойғанша, ішті қанша? - қанғанша, шапты қанша? - жеткенше). Бұлар үстеу орнындағы етістік сөздер. [1. 258 б.].
4) Мезгілдік үстеу дейміз - істің мезгілін көрсететін сөздерді. Мезгілдік
үстеу болатын зат есім, есімдік, етістік сөздер. Бұлардың үстеу екен - емесін сұраудан айырамыз. Мезгілдік үстеу сұраулары: қашан? қашаннан? Бұл сұрауларға жауап болмаған сөз мезгілдік үстеу болмайды.
Атам заманнан солай, күн сайын толады дейміз. Атам заманнан, күн
сайын деген сөздер қашаннан? қашан? деп сұрағанға жауап болады, (қашаннан солай? - атам заманнан, қашан толады? - күн сайын). Бұлар үстеу орнындағы зат есім сөздер.
Мұнан басқа туынды һәм түпкі үстеулер бар. Мәселен, бүгін, кеше, ертең, биыл, бүрсі күн (бұрнағы күн), бұрнағы жыл, алдыңғы күн, алдыңғы жыл, соңыра, қашаннан, ілезде (бұлар туынды үстеу), бұрын, мана, әлі, тағы, дәйім, дереу (бұлар түпкі мезгілдік үстеулер). [1. 259 б.].
5) Мекендік үстеу дейміз - істің мекенін көрсететін сөздерді. Мекендік
үстеу болатын зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік сөздер. Бұлардың мекендік үстеу екен-емесін сұраудан айырамыз. Мекендік үстеу сұраулары: қайда? қайдан? Бұл сұрауларға жауап болмаған сөздер мекендік үстеу болмайды.
Тыста жатыр, қалаға барды, жайлаудан қайтты дейміз. тыста, қалаға, жайлаудан деген сөздер қайда? Қайдан? деп сұрағанға жауап болады (жатыр қайда? - тыста, барды қайда? - қалаға, айтты қайдан? - жайлаудан). Бұлар үстеу орнындағы зат есім сөздер.
Онда бармады, мұнда келді дейміз. Онда, мұнда деген сөздер қайда? қайдан? деп сұрағанға жауап болады (бармады қайда? - онда, келді қайда? - мұнда). [1. 259 б.].
Ахмет Байтұрсынов үстеу жасаушы қосымшаларды көрсетпесе де, туынды үстеулер деген терминді қолданып, оның мысалдарын келтірген. Негізгі үстеулер терминінің орнына түпкі үстеулер терминін қолданған. Түпкі үстеулерге мана, бұрын, әлі, дәйім, дереу сияқты мысалдармен берген.
Бұл қазақ тілі білімінде мектеп оқулығында үстеу туралы алғашқы берілген мағлұматтар болғандықтан берілген мәліметті толық көрсетуге тырыстық.
Қ.Жұбановтың Қазақ тілі грамматикасында термин сөздерді қолдануы бүгінгі тіл білімінде қалыптасқан атаулардан бөлек. Мәселен, үстеу терминін бүгінде қалыптасқан ұғымында емес оны жұрнақ терминінің орнына қолданғанын байқадық: Сөздің түп мағынасына үстеме мағына қосатын қосымшаны - үстеу дейміз [2. 165 б.].
Ғалым Қ.Жұбанов А.Байтұрсыновтың үстеу мәселесінің біраз пікірлерімен келіспеген. Мысалы:
А.Байтұрсынов нықтаулық үстеу деп атаған ең, тым, нақ, өте деген тілдік бірліктердің үстеуге қате қосылғанын айтады. [2. 233 б.].
сайын, есе, таман сияқты сөздер мен көсемшелер, септеулі есімдер үстеуге қате қосылған дейді;
үстеу деген терминді А.Байтұрсынов дұрыс қолданбаған, оның орнына мезгіл-мекен есім деген терминді ұсынған.
Осы айтқан сындардың дұрыс-бұрыстығын ғылымның кейінгі дамуы анықтады.
Қ.Жұбановтың нықтаулық үстеулер туралы пікірі кітапта болмаса да, кейінгі ғалымдар өз еңбектерінде оның дұрыс екенін дәлелдеп жүр. Бұл туралы Н.Оралбаева мен С.Исаевтың еңбектерін айтуға болады. 1986 жылы А.Қалыбаева мен Н.Оралбаева Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі атты еңбегінің 5 тарауы Қазақ тіліндегі көмекшілер деп аталады. Бұл тарауды Н.Оралбаева жазған. Ол тарауда ғалым тілдегі көмекші сөздердің мәселесін жан-жақты сипаттап, тіліміздегі көмекші сөздердің толық танылмай жүргенін дәлелдеген.
