Түркияның Орта Азия мемлекеттермен дипломатиялық қарым қатынастары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Тарау. Түркия мен Орталық Азия мемлекеттерінің саяси, дипломатиялық қарым-қатынастары
1.1 Орта Азия мемлекеттерінң Түркиямен саяси қарым - қатынастарының бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Түркияның Орта Азия мемлекеттермен дипломатиялық қарым қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Тарау. Түркия мен Орта Азия мемлекеттері арасындағы экономикалық қарым-қатынастар
2.1 Мәдени-сауда байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қазіргі кездегі өнеркәсіптегі техникалық байланыстардың дамуы ... ... ...
2.3 Орталық Азия аймағы елдерінің инвестициялық жағдайы және Түркияның аймақтағы инвестициялық саясаты
3 Тарау. Халықаралық қатынастардағы Қазақстан мен Орталық Азия: Түркияның геосаясаты ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі жаңа саяси жағдайда Орта Азия мемлекеттері Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан өздерінің саяси және экономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің Еуропа мен Азияны біріктіретін қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен жер қойнауының пайдалы қазбалар мен табиғи ресурстарға бай болуымен шарттасқан.
Орта Азия мемлекеттерінің дамуы үшін әлемнің жаңа геосаяси күштерімен қарым-қатынас орнату стратегиялық маңызды мәселе.
Бітіру жұмысының жұмысының өзектілігі, ең алдымен, Орталық Азия мемлекеттерінің қазіргі геосаяси жағдайымен тікелей байланысты.Саяси тұрғыдан алғанда, Түркияның Орталық Азияның бес мемлекеттерінде жетекші рөлге ие болуы және аймақтық дамудағы негізгі факторы ретінде қарастыруында. ОА - ның тәуелсіздік алғаннан кейінгі бүкіләлемдік қауымдастыққа кіру барысында шет елдермен дипломатиялық қатнастарды дамыту мәселелері үлкен өзектілікке ие болады.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев әлемдік шаруашылық байланыстардың қазіргі заманғы даму бағыты теңдік, ерікті жэне прагматикалық қызығушылық негізіндегі интеграционизм бұл - Еуразия үшін лайықты келешек, яғни тек сондай жағдайда гана ол XXI ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың жаһандық факторы бола алады деген болатын [1].
ОА прагматикалық қызығушылық танытып отырған мемлекеттердің ішінде Түркия XXI ғасырдың басында өзгеріп жатқан әлемнің жаңа анықтылықтарына өзінің сыртқы саясатын бейімдеу жағдайында болды. 1990 жылдардың басында Түркия ОА мемлекеттеріне байланысты жаңа сыртқы саяси концепциясын жариялады. Онда Қазақстанға да қатысты байланыстардың саясаты баяндалған болатын. Осы концепцияны жариялау барысында Анкара өзінің сыртқы саясатын Еуропадағы және посткеңестік кеңістікте болып жатқан жағдайлармен тікелей байланыстыратынын анық байқатты. Түркияның еуразиялық екпіннің пайда болуы ең алдымен бауырлас түркі халқының тарихи тамырларымен байланысты.
Түркия екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жүргізген ашық есік және реформалар саясатының нәтижесінде экономикалық даму деңгейін европалық дәрежеге жеткізгені мәлім. Бүгінде Түркия әлемдік саясатқа ықпал ететін мемлекет болып табылады. Сондықтан ОА мемлекеттері үшін Түркиямен дипломатиялық және саяси - экономикалық байланыстарды дамытудың маңыздылығы барған сайын артуда.
Қарастырылып отырған тақырыпқа ғылыми тұрғыда баға берудің тағы бір қажеттілігі - Түркияның ОА мен Қазақстандағы саяси әрі экономикалық мүдделерін айқындау болып табылады. Қазақстан үшін алдыңғы қатарлы түркиямен сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту негізгі мақсат болып отыр.
Түркия үшін Орта Азиядағы саясатының негізгі мақсаттарының бірі аймақтағы экономикалық қатнастарды дамыту сақтау болып табылады.
Түркия үшін Орталық Азия республикаларымен арасындағы сауда - экономикалық саласындағы ынтымақтастығы үлкен маңызға ие болады. Өйткені бүгінгі таңда халықаралық деңгейде қаржы дағдарысынан шығу онымен күресу бір ғана мемлекеттің қолынан келмейді.
ОА мен Түркияның саяси, сауда-экономикалық ынтымақтастық дипломатиялық байланыстар орнағалы бергі қарым-қатынастардың негізін құрады. Экономикалық тұрғыдан алғанда, Түркия үшін ОА мен Қазақстан төмендегі салалар бойынша басым серіктес бола алады. Олар - энергетикалық сала, металлургиялық шикізат өңдеу мен өндірумен байланысты кәсіпорындармен, құрылыс материалдарының өндірісімен айналысатын кәсіпорындармен байланыстары. Оған қоса Қазақстан түркия товарларын пайдаланатын аймақтағы негізгі тұтыну базары болып қала бермек.
Бітіру жұмыссның тақырыбы болып табылатын Түркия мен ОА мемлекеттері арасындағы сауда - экономикалық ынтымақтастықтың басым бағыттарын айқындау және олардың өзара ықпалдастық деңгейін талдау тараптар арақатынасының болашақтағы дамуына баға беруге мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысында Түркия мен Орталық Азияның тәуелсіз елдеріне қатысты ұстанған саясатының негізін айқындауға талпыныс жасалады. Бұл зерттеу жұмысының өзектілігін арттыра түсері сөзсіз.
Диплом жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі. Түркия мен ОА мемлекеттерімен дипломатиялық қатнастарының дамуы және Түркия мен Орта Азия мемлекеттерімен байланыстарына байланысты XX ғасырдың 90 жж бастап ғылыми - дипломатиялық зерттеулер орын алған. Бүгінгі таңда екі мемлекет арасындағы сыртқы саяси байланыстар кең аумақты саяси қызығу құралына айналды. Қазақстанның сыртқы саясаты, оның ішінде Қазақ-түрік қатнастары және Орта Азиядағы түрік факторы көптеген зерттеушілердің еңбектеріне арқау болды.
Бітіру жұмысының пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен ҚР Тұңғыш Президенті және қазақстандық дипломаттардың еңбектерін айтуға болады. Мысалы, Н. Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы, Ғасырлар тоғысында[2], Сындарлы он жыл[3] атты еңбектері еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде Қазақ-түрік қатнастарының ынтымақтастығы, Қазақстанның бұл мемлекетпен өзара тиімді экономикалық, саяси, достық, әріптестік байланыстарды дамытудың қажеттілігі баяндалады. Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше ретінде кіруі және Қазақстан - Түрік дипломатиялық қатнастарын, ҚР экс - сыртқы істер министрі, қазіргі таңда ҚР Президенті Қ. Тоқаевтың Под стягом независимости[4], Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации, Беласу [5] атты еңбектерінде қарастылады. Қ. К. Тоқаев Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бергі жүргізген сыртқы саясаты баяндалып, сыртқы саясаттың бағыттары, кезеңдері және басым жақтары қарастырылған. Соның ішінде ҚР мен Түркия дипломатиялық байланысына жалпы шолу жасай отырып, Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстар қарастырылып, жекелеген салаларына талдау жасалынған.
Түркия мен ОА арасындағы дипломатиялық байланыстар ортаазиялық дипломаттардың да және саяси қайраткерлердің де зерттеу еңбектерінің негізін құрайды.
ОА дипломаттары өздерінің зерттеулерінде Түркия мен ОА арасындағы екіжақты байланыстың қалыптасуы мен дамуын, экономикалық реформаларға баға бере отырып, олардың болашағы жөнінде сөз қозғайды. Қазақстан мен Түркия арасындағы өзара ынтымақтасты қарастыруға бірқатар мақалалары арналған.
Бұл еңбектерде қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып, ОА мен Түркия экономикалық даму және экономикалық салалаларды реформалаудың ерекшеліктеріне, ортақ жақтарына баға беріледі.
Сонымен қатар дипломдық жұмыстың тақырыбын ашуда Ресей және Орта Азияның республикалары басшыларының еңбектері де пайдаланылды. Олардың қатарында Б. Н. Елциннің, В. В. Путиннің, Өзбекстан президенті И.Каримовтың О национальной государственности, идеологии независисмости и правовой культуре [6], Түркменстан президенті С. Ниязовтың Внешняя политика нейтрального Туркменистана [7] атты еңбектерін атап өтуге болады.
Бүгінгі таңда Түркияның экономикалық туралы Түркия мемлекет басшылары еңбектері мен саяси сұхбатттары кірген. Бұл еңбектерде Түркия өзіндік даму жолымен жүруге және түркиялық ерекшелігі туралы баяндалады. Сонымен бірге Түркияның экономикалық реформаға бағыт алу қажеттігін және сыртқы байланыстарды кеңейту керектігі баяндалады.
Түркияның жалпы сыртқы саяси бағыты мен Орталық Азияға қатысты жүргізген саясатына талдау жасауға бірқатар Ресей зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде Е. Примаков, М. С. Капица, В. А. Корсун, А. Д. Воскресенский, В. А. Лузянин [8], С. Г. Свешников, Ю. Песков, В. Лукин, В. Михеев, В. Кузнецов [9], Е. П. Бажанов сияқты зерттеушілерді атауға болады.
Қазақстандық зерттеушілер Қазақстан мен Түркия және Түркия мен Орта Азияның мемлекеттерімен дипломатиялық байланыстарға мәселелерге баса назар аударған. Қазақстан сыртқы саясатында мемлекеттік маңызы бар мәселелер турасында жазған белгілі тарихшы-ғалымдардың еңбектері.
Орта Азия аймағы тәуелсіздік алғаннан кейінгі ұлттық, аймақтық, ғаламдық, саяси, экономикалық, әскери қауіпсіздігі, сонымен қатар Орта Азиядағы геосаяси жағдай мен өңірдің әлемдік саясатта алатын орны сияқты мәселелер белгілі ғалым Ө. Қасеновтің еңбектерінде қарастырылып, жан-жақты талдау жасалынған.
Қазақстандық ғалымдар Түркия мен Қазақстан арасындағы дипломатиялық қатнастар мен экономикалық байланыстарға талдау жасайды.
Сонымен бірге зерттеуші М. Лаумулиннің бірқатар басылымы Қазақстан, мен Орта Азиядағы мен Түркияның ролі, қарым-қатынасы тұрғысындағы батыс зерттеушілерінің, әсіресе американдық зерттеушілердің, көзқарасын баяндайды. Олардың ішінде Г. Фуллер, Дж. Гинсбург, Ч. Анделенд, Н. Платт, Кайзер, М. Олкотт және т.б. бар.
Орта Азиядағы түрік факторы деп атауға болатын арналған өзбек, қырғыз зерттеушілерінің еңбектері зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда пайдаланылды. Онда Түркияның Орта Азиядағы ықпалы көрсетіліп, аймақтың бүгінгі күнгі дамуына әсер ететін Түркия байланысты кейбір факторлар ашылған[10].
Қазақстан сыртқы саясатына қатысты әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің халықаралық қатынастар факультетінің халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты кафедрасының оқытушылары Ж.У.Ибрашевтің, К, Қожахметовтың, Қ.Е.Байзақованың, Ф.Т.Көкееваның, және т.б. еңбектері бар.
Зерттеу жұмысында түрік ғалымдары мен зерттеушілерінің еңбектері де пайдаланылды. Түрік зерттеушілер ОА мен Түркия арасындағы байланыстардың жаңа кезеңдегі барлық салалардағы ынтымақтастығына жалпылама әрі жеке-жеке сипаттама берген.. Кейбір еңбектер Кеңес Одағы ыдырағаннан бұрынғы кезеңдегі қарым-қатынастарға арналған.
Түркия мен ОА мемлекеттері арасындағы сыртқы саяси байланыстарды ашу диплом жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады. Ал өзара қарым-қатынастардың дамуының негізгі бағыттарын зерделеу, яғни сауда-экономикалық және мәдени салалардағы ынтымақтастыққа талдау жасау жұмыстың зерттеу пәні болған.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. 1992 жылдан ОА мемлекеттерінің тәуелсіздігін алған уақыттан бүгінгі күнге, 21-ші ғасырдың алғашқы онжылдығының 1-ші жартысына дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты Түркия - ОА мемлекеттерінің арасаындағы экономикалық байланыстарды жүйелі және комплексті түрде зерттеу болып табылады. Осындай мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылады:
1. Түркия мен ОА мемлекеттерінің сыртқы саясатының қалыптасуының теориялық негіздерімен ерекшеліктерін айқындау.
2. ОА үшін Түркияның және Түркия үшін ОА сыртқы саясатында алатын орны мен ролін айқындау.
3. Түркияның Орта Азия елдерімен экономикалық қарым-қатынасындағы ерекшеліктерін көрсету.
4. Түркия мен ОА арасындағы байланыстардың болашағын сипаттау.
5. Түркияның Қазақстан мен Орта Азия елдеріндегі инвестициялық саясатының деңгейін анықтау.
6. Аймақтағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты қалыптастырудағы Түркия тәжірибесіне объективті қорытынды жасау.
Зерттеудің деректік негізі. Түркия мен ОА дипломатиялық қатнастары, Түркия Орта Азиядағы сыртқы саясатын зерттеудің деректік негізгі көздерін төмендегідей бес топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар Түркия мен ОА арасындағы байланыстарды дамыту барысында қол жеткізілген келісімдер, декларациялар, коммюникелер т.с.с. Мысалы, Қазақстан Республикасы мен Түркия арасындағы жиырма бірінші ғасырда жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация, Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Түркия Үкіметі арасындағы экономикалық ынтымақтастық туралы келісім. Мұндай құжаттар аталмыш елдер арасындағы байланыстарға жан-жақты талдау жасауға мүмкіндік беретін деректер болып табылады. Жоғарыда аталған дипломатиялық құжаттарда мемлекеттер арасындағы халықаралық ынтымақтастықтың басым жақтарын көрсететін нақты да анық ақпарат беріледі.
Бітіру жұмысының деректік көздерінің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер министрлерінің, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді. Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін құрайды.
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің үшінші тобын Түркия мен ОА байланыстардың әртүрлі салаларын баяндап, талдау жасаған Қазақстанның, Ресейдің шығыстанушыларының, соның ішінде түріктанушылар, саясатшы, тарихшы ғалымдардың зерттеулері мен монографиялары құрайды.
Ал деректердің төртінші тобын қазақ, орыс, жапон тілдеріндегі отандық және шетелдік мерзімді басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат құжаттары кіреді. Ондай мәліметтер Қазақстанның Егемен Қазақстан, Казахстанская правда, Жас Алаш, Түркістан, Деловая неделя, Панорама газеттерінде және Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат, Казахстан-Спектр, Центральная Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и жизнь, Казахстан и современный мир, Аналитическое обозрение, Континент журналдарында бар. Ал Ресейдің Правда, Известия, Аргументы и факты, Независимая газета газеттері мен Проблемы Дальнего Востока, Мировая экономика и международные отношения, Азия и Африка сегодня, Нефть и газ, Железнодорожный транспорт журналдары пайдаланылды. Жапонияның журналдары зерттеу жұмысында ерекше орын алды.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің бесінші тобын Қазақстан мен Орта Азияның және Түркияның, Ресейдің ақпарат агенттіктерінің хабарлары құрайды. Мұндай ақпарат агенттіктердің қатарында Қазақстанның Хабар, ҚазААГ, Интерфакс-Казахстан, Қырғызстанның Кабар, Тәжікстанның Ховар, Ресейдің Новости, ИТАР-ТАСС агенттіктері бар. Ақпарат агенттіктерінің хабарлары, негізінен, интернет желісінен алынған.
Жоғарыда аталған деректердің барлық топтары жұмыстың деректік негізі болды. Деректерді пайдалану жұмыстың алдына қойған мәселелерді мейлінше толық зерттеуге және жұмыстың мақсаттары міндеттерін ашуға мүмкіндік бергені сөзсіз.
Зерттеудің ғылыми маңыздылығы. Түркия мен ОА мемлекеттері арасындағы экономикалық қатнастарды талдау отандық және шетелдік зерттеушілердің нысаны болғаны белгілі, бірақ осы уақытқа дейін бұл тақырып комплексті түрде қарастырыла қоймаған.
Берілген жұмыстың ғылыми жаңалығы аталмыш тақырыптың толық зерттелмегендігінде болып отыр.
Отандық ғылымда алғаш рет Түркия мен ОА мемлекеттері экономикалық қатнастары ОА мемлекеттерінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі екі жақты ынтымақтастық деңгейін ашуға талпыныс жасалады.
- Түркия сыртқы саясатының негізі, халықаралық жағдайдың өзгеруіне, ғаламдасу заманының талаптарына және әртүрлі объективті қажеттіліктерге сәйкес Түркия сыртқы саясатындағы басым жақтар қарастырылды.
- Түркияның Орта Азиядағы даму үрдісі айқындалды.
-Түркия Қазақстанның арасындағы ынтымақтастықтың негізгі бағыттары анықталды. Тең құқықтық пен өзара тиімділік қағидалары негізінде белгіленген ара қатынастардың басым жақтарына талдау жасалынып, ортақ жақтары мен ерекшеліктері айқындалды.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының теориялық негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытыныдылары құрайды. Бітіру жұмысында тарихи оқиғаларға және сан-саладағы мемлекет аралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар кеңінен қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу жұмысына арқау болды. Бұл әдістер Түркия сыртқы саясатындағы Орталық Азия республикаларының әрқайсысының орнын жүйелі түрде айқындауға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысын ғылыми негізде жүйелеп, оның нәтижесін шығару үшін, сол арқылы баяндау, талдау және болжау түрінде негізгі мақсаттарға қол жеткізу үшін ғалымдар әртүрлі әдістерді зерттеген. Сыртқы саясаттың дамуына батыс зерттеушілері, әсіресе американдық саясаттанушылар, өз үлестерін қосқан. Олар зерттеудің билікті-элиталық, плюралистік, ұйымдастырушылық-құрылымдық, рационалды, бюрократиялық-саяси модельдерін ұсынып, сыртқы саясат пен халықаралық қатынастарды зерттеу мен талдаудың көптеген әдістемелерін дамытқан.
Зерттеу жұмысында саяси құбылыстарға баға берудің әдісі ретінде ойындар теориясы пайдаланылады. Бұдан 40 жыл бұрын метематик Джон фон Нойманн мен экономист Оскар Моргенштерн экономикалық мәселелерді шешудің тиімді жолдарын табуға тырысқан, сол орайда өздерінің "Ойындар теориясы және экономиканың тәртібі" атты ортақ еңбегінде көрсетілген классикалық ойындар теориясын жасап шығарған. Оның негізінде рационализм принциптері бойынша жұмыс істейтін субъектілердің типтеріне талдау және болжау модельдері құрылатын мүмкіндік теориясы жатыр. Біртіндеп бұл ойындар теориясы ғылымның басқа да салаларына қолданылатын құралға айналды. Саясат ғылымында ол құрылым мен процесс тұрғысынан алғанда, мемлекетаралық келіссөздер сияқты саяси құбылыстарды зерттеудің салыстырмалы әдісі болып табылады
1. Түркияның Орта Азиялық мемлекеттермен саяси, дипломатиялық қарым - қатынастары
1.1 Орта Азия мемлекеттерінң Түркиямен саяси қарым - қатынастарының бастауы
Халықаралық қатынастар жүйесінде ежелден белгілі ақиқат - заманға сай күштер тепе- теңдігінің ауытқуына қарай, жалпы жаһандық өзгерістердің әсеріне орай, қуатты мемлекеттердің әлсіреуіне сай, елеусіз болған елдердің нығаюы енді күн тәртібіне осы елдер арасындағы саяси кеңістік үшін тартыстарды тартатындығы. Өткен ғасырдың соңғы онжылдығында орын алған елеулі саяси оқиға - Кеңестер одағының ыдырауы Орталық Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің бой көтеруіне әкелгені айқын. КСРО-ның саяси алаңнан кетуі көптеген елдер сияқты орталықазиялық елдері үшін де күтпеген саяси оқиға болды. Бұл өз кезегінде елдердің ішкі саяси-экономикалық жағдайының елеулі түрде тұрақсыздануына әкеліп, оларды сыртқысаяси таңдауда күрделі тығырыққа тіреді. Жетпіс жыл қатаң одақтастық жүйесінде өмір кешкен елдер шектеулі көлемде болса да қандай да бір дербес топқа шоғырланбаса әлемнен сырт қалатындай күйге көшті.
Өйткені бұған дейін аймақтағы елдерді өз ықпалында ұстауға ұмтылып келген көршілес мемлекеттердің ішінде негізгі тізгін Ресейдің еншісінде еді, кейін бұл аймақтағы елдер Кеңестер одағының тіпті құрамдас бөлігі болып танылды. Жаңа қалыптасқан саяси жағдайда орын алған осы кеңістікпен тығыз қарым-қатынастарға, ыңғайы келсе өз мүддесіне сай ықпал жасауға ұмтылған мемлекеттер де жеткілікті болғаны анық. Соның негізінде бірқатар мемлекеттердің геосаяси мүдделері Орталық Азия елдерінің аумағында тоғысып жатты. Олардың қатарынан шекаралас жатқан Ресей, Қытай, Иран, Түркия сияқты елдерді көруге болады. Осы аймақты өзінікіндей көретін Ресей тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында басқаны қол астында ұстағанды қойып өзі саяси-экономикалық қиыншылықтарды басынан өткеріп жатқан кезі еді. Ал осы сәтте Түркия сияқты әлде қайда орныққан мемлекеттер Орталық Азия елдерімен өзара әрекеттестіктерін қалыптастырып, екіжақты ынтымақтас- тықты дамыта түсті. Түркия елі мен орталықазиялық елдер арасындағы тарихи түптамырлық қатынастың нығаюына басты негіз болды. Осы орайда жалпы аймаққа көптен көрісе алмаған туысындай ұмтылған Түркия қандай мемлекет деген орынды сұрақ туындайды. Орталықазиялық елдер қандай елмен қарым-қатынасқа түсуде? Жауапты Түркияның саяси- экономикалық әл-ауқатына сараптама жасау барысында ғана айқындауға болады.
Түркия - жаңа қарқынмен дами бастаған, заманға сай өнеркәсіпті, сауданы, дәстүрлі ауыл шаруашылығын, қол өнерді қамтыған ел десе болады. Сонымен бірге саяхаттық және көлік тасымалының инфрақұрылымы жеткілікті түрде таралған ел. Қызмет көрсету саласы жалпы ішкі өнім үлесінің 52 пайызын құрайды.
Елде жеке меншік қатынасы, әсіресе сауда саласында, тоқыма өнеркәсібінде, киім - кешек өндірісінде өте жылдам екпінмен даму үстінде болғанымен, мемлекет әлі де өнеркәсіптің негізгі салаларында, банктік жүйеде және көлік пен коммуникацияда да жетекші рөлді атқарып келеді. Дүниежүзілік банктің топтамасы бойынша Түркия орташатөменгі кірістегі елдер қатарында, әлемде ЖІӨ бойынша 27-орында екен. 2002 жылғы мәлімет бойынша жалпы жұмысбастылардың 34 пайызға жуығы (24 млн адам) ауыл- шаруашылығында, 19 пайызы өнеркәсіпте және 47 пайызы қызмет көрсету саласында. ЖІӨ өндірісінің салалық құрылымында басты орында қызмет көрсету саласы 66 пайызды құраса, өнеркәсіп 21 пайыз, ал ауыл шаруашылығы 13 пайыз (2001 ж.) болатын [1]. Қаржы саласындағы әл-ауқатына қатысты Дүниежүзілік валюталық қор 2002-2004 жылдар аралығында Түркияға 16 млрд доллар көлемінде тұрақтандыру несиесін бөледі.
Тұрақтандыру бағдарламасының негізгі бағыттары мемлекеттік қаржыға өте икемді және өте жеңіл бақылау құрылымын беру арқылы мемлекеттік шығынды қысқарту еді. Қаржылық тұрақтандыру жолында Түркияның нәтижесі үкіметке түріктік лирді деноминациялауға мүмкіндік тудырды: 2005 жылдың қаңтарынан бастап 1 000 000 есеге азайтылған ақша өлшемі айналымға түсті. Ал Түркия елінің өнеркәсібіне көңіл бөлетін болсақ, 1990 жылдардан бастап елде өңдеу өнеркәсібі жетекші орында болды, оның үлестік салмағы 80 пайыздан астам болса, өндіру өнеркәсібінің үлестік салмағы небәрі 5 пайыз көлемінде де, қалған бөлігі энергетика, газ және сумен қамтамасыз етуге келеді [10]. Мұнай өндіру оны қажет ететін көлемді қамтамасыз ете алмауда. Сол себепті елдің сыртқы саясаты да оның ішкі экономикалық әлеуетін нығайтудан тыс қала алмайды. Түркия елімен жан-жақты қарым- қатынастарды нығайтуда елдің орталықазиялық елдерге қарасты көзқарасын айқындау өте маңызды болып табылады.