Ғалымдарымыздың зерттеуі бойынша Қ.Жұбановтың шылаулар үстеу құрамында көрсетілген деген пікірінің дұрыстығы анықталды, олар қазір үстеу құрамында жоқ.
Қ.Жұбановтың көсемшелер мен септеулі сөздерді үстеуге қате қосты деген пікірі расталған жоқ. Қазіргі грамматикаларда көсемше жұрнағы мен септік жалғаулардың түбірге кірігуі арқылы жасалған туынды үстеулер бары дәлелденген мәселе (біртіндеп, өйтіп, бүйтіп, бекерге, амалсыздан, бірге, артта т.б.)
Қ.Жұбановтың пікірінше, А.Байтұрсынов қолданған үстеу термині өз орнында қолданылмаған. А.Байтұрсыновтың үстеу деп атағаны - орыстың наречие дегенін (қазақшалағанда, сөздің үсті деген сөз) тікелей аударылып алған ғана болады. Өзінің болмысын, ерекшелігін ашып тұрған жоқ, үстеу еншісіне тиген категория етістікпен аталатын істің не мезгілін, не мекенін көрсететін сөздер болғандықтан, оларды мезгіл-мекен есім деп, ғалым үстеу терминінің орнынан мезгіл-мекен есім деген атауды қолданады.
Қ.Жұбановтың үстеуге байланысты берген мезгіл-мекен есім деген термині ғылымда қолданысқа түспеді. А.Байтұрсынов ең алғаш пікірін қалдырған үстеу деген термин ғылымда орнықты, сондықтанда үстеу терминін қолданысқа түсірген А.Байтұрсынов деп айта аламыз. Сонымен қатар А.Байтұрсынов үстеуді жеке сөз табына қосып, барлық мағыналық түрлеріне анықтама берген және үстеудің негізгі және туынды түрлері барын да дәлелдеген. Ғалымның кейбір үстеуге байланысты көзқарастарында ауытқулардың болуына қарамастан, үстеу туралы алғашқы негізді қалаған А.Байтұрсынов екені сөзсіз.
1937 жылғы кезеңге байланысты жаңа оқулықтар талап етілген кезде тіл біліміне С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Н.Сауранбаев, Ғ.Бегалиев сияқты ғалымдар қосылды. Ғалымдар тіл білімінің әр саласын қамтитын оқулық жазуға кіріскен. Осы кезеңде жазылған оқулықтардағы үстеу туралы мәліметтерді қарастырып көрейік.
Профессор С.Аманжолов Үстеу дегеніміз - істің қимылын, белгісін, мезгілін білдіретін сөз - деп түсінік береді. [3. 94 б.]. Ғалым оларды қызметіне қарай екі топқа бөледі: етістікпен тіркесетін етістік үстеулер және есімдермен тіркесетін есім үстеулер. Автор етістік үстеулерге қимылдың белгісін білдіретін: қолма-қол, ауызба-ауыз, дәл, жаңа, кеше, бүгін үстеулерін жатқызады. Есім үстеулерге орасан, тым, тіпті, аса, өте сияқты түрлерін жатқызады.
С. Аманжолов үстеулердің жасалуындағы басқа сөз таптардың қызметін тани білген. Ғалымның пікірін былай жіктеуге болады:
1) сын есім етістіктің алдынан келіп қалай? деген сұраққа жауап беріп, пысықтауыш қызметін атқарып, үстеу қатарына өтеді. Мысалы: Ол жақсы оқиды (қалай оқиды?);
2) зат есімнің қосымша арқылы қосарланған түрінен және екі түбірдің бірігуінен үстеу жасалады: қолма-қол, көзбе-көз, бүгін, күндіз;
3) зат есімге - ша-ше, -дай-дей жұрнақтары жалғану арқылы үстеу жасалады: адамша, адамдай;
4) есімдікке - ша-ше, -дай-дей жұрнақтары жалғанып үстеу жасайды: менше оқы, мендей оқуың керек;
5) сан есімдерге - дан-ден жалғауы жалғанып және - ақ шылауы қосылып үстеу тудырады. Мысалы: Комсомолдар міндеттерін бірден орындады;
6) зат есімдерге жалғанған септік жалғаулары және тәуелдік жалғауының 3-жағы үстеу жасайды: кешке (барыс септік) , түнде (жатыс септік) , өткен жылы, өткен жылда.
7) өте, аса деген үстеулердің түбірі өт, ас деген етістік деген пікірлерді айтады. [3. 96 б.].
С.Аманжолов осы грамматикада үстеудің сөзжасамдық жұрнағына -дай, -дей жұрнағын қосып, үстеудің қосарлану тәсілі арқылы жасалуын көрсетеді.
Сонымен қатар есім сөздерден әр түрлі жолдардың арқасында үстеу құрамының толығып отыратындығын да көрсеткен. Бұл оқулықта кейбір кеткен қателіктерлі байқадық. Мысалы, пысықтауыш қызметіндегі сын есімнің қатыстылығына байланысты жақсы сөзі үстеу деп берілген. Грамматикалық терминдердің атауында жұрнақты шылау деп көрсетуі де кездеседі.
Қазақ тілі морфологиясының ғылыми негізін қалаған ғалым - А.Ысқақов. Ғалым сөздерді таптастыру теориясын да жасағаны мәлім. Сол мәселерді зерртеуді ғалым үстеу сөз табын зерттеуден бастаған. 1947 жылы үстеу мәселесі бойынша кандидаттық диссертация қорғайда. Ғалымның ол зеттеу еңбегі 1950 жылы Наречие в современном казахском языке деген атпен жарық көрді.
Бұл - сол замандағы алғашқы жекелеген ғылыми монографиялардың бірі, ал үстеу мәселесінде қазақ тіл біліміндегі алғашқы ғылыми монография болып есептелді. Осы еңбекте үстеу жан-жақсы ғылыми түрде сипатталып, оның негізгі мәселелерді анықталды. Оны осы мәселелерден анықтауға болады:
Түркі тілдерінде үстеудің зерттелу тарихынан (Из истории изучения в категории наречия в тюркских языках) 4 с.5-21
Қазіргі қазақ тіліндегі үстеу мәселесі (Проблема наречия в современном казахском языке)
Үстеу мағынасы (Семантика наречия)
Үстеудің морфологиясы (Морфология наречия)
Үстеу синтаксисі (Синтаксис наречия)
Бұл монографияда үстеудің түркі тілдерінде қалай зерттелгені туралы бірінші рет ақпарат берілген.
Монографияның 2-бөлімінде үстеуге теориялық ғылыми сипаттама жасалған. Сипаттама жасау барысында 5 бөлікке бөліп, дәлелдеп шыққан:
Қазақ тілінде үстеу сөз табы тұрғысынан (наречие как часть речи в казахском языке)
Сын есім - үстеу мәселесі ( вопрос о прилагательных наречиях)
Ауыспалы категориялар туралы (о переходных категориях)
Көмекші есімдер туралы (о служебных именах)
Кіріккен формалар құрамындағы кейбір тірі қосымшалар туралы ( о не которых живых аффиксах, употреблящихся в составе окаменелых форм).
Ғалым үстеудің сөз табы ретінде басқа сөз таптарынан кейін қалыптасқанын айтқан және оның қалыптасуына пысықтауыш негіз болғанын ғылыми пікірге сүйене отырып дәлелдеген. Пысықтауыш қызметіндегі етістіктегі қимылды сипаттайтын әр түрлі сөз таптарыңыз сөздері бірте-бірте үстеуге ауысқан деген пікірге келеді. Сондай үстеуге ауысқан сөздердің бәрі толық талданып , бұл тарауда үстеудің негізі белгілері анықталады.
А.Ысқақовтың осы ғылыми еңбегінде дейін біршама оқулықтарда пысықтауыш қызметіндегі сын есімдер үстеуге қосылып біраз дау тудырған мәселе болғаны мәлім. Осы ұзаққа созылған дауды ғалым монографияның 2-бөлімінде шешті.
Ғалым сөз табы мен сөйлем мүшесін бір мәселе емес деп, бір сөз сөйлемдегі қызметіне қарай әр түрлі сөйлем мүшесі бола алады, бірақта ол әр түрлі сөз табына жатпайды деген пікірді ұстана отыра, пысықтауыш қызметіндегі сын есімдер сөз табы жағынан тек сын есім болуы тиіс деген мәселені өте дұрыс шешті. Осы бөлімде ғалым үстеуді өзгеріп, даму сатыларынан өтіп қалыптасқан сөздер деген пікірді дәлелдейді.
2-бөлімде тағы бір қозғалған мәселе ол І.Кеңесбаев, С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, Ғ.Бегалиев оқулықтарындағы көмекші есімдердің үстеуге қате қосқанын дәлелдейді. Ғалым тілде көмекші есімдер тура тұлғасында және тәуелді тұлғада қолданылатынын айтып, тура тұлғасында жатыс, шығыс септіктерде толық лексикалық мағынаны білдіріп үстеу болады деген. Тәуелдеулі формада олардың лексикалық мағынасы болмайды дей отыра үстеуге қоспайды. А.Ысқақовтың осы пікірі де ғылымнан орын алды.