Түркияның жалпы сыртқы саясатын мұқият қарастыратын болсақ, оның негізгі бағыттары АҚШ мемлекетімен қалыптасқан дәстүрлі серіктестік қатынасымен және Еуропалық Одаққа мүше болу ұмтылысымен айқындалады. Әрине, сонымен бірге Түркия аймақтық сыртқы саясатымен теңестіру әрекетінде Орталық Азия елдері, кавказдықтар мен Ресей Федерациясы, Израиль, мұсылман елдері арқылы байланысты нығайтуға тырысуда. Орталық Азия елдеріне қатысты саясатында Түркия АҚШ сияқты елдің ұлттық мүддесін кеңейтуге ұмтылуда емес пе деген күмән да туындайды. Өзі мүшесі болып табылатын Солтүстік атлантикалық одақтың аймақтағы ұстанымының нығаюына мүдделілігі, әлемдік нарыққа энергия көздерін жеткізуді қолына алу ниеті де байқалып қалатын сияқты. Жалпы мұндай мүмкіндік туған жағдайда қандай мемлекет болмасын өз уысынан шығара қоймас. Дегенмен де, Түркияның орталықазиялық елдерге қатысты сыртқы саясаты тараптардың экономикалық және сыртқы экономика саласындағы серіктестік мүдделеріне қарай құрылуда деуге болады.
Түркияның сыртқы саяси қызметінде қазіргі уақытта Түркияның батыс бағыты мен Еуропалық Одақтың толық мүшесі болуға деген ұмтылысы басты орын алады. Бұл тұрғыда Түркияның Орталық Азиядағы саясатын күшейтуді өңірдегі еуропалық саясаттың қосымша факторы ретінде қарастыруға болады. Түрік сарапшылары, кем дегенде, таяу жылдары АҚШ, Орталық Азия аймағындағы (ОАР) Түркия үшін негізгі одақтас болып қала беретінін атап өтті.
1991 жылы және одан кейінгі оқиғаларда Түркия бұрынғы Кеңес елдерінің тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мемлекеттердің бірі болды. 1991-92 жылдары Түркия алғашқы мемлекеттердің қатарында ресми түрде дипломатиялық қатынастар орнатып, ОАР-ның барлық елдерінде елшіліктер ашты. Түркияның аймақтағы саясатының негізгі идеяларының бірі бастапқыда Анкара қамқорлығымен "Ұлы Тұран" құру болды. Алайда, бұл ұсыныс ОАР елдері көшбасшыларының арасында мақұлдау таппады. Сонымен қатар, бұл аймақтағы барлық елдердің күрт қарсылығын тудырды. Осылайша, 1995 жылғы мамырда Өзбекстан президенті И. Каримовтың ұсынысы бойынша "Түркістан - біздің ортақ үйіміз" атты этно-мәдени бірлестік пайда болды, оған сәйкес мәдени және экономикалық бірлік дін емес, біртұтас этнос негізінде ұсынылды.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін және Орталық Азияда мұнай мен газдың үлкен қоры бар жаңа, егемен мемлекеттердің пайда болуынан кейін бұл аймақтың стратегиялық маңызы күрт өсті. Оған кіретін елдер әлемнің саяси картасында пайда болған алғашқы күндерден бастап Ресейден тәуелсіз болуға және басқа мемлекеттермен тең саяси және экономикалық қатынастарды, сондай-ақ қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықты дамытуға ұмтылды. Болашақта бұл аймақ Орталық Азияға әсер ету және оның көмірсутек ресурстарына қол жеткізу үшін күресетін сыртқы ойыншыларды тартатын магнит қана емес, сонымен бірге Ресей мен Америка Құрама Штаттары арасындағы үстемдік үшін күрес алаңына айналды[11].
Кейбір сарапшылар аймақтағы чемпионат үшін қазіргі күрес Ресей мен АҚШ арасындағы Орталық Азиядағы жаңа "үлкен ойын" деп санайды және оны XIX ғасырда Ресей мен Британ империялары жүргізген Ықпал үшін күреспен салыстырады. Алайда, мұндай салыстыру жаңа аймақтық факторлардың пайда болуын ескермейді: Орталық Азия мемлекеттерінің өздері билік үшін күресте өте белсенді. Олар өздері жасап жатқан жаңа қорғаныс саясатын іске асыру негізінде өз тәуелсіздігін сақтап қана қоймай, өңірлік және халықаралық ынтымақтастықты дамытуға ұмтылады.
1991 жылдан бастап өңірде экономикалық және саяси өзара іс-қимыл, сондай-ақ қауіпсіздік саласындағы байланыстарды дамыту жөніндегі екіжақты және көпжақты бағдарламалар саны ұлғаюда. Сонымен қатар, Орталық Азия мемлекеттері сауда, дипломатиялық, ал кейбір жағдайларда мұнда басқа елдердің әскери қатысуына да оң қарады [12].
Өңірлік державалар сондай-ақ Орталық Азия республикаларының "аға ағасының" рөлін армандайды, ортақ тарих, этникалық туыстық және ортақ тіл оларға осы елдерді өз бейнесінде қалыптастыруға көмектеседі деген үміт артады.
Сонымен, Түркия "түрікше" зайырлы және демократиялық болады деп үміттенеді, ал Иран өзін Орталық Азияның табиғи қорғаушысы ретінде көреді, өйткені оның тарихи, этникалық, тілдік және діни байланыстары бар. Орталық Азия энергетикалық саясатында едәуір салмақты ойыншы рөліне ұйғыр азшылығы тарапынан Қазақстанмен шекаралас жатқан этникалық тәртіпсіздіктерге ерекше көңіл бөлетін Қытай да үміткер болып отыр. Осылайша, Орталық Азия елдерінің ішкі дамуы да, олардың сыртқы бағдары да, бір жағынан, оларға жақсы мүмкіндіктер туғызады, ал екінші жағынан, олардың басқа мүдделерін іске асыруда саяси салдары да, қауіп -- қатері де болуы мүмкін. Жалпы тәуелсіздікті нығайту үшін күресте аймақ елдерінің оң аспектілері мен проблемаларына, сондай-ақ олардың Ресеймен, АҚШ-пен және аймақтық державалармен қарым-қатынасын қалай құратындығына және мұның бәрі оларға қандай нәтиже беретініне назар аударуға тырысады.
Орталық Азияға деген көзқарастарында жоғарыда аталған елдер белгілі бір қағидаттарды ұстанатыны тән, олардың арасында геосаяси регионализм қағидаты ерекшеленеді. Бұл қағидат Орталық Азия өңірін біртұтас геосаяси кеңістік, ортақ саяси және экономикалық мүдделері бар аумақ ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Аймақта геосаяси мүдделері бар ықпалды елдердің бірі - Ресей. Ресей Орталық Азияға қатысты толыққанды стратегияны әлі әзірлемеген, өйткені ол өзінің ішкі проблемаларына тән. Ресей Федерациясының аймақтағы мінез-құлқы сәйкессіздікпен сипатталады. Ол қысқа мерзімді мүдделерге басымдық береді [13].
Осыған байланысты әскери қатысу ставкасы Ресей үшін ең қолайлы қадам болып табылады. Әскери қатысу экономикалық және саяси байланыстарды дамыту сияқты үлкен шығындарды қажет етпейді. Сонымен қатар, бұл геосаяси мүдделерді жүзеге асырудың тиімді әдісі. Оның Ресей үшін артықшылығы Ауғанстаннан ислам радикализмінің кеңею қаупі бар екендігімен түсіндіріледі.
Қазіргі уақытта Орталық Азиямен экономикалық қатынастар Ресей үшін басымдық болып табылмайды. Инвестициялар мен "тірі" ақшаға өмірлік қызығушылық танытқан Ресей Федерациясы соңғы уақытта аймақпен сауда-экономикалық қатынастардың бартерлік сипатына қанағаттанбайды.
АҚШ Түркияның аймақтағы, бірінші кезекте, энергия ресурстарын тасымалдау саласындағы белсенділігін көтермелеуді жалғастыруда. АҚШ Түркияны өз саясатының жетекшісі ретінде пайдалануға тырысуда. Сонымен қатар, басқа көлік жобаларын іске асыру (Ауғанстан мен Кавказды қоспағанда) Ресей Федерациясы, ҚХР және ИИР атынан үш аймақтық көшбасшылардың бірінің позициясын күшейтуді білдіреді, бұл жоғарыда айтылғандай, АҚШ жоспарларына кірмейді. Саяси деңгейде, бірінші кезекте қауіпсіздік саласында, өңірмен қарым-қатынастың маңыздылығы Орталық Азияның барлық елдерінің ЕҚЫҰ мүшелері болып табылатындығымен айқындалады. Бірқатар бағалаулар бойынша Орталық Азиямен қарым-қатынасты одан әрі кеңейту ЕО үшін пайдалы болады. Бірқатар еуропалық сарапшылардың пікірінше, ЕО-ның Орталық Азияға күшті экономикалық, саяси және дипломатиялық қатысуы Ресей Федерациясының, АҚШ-тың және ҚХР-ның шамадан тыс үстемдігіне жол бермейді, осылайша тек осы аймақта ғана емес, сонымен бірге жалпы Еуразияда тұрақтылықты нығайтуға ықпал етеді. Оқшаулану мен қысымның сақталуы жағдайында, ең алдымен, АҚШ-тың аймақтағы геосаяси ойындардың тағы бір актері - ИРИ Орталық Азиядағы экономикалық, саяси және мәдени ықпалын күшейту әрекеттерін табанды түрде көрсетуде.
Сонымен бірге Иран мен оның дәстүрлі аймақтық қарсыластары - Пәкістан, Сауд Арабиясы, сондай-ақ Түркия арасында қайшылықтар сақталуда. Сонымен, Иран аймақтағы пантюркизм идеяларын дамыту мүмкіндігінен қорқуды жалғастыруда. Бұл идеялардың негізгі дистрибьюторы Түркия бола алатыны анық. Сонымен қатар, Иран Сауд Арабиясындағы Ислам қозғалыстары қолдайтын Орталық Азиядағы сунниттік фундаментализмнің бекітілуінен қорқады. Сондықтан Иран аймақ елдерімен ұзақ мерзімді қарым-қатынас орнатпайды, бұл оның саясатын болжауды қиындатады.
Иран Орталық Азиядағы геосаяси теңгерімді сақтауға ұмтылатын болады. Сонымен бірге, Иран қоғамында өсіп келе жатқан идеологиялық бөлініс, АҚШ-пен, сондай-ақ бірқатар көрші елдермен (Сауд сияқты) қарама-қайшылықтар сақталуы мүмкін. Арабия, Пәкістан, Түркия) Иранға Орталық Азияда ұзақ мерзімді саясат жүргізуге көңіл бөлуге мүмкіндік бермейді. Пәкістандағы белгілі бір топтар геосаяси мүдделердің логикасына сүйене отырып, Талибанды аймақтағы ықпалының негізгі құралы ретінде қолдануды жалғастыруда. ИРП тарапынан "Талибан" қозғалысына ең белсенді қолдау 1997 жылға дейін байқалды, қазіргі уақытта Исламабад талибандарға өз көмегін жарнамаламауға тырысады, өйткені соңғысы әлемдік қоғамдастықтың алдында беделге ие болды.
Біз Түркияның Орталық Азиядағы процестерге әсері туралы ішінара айттық. Анкара саясатының Орталық Азия векторы Түркия алдында тұрған басым сыртқы саяси міндеттерді шешуге ықпал етуге арналған. Қазіргі кезеңде Түркия Батыс қоғамдастығының толыққанды мүшесі болуға ұмтылады, ал жақын арада - Еуропалық Одақтың құрамына кіруге ұмтылады, Түркияның аймақтағы саяси желісі көбінесе оның халықаралық беделін нығайтуға, батысқа Орталық Азиядағы делдалдық рөлінің орындылығын көрнекі түрде көрсетуге, оның батыс құрылымдарына, ең алдымен ЕО-ға қосылу қажеттілігін дәлелдеуге деген ниетімен негізделеді. Мұндай тұжырымды Жаңа түрік үкіметінің төрағасы Б. Энджевиттің бағдарламалық мәлімдемесі негізінде де жасауға болады. Бұл мәлімдемеде Түркияның сыртқы саяси бағытының басым бағыттары: трансатлантикалық кооперацияны, АҚШ пен НАТО-мен байланыстарды нығайту, ЕО-ға кірігу және Орталық Азия мен Кавказбен жан-жақты қатынастарды дамыту деп аталды.
Орта Азиялық жастардың Түркияда білім алуына, мәдени байланыстардың артуына жағдай туғызды. Түрік халықтары арасындағы тамырластықтың тереңдеуіне Н. Назарбаев, Т. Өзал, Г. Әлиев, А. Ақаев, С. Демирел сияқты елбасылары мен олардың премьер-министрлерінің сіңірген еңбегі зор. Осы кезеңде түрік тілдес халықтардың бірлігі туралы сөз қозғалды, тіпті бұл мемлекеттердің арасындағы саяси және экономикалық ықпалдастықты арттыратын одақ құру да күн тәртібіне қойылды. Сол кезеңдегі Түркия Республикасының президенті пантүркизм идеяларын қалаушы Т. Өзалдың Байкалдан Жерорта теңізі мен Дунайға дейін созылып жатқан Ұлы Түркия құруды ұсынғаны да жасырын емес [14].