Бұл бөлімде үстеудің сипаты туралы мәселені осылайша қорытындылайды: Наречие в современном казахском языке являются, во-первых, лексический выделенная определенная группа слов, которая выражает не названия предметов, не названия их признаков или свойств, не названия их состояния или действия, а различные условия, в которых протекает самое действие или состояние, а также различные признаки признаков предметов; во - вторых слова, которые морфологически застыли или законсервировались в опреденной форме и в-третьих , слова, которые синтаксически выполняют функцию различных обстоятельств (времени, места, цели, причины, качества, меры и количества и т.д.) в предложении 50
Ғалымның бұл еңбегі арқылы қазақ тіл білімінде үстеудің алғашқы ғылыми негізі қаланды. А.Ысқақовқа дейінгі үстеу туралы оқулықтарда үстеудің 4 мағыналық түрі көрсетіліп жүрді, ал осы еңбекте ғалым үстеудің 8 мағыналық түрін нақты тілдік деректермен анықтады.
Еңбектің 4-бөлімі Үстеу морфологиясы деп аталады. Бұл мәселе өте күрделі болғандықтан ғалым ерекше көңіл бөлген. Бұл тарау 10 тармақшамадан тұрады:
Үстеудің морфологиялық құрамы;
Зат есім мен сын есімге қатысты үстеулер;
Сан есімге қатысты үстеулер;
Есімдікке қатысты үстеулер;
Етістік негізгі туынды сөздерге қатысты үстеулер;
Түбір үстеулер;
Үстеудің салыстырмалы шырайы;
Кейбір үстеулердің ерекшелігі;
Қазіргі тілде жеке қолданылмайтын сөздермен жасалған үстеулер;
Еліктеуіш сөздерден жасалған үстеулер.
Келесі 5-бөлімнің атауы Үстеудің синтаксисі. Бұл бөлімде үстеудің сөйлем мүшесі қызметін атқаратыны, сөйлемде қандай сөз табының сөздерімен тіркесе алатынын, сөйлемдегі орны тәрізді мәселелерді анықтаған.
А.Ысқақовтың монографиясындағы үстеуді сөз табы ретінде толықтай зерттеп , ғылыми жағынан сипаттай отыра анықталған мәселелер қазақ тіл білімінде үстеу сөз тбы бойынша алғашқы ғылыми жаңалық болды.
Осы зерттеу жұмысынан кейін 1954 жылғы Қазіргі қазақ тілі ғылыми грамматикадағы Үстеу сөз табы бөлімін жазды. 22
1964, 1974, 1991 жылдары басылымға шыққан Қазіргі қазақ тілі. Морфология оқулығындағы Үстеу сөз табын жазуға да ғалымның үстеуді зерттеуі негіз болды. Бұл оқулық жоғары оқу орындарының қазақ тілі мамандығына арналған.
Оқулықтың 9 тарауы Үстеу сөз табына арналған. Үстеу туралы жалпы сипаттамада ғалым былай дейді: Үстеу сөздер заттың әр қилы қимылы мен ісінің (етістіктің) әр түрлі сындық, бейнелік, мекендік, мезгілдік, шарттық, мөлшерлік күй-жайларын және сынның белгісін білдіреді.
1989 жылы Академиялық тіл білімі институтының қарамағында сөзжасамды жеке сала ретінде қарастырған. Осы саладағы алғашқы монографиялық еңбек Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі жарық көрді. Бұл еңбек қазақ тіл біліміне жаңа өзгерістер әкелді. Монография екі бөлімнен тұрады. Осы еңбектің үстеу сөзжасамы туралы бөлімін Қ.Есенов жазды. Ғалым үстеудің жасалу жолын екі салаға жіктеп айтады. Олар: синтетикалық және аналитикалық тәсілдер. 27321 б. Үстеулердің синтетикалық тәсілмен қалыптасуында жұрнақтар негізгі тілдік бірлік ретінде қызмет атқарады. Ал аналитикалық тәсілде көмекші қызмет атқаратынын мысалдар арқылы көрсетеді: ағашша, бірден, жалма-жан, бірімен-бірі, астын- үстін т.б.
Екі тәсілге байланысты пікірлер тек синтетикалық тәсілдің төңірегінде өрбіді. Бұл монография сөзжасам жұрнақтары бір жүйеге жинақталып көрсетілген алғашқы еңбек.
Үстеу сөзжасамының ерекшелігі - септік жалғауларының түбірге кірігуі арқылы туынды үстеулердің қалыптасуы.
Ғалым Қ.Есенов монографияда үстеу сөзжасамының жұрнағы деп 29 жұрнақты таниды, олар:
- лы, -лі: ертелі;
-дай, -дей: жаздай, жебірдей, бүтіндей, анадай, екіншілей, бұрынғысындай;
-дайын, -дейін: тотыдайын, сұңқардайын, жаздайын;
- ша, -ше: қазақша, қоңырша, меніңше, ескіше;
-ша+лық, -ша+лықты: осыншалық, оншалық;
-лап, -леп: абайлап, ақшалап, емізектеп, біреулеп, қазақшалап;
-латып, - летіп: түнделетіп, күндіздетіп, жауындатып, арбалатып;
-лата, -лете: абайлап, ақшалап, біреулеп, қазақшалап;
-рақ, -рек: әрірек, бертінірек, артқарақ;
-лау, -леу: қызылдау, жұпынылау, ұзындау;
-ең: кешең
-ау, -еу: доғарусыз, абайсызда, байқаусызда;
-сыз, -сіз: доғарусыз, абайсызда,байқаусызда;
-ғай, -гей: желбегей, елбегей, көбінекей;
-ы, -і: әуелі, ақыры, дәйімі, көбінекей;
-шаң, -шең: күтімшең, жейдешең;
-са, -се: көбінесе, әлесе;
-лас,-лес: арналас, еншілес, қарбалас;
-ыс, -іс: асығыс, қағас;
-кірім, -құрым: кешқұрым, кешкетұрым;
-дыз, -діз: күндіз;
-ғаш, -геш: алғаш;
-дық, -дік: әредік;
-ай, -ей: жолай;
-нау, -неу: көрнеу;
-би немесе - бей (префиск): бейтарап, бибарақат;
-ыртып, -іртіп: астыртын, үстіртін;
-сын, -сін: кешкісін, едәуірдесін, ертеңгісін;
-қары, -кері, -ғары, -гері: тысқары, жоғары, ішкері 27,331-341 бб.
Ғалым үстеудің сөзжасамында синтетикалық және аналитикалық тәсілдің белсенді қызмет атқаратындығын дәлелдеген.
Үстеу мәселесіне арнап диссертациялық жұмыс жазған ғалым - Е.Б.Саурықов Адвербиалдану процесінің құрылымдық, семантикалық сипаты 1998 жылы жазылған 28. Кандидаттық диссертация екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім: Үстеу сөз табының лексика-грамматикалық ерекшеліктері және адвербиалдану процесі, екінші Үстеудің тарихи қалыптасу жолдары, құрылысы мен семантикасы деп аталады. Диссертациялық жұмыс үстеудің қалыптасуын тарихи тұрғыдан зерттейді.
Ғалым өзінің еңбегінде бірнеше үстеудің ерекшеліктерін анықтайды:
Үстеу қимылдың, сынның белгісін білдіреді;
Сөзжасамдық көрсеткіштері бар;
Сөз таптарының бәрімен сөзжасамдық қатысқа түседі;
Пысықтауыш қызметін атқарады;
Сапалық сын есіммен сөйлемде байланысқа түседі;
Мағыналық топтары бар.
Үстеудің сын есім белгілерін білдіруі кейінгі зерттеулерде басқаша пікір айтылып жүр. Ол - Н.Оралбай мен С.Исаев еңбектеріне байланысты. Бұл ғалымдар сын есімнің күшейтпелі, асырмалы шырайларын жасайтын грамматикалық көрсеткіштерді үстеуге жатқызбайды. Сонымен қатар, үстеу сөз таптарының бәрімен сөзжасамдық қатысқа түседі деген пікір анықтауды қажет етеді.
Диссертацияның бірінші бөлімінің бір мәселесі ретінде үстеудің сөзжасамына тоқталған. Ғалым үстеудің сөзжасамдық жұрнақтарын көне түркі тілінің деректерімен салыстыра зерттеп, қалыптасу тарихы, этимологиясы, мағыналық ерекшелігі туралы пікірлерін айтқан.
Бірінші бөлімде үстеу сөзжасамында айрықша орын алатын тәсіл деп конверсияға, оның ішінде адвербиализация тәсіліне ерекше көңіл бөлген. Ғалым осы тәсілдің үстеу сөзжасамында алатын орнын дәлелдеген.
Диссертацияның екінші бөлімінде үстеудің тарихы, құрылымы, семантикасы сияқты мәселелерді қамтыған. Е.Саурықов үстеулерді түбір үстеулер және туынды үстеулер деп қарастырған. Үстеулердің барыс, жатыс, шығыс, көмектес, салыстырмалы септік формаларынан көсемшеден үстеуге ауысқан сөздерге талдау жасаған.
Қазақ тіл білімінде үстеу мәселесіне арнап жазылған зерттеу жұмысы - Ә. О. Ырыбайымның 2000 жылы қорғаған Үстеудің грамматикалық ерекшеліктері деген кандидаттық диссертациясы 30.
Бұл еңбекте екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім Үстеулердің зерттелу тарихы мен морфологиялық өзгеру жүйесінің қалыптасуы деп аталады. Бұл бөлімде ерекше көңіл бөлген мәселе - үстеудің сөйлемде зат есім категорияларының қосымшаларын қабылдап қолданылуы, баяндауыш қызметінде жіктелуі. Диссертацияда үстеу түрленбейтін сөз табы деген қағиданы жоққа шығарады. Үстеудің сөзжасамына автор өте қысқа түрде сипаттаған.