Осы бағытта жұмыстар атқарылды, мемлекет басшыларының, түрлі деңгейдегі мемлекет және қоғам қайраткерлерінің кездесулері ұйымдастырылып, олар болашақ одақтың алғышартын талқылауда деп күтілген болатын. Бірақ 2000 жылдарға дейін өзекті болып келген бұл тақырып соңғы жылдары маңызын жоғалта бастады. Мұның негізгі себептері:
:: Тәуелсіздік алған Орта Азия мемлекеттер кейбір мәселелерде Түркиямен келісе алмауы;
:: Әр мемлекет басшысының мүдделерінің бір-біріне келіспеуі;
:: Түркияда биліктің өзгеруімен мемлекет саясатының бағытының өзгеруі;
:: Мемлекеттер арасында туындаған шекара даулары;
:: Сыртқы күштердің әсері;
:: Географиялық алшақтық.
:: Жоғарыда аталған қайшылықтар Орта Азиялық халықтардың өзара бірлігіне кері әсерін тигізуде.
Түрік тілдес халықтардың арасындағы алғашқы үлкен қайшылық 1990 жылдардың ортасында басталды. Өзбекстан президенті И. Каримовқа қарсы оппозиция өкілдерінің бірнешеуі өздеріне қарсы қозғалған сот процесінен қашып Түркияға барып бас сауғалаған болатын. Түркияның оларды қабылдап, заңға сәйкес саяси баспана сұрағандарды кері қайтара алмаймыз деуі ресми Ташкент пен ресми Анкара арасында қарым-қатынастың бұзылуына алып келді [15].
Сонымен бірге осы жылдары Түркіменстандағы этникалық өзбектердің қысымға ұшырауы Өзбекстан мен Түркменстан арсында да дипломатиялық қайшылық тудырды. Осыдан кейін Өзбекстан түрік тілдес халықтардың форумдарының көбіне қатыспайтын болды. Өзбекстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынас сол 90-шы жылдардағы деңгейде қалды. Негізі ресми Ташкенттің қандай да бір одақ түрлеріне мүше болудан алыс тұруға тырысатыны да белгілі.
Екінші бір келіспеушілік Каспий теңізіндегі шекара белгілеуде шықты. Мұнай мен газға бай теңізден көбірек үлес алғысы келген мемлекеттер шекара мәселесіне келісе алмады. Бұл жерде Түркіменстан мен Иран жағы теңізді тең бөлуді ұсынса үлесі көп Қазақстан мен Ресей бұл ұсыныспен келіспеді. Нәтижеде бауырлас елдердің арасы суымаса да арадағы қатынастардың дамуына сызат түсірді. Келесі бір кикілжің Әзербайжан мен Түркіменстан арасында туындады. Каспийдегі даулы аймақтан табылған газ кенішіне таласқан қос мемлекет арасындағы келіспеушілік ара ағайындықпен қақтығысқа ұласпағанымен түбегейлі шешімін тапқан жоқ. Осындай кикілжіңдер Ашхабадтың да түрік халықтары бірігіп ұйымдастырған жиындардан алысырақ тұруына әсер етті.
Басқа бір текетірес Каспий газын Еуропаға жеткізу төңірегінде туындады. Газ жеткізудің екі бағыты жоспарда болатын. Біріншісі Түркіменстан-Иран-Түркия арқылы өтетін Набукко жобасы, екіншісі Түркіменстан-Қазақстан-Ресей арқылы тасымалдау. Газ құбырының стратегиялық маңызы бар екендігін және қазынаға орасан қаржы түсіретіндігін ескерген жоғарыдағы мемлекеттер арасында тартыс туындады. Баррикаданың екі жағында қалған Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің басшылары құбырды өз территориясынан өткізуге күш салды. Бұл мемлекеттер арасында саяси салқындықтың туындауына себеп болды.
Қырғызстандағы ішкі тұрақсыздық тардан кейін Қазақстанның шекараны жауып тастауы, бұған жауап ретінде Қырғызстанның Қазақстанға келетін суларды бекітуі де арадағы байланысқа әсер етті. Егер тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бергі Орталық Азияның бес елінің қарым-қатынастар тарихындағы кикілжіңді тұстарға қарайтын болсақ, онда бұл кикілжіңдердің көпшілігі су мәселесінде туындағанын аңғарамыз. Бұл проблеманың әсіресе 1990 жылдардың аяғы мен 2000 жылдардың басында өткір болғандығы соншалықты қақтығыс шығу ықтималы да қылтиып қалған болатын. Жалпы Орталық Азия елдерінде жылда туындайтын су мәселесі, бұл елдерде су туралы ортақ келісімнің болмауы аймақта белгілі бір деңгейде қайшылықтың барының көрінісі саналады.
Сондай-ақ КСРО ыдырағаннан кейінгі жылдары Түркиялық кейбір сарапшылардың, саясаткерлердің өз елін үстемірек көруі немесе Анадолыны түрік халықтарының көшбасшысы санауы да арадағы ынтымақтастықтың тереңдеуіне кедергі жасады. Бұл туралы Қазақстан президенті Н. Назарбаевтың бізге бір үлкен ағаның орнына екінші үлкен аға керек емес деп кесіп айтуы да көп нәрсені аңғартса керек [15]. Өздері кеше ғана бодандықтың қамытынан құтылған, жоғарыдан айтылған нұсқаулармен жүріп-тұрған елдер, тәуелсіздігін алған ендігі жерде басқа бір мемлекеттің айдауымен жүрмейтіні анық еді.
КСРО құрамында болып келген түрік елдері тәуелсіздігін жариялағаннан кейін батыстық сарапшылар Түркияның саяси-экономикалық құрылымын осы елдерге үлгі ретінде ұсынды. Дәл осы Түркиялық модельді қабылдау керектігін түрік саясаткерлері де тілге тиек ететін. Әрине жоғарыда айтқанымыздай өзінің моделін таңатын амбиция басқа түрік елдерінің қытығына тиді. Осы бір кезеңде, анығырақ айтсақ 2002 жылы Түркиядағы парламент сайлауының нәтижесінде билікке келген АК партия (Әділет және Даму) түрікшілдікке қарағанда исламшылдыққа көбірек бет бұрды. Түрік мемлекеттерімен арадағы қарым-қатынастарды жандандыру мәселесі кейінгі орынға ысырылып бірінші орынға бұрынғы Осман империясының құрамында болған елдермен байланысты жандандыру тұжырымы шықты [16]. Тәуелсіздігін жаңа алған Орта Азиялық елдерге Түркиялық модельді жая алмаған бауырларымыз, ендігі жерде араб елдеріне осы модельді экспорттауды көздеуде. Барлық сыртқы саясатын осы мәселемен байланыстыра жүргізуде. Кейбір түрік ғалымдары бұл тұжырымның да соңы сәтсіз аяқталуы мүмкін деп дабыл қағуда, алайда ресми Анкара әзірге бағытынан тайған жоқ.
Анадолыдағы түріктер бетін араб әлеміне бұрса, Орталық Азияның солтүстігіндегі Қазақстанның саясаткерлері Ресеймен ынтымақтастықты жандандыруға тырысып жатыр. Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары сыртқы саясатта көпвекторлық бағыт ұстап Ресейден біршама ұзақ тұруға тырысқан Қазақстан соңғы жылдары аймақтағы өзгеріп жатқан геосаяси өзгерістерді ескеріп Ресеймен қарым-қатынасқа көбірек мән беруде. Алдымен Ресей мен Белоруссиямен бірігіп Кедендік одаққа, артынан Біртұтас экономикалық одаққа бірігуді көздеуде. Яғни қазіргі таңда Қазақстанның сыртқы саясатындағы интеграцияда түрік тілдес мемлекеттер емес Ресей алдыңғы орынға шықты. Осыған қарап-ақ тәуелсіз түрік халықтарының ең батысы мен ең шығысында жатқан қос мемлекет бір-біріне мәмілесі дұрыс емес деп айтуға болады.
Соңғы жылдары тұрақсыздықты басынан өткерген Қырғызстан да Қазақстанның ізімен Ресеймен байланысты қайта тереңдетуде жоспарлауда. Жаңа сайланған қырғыз билігі өздерінің экономикалық мақсаттарының бірі Біртұтас экономикалық одаққа кіру екенін жариялады [17]. Бұл мәселе алдағы уақытта қалай дамитынын уақыт көрсетер, дегенмен нақты геосаяси жағдай Бішкекті де Ресеймен жақындасуға итермелеуде. Ал Өзбекстан мен Түркіменстан билігі әлі де оқшаулық танытып келеді. Әзербайжан болса Түркиямен арасы жақын болғанымен басқа түрік елдерімен байланысы айтарлықтай терең емес. Мүмкін Әзербайжанның географиялық орналасуы кедергі келтіріп тұрған болар. Жалпы географиялық жағдай түрік халықтарының алдында тұрған ең үлкен кедергілердің бірі. Егер әлемнің саяси картасына қарасақ Түркия мен Әзербайжанды Орталық Азиядағы бауырларынан Иран мен Каспий теңізінің бөліп жатқанын көреміз.
1990 жылдары Түрік халықтарының экономикалық одағын құруға (тіпті бұл одақ сөз жүзінде құрылды да) да осы географиялық алшақтық кедергі жасады. Иранның Каспий жағалауында әзербайжандар мен басқа да түрік халықтары тұрады (ресми емес мәліметтер бойынша Иранда 20-30 миллион көлемінде түрік халқы бар), алайда мемлекет парсылардың идеологиясына негізделгендіктен, бұл ел түрік халықтарының одағына қарсы, реті келсе одан аулақ тұруға тырысады.
Түрік халықтары одағының құрылуына басқа сырт мемлекеттер де оң қабақ танытады деп айта алмаймыз. Әрине аймақтық держава боларлық қуатқа ие жаңа бір күштің пайда болғанын статус квотаны сақтауды қалаушы державалардың қаламайтыны анық. Мүдделері бір арнадан шығатын, ислам халықтары болғандықтан араб әлеміне де сөзі өтетін, сөйтіп Таяу Шығыста өзімен санасуға мәжбүр ететін одақтың АҚШ үшін теріс келері сөзсіз. Қайта бір-бірімен басы қосылмайтын, арасында саяси-экономикалық бәсекелестік пен мүдде қақтығысы бар елдер өз саясатын жүргізуге тиімді.
Құрамында татар, саха, башқұрт сияқты ірі халықтар бастаған 30-ға жуық түрік тілдес халық тұратын Ресейдің де бұл одақты қолдамайтыны ашық нәрсе. Сондықтан Ресей үшін кеше ғана қолтығының астынан шыққан тәуелсіз Орта Азия халықтарының Анкараға емес Москваға қарай іш тартқаны пайдалы болғаны. Мұндай жағдайда құрамындағы түріктер де тыныш жатады, ал жаһандық державалық амбициясы КСРО ыдыраған соң әлсіреген Кремльдің күші ең болмаса аймақтық көршілеріне жүретін болады. Дәл Ресейдегідей жағдай мыңжылдан бері түріктердің шығыс көршісі болып келе жатқан аспан асты елінде де бар. Шығыс Түркістан Қытайдың жарылуы мүмкін жарасы. Мұндағы ұйғырларға Анкара үнемі сөз жәрдемін беріп келеді. Егер түрік халықтары одақтасып кетсе онда олардың басқа да жәрдем беру ықтималдылығынан қорқады Пекин Шығыстағы аждаһаның да түрік одағына қарсы болу себебі осы мәселеде жатыр.
Жоғарыдағыдай кедергілерге байланысты бұрын жиі ауызға алынатын Түрік одағын құру мәселесі соңғы бірнеше жылда бәсеңсіп қалды. Бұл одақтың құрылуы сыртқы және ішкі факторларға байланысты әл әзір мүмкін емес деп болжам жасауға болады және оған негіз де бар. Өйткені түрік тілдес мемлекеттердің билігіңнің қазіргі беталысы мен саясатына үңілсек ешқайсысының ойында Түрік одағын құру жоспарының жоқ екенін көреміз, өйткені реалистік жағдайдың оған мүмкіндік бермейтіні барлығына айдын анық. Әрине біртұтас түрік мемлекетін құру немесе түрік тілдес халықтардың одағын құру мәселесі 1990 жылдардың басындағы өткір болып тұрған кезде ішкі және сыртқы факторлардың әсері мен бұл Орта Азия мемлекеттердегі шынайы жағдай ескерілмей, тек жалаң сөзге сүйенген тұжырым болатын. Осы тұжырымға сенетін көптеген адамдар бұл кезеңде осы жолда еңбек етіп тер төкті. Төгілген тер текке кетпей халықтардың арасында да жақындық сезімін қайта оятуға, жаңғыртуға себепші болды. Тіпті бір халықпыз бөлек мемлекетпіз ұраны кең жайылды (әсіресе Әзербайжан мен Түркия арасында).