Екінші бөлім Үстеудің синтаксистік ерекшелігі деп аталған. Ә.О.Ыбырайым бұл тарауда үстеуді сөйлем мүшесі, сөз тіркесін жасау қабілеті тұсынан жан-жақты зерттеген.

1.2 Үстеу сөз табының оқыту әдістемелік тұрғысынан зерттелуі
Тілдегі әр сөздің белгілі бір мағынасы және өзіндік атауы бар. Заттар мен құбылыстар сөз арқылы белгіленеді, олардың мағыналары мен түсініктері тілде бекітіледі. Егер объект пен құбылыс немесе оларды белгілейтін ұғымдар болмаса, нақты, заттық дүниені бейнелеудің тілдік құралы ретінде сөздер болмайды. Заттар мен құбылыстар тілдегі сөздерге қарамастан өмір сүре алады, дегенмен, оларды атайды, яғни қоршаған әлемнің объектілері мен құбылыстарының мағыналары мен түсініктерін білдіретін сөздер көмегімен сөзбен айтады. Бұл сөйлеушілердің тілдік санасында бекітілген сөздермен білдірілген мағыналар. Сөз бір нәрсені белгілеуі (атауы) үшін оның шартты белгілері дыбыстардың тіркесімдерінен тұратын оның материалдық қабығы болып табылады. Сөздер мен заттардың немесе құбылыстардың осындай тығыз бірлігі мен өзара тәуелділігі жазбаша тілдік жүйе қалыптасқанға дейін, тіпті ежелгі дәуірде рулық қатынастар жағдайында, яғни қолданыстағы алғашқы қоғам адамдарының ауызша сөйлеуінде пайда болды. мағынасына байланысты сөздердің белгілі бір тобының болуы барлық тілдерге тән табиғи құбылыс. Тілдің ғасырлар бойғы тарихи дамуында оның сөздік қоры мен грамматикалық құрылымы өзгеріссіз қала алмады. Сөздердің лексикалық және грамматикалық табиғаты тілдің эволюциялық процестеріне байланысты әр түрлі трансформацияларға ұшырайды. Тілдегі сөздер қолдану ерекшеліктері мен атқаратын қызметіне байланысты талданады, жіктеледі және дамиды. Сонымен, сөздер даму және қалыптасу процесінде әр түрлі белгілеріне қарай топтастырылып, грамматикалық тұрғыдан сөйлеу бөліктеріне бөлінеді. Осы сөйлеу бөліктерінің әрқайсысы өзінің жалпы, категориялық мағынасын алады. Сөз таптары грамматикалық белгілеріне қарай біріктіріліп, морфологиялық көрсеткіштер негізінде рәсімделеді, сол арқылы арнайы туынды және флекциялық формаларға ие болады. Сөйлеу бөлігі ретінде қалыптасқан сөздер тобы өзінің ұзақ тарихи дамуын және қалыптасу процесін бастан кешіреді, бұл кезде тілдің бүкіл эволюциясы барысында формальды белгілер мен көрсеткіштер әртүрлі өзгеріске ұшырайды. Сөйлеу бөліктері дегеніміз - бір-бірінен жалпы категориялық мағынасы мен белгілері бойынша ерекшеленетін сөздердің лексикалық және грамматикалық топтары. Сөздер тобы сөйлеу бөлігі ретінде қарастырылатын жағдайларда, ең алдымен, олар белгілеген мағыналар негізге алынады: субъектілік, атрибутивтік, процедуралық және түбірлік. Біздің ойымызша, мұндай мағыналарды лексикалық және грамматикалық мағыналарға бөлуге болмайды, керісінше, оларды жалпылау және жалпы категориялық мағына ретінде тану қажет, бұл сөйлеу бөліктерін ажырату кезінде басты белгілердің бірі болып саналады. Үстеудің сөйлеу бөлігі ретінде қалыптасуы тілдің тарихи дамуы барысында сөйлеу бөліктері бір сәтте пайда болмай, тізбектеле және кезең-кезеңімен жасалатындығының айқын көрінісі болып табылады.
А.Ысқақов қазіргі қазақ тілі жүйесіндегі үстеулерді жеке және дербес категория ретінде қарастырып, оларға жан-жақты талдау жүргізіп, үстеулердің лингвистикалық табиғаты туралы қорытынды жасамас бұрын, осы сөздердің зерттелу тарихына жүгінді. Үстеудің пайда болуы мен қызмет етуі және олардың грамматикалық ерекшеліктері туралы ғалымдардың пікірлерін қорыта келе, ол өзінен бұрынғылардың көзқарасын қолдайды. А.Ысқақов өзінің ғылыми зерттеулерін жалғастырады, нәтижені басқа дәлелді болжамдармен салыстырады және нәтижесінде жаңа ғылыми идеялар туындайды, оларды зерттеу оған өзіндік қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Ғалым қосымшалы сөздердің семантикалық топтарын зерттеуге ерекше мән береді. Үстеуді жіктеуге қатысты басқа ғалымдардың көзқарастарына сүйене отырып, оларды бірнеше топқа бөліп, әр топтың үстеулерін қолдану саласын (аясын) анықтайды. Сонымен бірге ол үстеулердің лексикалық-грамматикалық сипаттамаларына талдау жасап, олардың тілдік табиғатын ашады. Автор ғылыми еңбек жазу барысында кейбір диалектілердің қалыптасу ерекшеліктеріне де назар аударады. Тіл тарихы тұрғысынан ол жекеше үстеулердің жасалу жолдарын талдап, үстеу сөздердің жасалуына тән бірнеше тәсілдерді ашып, сипаттайды.
Зерттеу жұмысымыздың объектісіне айналған үстеу бір кездері лексикалық-грамматикалық белгілері мен мағыналық ерекшеліктері әлі анықталмаған сөйлеудің сол бөлігіне тиесілі болды. Тіл біртіндеп дамыды, сонымен бірге оның жүйесі қалыптасты, ол оның тірегі және басты қайнар көзі болып табылады. Барлық түркі тілдерінің тарихы шоғырланған бірегей мәдени мұра - жазба тілдің үлгісі болып табылатын Орхон Енисей мен Талас жазба ескерткіштері. Бұл жазба ескерткіштері сол дәуірдің тілдік жүйесіне әбден бейімделген және белгілі бір тілдік норманы көрсететін жүйе ретінде белгілі. Әр сөйлеу бөлігінің табиғатын, лексикалық грамматикалық қасиеттерін, қалыптасу жолын және даму кезеңдерін анықтағанда ежелгі түркі тілінің фактілеріне сүйену заңды.
Үстеу сөздер лексика-семантикалық жақтарынан іс-әрекеттің әр түрлі сындық белгілерін, бейнелік, мекендік, мезгілдік, мөлшерлік, жай-күйін білдірумен қатар, қимылдың болу болмау мақсатын, себебін білдіреді. Қайтіп? қалай? қайдан? не себепті? қанша? сияқты сұрақтарға жауап береді.
Үстеу - грамматикалық белгілері мол категория , сөз табының негізгі үш түрлі принципі үстеуден табылады.
Профессор І. Кеңесбаевтың мектеп оқулығында (1939) үстеуге былай анықтама берген: Наречие указывает на признаки действия или состояния, выраженного глаголами; наречие обозначает также признаки самих признаков, выраженных прилагательными и самим наречием 14,81 б..
Ғалым үстеулерді құрылысына қарай: түбір үстеу және туынды үстеу деп бөледі. Түбір үстеуге осы тәрізді үстеулерді жатқызады: жорта, дереу, тым, өте, аса, тіпті, ең т.б. Ал туынды үстеулерге басқа сөз таптарына қосымшалар жалғану арқылы жасалғандарды жатқызады: қазақша, бүтіндей, қайдан, солай т.б.
І.Кеңесбаев кейбір үстеулердің сөйлем тіркесінде кейде сын есім, кейде үстеу қызметін атқарады деген. Ал мұндай сөздердің қай сөз табына жататындығын синтаксистік қызметі анықтайды деген. Бұл пікіріне осындвй мысалдарды көрсетеді: жақсы кітап, ұзақ жер.
Ғалым алғаш үстеу туралы оның басты ерекшеліктерінің бірі - өзгермейтін сөздер тобына жататындығы туралы пікір қалдырған.
Берілген оқулықта автор үстеудің төрт мағыналық тобын көрсеткен:
а) мекен үстеуі: әні, міні, жоғары, төмен, бұдан, әрі, бері, қайда, қайдан;
ә) мезгіл үстеуі: ертеде, кеше, бағана, алдыңғы күні, қазір, енді, бүгін, кешке, қашан т.б.
б) сын-қимыл үстеуі: жорта, дереу, дөп, дәлме-дәл, сірә, бекер, қолма- қол, көзбе-көз, ауызба-ауыз т.б.
в) мөлшер үстеуі: үш-үштен, төрт-төрттен, біріншіден, екіншіден, бірден, бірге, қанша, неше, нешеу, нешеден, есе, соғұрлым, мыңдап, жүздеп т.б.
Осы айтылған пікірлеріне қоса, үстеулердің жасалуында етістіктің алдынан келген сын есімнің салыстырмалы шырайының өзіндік орны, яғни олар үстеу қатарына өтеді деп көрсетеді. Үстеулердің жұрнақтар арқылы жасалауы осы оқулықта арнайы қарастырылмаған. 14, 81-88 бб
1942 жылы шыққан І.Кеңесбаевтың оқулығында үстеулердің жасалу жолдары, олардың әр түрлі сөз таптарынан белгілі бір қосымшалар қабылдап, көнеленуінің нәтижесінде (күнде, түнде) және сөздердің бірігуі арқылы (таң-ертең, кеш-құрым, күздігүні) қалыптасатыны көрсетілген. 15
Осы оқулықтан І.Кеңесбаевтың күрделі үстеу мәселесін көтергенін, кейбір септіктердің үстеу сөзжасамындағы қызметін дұрыс көрсеткенін байқадық.
І.Кеңесбаев, А.Ысқақов, К.Ахановтар авторлығымен 1960 жылы шыққан мектеп грамматикасындағы бір ерекшелікті айта кетейік. Берілген оқулықта үстеулер негізгі және туынды деп екі топқа бөлініп, негізгі үстеулерге сын есім шырайларының жұрнақтары жалғанады деп санаған. Негізгі үстеулердің көпшілігіне сын есім шырайларының - рақ, -рек, -лау, -леу жұрнақтары жалғанады. 16,149 б.
Профессор М. Балақаевтың Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері (1941) деген еңбегінде үстеу қатарындағы кейбір сөздерді мысалы: жанында, ілгері, бұрын, алдында, әрі, өте, аса, тым, бек, қас шылау сөздер құрамында қарастырғанын байқадық. Ғалым М.Балақаев шылау сөздер құрамына қосып қарастырып отырған сөздердің ерекшелігі туралы былай пікір айтады: Кейбір шылау сөздер үзілді-кесілді шылаулық мағынада қызметіне ене алмай, бірде шылау, бірде үстеу, бірде зат есім сөз орына жүреді 17,4 б . Осы еңбектің Шылау сөздердің мағынасы мен қызметі деген бөлімнің бір бөлімшесін күшейткіш үстеулік деп атаған, оған осы тәрізді сөздерді жатқызады: дәл, тап, нақ, өте, тым, бек, тас, тек.
М.Балақаевтың сол жылы шыққан екінші еңбегінде үлкендер мектебіне арналған Қазақ тілінің грамматикасында үстеуді жеке сөз табы ретінде қарап үш мағыналық түрін көрсетеді. Олар: мезгілдік үстеу, мекендік үстеу, сындық-қимылдық үстеу. 18
Үстеудің сөзжасамына келер болсақ, айрықша ерекшелеп айтатын жаңалық болмады. Бұрыннан келе жатқан үстеу жасайтын - ша -ше жұрнағы ғана көрсетілген.
Үстеудің дербес сөз табы екені қазір ғылымда танылған мәселе. Үстеу - морфологиялық жағынан аз түрленетін сөз табы болып келеді. Бұл оның морфологиялық ерекшелігі деп айта аламыз. Дегенмен, үстеулер қандай сөз табына тіркессе де формасын өзгертпейді.
Үстеулердің сөйлемдегі негізгі синтаксистік қызметі - пысықтауыштық қызмет. Қазіргі қазақ тілінде көркем әдебиеттерден, баспасөз беттерінен үстеудің сөйлемнің барлық мүшелерінің қызметінде жұмсалатынын байқадық.
Үстеудің бастауыш қызметінде жұмсалуы туралы пікірлер аз болғанмен бұрыннан айтылып жүр.
Үстеулер сөйлемде түрлі пысықтауыш мүше болып қызмет атқарады. Мысалы: Ол орнынан әрең тұрды. Полк ілгері жүріп кетті (Ғ.М.)
Үстеулер етістіктен болған басқа мүшелерді де пысықтайды. Мысалы: Ерте, ерте, ертеде, Астыма менің мінгенім, Тұлпар емес, мәстік еді (Ж.Ж.) деген сөйлемде ертеде деген етістік формаларынан болған бастауышты пысықтап тұр.
Үстеулер есімнен болған баяндауышты да пысықтайды. Мысалы: Бозбаламен мен енді (Ж.Ж.) Бүгінгі диқандар шетінен сауатты (Ғ.М.) осы жерде енді үстеуі бозбаламын деген баяндауышты, шетінен үстеуі сауатты деген баяндауышты пысықтап тұр.
Үстеулер заттанып тура толықтауыш та, жанама толықтауыш та бола алады. Тура толықтауыш қызметінде жай септікпен бірге тәуелдеулі септік формасында да жұмсала береді. Мысалы: Соншаны көріп, біліп келіп, ішке тығып тастағандай едінің.
Кейбір үстеулер өздерінің семантикалық мағынасына қарай, сын есімді де, зат есімді де, үстеудің өзін де айқындайды. Мысалы: Мен бүгін сонша шаршадым. Ол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.