Алайда жоғарыда атап өткеніміздей 2000 жылдардан бастап бұл одаққа сенетіндердің саны азайып, оның болашағына күмәнмен қарайтындардың қатары артты. Өйткені үйдегі бағаны базардағы нарық бұзыпты деген ескі қағиданы ұмытып, тәуелсіздіктен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Тарау. Түркия мен Орталық Азия мемлекеттерінің саяси, дипломатиялық қарым-қатынастары
1.1 Орта Азия мемлекеттерінң Түркиямен саяси қарым - қатынастарының бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Түркияның Орта Азия мемлекеттермен дипломатиялық қарым қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Тарау. Түркия мен Орта Азия мемлекеттері арасындағы экономикалық қарым-қатынастар
2.1 Мәдени-сауда байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қазіргі кездегі өнеркәсіптегі техникалық байланыстардың дамуы ... ... ...
2.3 Орталық Азия аймағы елдерінің инвестициялық жағдайы және Түркияның аймақтағы инвестициялық саясаты
3 Тарау. Халықаралық қатынастардағы Қазақстан мен Орталық Азия: Түркияның геосаясаты ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі жаңа саяси жағдайда Орта Азия мемлекеттері Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан өздерінің саяси және экономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің Еуропа мен Азияны біріктіретін қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен жер қойнауының пайдалы қазбалар мен табиғи ресурстарға бай болуымен шарттасқан.
Орта Азия мемлекеттерінің дамуы үшін әлемнің жаңа геосаяси күштерімен қарым-қатынас орнату стратегиялық маңызды мәселе.
Бітіру жұмысының жұмысының өзектілігі, ең алдымен, Орталық Азия мемлекеттерінің қазіргі геосаяси жағдайымен тікелей байланысты.Саяси тұрғыдан алғанда, Түркияның Орталық Азияның бес мемлекеттерінде жетекші рөлге ие болуы және аймақтық дамудағы негізгі факторы ретінде қарастыруында. ОА - ның тәуелсіздік алғаннан кейінгі бүкіләлемдік қауымдастыққа кіру барысында шет елдермен дипломатиялық қатнастарды дамыту мәселелері үлкен өзектілікке ие болады.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев әлемдік шаруашылық байланыстардың қазіргі заманғы даму бағыты теңдік, ерікті жэне прагматикалық қызығушылық негізіндегі интеграционизм бұл - Еуразия үшін лайықты келешек, яғни тек сондай жағдайда гана ол XXI ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың жаһандық факторы бола алады деген болатын [1].
ОА прагматикалық қызығушылық танытып отырған мемлекеттердің ішінде Түркия XXI ғасырдың басында өзгеріп жатқан әлемнің жаңа анықтылықтарына өзінің сыртқы саясатын бейімдеу жағдайында болды. 1990 жылдардың басында Түркия ОА мемлекеттеріне байланысты жаңа сыртқы саяси концепциясын жариялады. Онда Қазақстанға да қатысты байланыстардың саясаты баяндалған болатын. Осы концепцияны жариялау барысында Анкара өзінің сыртқы саясатын Еуропадағы және посткеңестік кеңістікте болып жатқан жағдайлармен тікелей байланыстыратынын анық байқатты. Түркияның еуразиялық екпіннің пайда болуы ең алдымен бауырлас түркі халқының тарихи тамырларымен байланысты.
Түркия екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жүргізген ашық есік және реформалар саясатының нәтижесінде экономикалық даму деңгейін европалық дәрежеге жеткізгені мәлім. Бүгінде Түркия әлемдік саясатқа ықпал ететін мемлекет болып табылады. Сондықтан ОА мемлекеттері үшін Түркиямен дипломатиялық және саяси - экономикалық байланыстарды дамытудың маңыздылығы барған сайын артуда.
Қарастырылып отырған тақырыпқа ғылыми тұрғыда баға берудің тағы бір қажеттілігі - Түркияның ОА мен Қазақстандағы саяси әрі экономикалық мүдделерін айқындау болып табылады. Қазақстан үшін алдыңғы қатарлы түркиямен сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту негізгі мақсат болып отыр.
Түркия үшін Орта Азиядағы саясатының негізгі мақсаттарының бірі аймақтағы экономикалық қатнастарды дамыту сақтау болып табылады.
Түркия үшін Орталық Азия республикаларымен арасындағы сауда - экономикалық саласындағы ынтымақтастығы үлкен маңызға ие болады. Өйткені бүгінгі таңда халықаралық деңгейде қаржы дағдарысынан шығу онымен күресу бір ғана мемлекеттің қолынан келмейді.
ОА мен Түркияның саяси, сауда-экономикалық ынтымақтастық дипломатиялық байланыстар орнағалы бергі қарым-қатынастардың негізін құрады. Экономикалық тұрғыдан алғанда, Түркия үшін ОА мен Қазақстан төмендегі салалар бойынша басым серіктес бола алады. Олар - энергетикалық сала, металлургиялық шикізат өңдеу мен өндірумен байланысты кәсіпорындармен, құрылыс материалдарының өндірісімен айналысатын кәсіпорындармен байланыстары. Оған қоса Қазақстан түркия товарларын пайдаланатын аймақтағы негізгі тұтыну базары болып қала бермек.
Бітіру жұмыссның тақырыбы болып табылатын Түркия мен ОА мемлекеттері арасындағы сауда - экономикалық ынтымақтастықтың басым бағыттарын айқындау және олардың өзара ықпалдастық деңгейін талдау тараптар арақатынасының болашақтағы дамуына баға беруге мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысында Түркия мен Орталық Азияның тәуелсіз елдеріне қатысты ұстанған саясатының негізін айқындауға талпыныс жасалады. Бұл зерттеу жұмысының өзектілігін арттыра түсері сөзсіз.
Диплом жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі. Түркия мен ОА мемлекеттерімен дипломатиялық қатнастарының дамуы және Түркия мен Орта Азия мемлекеттерімен байланыстарына байланысты XX ғасырдың 90 жж бастап ғылыми - дипломатиялық зерттеулер орын алған. Бүгінгі таңда екі мемлекет арасындағы сыртқы саяси байланыстар кең аумақты саяси қызығу құралына айналды. Қазақстанның сыртқы саясаты, оның ішінде Қазақ-түрік қатнастары және Орта Азиядағы түрік факторы көптеген зерттеушілердің еңбектеріне арқау болды.
Бітіру жұмысының пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен ҚР Тұңғыш Президенті және қазақстандық дипломаттардың еңбектерін айтуға болады. Мысалы, Н. Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы, Ғасырлар тоғысында[2], Сындарлы он жыл[3] атты еңбектері еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде Қазақ-түрік қатнастарының ынтымақтастығы, Қазақстанның бұл мемлекетпен өзара тиімді экономикалық, саяси, достық, әріптестік байланыстарды дамытудың қажеттілігі баяндалады. Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше ретінде кіруі және Қазақстан - Түрік дипломатиялық қатнастарын, ҚР экс - сыртқы істер министрі, қазіргі таңда ҚР Президенті Қ. Тоқаевтың Под стягом независимости[4], Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации, Беласу [5] атты еңбектерінде қарастылады. Қ. К. Тоқаев Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бергі жүргізген сыртқы саясаты баяндалып, сыртқы саясаттың бағыттары, кезеңдері және басым жақтары қарастырылған. Соның ішінде ҚР мен Түркия дипломатиялық байланысына жалпы шолу жасай отырып, Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстар қарастырылып, жекелеген салаларына талдау жасалынған.
Түркия мен ОА арасындағы дипломатиялық байланыстар ортаазиялық дипломаттардың да және саяси қайраткерлердің де зерттеу еңбектерінің негізін құрайды.
ОА дипломаттары өздерінің зерттеулерінде Түркия мен ОА арасындағы екіжақты байланыстың қалыптасуы мен дамуын, экономикалық реформаларға баға бере отырып, олардың болашағы жөнінде сөз қозғайды. Қазақстан мен Түркия арасындағы өзара ынтымақтасты қарастыруға бірқатар мақалалары арналған.
Бұл еңбектерде қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып, ОА мен Түркия экономикалық даму және экономикалық салалаларды реформалаудың ерекшеліктеріне, ортақ жақтарына баға беріледі.
Сонымен қатар дипломдық жұмыстың тақырыбын ашуда Ресей және Орта Азияның республикалары басшыларының еңбектері де пайдаланылды. Олардың қатарында Б. Н. Елциннің, В. В. Путиннің, Өзбекстан президенті И.Каримовтың О национальной государственности, идеологии независисмости и правовой культуре [6], Түркменстан президенті С. Ниязовтың Внешняя политика нейтрального Туркменистана [7] атты еңбектерін атап өтуге болады.
Бүгінгі таңда Түркияның экономикалық туралы Түркия мемлекет басшылары еңбектері мен саяси сұхбатттары кірген. Бұл еңбектерде Түркия өзіндік даму жолымен жүруге және түркиялық ерекшелігі туралы баяндалады. Сонымен бірге Түркияның экономикалық реформаға бағыт алу қажеттігін және сыртқы байланыстарды кеңейту керектігі баяндалады.
Түркияның жалпы сыртқы саяси бағыты мен Орталық Азияға қатысты жүргізген саясатына талдау жасауға бірқатар Ресей зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде Е. Примаков, М. С. Капица, В. А. Корсун, А. Д. Воскресенский, В. А. Лузянин [8], С. Г. Свешников, Ю. Песков, В. Лукин, В. Михеев, В. Кузнецов [9], Е. П. Бажанов сияқты зерттеушілерді атауға болады.
Қазақстандық зерттеушілер Қазақстан мен Түркия және Түркия мен Орта Азияның мемлекеттерімен дипломатиялық байланыстарға мәселелерге баса назар аударған. Қазақстан сыртқы саясатында мемлекеттік маңызы бар мәселелер турасында жазған белгілі тарихшы-ғалымдардың еңбектері.
Орта Азия аймағы тәуелсіздік алғаннан кейінгі ұлттық, аймақтық, ғаламдық, саяси, экономикалық, әскери қауіпсіздігі, сонымен қатар Орта Азиядағы геосаяси жағдай мен өңірдің әлемдік саясатта алатын орны сияқты мәселелер белгілі ғалым Ө. Қасеновтің еңбектерінде қарастырылып, жан-жақты талдау жасалынған.
Қазақстандық ғалымдар Түркия мен Қазақстан арасындағы дипломатиялық қатнастар мен экономикалық байланыстарға талдау жасайды.
Сонымен бірге зерттеуші М. Лаумулиннің бірқатар басылымы Қазақстан, мен Орта Азиядағы мен Түркияның ролі, қарым-қатынасы тұрғысындағы батыс зерттеушілерінің, әсіресе американдық зерттеушілердің, көзқарасын баяндайды. Олардың ішінде Г. Фуллер, Дж. Гинсбург, Ч. Анделенд, Н. Платт, Кайзер, М. Олкотт және т.б. бар.
Орта Азиядағы түрік факторы деп атауға болатын арналған өзбек, қырғыз зерттеушілерінің еңбектері зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда пайдаланылды. Онда Түркияның Орта Азиядағы ықпалы көрсетіліп, аймақтың бүгінгі күнгі дамуына әсер ететін Түркия байланысты кейбір факторлар ашылған[10].
Қазақстан сыртқы саясатына қатысты әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің халықаралық қатынастар факультетінің халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты кафедрасының оқытушылары Ж.У.Ибрашевтің, К, Қожахметовтың, Қ.Е.Байзақованың, Ф.Т.Көкееваның, және т.б. еңбектері бар.
Зерттеу жұмысында түрік ғалымдары мен зерттеушілерінің еңбектері де пайдаланылды. Түрік зерттеушілер ОА мен Түркия арасындағы байланыстардың жаңа кезеңдегі барлық салалардағы ынтымақтастығына жалпылама әрі жеке-жеке сипаттама берген.. Кейбір еңбектер Кеңес Одағы ыдырағаннан бұрынғы кезеңдегі қарым-қатынастарға арналған.
Түркия мен ОА мемлекеттері арасындағы сыртқы саяси байланыстарды ашу диплом жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады. Ал өзара қарым-қатынастардың дамуының негізгі бағыттарын зерделеу, яғни сауда-экономикалық және мәдени салалардағы ынтымақтастыққа талдау жасау жұмыстың зерттеу пәні болған.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. 1992 жылдан ОА мемлекеттерінің тәуелсіздігін алған уақыттан бүгінгі күнге, 21-ші ғасырдың алғашқы онжылдығының 1-ші жартысына дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты Түркия - ОА мемлекеттерінің арасаындағы экономикалық байланыстарды жүйелі және комплексті түрде зерттеу болып табылады. Осындай мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылады:
1. Түркия мен ОА мемлекеттерінің сыртқы саясатының қалыптасуының теориялық негіздерімен ерекшеліктерін айқындау.
2. ОА үшін Түркияның және Түркия үшін ОА сыртқы саясатында алатын орны мен ролін айқындау.
3. Түркияның Орта Азия елдерімен экономикалық қарым-қатынасындағы ерекшеліктерін көрсету.
4. Түркия мен ОА арасындағы байланыстардың болашағын сипаттау.
5. Түркияның Қазақстан мен Орта Азия елдеріндегі инвестициялық саясатының деңгейін анықтау.
6. Аймақтағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты қалыптастырудағы Түркия тәжірибесіне объективті қорытынды жасау.
Зерттеудің деректік негізі. Түркия мен ОА дипломатиялық қатнастары, Түркия Орта Азиядағы сыртқы саясатын зерттеудің деректік негізгі көздерін төмендегідей бес топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар Түркия мен ОА арасындағы байланыстарды дамыту барысында қол жеткізілген келісімдер, декларациялар, коммюникелер т.с.с. Мысалы, Қазақстан Республикасы мен Түркия арасындағы жиырма бірінші ғасырда жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация, Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Түркия Үкіметі арасындағы экономикалық ынтымақтастық туралы келісім. Мұндай құжаттар аталмыш елдер арасындағы байланыстарға жан-жақты талдау жасауға мүмкіндік беретін деректер болып табылады. Жоғарыда аталған дипломатиялық құжаттарда мемлекеттер арасындағы халықаралық ынтымақтастықтың басым жақтарын көрсететін нақты да анық ақпарат беріледі.
Бітіру жұмысының деректік көздерінің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер министрлерінің, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді. Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін құрайды.
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің үшінші тобын Түркия мен ОА байланыстардың әртүрлі салаларын баяндап, талдау жасаған Қазақстанның, Ресейдің шығыстанушыларының, соның ішінде түріктанушылар, саясатшы, тарихшы ғалымдардың зерттеулері мен монографиялары құрайды.
Ал деректердің төртінші тобын қазақ, орыс, жапон тілдеріндегі отандық және шетелдік мерзімді басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат құжаттары кіреді. Ондай мәліметтер Қазақстанның Егемен Қазақстан, Казахстанская правда, Жас Алаш, Түркістан, Деловая неделя, Панорама газеттерінде және Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат, Казахстан-Спектр, Центральная Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и жизнь, Казахстан и современный мир, Аналитическое обозрение, Континент журналдарында бар. Ал Ресейдің Правда, Известия, Аргументы и факты, Независимая газета газеттері мен Проблемы Дальнего Востока, Мировая экономика и международные отношения, Азия и Африка сегодня, Нефть и газ, Железнодорожный транспорт журналдары пайдаланылды. Жапонияның журналдары зерттеу жұмысында ерекше орын алды.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің бесінші тобын Қазақстан мен Орта Азияның және Түркияның, Ресейдің ақпарат агенттіктерінің хабарлары құрайды. Мұндай ақпарат агенттіктердің қатарында Қазақстанның Хабар, ҚазААГ, Интерфакс-Казахстан, Қырғызстанның Кабар, Тәжікстанның Ховар, Ресейдің Новости, ИТАР-ТАСС агенттіктері бар. Ақпарат агенттіктерінің хабарлары, негізінен, интернет желісінен алынған.
Жоғарыда аталған деректердің барлық топтары жұмыстың деректік негізі болды. Деректерді пайдалану жұмыстың алдына қойған мәселелерді мейлінше толық зерттеуге және жұмыстың мақсаттары міндеттерін ашуға мүмкіндік бергені сөзсіз.
Зерттеудің ғылыми маңыздылығы. Түркия мен ОА мемлекеттері арасындағы экономикалық қатнастарды талдау отандық және шетелдік зерттеушілердің нысаны болғаны белгілі, бірақ осы уақытқа дейін бұл тақырып комплексті түрде қарастырыла қоймаған.
Берілген жұмыстың ғылыми жаңалығы аталмыш тақырыптың толық зерттелмегендігінде болып отыр.
Отандық ғылымда алғаш рет Түркия мен ОА мемлекеттері экономикалық қатнастары ОА мемлекеттерінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі екі жақты ынтымақтастық деңгейін ашуға талпыныс жасалады.
- Түркия сыртқы саясатының негізі, халықаралық жағдайдың өзгеруіне, ғаламдасу заманының талаптарына және әртүрлі объективті қажеттіліктерге сәйкес Түркия сыртқы саясатындағы басым жақтар қарастырылды.
- Түркияның Орта Азиядағы даму үрдісі айқындалды.
-Түркия Қазақстанның арасындағы ынтымақтастықтың негізгі бағыттары анықталды. Тең құқықтық пен өзара тиімділік қағидалары негізінде белгіленген ара қатынастардың басым жақтарына талдау жасалынып, ортақ жақтары мен ерекшеліктері айқындалды.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының теориялық негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытыныдылары құрайды. Бітіру жұмысында тарихи оқиғаларға және сан-саладағы мемлекет аралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар кеңінен қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу жұмысына арқау болды. Бұл әдістер Түркия сыртқы саясатындағы Орталық Азия республикаларының әрқайсысының орнын жүйелі түрде айқындауға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысын ғылыми негізде жүйелеп, оның нәтижесін шығару үшін, сол арқылы баяндау, талдау және болжау түрінде негізгі мақсаттарға қол жеткізу үшін ғалымдар әртүрлі әдістерді зерттеген. Сыртқы саясаттың дамуына батыс зерттеушілері, әсіресе американдық саясаттанушылар, өз үлестерін қосқан. Олар зерттеудің билікті-элиталық, плюралистік, ұйымдастырушылық-құрылымдық, рационалды, бюрократиялық-саяси модельдерін ұсынып, сыртқы саясат пен халықаралық қатынастарды зерттеу мен талдаудың көптеген әдістемелерін дамытқан.
Зерттеу жұмысында саяси құбылыстарға баға берудің әдісі ретінде ойындар теориясы пайдаланылады. Бұдан 40 жыл бұрын метематик Джон фон Нойманн мен экономист Оскар Моргенштерн экономикалық мәселелерді шешудің тиімді жолдарын табуға тырысқан, сол орайда өздерінің "Ойындар теориясы және экономиканың тәртібі" атты ортақ еңбегінде көрсетілген классикалық ойындар теориясын жасап шығарған. Оның негізінде рационализм принциптері бойынша жұмыс істейтін субъектілердің типтеріне талдау және болжау модельдері құрылатын мүмкіндік теориясы жатыр. Біртіндеп бұл ойындар теориясы ғылымның басқа да салаларына қолданылатын құралға айналды. Саясат ғылымында ол құрылым мен процесс тұрғысынан алғанда, мемлекетаралық келіссөздер сияқты саяси құбылыстарды зерттеудің салыстырмалы әдісі болып табылады
1. Түркияның Орта Азиялық мемлекеттермен саяси, дипломатиялық қарым - қатынастары
1.1 Орта Азия мемлекеттерінң Түркиямен саяси қарым - қатынастарының бастауы
Халықаралық қатынастар жүйесінде ежелден белгілі ақиқат - заманға сай күштер тепе- теңдігінің ауытқуына қарай, жалпы жаһандық өзгерістердің әсеріне орай, қуатты мемлекеттердің әлсіреуіне сай, елеусіз болған елдердің нығаюы енді күн тәртібіне осы елдер арасындағы саяси кеңістік үшін тартыстарды тартатындығы. Өткен ғасырдың соңғы онжылдығында орын алған елеулі саяси оқиға - Кеңестер одағының ыдырауы Орталық Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің бой көтеруіне әкелгені айқын. КСРО-ның саяси алаңнан кетуі көптеген елдер сияқты орталықазиялық елдері үшін де күтпеген саяси оқиға болды. Бұл өз кезегінде елдердің ішкі саяси-экономикалық жағдайының елеулі түрде тұрақсыздануына әкеліп, оларды сыртқысаяси таңдауда күрделі тығырыққа тіреді. Жетпіс жыл қатаң одақтастық жүйесінде өмір кешкен елдер шектеулі көлемде болса да қандай да бір дербес топқа шоғырланбаса әлемнен сырт қалатындай күйге көшті.
Өйткені бұған дейін аймақтағы елдерді өз ықпалында ұстауға ұмтылып келген көршілес мемлекеттердің ішінде негізгі тізгін Ресейдің еншісінде еді, кейін бұл аймақтағы елдер Кеңестер одағының тіпті құрамдас бөлігі болып танылды. Жаңа қалыптасқан саяси жағдайда орын алған осы кеңістікпен тығыз қарым-қатынастарға, ыңғайы келсе өз мүддесіне сай ықпал жасауға ұмтылған мемлекеттер де жеткілікті болғаны анық. Соның негізінде бірқатар мемлекеттердің геосаяси мүдделері Орталық Азия елдерінің аумағында тоғысып жатты. Олардың қатарынан шекаралас жатқан Ресей, Қытай, Иран, Түркия сияқты елдерді көруге болады. Осы аймақты өзінікіндей көретін Ресей тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында басқаны қол астында ұстағанды қойып өзі саяси-экономикалық қиыншылықтарды басынан өткеріп жатқан кезі еді. Ал осы сәтте Түркия сияқты әлде қайда орныққан мемлекеттер Орталық Азия елдерімен өзара әрекеттестіктерін қалыптастырып, екіжақты ынтымақтас- тықты дамыта түсті. Түркия елі мен орталықазиялық елдер арасындағы тарихи түптамырлық қатынастың нығаюына басты негіз болды. Осы орайда жалпы аймаққа көптен көрісе алмаған туысындай ұмтылған Түркия қандай мемлекет деген орынды сұрақ туындайды. Орталықазиялық елдер қандай елмен қарым-қатынасқа түсуде? Жауапты Түркияның саяси- экономикалық әл-ауқатына сараптама жасау барысында ғана айқындауға болады.
Түркия - жаңа қарқынмен дами бастаған, заманға сай өнеркәсіпті, сауданы, дәстүрлі ауыл шаруашылығын, қол өнерді қамтыған ел десе болады. Сонымен бірге саяхаттық және көлік тасымалының инфрақұрылымы жеткілікті түрде таралған ел. Қызмет көрсету саласы жалпы ішкі өнім үлесінің 52 пайызын құрайды.
Елде жеке меншік қатынасы, әсіресе сауда саласында, тоқыма өнеркәсібінде, киім - кешек өндірісінде өте жылдам екпінмен даму үстінде болғанымен, мемлекет әлі де өнеркәсіптің негізгі салаларында, банктік жүйеде және көлік пен коммуникацияда да жетекші рөлді атқарып келеді. Дүниежүзілік банктің топтамасы бойынша Түркия орташатөменгі кірістегі елдер қатарында, әлемде ЖІӨ бойынша 27-орында екен. 2002 жылғы мәлімет бойынша жалпы жұмысбастылардың 34 пайызға жуығы (24 млн адам) ауыл- шаруашылығында, 19 пайызы өнеркәсіпте және 47 пайызы қызмет көрсету саласында. ЖІӨ өндірісінің салалық құрылымында басты орында қызмет көрсету саласы 66 пайызды құраса, өнеркәсіп 21 пайыз, ал ауыл шаруашылығы 13 пайыз (2001 ж.) болатын [1]. Қаржы саласындағы әл-ауқатына қатысты Дүниежүзілік валюталық қор 2002-2004 жылдар аралығында Түркияға 16 млрд доллар көлемінде тұрақтандыру несиесін бөледі.
Тұрақтандыру бағдарламасының негізгі бағыттары мемлекеттік қаржыға өте икемді және өте жеңіл бақылау құрылымын беру арқылы мемлекеттік шығынды қысқарту еді. Қаржылық тұрақтандыру жолында Түркияның нәтижесі үкіметке түріктік лирді деноминациялауға мүмкіндік тудырды: 2005 жылдың қаңтарынан бастап 1 000 000 есеге азайтылған ақша өлшемі айналымға түсті. Ал Түркия елінің өнеркәсібіне көңіл бөлетін болсақ, 1990 жылдардан бастап елде өңдеу өнеркәсібі жетекші орында болды, оның үлестік салмағы 80 пайыздан астам болса, өндіру өнеркәсібінің үлестік салмағы небәрі 5 пайыз көлемінде де, қалған бөлігі энергетика, газ және сумен қамтамасыз етуге келеді [10]. Мұнай өндіру оны қажет ететін көлемді қамтамасыз ете алмауда. Сол себепті елдің сыртқы саясаты да оның ішкі экономикалық әлеуетін нығайтудан тыс қала алмайды. Түркия елімен жан-жақты қарым- қатынастарды нығайтуда елдің орталықазиялық елдерге қарасты көзқарасын айқындау өте маңызды болып табылады.
Түркияның жалпы сыртқы саясатын мұқият қарастыратын болсақ, оның негізгі бағыттары АҚШ мемлекетімен қалыптасқан дәстүрлі серіктестік қатынасымен және Еуропалық Одаққа мүше болу ұмтылысымен айқындалады. Әрине, сонымен бірге Түркия аймақтық сыртқы саясатымен теңестіру әрекетінде Орталық Азия елдері, кавказдықтар мен Ресей Федерациясы, Израиль, мұсылман елдері арқылы байланысты нығайтуға тырысуда. Орталық Азия елдеріне қатысты саясатында Түркия АҚШ сияқты елдің ұлттық мүддесін кеңейтуге ұмтылуда емес пе деген күмән да туындайды. Өзі мүшесі болып табылатын Солтүстік атлантикалық одақтың аймақтағы ұстанымының нығаюына мүдделілігі, әлемдік нарыққа энергия көздерін жеткізуді қолына алу ниеті де байқалып қалатын сияқты. Жалпы мұндай мүмкіндік туған жағдайда қандай мемлекет болмасын өз уысынан шығара қоймас. Дегенмен де, Түркияның орталықазиялық елдерге қатысты сыртқы саясаты тараптардың экономикалық және сыртқы экономика саласындағы серіктестік мүдделеріне қарай құрылуда деуге болады.
Түркияның сыртқы саяси қызметінде қазіргі уақытта Түркияның батыс бағыты мен Еуропалық Одақтың толық мүшесі болуға деген ұмтылысы басты орын алады. Бұл тұрғыда Түркияның Орталық Азиядағы саясатын күшейтуді өңірдегі еуропалық саясаттың қосымша факторы ретінде қарастыруға болады. Түрік сарапшылары, кем дегенде, таяу жылдары АҚШ, Орталық Азия аймағындағы (ОАР) Түркия үшін негізгі одақтас болып қала беретінін атап өтті.
1991 жылы және одан кейінгі оқиғаларда Түркия бұрынғы Кеңес елдерінің тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мемлекеттердің бірі болды. 1991-92 жылдары Түркия алғашқы мемлекеттердің қатарында ресми түрде дипломатиялық қатынастар орнатып, ОАР-ның барлық елдерінде елшіліктер ашты. Түркияның аймақтағы саясатының негізгі идеяларының бірі бастапқыда Анкара қамқорлығымен "Ұлы Тұран" құру болды. Алайда, бұл ұсыныс ОАР елдері көшбасшыларының арасында мақұлдау таппады. Сонымен қатар, бұл аймақтағы барлық елдердің күрт қарсылығын тудырды. Осылайша, 1995 жылғы мамырда Өзбекстан президенті И. Каримовтың ұсынысы бойынша "Түркістан - біздің ортақ үйіміз" атты этно-мәдени бірлестік пайда болды, оған сәйкес мәдени және экономикалық бірлік дін емес, біртұтас этнос негізінде ұсынылды.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін және Орталық Азияда мұнай мен газдың үлкен қоры бар жаңа, егемен мемлекеттердің пайда болуынан кейін бұл аймақтың стратегиялық маңызы күрт өсті. Оған кіретін елдер әлемнің саяси картасында пайда болған алғашқы күндерден бастап Ресейден тәуелсіз болуға және басқа мемлекеттермен тең саяси және экономикалық қатынастарды, сондай-ақ қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықты дамытуға ұмтылды. Болашақта бұл аймақ Орталық Азияға әсер ету және оның көмірсутек ресурстарына қол жеткізу үшін күресетін сыртқы ойыншыларды тартатын магнит қана емес, сонымен бірге Ресей мен Америка Құрама Штаттары арасындағы үстемдік үшін күрес алаңына айналды[11].
Кейбір сарапшылар аймақтағы чемпионат үшін қазіргі күрес Ресей мен АҚШ арасындағы Орталық Азиядағы жаңа "үлкен ойын" деп санайды және оны XIX ғасырда Ресей мен Британ империялары жүргізген Ықпал үшін күреспен салыстырады. Алайда, мұндай салыстыру жаңа аймақтық факторлардың пайда болуын ескермейді: Орталық Азия мемлекеттерінің өздері билік үшін күресте өте белсенді. Олар өздері жасап жатқан жаңа қорғаныс саясатын іске асыру негізінде өз тәуелсіздігін сақтап қана қоймай, өңірлік және халықаралық ынтымақтастықты дамытуға ұмтылады.
1991 жылдан бастап өңірде экономикалық және саяси өзара іс-қимыл, сондай-ақ қауіпсіздік саласындағы байланыстарды дамыту жөніндегі екіжақты және көпжақты бағдарламалар саны ұлғаюда. Сонымен қатар, Орталық Азия мемлекеттері сауда, дипломатиялық, ал кейбір жағдайларда мұнда басқа елдердің әскери қатысуына да оң қарады [12].
Өңірлік державалар сондай-ақ Орталық Азия республикаларының "аға ағасының" рөлін армандайды, ортақ тарих, этникалық туыстық және ортақ тіл оларға осы елдерді өз бейнесінде қалыптастыруға көмектеседі деген үміт артады.
Сонымен, Түркия "түрікше" зайырлы және демократиялық болады деп үміттенеді, ал Иран өзін Орталық Азияның табиғи қорғаушысы ретінде көреді, өйткені оның тарихи, этникалық, тілдік және діни байланыстары бар. Орталық Азия энергетикалық саясатында едәуір салмақты ойыншы рөліне ұйғыр азшылығы тарапынан Қазақстанмен шекаралас жатқан этникалық тәртіпсіздіктерге ерекше көңіл бөлетін Қытай да үміткер болып отыр. Осылайша, Орталық Азия елдерінің ішкі дамуы да, олардың сыртқы бағдары да, бір жағынан, оларға жақсы мүмкіндіктер туғызады, ал екінші жағынан, олардың басқа мүдделерін іске асыруда саяси салдары да, қауіп -- қатері де болуы мүмкін. Жалпы тәуелсіздікті нығайту үшін күресте аймақ елдерінің оң аспектілері мен проблемаларына, сондай-ақ олардың Ресеймен, АҚШ-пен және аймақтық державалармен қарым-қатынасын қалай құратындығына және мұның бәрі оларға қандай нәтиже беретініне назар аударуға тырысады.
Орталық Азияға деген көзқарастарында жоғарыда аталған елдер белгілі бір қағидаттарды ұстанатыны тән, олардың арасында геосаяси регионализм қағидаты ерекшеленеді. Бұл қағидат Орталық Азия өңірін біртұтас геосаяси кеңістік, ортақ саяси және экономикалық мүдделері бар аумақ ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Аймақта геосаяси мүдделері бар ықпалды елдердің бірі - Ресей. Ресей Орталық Азияға қатысты толыққанды стратегияны әлі әзірлемеген, өйткені ол өзінің ішкі проблемаларына тән. Ресей Федерациясының аймақтағы мінез-құлқы сәйкессіздікпен сипатталады. Ол қысқа мерзімді мүдделерге басымдық береді [13].
Осыған байланысты әскери қатысу ставкасы Ресей үшін ең қолайлы қадам болып табылады. Әскери қатысу экономикалық және саяси байланыстарды дамыту сияқты үлкен шығындарды қажет етпейді. Сонымен қатар, бұл геосаяси мүдделерді жүзеге асырудың тиімді әдісі. Оның Ресей үшін артықшылығы Ауғанстаннан ислам радикализмінің кеңею қаупі бар екендігімен түсіндіріледі.
Қазіргі уақытта Орталық Азиямен экономикалық қатынастар Ресей үшін басымдық болып табылмайды. Инвестициялар мен "тірі" ақшаға өмірлік қызығушылық танытқан Ресей Федерациясы соңғы уақытта аймақпен сауда-экономикалық қатынастардың бартерлік сипатына қанағаттанбайды.
АҚШ Түркияның аймақтағы, бірінші кезекте, энергия ресурстарын тасымалдау саласындағы белсенділігін көтермелеуді жалғастыруда. АҚШ Түркияны өз саясатының жетекшісі ретінде пайдалануға тырысуда. Сонымен қатар, басқа көлік жобаларын іске асыру (Ауғанстан мен Кавказды қоспағанда) Ресей Федерациясы, ҚХР және ИИР атынан үш аймақтық көшбасшылардың бірінің позициясын күшейтуді білдіреді, бұл жоғарыда айтылғандай, АҚШ жоспарларына кірмейді. Саяси деңгейде, бірінші кезекте қауіпсіздік саласында, өңірмен қарым-қатынастың маңыздылығы Орталық Азияның барлық елдерінің ЕҚЫҰ мүшелері болып табылатындығымен айқындалады. Бірқатар бағалаулар бойынша Орталық Азиямен қарым-қатынасты одан әрі кеңейту ЕО үшін пайдалы болады. Бірқатар еуропалық сарапшылардың пікірінше, ЕО-ның Орталық Азияға күшті экономикалық, саяси және дипломатиялық қатысуы Ресей Федерациясының, АҚШ-тың және ҚХР-ның шамадан тыс үстемдігіне жол бермейді, осылайша тек осы аймақта ғана емес, сонымен бірге жалпы Еуразияда тұрақтылықты нығайтуға ықпал етеді. Оқшаулану мен қысымның сақталуы жағдайында, ең алдымен, АҚШ-тың аймақтағы геосаяси ойындардың тағы бір актері - ИРИ Орталық Азиядағы экономикалық, саяси және мәдени ықпалын күшейту әрекеттерін табанды түрде көрсетуде.
Сонымен бірге Иран мен оның дәстүрлі аймақтық қарсыластары - Пәкістан, Сауд Арабиясы, сондай-ақ Түркия арасында қайшылықтар сақталуда. Сонымен, Иран аймақтағы пантюркизм идеяларын дамыту мүмкіндігінен қорқуды жалғастыруда. Бұл идеялардың негізгі дистрибьюторы Түркия бола алатыны анық. Сонымен қатар, Иран Сауд Арабиясындағы Ислам қозғалыстары қолдайтын Орталық Азиядағы сунниттік фундаментализмнің бекітілуінен қорқады. Сондықтан Иран аймақ елдерімен ұзақ мерзімді қарым-қатынас орнатпайды, бұл оның саясатын болжауды қиындатады.
Иран Орталық Азиядағы геосаяси теңгерімді сақтауға ұмтылатын болады. Сонымен бірге, Иран қоғамында өсіп келе жатқан идеологиялық бөлініс, АҚШ-пен, сондай-ақ бірқатар көрші елдермен (Сауд сияқты) қарама-қайшылықтар сақталуы мүмкін. Арабия, Пәкістан, Түркия) Иранға Орталық Азияда ұзақ мерзімді саясат жүргізуге көңіл бөлуге мүмкіндік бермейді. Пәкістандағы белгілі бір топтар геосаяси мүдделердің логикасына сүйене отырып, Талибанды аймақтағы ықпалының негізгі құралы ретінде қолдануды жалғастыруда. ИРП тарапынан "Талибан" қозғалысына ең белсенді қолдау 1997 жылға дейін байқалды, қазіргі уақытта Исламабад талибандарға өз көмегін жарнамаламауға тырысады, өйткені соңғысы әлемдік қоғамдастықтың алдында беделге ие болды.
Біз Түркияның Орталық Азиядағы процестерге әсері туралы ішінара айттық. Анкара саясатының Орталық Азия векторы Түркия алдында тұрған басым сыртқы саяси міндеттерді шешуге ықпал етуге арналған. Қазіргі кезеңде Түркия Батыс қоғамдастығының толыққанды мүшесі болуға ұмтылады, ал жақын арада - Еуропалық Одақтың құрамына кіруге ұмтылады, Түркияның аймақтағы саяси желісі көбінесе оның халықаралық беделін нығайтуға, батысқа Орталық Азиядағы делдалдық рөлінің орындылығын көрнекі түрде көрсетуге, оның батыс құрылымдарына, ең алдымен ЕО-ға қосылу қажеттілігін дәлелдеуге деген ниетімен негізделеді. Мұндай тұжырымды Жаңа түрік үкіметінің төрағасы Б. Энджевиттің бағдарламалық мәлімдемесі негізінде де жасауға болады. Бұл мәлімдемеде Түркияның сыртқы саяси бағытының басым бағыттары: трансатлантикалық кооперацияны, АҚШ пен НАТО-мен байланыстарды нығайту, ЕО-ға кірігу және Орталық Азия мен Кавказбен жан-жақты қатынастарды дамыту деп аталды.
Орта Азиялық жастардың Түркияда білім алуына, мәдени байланыстардың артуына жағдай туғызды. Түрік халықтары арасындағы тамырластықтың тереңдеуіне Н. Назарбаев, Т. Өзал, Г. Әлиев, А. Ақаев, С. Демирел сияқты елбасылары мен олардың премьер-министрлерінің сіңірген еңбегі зор. Осы кезеңде түрік тілдес халықтардың бірлігі туралы сөз қозғалды, тіпті бұл мемлекеттердің арасындағы саяси және экономикалық ықпалдастықты арттыратын одақ құру да күн тәртібіне қойылды. Сол кезеңдегі Түркия Республикасының президенті пантүркизм идеяларын қалаушы Т. Өзалдың Байкалдан Жерорта теңізі мен Дунайға дейін созылып жатқан Ұлы Түркия құруды ұсынғаны да жасырын емес [14].
Осы бағытта жұмыстар атқарылды, мемлекет басшыларының, түрлі деңгейдегі мемлекет және қоғам қайраткерлерінің кездесулері ұйымдастырылып, олар болашақ одақтың алғышартын талқылауда деп күтілген болатын. Бірақ 2000 жылдарға дейін өзекті болып келген бұл тақырып соңғы жылдары маңызын жоғалта бастады. Мұның негізгі себептері:
:: Тәуелсіздік алған Орта Азия мемлекеттер кейбір мәселелерде Түркиямен келісе алмауы;
:: Әр мемлекет басшысының мүдделерінің бір-біріне келіспеуі;
:: Түркияда биліктің өзгеруімен мемлекет саясатының бағытының өзгеруі;
:: Мемлекеттер арасында туындаған шекара даулары;
:: Сыртқы күштердің әсері;
:: Географиялық алшақтық.
:: Жоғарыда аталған қайшылықтар Орта Азиялық халықтардың өзара бірлігіне кері әсерін тигізуде.
Түрік тілдес халықтардың арасындағы алғашқы үлкен қайшылық 1990 жылдардың ортасында басталды. Өзбекстан президенті И. Каримовқа қарсы оппозиция өкілдерінің бірнешеуі өздеріне қарсы қозғалған сот процесінен қашып Түркияға барып бас сауғалаған болатын. Түркияның оларды қабылдап, заңға сәйкес саяси баспана сұрағандарды кері қайтара алмаймыз деуі ресми Ташкент пен ресми Анкара арасында қарым-қатынастың бұзылуына алып келді [15].
Сонымен бірге осы жылдары Түркіменстандағы этникалық өзбектердің қысымға ұшырауы Өзбекстан мен Түркменстан арсында да дипломатиялық қайшылық тудырды. Осыдан кейін Өзбекстан түрік тілдес халықтардың форумдарының көбіне қатыспайтын болды. Өзбекстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынас сол 90-шы жылдардағы деңгейде қалды. Негізі ресми Ташкенттің қандай да бір одақ түрлеріне мүше болудан алыс тұруға тырысатыны да белгілі.
Екінші бір келіспеушілік Каспий теңізіндегі шекара белгілеуде шықты. Мұнай мен газға бай теңізден көбірек үлес алғысы келген мемлекеттер шекара мәселесіне келісе алмады. Бұл жерде Түркіменстан мен Иран жағы теңізді тең бөлуді ұсынса үлесі көп Қазақстан мен Ресей бұл ұсыныспен келіспеді. Нәтижеде бауырлас елдердің арасы суымаса да арадағы қатынастардың дамуына сызат түсірді. Келесі бір кикілжің Әзербайжан мен Түркіменстан арасында туындады. Каспийдегі даулы аймақтан табылған газ кенішіне таласқан қос мемлекет арасындағы келіспеушілік ара ағайындықпен қақтығысқа ұласпағанымен түбегейлі шешімін тапқан жоқ. Осындай кикілжіңдер Ашхабадтың да түрік халықтары бірігіп ұйымдастырған жиындардан алысырақ тұруына әсер етті.
Басқа бір текетірес Каспий газын Еуропаға жеткізу төңірегінде туындады. Газ жеткізудің екі бағыты жоспарда болатын. Біріншісі Түркіменстан-Иран-Түркия арқылы өтетін Набукко жобасы, екіншісі Түркіменстан-Қазақстан-Ресей арқылы тасымалдау. Газ құбырының стратегиялық маңызы бар екендігін және қазынаға орасан қаржы түсіретіндігін ескерген жоғарыдағы мемлекеттер арасында тартыс туындады. Баррикаданың екі жағында қалған Қазақстан мен Түркия мемлекеттерінің басшылары құбырды өз территориясынан өткізуге күш салды. Бұл мемлекеттер арасында саяси салқындықтың туындауына себеп болды.
Қырғызстандағы ішкі тұрақсыздық тардан кейін Қазақстанның шекараны жауып тастауы, бұған жауап ретінде Қырғызстанның Қазақстанға келетін суларды бекітуі де арадағы байланысқа әсер етті. Егер тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бергі Орталық Азияның бес елінің қарым-қатынастар тарихындағы кикілжіңді тұстарға қарайтын болсақ, онда бұл кикілжіңдердің көпшілігі су мәселесінде туындағанын аңғарамыз. Бұл проблеманың әсіресе 1990 жылдардың аяғы мен 2000 жылдардың басында өткір болғандығы соншалықты қақтығыс шығу ықтималы да қылтиып қалған болатын. Жалпы Орталық Азия елдерінде жылда туындайтын су мәселесі, бұл елдерде су туралы ортақ келісімнің болмауы аймақта белгілі бір деңгейде қайшылықтың барының көрінісі саналады.
Сондай-ақ КСРО ыдырағаннан кейінгі жылдары Түркиялық кейбір сарапшылардың, саясаткерлердің өз елін үстемірек көруі немесе Анадолыны түрік халықтарының көшбасшысы санауы да арадағы ынтымақтастықтың тереңдеуіне кедергі жасады. Бұл туралы Қазақстан президенті Н. Назарбаевтың бізге бір үлкен ағаның орнына екінші үлкен аға керек емес деп кесіп айтуы да көп нәрсені аңғартса керек [15]. Өздері кеше ғана бодандықтың қамытынан құтылған, жоғарыдан айтылған нұсқаулармен жүріп-тұрған елдер, тәуелсіздігін алған ендігі жерде басқа бір мемлекеттің айдауымен жүрмейтіні анық еді.
КСРО құрамында болып келген түрік елдері тәуелсіздігін жариялағаннан кейін батыстық сарапшылар Түркияның саяси-экономикалық құрылымын осы елдерге үлгі ретінде ұсынды. Дәл осы Түркиялық модельді қабылдау керектігін түрік саясаткерлері де тілге тиек ететін. Әрине жоғарыда айтқанымыздай өзінің моделін таңатын амбиция басқа түрік елдерінің қытығына тиді. Осы бір кезеңде, анығырақ айтсақ 2002 жылы Түркиядағы парламент сайлауының нәтижесінде билікке келген АК партия (Әділет және Даму) түрікшілдікке қарағанда исламшылдыққа көбірек бет бұрды. Түрік мемлекеттерімен арадағы қарым-қатынастарды жандандыру мәселесі кейінгі орынға ысырылып бірінші орынға бұрынғы Осман империясының құрамында болған елдермен байланысты жандандыру тұжырымы шықты [16]. Тәуелсіздігін жаңа алған Орта Азиялық елдерге Түркиялық модельді жая алмаған бауырларымыз, ендігі жерде араб елдеріне осы модельді экспорттауды көздеуде. Барлық сыртқы саясатын осы мәселемен байланыстыра жүргізуде. Кейбір түрік ғалымдары бұл тұжырымның да соңы сәтсіз аяқталуы мүмкін деп дабыл қағуда, алайда ресми Анкара әзірге бағытынан тайған жоқ.
Анадолыдағы түріктер бетін араб әлеміне бұрса, Орталық Азияның солтүстігіндегі Қазақстанның саясаткерлері Ресеймен ынтымақтастықты жандандыруға тырысып жатыр. Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары сыртқы саясатта көпвекторлық бағыт ұстап Ресейден біршама ұзақ тұруға тырысқан Қазақстан соңғы жылдары аймақтағы өзгеріп жатқан геосаяси өзгерістерді ескеріп Ресеймен қарым-қатынасқа көбірек мән беруде. Алдымен Ресей мен Белоруссиямен бірігіп Кедендік одаққа, артынан Біртұтас экономикалық одаққа бірігуді көздеуде. Яғни қазіргі таңда Қазақстанның сыртқы саясатындағы интеграцияда түрік тілдес мемлекеттер емес Ресей алдыңғы орынға шықты. Осыған қарап-ақ тәуелсіз түрік халықтарының ең батысы мен ең шығысында жатқан қос мемлекет бір-біріне мәмілесі дұрыс емес деп айтуға болады.
Соңғы жылдары тұрақсыздықты басынан өткерген Қырғызстан да Қазақстанның ізімен Ресеймен байланысты қайта тереңдетуде жоспарлауда. Жаңа сайланған қырғыз билігі өздерінің экономикалық мақсаттарының бірі Біртұтас экономикалық одаққа кіру екенін жариялады [17]. Бұл мәселе алдағы уақытта қалай дамитынын уақыт көрсетер, дегенмен нақты геосаяси жағдай Бішкекті де Ресеймен жақындасуға итермелеуде. Ал Өзбекстан мен Түркіменстан билігі әлі де оқшаулық танытып келеді. Әзербайжан болса Түркиямен арасы жақын болғанымен басқа түрік елдерімен байланысы айтарлықтай терең емес. Мүмкін Әзербайжанның географиялық орналасуы кедергі келтіріп тұрған болар. Жалпы географиялық жағдай түрік халықтарының алдында тұрған ең үлкен кедергілердің бірі. Егер әлемнің саяси картасына қарасақ Түркия мен Әзербайжанды Орталық Азиядағы бауырларынан Иран мен Каспий теңізінің бөліп жатқанын көреміз.
1990 жылдары Түрік халықтарының экономикалық одағын құруға (тіпті бұл одақ сөз жүзінде құрылды да) да осы географиялық алшақтық кедергі жасады. Иранның Каспий жағалауында әзербайжандар мен басқа да түрік халықтары тұрады (ресми емес мәліметтер бойынша Иранда 20-30 миллион көлемінде түрік халқы бар), алайда мемлекет парсылардың идеологиясына негізделгендіктен, бұл ел түрік халықтарының одағына қарсы, реті келсе одан аулақ тұруға тырысады.
Түрік халықтары одағының құрылуына басқа сырт мемлекеттер де оң қабақ танытады деп айта алмаймыз. Әрине аймақтық держава боларлық қуатқа ие жаңа бір күштің пайда болғанын статус квотаны сақтауды қалаушы державалардың қаламайтыны анық. Мүдделері бір арнадан шығатын, ислам халықтары болғандықтан араб әлеміне де сөзі өтетін, сөйтіп Таяу Шығыста өзімен санасуға мәжбүр ететін одақтың АҚШ үшін теріс келері сөзсіз. Қайта бір-бірімен басы қосылмайтын, арасында саяси-экономикалық бәсекелестік пен мүдде қақтығысы бар елдер өз саясатын жүргізуге тиімді.
Құрамында татар, саха, башқұрт сияқты ірі халықтар бастаған 30-ға жуық түрік тілдес халық тұратын Ресейдің де бұл одақты қолдамайтыны ашық нәрсе. Сондықтан Ресей үшін кеше ғана қолтығының астынан шыққан тәуелсіз Орта Азия халықтарының Анкараға емес Москваға қарай іш тартқаны пайдалы болғаны. Мұндай жағдайда құрамындағы түріктер де тыныш жатады, ал жаһандық державалық амбициясы КСРО ыдыраған соң әлсіреген Кремльдің күші ең болмаса аймақтық көршілеріне жүретін болады. Дәл Ресейдегідей жағдай мыңжылдан бері түріктердің шығыс көршісі болып келе жатқан аспан асты елінде де бар. Шығыс Түркістан Қытайдың жарылуы мүмкін жарасы. Мұндағы ұйғырларға Анкара үнемі сөз жәрдемін беріп келеді. Егер түрік халықтары одақтасып кетсе онда олардың басқа да жәрдем беру ықтималдылығынан қорқады Пекин Шығыстағы аждаһаның да түрік одағына қарсы болу себебі осы мәселеде жатыр.
Жоғарыдағыдай кедергілерге байланысты бұрын жиі ауызға алынатын Түрік одағын құру мәселесі соңғы бірнеше жылда бәсеңсіп қалды. Бұл одақтың құрылуы сыртқы және ішкі факторларға байланысты әл әзір мүмкін емес деп болжам жасауға болады және оған негіз де бар. Өйткені түрік тілдес мемлекеттердің билігіңнің қазіргі беталысы мен саясатына үңілсек ешқайсысының ойында Түрік одағын құру жоспарының жоқ екенін көреміз, өйткені реалистік жағдайдың оған мүмкіндік бермейтіні барлығына айдын анық. Әрине біртұтас түрік мемлекетін құру немесе түрік тілдес халықтардың одағын құру мәселесі 1990 жылдардың басындағы өткір болып тұрған кезде ішкі және сыртқы факторлардың әсері мен бұл Орта Азия мемлекеттердегі шынайы жағдай ескерілмей, тек жалаң сөзге сүйенген тұжырым болатын. Осы тұжырымға сенетін көптеген адамдар бұл кезеңде осы жолда еңбек етіп тер төкті. Төгілген тер текке кетпей халықтардың арасында да жақындық сезімін қайта оятуға, жаңғыртуға себепші болды. Тіпті бір халықпыз бөлек мемлекетпіз ұраны кең жайылды (әсіресе Әзербайжан мен Түркия арасында).
Алайда жоғарыда атап өткеніміздей 2000 жылдардан бастап бұл одаққа сенетіндердің саны азайып, оның болашағына күмәнмен қарайтындардың қатары артты. Өйткені үйдегі бағаны базардағы нарық бұзыпты деген ескі қағиданы ұмытып, тәуелсіздіктен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz