Ішек қылған, қобызым

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ӨНЕР УНИВЕРСИТЕТІ

ОӘЖ 780,614,33,(=512,122)(043,3)(574) Қолжазба құқығында
K93

Құрманбек Олжас

ЗАМАНАУИ ҚОБЫЗ ДӘСТҮРІНІҢ ЖАРҚЫН ӨКІЛДЕРІ:
СМАТАЙ ҮМБЕТБАЕВ ЖӘНЕ САЯН АҚМОЛДА

6М040400 - Дәстүрлі музыка өнері

Өнертану ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы

Ғылыми жетекшісі:
өнертану кандидаты,
ҚазҰӨУ профессоры
Альпеисова Г.Т

Нұр-Сұлтан 2019
Анықтама

Акцент музыкалык шығарманың дыбысын жеке бөліп, даралап, салмак
түсіріп ойнау.
Аппликатура музыкалық аспапта орындау барысында перне басатын саусактардыңорналасуы, алмасу тәртібі және олардың нотадағы белгісі.
Виртуоз Музыкалық шағарманың техникалық қиындықтарын жете меңгерген музыкант.
Глиссандо - сипап өту, саусактарды жылжыту, тайғанату. Күйлерде және
Шығармаларда кездеседі.
Динамика шығарманың мазмұны мен табиғи болмысы, орындаушылық ерекшеліктері мен дыбысты күшейту немесе азайту дәрежесі.
Дыбыс екі дененің үйкелісінен немесе соғылысынан пайда болатын құбылыс.
Дыбыс ұзақтығы дыбыстардың уақыт шамасымен өлшенетін созылу қашықтығы.
Екпін музыкалық шығарманы орындаудағы жылдамдық қарқыны.
Интервал екі дыбыс аралығы.
Күй домбыра, қобыз, сыбызғы т.б қазақхалық аспаптарында орындалатын музыкалық жанр.
Легато байланыстыра.
Милизм әуен сазын әшекелеу, құлпыртуы. (музыкалық өрнектер)
Позиция берілген дыбыс қатарын саусақты жылжытпай-ақ орындауға мүмкіндік беретін сол қол саусақтарының перне үстінде орналасуы.
Флажолет ішекті аспаптарда орындалатын ысқырыққа ұқсас жеңіл дыбыс. Табиғи және жасанды түрлері бар.
Ырғақ музыкалық шығармадағы әр түрлі дыбыс ұзақтықтарының белгілі мерзімде ауысып келіп отыруы.
Штрих дыбыс шығару тәсілдері.

Мазмұны
КІРІСПЕ 5
I БӨЛІМ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ МҰРАСЫ АЯСЫНДА ҚОБЫЗ ДӘСТҮРІ 9
1.1 Қыл қобыз аспабының шығу тарихы, қобыз туралы жалпы түсінік 9
1.2 Ұстаз - шәкірт қобыз дәстүріндегі сабақтастықжәне қобызшы-орындаушылар жайлы мәлімет 18
II БӨЛІМ СМАТАЙ МЕН САЯННЫҢ РУХАНИ БАЙЛАНЫСЫ 36
2.1 Сматай Үмбетбаевтың өмірі меншығармашылығы 36
2.2 Саян Ақмолданың шығармашылығы 41
2.3 Сматай Үмбетбаевпен Саян Ақмолданың орындауындағы күйлерді талдау және салыстыру 55
Қорытынды 63
Пайдаланылған адебиеттер тізімі 65

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі: Түркі тектес байырғы көшпенділер жасаған өзгеше бітімді өркениеттің тікелей мұрагері, өткен ғасырдың басына дейін, негізінен, көшпенділік өмір салтын ұстанған, кейін тіршілік ыңғайы өзгерсе де, рухани қалыбын сақтап қалған қазақ халқының ең сұлу, сырлы мұрасы - сан-салалы, көп жанрлы дәстүрлі музыкасы. Қобыз - қазақ халқы ерекше қасиет тұтатын аспап. Этномузыка саласының білгірі В. Бахманның пікірінше, қобыз - жер бетіндегі ең ежелгі шекті, ыспалы аспап. ХХғ. соңғы ширегінде европалық зерттеушілер В. Бахман мен С. Дончев қобыздың, Орталық Азия көшпенділерінің соған ұқсас аспаптарымен қатар, бүгінде Еуропа ғана емес, күллі әлемге таралған скрипка, виолончель сияқты сұлу, сиқырлы аспаптардың түп атасы, төркіні екенін дәлелдеп шықты. Сонымен, қобыз... Ағаштан тұтас шабылып, ойылатын, шанағына тері мембрана керілген, мойны аққудың мойнындай иіле біткен, шек орнына жылқының қылы тағылған, қия ыспасы садақтың жағы іспетті, бітімі бөлек аспап. Хас шебер қобызшының қолында үш-төрт дауыспен әуез шығаратын үншіл аспап. Қазақ мифі бойынша, қобызды жасап, оған тіл бітірген - есте жоқ ескі заманда ғұмыр кешкен Қорқыт Ата.
Осыны айтып, Қорқыт ата құлақ күйін келтіргенде, қобыз аңырап қоя берген екен дейді көне аңыз. Зерттеушілердің көпшілігі қобыз - көшпенді дүниетанымның, оның Ғалам жайындағы түсінігінің бейнесі деген пікірге ден қояды. Қобызды Қорқыт атаның жасауы, содан соң ағып жатқан дария үстінде отырып, күні-түні күй қайырып, күйдің тылсым күшімен ажалды бөгеуі, ақырында бір сәт қалғып кеткенде, ажалдың қарақұрт кейпінде келіп, шағып өлтіруі сияқты ғажайып миф - осының айғағы деседі. Қазақтың ежелгі бақсылары да, күйшілері де бірдей Қорқыт атаға сыйынып, бақсы - Қорқыт сарынын шалса, күйші - Қорқыт атаның күйі деп күй тартқан. Қазіргі уақытқа жеткен қобыз күйлерінің қомақты бір парасы Қорқыт атына телінетін күйлер. Бұл - қазақ халқы санасына біржолата сіңісті болған, әлі күнге шейін табы өшпеген сакральді, мифтік танымның айғағы бол алатын, болашақта әлі де болса терең зерттелуге тиісті мәселе.
Қазір қобызды нарқобыз және қылқобыз деп екі түрге бөліп жүрміз. Қылқобыз бүгінде жұртшылыққа әбден көзтаныс болған, күй тартуға арналған тұрқы шағын аспап. Қобыз күйлері өз мүмкіндігінің шырқау биігіне, жоғары профессионалдық деңгейіне де осы өылөобыз арқылы жеткен еді. Ал нарқобыздың шанағы ұлкен, сол үлкен шанақтың ішіне айна қондырылған, басына жезден я болмасатемірден соғылған сылдырмақтар ілінген, үні күркіреген зор, жуан болып келеді. Деректерге сүйенсек, нарқобызды, негізінен, бақсылар шалған. Кейбір бақсы сарындары ғасырлар бойы осы нарқобызда орындалып келгенге ұқсайды. Бұл арада атап айтар бір мәселе - бізге есімдері ғана емсі-еміс жеткен көнелікті қобызшылардың көбі абыз, жырау, бақсы болғандығы. Аттары қазақ эпосына, аңыздарына арқау болған Сыпыра, Кетбұғалардың жырау екендігін, Қойлыбай, Балақай, Кербала, Қарақожа, Шүмен, Жамансарт, Көзбенбет, Баубектердің абыз, бақсы болғандарын шамаламыз. Көңіл қуантарлығы, біздерге бақсылар сарынының бір сыпырасы олардың қолынан күй алған, бертінде ғана өмір сүрген шәкірттері арқылы жетті. Мәселен, Арқада өмір сүрген белгілі Көзбенбеттің сарынын қобызшы Дәулет Мықтыбаев, Бөзінгенін Сағынтай Елепеанов жеткізген. Ал аты үш жүзге мәлім болған, Қаратаулық Баубек бақсының Сарынын, Аққуын, Қоңыржайын алып келген арқалы қобызшы, кейінірек Торғай өңіріне қоныс аударған шәкірті Қазбек Әбенов болатын.
Ә.Марғұлан ежелгі бақсы жыраулардың бір тобын абыз деп атайды. Ғалым бұлардың ерекшелігі жайлы былай дейді: ...ескі заманның хаттарын, жазылған сөздерін тани білген, ерте заманның тасқа, ағашқа, теріге түсірген жазуларын оқи білген. Орта ғасырдағы абыздардың көпшілігі қазақ хандарына хатшылық қызмет атқарып, олардың кеңесшісі болған, халық алдында үгіт айтып, оларға өзінің насихатымен кеңес берген. Бұл деректерге қарағанда, қазақтың абыздары ескі замандағы оқымысты бақсылардың дәстүрін соңғы заманға дейін сақтап келген, солардың қалдығы деуге болады. Осы тұста ғалым Құрманбай абыз, Сабырбай абыз, Нышан абыздардың атын атайды. Бәз білетін Нышан Шәменұлы қазаққа Қорқыт күйлері аталатын құпиялы, сырлы циклды мирастаған ұлы тұлға. Оның өнері қобызбен күй тарту саласындағы соңғы дәстүр болды. Бірақ, қобыз күйі шынымен түрленген уақытта, алтын ғасыр - ХІХ ғ. еді. Бұл кезеңде Ханқожа, Дүкен сынды үлкен қобызшылар өткендігі айтылады. Дегенмен, арқалы ұлы күйші Ықылас қана қобыз күйін мүлде жаңа тарапқа бағыттап, өлмес, өшпес мұра қалдырып кеткен еді. Ықылас әулетін қазақ арасында жеті атасынан қобызшылар ұрпағы деп атайды. Қорқыт әуенін, ежелгі бақсылар сарынын жеріне жеткізе меңгерген Ықыластың қобызы жаңаша тыныс ашты, күңіренген даусы кеудесінен керемет сырлы күйге айналып ақтарылды. Ықыластың әйгілі шәкірттері дегенде, жадымызға бел баласы Түсіпбек, сондай-ақ Баубек, Әбікей, Сүгір күйшілер оралады. Осы күйшілерден тікелей дәріс алған Сағынтай Елепанов, Жаппас Қаламбаев, Дәулет Мықтыбаев - Ықылас өнернамасын небір ауыр өткелдерден аман алып өтіп, келер ұрпаққа табыстаған абзал жан, ірі қобызшылар.Айналып өтуге, айтпасқа болмайтын тағы бір сөз - қобыздың, қобыз күйлерінің тағдыры хақында. Қобыз әуелі, әсіресе, діндарлар тарапынан, кейін, Октябрь төңкерісінен соң қызыл өкімет тарапынан жын шақыратын бақсы құралы ретінде айыпталып, көп қудаланды. Жойылып кете жаздап барып, шерлі көшпенділердің тірі рухы іспеттеніп қайта оралды. Бірақ көп қазына - санын ешкім снап болмас - мәңгіге жоғалды. Қазіргі кезде қобызда тартылып жүрген күйлер - бір заманғы ұлан ғайырдың бір ғана жұрнағы, теңіздің тамшысы десек те болады. Соның өзі дәтке қуат, көңілге медеу бола алады. [7. 9б]
Пенденің жан сырын - түпсіз қорқынышын, берік сенімін, жалғызсырағанын, өлім мен өмір арасындағы тұңғиыққа шомған тебіренісін паш ететін қобыз күйі өз мүмкіндігінің шырқау биігіне, жоғары профессионалдық деңгейге қылқобыз арқылы жеткен еді. Бұл арада атап айтар бір мәселе - бізге еміс есімдері ғана жеткен көнелікті қобызшылардың көбі абыз, жырау, бақсы болғандығы.Қобыз жайында ой қозғағанда ерте замандағы қазақ бақсыларының да өнерін айтудан бастаймыз. Бақсылар өзі ақын, күйші, актер, емші, әрі болжағыш болған адамдар. Олар жай адамдардан ерекше болған. Табиғат берген дарын-қабілетінің арқасында адамдарды ажалдан арашалап алатын емші, ертеңін болжаушы, әр түрлі ғажайыптар жасайтын сиқыршы, түрлі ырғақ, мақамдарменайтатын жырау, күйші болған. Бақсылар өзінің құралы (аспабы) ретінде асатаяқ, қамшы, пышақ, әйнек, от тағы басқа адамдарға әсер ететін бұйымдар пайдаланған. Аса дарынды бақсылар осы аталғандарға қоса негізгі құрал ретінде қобызды қолданған. Сондықтан, қобыз өнерінің ірі тұлғалары асқан бақсы болған және бақсылық дарыны болған адамдар деседі. Қобыз сазы кез-келген адамның жан дүниесін шымырлататын, жүрегін тербейтін ерекше үнге ие. Оның адам даусына ұқсас қоңыр қою дыбысы, қос ішектен төгілген мұңды үні тыңдаушы көңіліне ұялап, рухани азық болып келеді. Қобыз күйлерінде ғасырлар бойы шыңдалып, қалыптасқан өзіндік орындаушылық ерекшелік бар. Ойнау әдісінің қиындығына қарамастан қобыз аспабы ертеде халық арасында өте кеңінен тараған және қобызшылардың ойнау мәдениеті жоғары дәрежеде болған. Аты аңызға айналған Қорқыт, Қойлыбай, Ықылас Дүкенов (1843 - 1916 жж), Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген өнер қайраткері Жаппас Қаламбаев (1909 - 1969 жж) және Дәулет Мықтыбаевтар (1905 - 1976 жж) қобыз өнерінің ірі өкілдері болып саналады.
Қазақ халқының музыка мәдениетінде домбыра, қобыз, сыбызғы аспаптарының сарыны ежелгі заманнан халқымыздың бойына сіңіріп, қазіргі таңда әлі де даму үстінде. Дана халқымыз қасиетті өнерін ғасырлар бойы атадан балаға мирас етіп, сақтап, келесі ұрпаққа жеткізіп отырған.Әр заманның аса ірі өнер қайраткерлері Ш.Уалиханов, кейін А. В. Затаевичтен бастап, А. Жұбанов, Е. Тұрсынов, Д. Тезекбаев, Ф. Балғаева, А. Мухамбетова, Г. Омарова, С.Өтегалиева және т.б. көптеген керемет зерттеушілеріміз халқымыздың бай мұрасын болашақ ұрпаққа жеткізіп, болашақ ұрпақ сол мұраны меңгеріп, одан әрі көркейте түсіп, байыту жолында. Сол аты аңызға айналған Қорқыттан басталған орындаушылардың бүгінгі ізбасары күйші, Саян Ақмолданың шығармашылығы зерттеу жұмысымыздың өзегі болып отыр. Ұсынылып отырған диссертациялық жұмыстың орындалу барысында біз кененің көзі, асылдың сынығы - Сматай Үмбетбаевтың орындаушылық қырын айқындауымызкерек.Осы Сматай Үмбетбаевтің жалғастырушысы шәкірті белгілі куйші қобызшы домбырашы зерттеуші Саян Ақмолданыңда орындаушылық қырын айқындап көрсетуіміз керек. СматайҮмбетбаев және Саян Ақмолданың орындаған күйлеріне талдау жасап оны басқа дәстүрлі орындаушылармен салыстырып ерекшеліктерін нақты көрсетуіміз керек.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде аты аталамай жүрген күйші, шебер орындаушы Сматай Үмбетбаевтың орындаушылық қырын ғылыми тұрғыда зерттеу арқылы оның орындаушылық ерекшелігін танып қолындағы көне мұраны болашақ ұрпаққа насихаттау және жалғастырушысы Саян Ақмолданың орындаушылық қырын ашу.

Зерттеудің нысаны - Қыл қобыздәстүрі өз алдына жеке дара орындаушы Сматай Үмбетбаевтың орындаушылық қыры ерекшеліктерін ашу.
Зерттеудің пәні:жеке дара орындаушылары Сматай Үмбетбаев және Саян Ақмолданың шығармашылығы
Мақсаты: Қобыз орындаушылық өнеріндегі Сматай Үмбетбаев және Саян Ақмолда шығармашылығын ұстаз-шәкірт дәстүрі контекстінде анықтау.
Тақырыптың міндеттері:
-Сматай Үмбетбаев және Саян Ақмолда жайында ақпаратіздеу;
-Сматай Үмбетбаев және Саян Ақмолданың орындаушылық ерекшеліктерінайқындау және салыстыру;
-Саян Ақмолданың қыл-қобызға өңделген домбыра күйлерінің дәстүрлі әдістерін қарастыру;
-Қыл-қобыз дәстүріндегіұстаз-шәкірт байланысы контекстінде С. Үмбетбаевжәне С.Ақмолданың орындарын көрсету.
Берілген тапсырмаға байланысты келесі жұмыстар жасалды: Сматай Үмбетбаев және Саян Ақмолданың аудио видер мұрағатарын іздеу, және осы кісілермен сұхбаттасу
Диссертациялық жұмыстың әдістемелік негізі.Зерттеу барысында бақылау, жинақтау, жүйелеу, салыстыру, тәжірибе, сұхбат жүргізу әдістері қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Сматай Үмбетбаевтың және Саян Ақмолданың орындаушылық қыры ғылыми тұрғыда зерттеліп, оның орындаушылық ерекшеліктері айқындалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.
Диссертация Кобыз и РНИ апробациядан өтті. Негізгі нәтижелер екі мақалада ұсынылған:
Сматай Ұмбетбаевтың өмірі мен шығармашылығы Международные магистерские чтения КазНУИ 2019: сборник магистерских работ в рамках Международных магистерских чтений, посвященных Году молодежи РК. - Нур-Султан, 2019. - С.44-48.
Cаян Акмолда: кейбір шығармашылық мәліметтер Международные магистерские чтения КазНУИ 2019: сборник магистерских работ в рамках Международных магистерских чтений, посвященных Году молодежи РК. - Нур-Султан, 2019. - С. 143-146.
Диссертациялық жұмыс құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиет тізімі және қосымшадан тұрады.

I БӨЛІМ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ МҰРАСЫ АЯСЫНДА ҚОБЫЗ ДӘСТҮРІ

1.1 Қыл қобыз аспабының шығу тарихы, қобыз туралы жалпы түсінік

Қазақтың музыкалық мәдениеті ғасырлар қойнауынан тамыр тартқан өзіндік айшықты белгілермен, ерекшеліктерімен сипатталатын төл мәдениет. Белгілі археологтар мен ұлттық мәдениетті зерттеуші ғалымдар, Орта Азия мен Қазақстанда көптеген музыкалық аспаптардың шыққанжері, өрбіген мекені деп пайымдайды. Белгілі зерттеуші А. Сейдімбек Қазақтың күй өнері атты еңбегінде былай деп тұжырымдайды: -- Белгілі археолог -- ғалымдар С.И.Руденко (1885-1969) және М. П. Грязнов бірге 1947-1949 жылдары қазба жұмыстар жүргізіп, ғасырлар бойы өмір сүрген көшпелі тайпалардың мәдениетіне қатысты ғылым үшін бағалы заттық айғақтар тапқан. Сол айғақтардың ішінде қобыз аспабы ерекше орын алады. Қос ішегі және қос құлағы бар қобыздың биік жасалған тиегі шанақ бетіне керілген сірі көнге орнатылған. Мұның өзі аталмыш қобыздың жасалуы қазіргі қазақ қобызының жасалу тәсіліне ұқсас екенін аңғартады
Қазақ қобызының ішегі жылқы қылынан жасалады. Сондықтан бұл аспап халық арасында қылқобыз атауымен танымал. Ал одан дыбыс ысқыш арқылы шығарылады. Сол үшін де жылқы қылы пайдаланылады. Сондықтан қыл қобыз ыспалы аспаптары тобына жатады. Аспап жынғылдан, үйеңкі секілді ағаштан ойып жасалады.Қобызбіркөрергеқарапайымға нааспап болғанымен, оның дәстүрлі үлгісін жасауға қойылар талғам-талаптар көп. Қобыз шабу үшін қайың, жыңғыл, емен, үйеңкі сияқты ағаштарды таңдайды. Әсіресе шор болып біткен қайыңның безінен шабылған шұбар қобыздықастерлеп, кие тұтатын дәстүр бар болған. Музыкалық аспап жасайтын ағашты қазақ шеберлері әдетте күзде кеседі.Жылуағының басқа маусымында кесілген ағашты білікті шеберлершикі ағаш деп, қажетіне жаратпайды. Жыр жолдары жай ғана поэзиялық теңдеудің айғағы емес, дәстүрлі қобыз үлгісіне қажет жасау - жабдықтарды да айқын аңғартады. Дәстүрлі талғаммен жасалатын қобыздың ағашын таңдауға айрықша мән берілетініде рас.Оданәрі түйенің бауыр терісімен қобыз шанағын қаптап, тиегі мен құлағын қажымас мүйізден салады. Қобыздың ішегін айғырдың құйрығынан жасап, тағады. Аталмыш саяхатшылар келтірген деректерге сүйенсек, қобыз аспабы біздің жыл санауымыздан арғы кездерден белгі беретіні сөзсіз, және де солардың мәліметтері бойынша, соңғы екі-үш ғасыр аясында жетекші аспап ретінде алдымен қобызды ауызға алатынын аңғарамыз.
Түркі халықтарының музыка аспаптарының ішіндегі ең көнесі, ең күрделісі - қазақтың қылқобызы болып табылатын тұжырымға келеміз. Қылқобыздың түркілік ысқылы аспаптардың атасы екені де шындыққа жақын. Б.Аманов пен өнер ғылымының докторы А. Мухамбетованың сөздеріне қарағанда -- ... согласно исследованиям В. Бахмана, распространившись за пределы кочевого мира Центральной Азии, кылкобыз стал предком всех европейских смычковых струнных инструментов скрипки, виолончели и др. [8, 114, б] Бұл жазған сөздердің де мәні бар.
Жиhангер П. Паллас пен академик Ә. Марғұлан жазбаларында қылқобыздың бейнесі аққуды елестететіні, ал оның дыбысы аққу үніндей әсерлі шығатынын айтады.Халықтың мифологиялық санасында аққу құсқа өте маңызды рөл беріп, оның үш сфераға (аспан, жер, жер асты) қол жеткізетінін білдірген деген тұжырымдар да жоқ емес.Шыныменен, қобыздың жасалу формасы аққуға ұқсайды. Көлденеңінен қойса, басы, мойны, шанағы бәрі ұшып бара жатқан аққуды көз алдына келтіреді. Қазақта аққудың терісін киген бақсы өте қадірлі саналған. Аққу-үздіксіз жылжитын күннің ишарасы. Ит-Ала-Қаздың он екі баласының бірі аққу құс жерге де, тұнық суға да, көгілдір көкке де ортақ болғандықтан, қазақтар үшін айрықша қасиетті- құстың төресі болып саналатыныбелгілі.Сонымен қоса қобызды үш мүшеге бөліпте қарайды.Универсум - жоғары әлем құрамын білдіреді, онда құдайлар мен қанаты барлардың бәрі өмір сүреді. Ортаңғы әлем - адам және жылы қанды жануарлардың тұрағы. Төменгі әлем - онда арам рухтар, жорғалаушылар мен жүзетіндер - балық, жылан, кесірткелер тіршілік етеді. Қобыздың қалақша тәріздес басы арқар мүйіз формасындағы металл салпыншақтармен әшекейленген, бұл жоғары әлем иелері. Аспаптың қалыбы ашық бақырша түрінде, одан бақсының шақыруымен рухтар ұшып шығады - ол ортаңғы әлем.
Төменгі әлем қобыздың қалыбының ішінде орналасқан, оны төменгі сулар деп атайды. Қазақ мифтерде әлем үшке бөлінеді - жоғарыда перілер, олар белбеуді басынан буынады, ортаңғы-адамда біз, белбеуді белімізден буынамыз, ал жер асты әлемдегі адамдар- белбеуді аяғынан буынады деленеді -- деп өз еңбегінде С. Өтегалиева тұжырымдайды.Мүмкін қобызды алғаш жасаған адам осы сенімге негізделген болар.Қазақ халқының музыкалық аспаптарымен ұлттық әуен-сазының тамыры, соларға байланысты салт-дәстүрінің философиялық мәні тым тереңде жатыр. Сондықтан, аспаптар ғана емес, орындаушылар да халық мұрасын зерттеушілердің назарынан тыс қалмады. Қобыз өнерінің толық сипаттамасын анықтау үшін музыкалық тілінде тән заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқындау қажет. Бұл бағытта саз өзгешіліктерінің қалыптасуы мен дамуының негізгі ережелері (этногенезистік, процестері) тарихта болған елеулі оқиғалар мен сан-алуан құбылыстардың әсері мен ғасырлар бойы бақсылық дәстүрінің шеңберінде жетілгенін байқатады -деп жазады профессор С. Күзембаева. Сөз орайында қобыз мүшелерінің атауларын келтіре кетудің де артықтығы жоқ. Қобыздың құлағы, мойыны, белі, шанағы, ішегі, бүйірі, сірісі, немесе көні, тиегі деген атаулары бар. Ал, шалып тартатын бөлігі елішіндеқияқ,садақша,ысқы шдепәртүрліаталады.Қазақтыңдәстүр ліұғымынданарқобыз, қылқобыз, жезқобыз, атаулары қара қобыз, бүйірліқобыз, айналы қобыз, сылдырмақты қобыз деген сияқты, қобыздың бітіміне, әшекейіне орай айтылған. Бұл атаулардың қай-қайсысы да әрдайым қобыздың дыбыстық ерекшелігін білдіреді. Демек, қобыз аспабы осы күнге дейін қазақта ілкі, байырғы түрінен айырықша өзгермей пайдаланылып келді деуге болады.
Қобыз - қазақ халқының көнеден қалған музыкалық аспабы, ұлттық мәдениетіміздің алтын діңгегі. Қобыздың арғы тегі садақтан шыққаны ғылыми түрде дәлелденген. Халық аңызы мен Орта Азия ғалымдарының кейбір деректеріне қарағанда, ғасырлар сырын жетелейтін қоңыр үнді киелі аспапты VIII-IX ғасырларда Қорқыт жасаған деседі.
Музыкатанушы Бектай Әлiмбай Қобыз қайдан шыққан? атты мақаласында: Жалпы, iшектi аспаптарымыздың шығу тарихын, бұлардың қалай, қашан пайда болғанын бiрден былай едi деп, дәл айту өте қиын. Себебi, осы күнге дейiнгi iзденулер мен зерттеулер ұлттық аспаптардың пайда болуы жайлы бiрiздi, нақты пiкiрге келген жоқ. Қайсыбiр ғалымдар iшектi аспаптарды (адырна, қобыз, шертер, жетiген, домбыра) ұрмалы аспаптар (дабыл, даң-ғыра) негiзiнде пайда болды десе, ендi кейбiрi кәдiмгi садақты ғасырлар бойы жетiлдiргеннен пайда болды деп есептейдi.
Ұрмалы аспаптар негiзiнде пайда болды деген пiкiрге келер болсақ, ежелден жауынгер халық дабыл, даңғыра, дауылпаз, керней секiлдi аспаптарсыз жорыққа шықпаған. Бұлардың өз дыбыстық ерекшелiктерiне қарай, олардың бiрiн - сапқа тұруға, екiншiсiн - атой салуға, ендi бiрiн - ұрысты тоқтатуға пайдаланған. Даңғыра-дабыл қағылып, қырғын соғыс басталды (Қорқыт Ата кiтабы, 53-бет). Бұдан қобыз қалай шықты? деген сұраққа келейiк. Даңғыра немесе дабыл аспабын жорықта жүргенде ат үстiнде қолға ұстап жүруге ыңғайлы болсын деген себеппен бiр шетiн сопақтау, алмұрт пiшiндес етiп жасай бастаған. Және сол даңғыраның бетiне қосымша дыбыстық реңк беру үшiн көнтерi қайыстан жiп (iшек) тартқан. Келе-келе нар садақтың адырнасы үшiн пайдаланатын түйе сiңiрiнен даярланған тарамыс жiп (iшек) тартқан. Оның қайысқа қарағанда дыбыс өшiрмейтiн қасиетiнiң жоғары болуы себептi жиi пайдаланған. Осылай ғасырлар бойы даму, жетiлдiру барысында ең алғашқы қобыз, шертер тектес iшектi аспаптар пайда бола бастаған. Және бұлар бiздiң әуiрiмiзге дейiн пайда болған.
Екiншi пiкiрге келетiн болсақ, оның да көңiлге қонар қисындары жеткiлiктi. Жауынгер бабаларымыздың жан бағатын бiрден-бiр қаруы садақ болған соң, оны күндiз-түнi қолдарынан тастамаған. Оның адырнасын шiрене тартып жiберiп кеп қалғанда, одан шығатын ызың - нәзiк үнге де көңiл аударған. Жай отырған кездерiнде көңiл-күйлерiнiң ауанына қарай адырнаны жайымен шертiп (пиццикато), оған ыңылдап қосылатын да болған. Адырнаға (iшекке) саусағын қойып, оны жоғары-төмен жылжытса, дыбыс деңгейiнiң өз-геретiнiн де байқаған. Содан келiп, ендi жауға кезенер қару емес, көңiл шерiн тарқатар рухани аспапты ағаштан арнайы жасай бастаған. Оған нақты дәлел: Африка құрлығындағы елдер арасында әлi күнге дейiн садақ пошымдас бiр iшектi (монохорд) аспапты пайдалантындар кездеседi екен. Және бiздiң ғалымдарымыздың айтуынша, дәл осы бiр iшектi садақ аспап - адырна - арфа Орта Азия, Қазақстан аймағынан Жерорта теңiзi арқылы Мысырға, одан әрi бүкiл Африка құрлығына тараған. Шындығында, садақты скиф, ғұн, сақтардан артық кiм терең меңгерген?!Тиектi ойлап тапқанға дейiн барлық iшектi аспаптар негiзiнен имекдоға түрiнде жасалған. Өйткенi, таза дыбыс шығару үшiн тербелiске түскен iшек ешнәрсеге тиiп тұрмауы қажет. Осылай барлық көшпелi көне тайпаларда олар өздерi қасиеттi де киелi санаған бөрi, арқар, аққу бейне-сiндегi адырна, сазген, қобыз, шертер секiлдi саз аспаптары ежелгi ғасырларда пайда бола бастады - деп жазады.Кешегi Ықыласты да - қобыздың атасы, Құрманғазыны - күй атасы деп атап жүрмiз. Олар аспапты алғаш ойлап табушылар емес, күй жанрын ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған алтын көпiр - дәулескер күйшi, саңлақ сазгерлер.
Қобыз туралы аңыз.Қорқыттың қобыз аспабын ойлап табуы жөнініде мынадай аңыз бар: Қорқыт жасынан өте ұғымтал, құйма құлақ болып өседі. Сол кездегі аспаптардың бәрінде ойнайды екен. Алайда ол оған қанағаттанбай, адам мен жануардың үнін, табиғаттағы құбылыстар мен дыбыстарды жеткізетін жаңа бір аспап жасағысы келеді. Он ойланып, тоғыз толғанады. Қарағай ағашын кесіп әкеліп, одан бір нәрсенің жобасын жасайды. Бірақ әрі қарай қалай., не істерін білмей қиналады. Күндер осылай өте береді. Бір күні шаршап отырып, көзі ілініп кетіп, түс көреді. Түсіне періште енеді. Ол балаға: Қорқыт, жаққан қобызың 6 жасар нар атанның жілігіндей екен. Енді оған нар терісінен жасалған шанақ, ор текенің мүйізінен ойылған тиек, бесті айғырдың кұйрығынан тартылған қыл ішек жетпей тұр. Осылар болса, аспабың сайрағалы тұр екен - деп кеңес береді. Қорқыт ұйқысынан ояна салып, осы айтылғандардың бәрін жасайды.
Қарағайдың түбінен
Қайырып алған, қобызым.
Үйеңкінің түбінен
Үйіріп алған қобызым.
Желмаяның терісін
Шанақ қылған, қобызым.
Ортекенің мүйізін
Тиек қылған, қобызым.
Бесті айғырдың құйрығын
Ішек қылған, қобызым.
Құлағыңды бұрайын
Осы айтқаным болмаса,
Қайырып жерге ұрайын,- деп қобызды қолына алған кезде, аспап боздап қоя беріпті. Қобыз үнін бар табиғат, ұшқан құс, ескен жел, жүгірген аң - бәрі тоқтай қалып, құлақ түре тыңдапты.(М.Жарқынбаев. Қорқыт. Өнер, 1987 ж.)
Қорқыттан кейін өмір сүрген, аты әйгілі, киелі бақсылардың бірі Қойлыбай туралы да қазақтар арасында аңыз көп. Қойлыбай бар бақсының түп атасы, оқ тартар садағы іспетті деп суреттейді оны Шоқан. Бірде ол қобызын аламан бәйгеге салғаг деген аңыз бар. Жүздеген сәйгүлік қосылған бәйге аттарының келе жатқанын көргенде қолына қанжарын алып әулие, пірлерін жәрдемге шақырып Қойлыбай сарнап қоя береді. Сол-ақ екен бәйге жақтан бір қара дауыл тұрып, отша лапылдаған аптап ыстық жел соғады. Біркезде сол дауылдың артынан қалың қара көрініп, ат тұяғынның дүбірі естіледі. Демде бәйге аттарының алдынан қарборандатып, атты құлаш тамырымен ала жібін сүйреткен алып ағаш көрінеді. Сөйтсе ағаш дегені Қойлыбайдың қобызы, дауыл мен желді суырып келе жатқан көкаман жынының екпіні екен, - деп айтылады аңыз әңгімеде.
Мәдениетіміздің жарқын көрінісінің бірі - төл тума қобыз дәстүрі. Қобыздың көнелігі мен жетекші аспап ретінде алдымен оның қасиетін жан-жақты суреттейтін көптеген археологиялық қазба жұмыстары мен жазба мұраларында айқын көрініс тапқан.
Еліміз қобыз аспабы мен қобыз өнерін Қорқыт есімімен байланыстырады. Қорқыт Ата энциклопедиялық жинағына сілтеме жасасақ қобызды аспап ретінде пайдаланып, ойнау дәстүрін Қорқыт өмірге әкелген екен. Жалпы қобыз өнері бақсы-шамандардың ажырамас аспабына айналған, ал бақсылық өнер Орта Азиялық көшпенді елдердің ең байырғы дін қалыбы болғаны хақ. Төлтума қобыз дәстүрі синкреттік түрде бақсылардың ем дом беру, жырау, ақын және музыкант сияқты қызметтерінде қалыптасқан.
Қорқыт музыкасында көшпенді елде ғасырлар бойы сақтап келген бақсы-жыраулар еді. Олардың істеген кәсібі, әдеті, дағдысы - музыканы жан-тәнімен сүюі. Бақсылар ақын-жыраулар Қорқыттың қобызына қосып, сарын айтатын, қобызбен боздатып күй тартатын. Сондықтан ерте заманда қазақ бақсылары, отандық ғалым Ә.Марғұланның пайымдауы бойынша: өзінің білімімен керемет ой иесі атанған жай адамнан анағұрлым биік тұрған. Олар - әрі ақын, әрі сазгер, емші. Елдің көбі ақын бола алмайтыны сияқты, қазақтың бәрі бірдей бақсы бола алмаған. Соның ішінде ата-баба, батырлар әруағына сыйыну сарыны күшті. Бақсылар сал, сары ауру кеселдерін емдегенде өздерінің сары жирен атқа мінген, барлық киелі күштердің тілін білетін адамдар ретінде ұстаған. Бертін келе халық арасында бақсылардан басқа дарыны жоғары күйші қобызшылар да белгілі болған. Мысалы: Ықыластың жеті атасына дейін шебер қобызшылар болғаны тарихтан белгілі.
Ықылас Дүкенұлының шығармашылығында аңыздар мен жаңа тақырыптар сюжеттер игеріле бастаған. Мұнда ойнау барысында алуан түрлі иірімдер қосылып, ойнау әдістері жаңартылып, көне аспап жаңа деңгейге көтерілді. ХХ-ғасырдың басында бақсылық өнер мен қобызда тартылатын шағын сарындар мен күйлер жойылып кете жаздап, Қорқыт пен Ықыластың санаулы ғана шығармалары біздің дәуірге жеткен. Отызыншы жылдардың ортасында көрнекті тұлға академик, музыкатанушы А.Жұбановтың басшылығымен мәдениетімізде басталған өзгерістерге байланысты, санаулы күйшілерді жинауға мүмкіндіктер туды. Осындай іс - шаралар арқасында елдің түкпір-түкпіріннен жиналған музыка шеберлері, аспапшылар өз өнерлерін қалың жұртқа таныстырып, Қорқыт пен Ықылас Дүкенұлының бай күйлерін біздің уақытқа жеткізді.
Осы салада қобыз дәстүрін мұқият сақтап келген санаулы қобызшыларымыз Ж.Қаламбаев, Д.Мықтыбаевтың еңбектері орасан зор. Осы уақытқа дейін олар қыл қобызда ойнаудың әдіс-тәсілдерін, техникалық мүмкіндіктерін күрделендіре дамытып келеді.
Қазақта Қорқыт ата дәуіріннен бері қыл - қобыздың сарыны үзілмей келеді. Қыл-қобыз - екі ішекті, ыспалы музыкалық аспап. Жалпы ұлттық аспаптардың ішінде қобыз үнге бай, киелі, қасиетті деп танылады. Сонымен қатар, қанша ғасырлар қойнауыннан жетсе де қобыздың бұрынғы түрі мен қазіргі түріндегі үні бір сарын.
Қазақтың ең көне күйлерінің көпшілігі - қобыз күйлері. Ежелгі түркі тектес халықтарда қобыз күйлері жыраулар өнерінен бастау алады. Жыраулар жырды қобызбен сүйемелдеп отырған. Қобыз күйлерінде бұрынғы бақсы сарындары да көп кездеседі. Бұл өнерді дамытуға Кетбұға, Кербала, Айрауық, Көккесене, Ықылас және Ж.Қаламбаев, Д.Мықтыбаев сынды ұлы күйшілер зор үлес қосқан. Қазақтың ежелгі аспаптық музыкасы аса бай көркемдік тереңдігімен ерекшелігімен, рухани мәдениеттің құнды қазынасы ретінде ұрпақтан ұрпаққа жалғаса бермек.
Қобыз аспабының шығу тарихы, қобыз сабағында мұғалім мен оқушының байланысы.
ҚОБЫЗ - қазақ халқының кең байтақ өлкесінде емін - еркін сайрап келген өнер аспабы. Бұл аспап ұрпақтан - ұрпаққа, атадан балаға, мирас мұра болып халықпен бірге жасап, талай өнер иелерінің қолында ән мен күйдің ұйтқысына айналған.
Өткен дәуірлерде қазақ елінде, көптеген майталман қобызшылар болған. Олардың өнерлері ұрпақтар жалғастығы арқылы біздің заманға да жетті... Ғылым мен өнердің дамуына орай, заман талабына сәйкес қобыздың да көптеген жаңа түрлері дүниеге келді. Ықылым замандардан бізге жеткен кәрі қобыздың жас буындары, жаңа түрлері шығып, олардың әрқайсысына лайықты ат қойылды. Осы топқа негіз болған кәрі қобызды Қыл қобыз деп атадық. Қыл қобыздан тараған жаңа аспаптар түрлерін скрипка тобының үлгісімен квинтет дедік. Осы еңбек сол квинтеттің дүниеге келуі ол аспаптардың өмір сынағынан өтіп; жаңарулары жайында болмақ.
Қыл қобызбен бірге жасалып, қатар келе жатқан бөлінбес бөлшектерінің бірі - қыл ішектер. Қобыз аспабының ерекше дыбыс бояуы - осы қыл ішектермен тығыз байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, халық қобыз дыбысын ерекше қастерлеп, қасиет тұтқан. Халық өміріндегі әр түрлі қуанышты, ренішті, жағдайлардың бәрінде де (жаугершілік, бәйге, ойын-той, т.б.) осы қобыз дыбысының сай-сүйегін сырқыратар әсерді үні пайдаланған. Қобызға екі шумақ қылдан қос ішек тағылады. Ішектердің әр шумағы орта есеппен 30-40 тал қылдан құралады. Қобыз ішектері квинта, кейде кварта бұрауларымен бұралып, оның ашық ішектері до, соль дыбыстары аралығында болады. Олар сол дыбыстардан жоғары көтеріліп, немесе төмен түсіп, көп өзгере алмайды. Ашық тұрған ішектердің төменгісін алып бұрағанда, ол кіші октаваның до дыбысының айналысына ғана жетеді. Одан төмен бұралса, ішек бос қалып, жөнді дыбыс бере алмайды. Ал екінші ішекті жоғарылатқанда, ол кіші октаваның соль, ля дыбыстарына ғана жетеді, одан әрі көтерілуге келмейді. Сөйтіп, қыл ішектің барлық мүмкіншіліктері квинта, секста интервалдарының аралығын ғана қамтиды, оның дыбыс көлемін кеңейту мүмкін емес. Қыл қобыздың екі ішекті болып қалыптасуы, әр түрлі көлемде жасалған аспаптардың бұраулары бірдей болып, бір регистрден орын алуының сыры тікелей қыл ішектердің мүмкіншіліктеріне байланысты болып келген.
Қобызға тағылған - қылдан жасалған қос ішектің әрбір талын бірдей етіп өргеннің өзінде, ішек кейде біркелкі бола бермейді.
Топталған қыл ішектерді қобызға тағып бұраған кезде, олардың кейбір талдары бостау қалып қояды да, ішектерді саусақпен басып ойнай бастағанда, жаңағы бостау қалған қылдар бөлек дыбыс беріп тұрады. Кейбір орындаушы ішектерді қатты баспай, ақырын басқанда, одан тіпті әртүрлі дыбыстар естіліп, көп дауысты флажеттер пайда болады. Сондықтан қобыздың қыл ішектері басынан бастап қатты басып ойнауды қажет етеді. Сонда ғана қобыз өзіне тән қою дыбысын береді.
Ысқышпен екі ішекті бірдей алып, екеуін қатар тартқан кезде, түрлі биіктікке көтерілетін әр түрлі дыбыстар естіліп, қыл ішектерді шуыл пайда болады. Сөйтіп, қобыз дыбысының ерекше бояуы: сиқырлы сыры оған тағылған қыл ішектермен тығыз байланысты болып табылады.
Қыл ішектер - қобыздың дыбыс бояуын ашып қана қоймай; оның мүмкіндігі мен көлемін де белгілеп берген. Қобыздың екі ішекті болып, одан арыға бара алмай, белгілі бір регистрден ғана орын алып (альт) тұруы да қыл ішектің қабілетіне байланысты шешілген. Пернесіз ойналатын аспаптардың түрлері коп ақ. Бұл аспаптарда ойнап одан таза дыбыс алу жолдарының да өзіндік ерекшеліктері бар. Солай бола да,сол аспаптардың меңгеру жолдары соншалықты қиын болғанмен, оның бізге мәдени өміріміздегі қажеттігі зор.
Жалпы ішекті аспаптардың көбісі мойны түзу жасалады. Ондай аспаптар қолға ұстауға өте қолайлы және ойнауға ыңғайлы болады. Айта кетсек оның ішектерін саусақтармен басып ойнау жолдары да жеңіл болады.
Ал, қобыз мойны түзу емес, иіліп жасалады. Сол үшін, оның ішектері мойнынан алыс тұрады. Осындай ішектерді саусақпен басып ойнау - өте қиын болады. Сондықтан ішекті саусақ тырнақтардың түбімен ғана басып дауыс шығарады.
Қобызды ойнаудың осындай қиын және қызықты әдістері бар. Айтып өтсек қобыз мойнынан алыс тұрған ішек бір қалыпта болмады, ол әр адамның саусағының ыңғайына қарай орнын қозғалтып өзгертіп отырады. Ішекті қатты басса дыбыс өзгеріп тұрады да, аспапта таза ойнау қиын болады. Сол үшін дыбысты таза алуға коп уақытпен құлақтың тазалығы керек және тағылған ішектер біраз қатайып тұрады да, ары-бері кетпей, көп қозғалмай, өзі орнықты қалпына келеді.
Бұрындары қобызға тағылатын қыл-ішектер жуан болып келетін. Оны жинаған кезде ішектер қатты созылып, тұрақты тұратын. Осындай қалыпқа келген қылдар ойлағандай таза дыбыс бере алады.
Ол тұралы Саян Ақмолданың әнгімесінде: қылды өлген жылқының қылын салсаң дыбысыда өлі дыбыс болып шығады. Мен ұстазым Сматайдың үйретуі бойынша қылды таңдағанда бәйгеге шауып жүрген жүйрік аттың қылын салам.Үйткены байгедегі шабатын аттардың қылы қалың әрі жуан болып келеды.Ал аулада жүрген аттың қылы жұқа әрі әлсіз болды - дейді белгілі қобызшы Саян Ақмолда.
Халық аспаптар оркестрі алғаш рет құрылған кездері қыл-ішектердің орнына басқа ішектер тағатын. Ол ішектер жіңішке болып, бос болып тұратын. Сол үшін қобыз дыбысы жағымды жұмсақ естілгенімен ол дыбыс тұрақсыз және тым әлсіз болды да, қобызда таза ойнау өте қиын болды. .
Содан соң өте ептілікпен ішек басу керек болды. Бұл жағдай аспапты игеру жолын ауырлатып, саусақтардың жылдам және жеңіл қозғалуына қатты бөгет болды.
Қобыздың мойнынан алыс тұрған ішектерін саусақ тырнағымен баспай,етімен басып көрсек, ол дыбысты толық бере алмады. Ал, қобыз мойнын иіп жасамай, түзу жасап қарағанда да, аспап дыбысы толық шықпай, әлсірей береді. Қобыз тек, мойнын иіп жасап, саусақ тырнақтарымен ойнағанда ғана өз дыбысын беріп келеді. Қобыздың осы ерекшелігі, аспап мойнының имек болуын қажет ететіндігін байқай аламыз. Қобызды тек екпіні жәй шығармалар орындайтын ғана аспап деген ой қалыптасты. Сонымен қобыз мойнының түзу болмай имек болуы - щеберлердің өз еркімен ғана жасай салғаны емес болып шықты. Ол - қобыздың өз табиғатынан дыбыс беру тәсілінен туатын, заңдылық екен. Қобыздың дыбыс беру әдісін табу, оны белгілі бір заңдылыққа жеткізіп қалыптастыру мәселесі тез арада шешіліп, аз уақыт ішінде жасала қоймағанын білеміз. Әсіресе қобыз сияқты жасырын сыры мол күрделі аспапты қалыптастыру үшін көп уакыттар кеткенін білеміз.
Қобыз шанағы
Шанақ - қобыздың ең көрнекті және негізгі бөлігі. Оны аспап дыбысының ұясы немесе ұйтқысы деп те атай береді. Өйткені, аспап дыбысы осы шанақ ішінде қалыптасып, шанақ айналасында пайда болады. Сондықтан, шанақтың қобыз дыбысының сапалы болу жолында атқаратын міндеті зор.
Қобыз шанағы үлкен екі бөлектен құралады. Оларды біз шанақтың астыңғы және үстіңгі қақпақтары деп атадық. Астыңғы қақпақ қатты ағаштан жасалады. Оны аспап шеберлері тұтас ағаштан ойып алады. Үстіңгі қақпақты түйе терісінен жасайды. Осы екі тұлғаның толқу, тербелу (колебание) қабілетінен барып аспап дыбысы пайда болады.
Әрине, қобыз дыбысының қалыптасуына шанақтан басқа да тұлғалардың ықпалы тиеді. Мысалы, ішектің, тиектің, желдіктің т.б. Дегенмен, біздің байқауымызға қарағанда, шанақ қақпақтары дыбыстың негізін қалайды.
Сөйтіп, шанақ құрылысы, оны жасау тәсілі, астыңғы және үстіңгі қақпақтардың дыбыс беру қабілеттері қобыз үнінің сапасын анықтап, тербеліс қуатын беретін негізгі тұлға болып табылады.
Ал, осы қобыз шанағының жасалуына келсек, қобыздың қандай түрі болса да, барлығының бірдей шанағының төменгі бөлегі жіңішке жасалады және оның беті түйе терісімен жабылады.
Музыка аспаптарының құрылысына мал терілерін пайдалану шанақ бетін терімен жабу әрекеттері ерте заманнан халық тұрмысына музыка аспаптарының қажет болып, терінің дыбыс беру қабілеті белгілі бола бастағаннан бері келе жатқан аспап жасау ісіндегі дәстүрлі әдісі. Терінің дыбыс беру қабілетін білген көптеген халық, түрлі музыка аспаптарын жасау ісіндегі теріні пайдаланып келгені мәлім. Қазақтың кәрі қобызында тері пайданылған.
Халық шеберлері қобыз шанағының бетіне теріні қатты керіп жабатын болған. Бірақ, қанша керілгенмен тері өне бойы бір қалыпта бола бермейтін. Ауа райының құбылуына тері де өзгеріп құбылып тұрады. Күз, қыс мезгілдерінде жауын-шашынды күндерінде тері дымқылданып босап кететін. Шанақ терісін қанша күтіп ұстағанмен ауа райына байланысты бірде босап, бірде қатайып, соның салдарынан қобыздың дыбыс беру қабілеті нашарлай беретін. Мұндай жағдайда шанақтың тері қақпағын жаңалап отырған.
Қобыз құрылысының осы ерекшелігі - осы заманғы қобыз жасау ісінде де өзгеріссіз қалып отыр. Қобыз құрылысының ерекшеліктері мен жасалуындағы осындай өзіне тән өзгешіліктері оны тұрақты, қалыпты етін жасауға мүмкіндік бермей келеді.
Бүгінде мәдениетіміз бен өнеріміз дамып, профессионалдық деңгейде көтерілген кезде жаңа қобыз квинтетінің де профессионалдық әдіспен жасалып, уақыт талабына сай болуы қажет.
Қобыз тиегі.1937 жылы халық аспаптар оркестрі ұйымдасып, үлкен музыкалық ұжымға айналып келе жатқан кезде оның құрамына қобыз да қатыстырылды. Әуелде қарапайым қобызда асқан күрделі ештеңе жоқтай көрінгенімен оның тиегі басқа аспаптардағыдай шанақ қақпағының ортасында емес, бір шетінде терінің шетінде тұратын. Ол тиек терінің ортасына қарай жылжып кетсе, қобыздың дыбысы әлсірей қалатын. Оны қайтадан орнына қойып, ойнай беретін едік. Қобыз тиегінің бұл құбылысына ол кезде қатты көңіл бөлмейтін. Соңғы жылдары қобыз жасай бастаған кезде ғана, осы кішкене тиектің орналасуының өзі - дыбыстың орнығып қалыптасуына үлкен ықпал тигізетінін байқадық.
Қобызға кішкентай шағын ғана тиек жасалады. Көлемі жағынан домбыра тиегінен аз ғана үлкендеу болып келеді келеді. Осы кішкене ғана тиектің атқаратын міндеті,дыбысқа қосар үлесі зор екенін көреміз.
Тиек қобыз шанағын толқытып тұратын үлкен күш сияқты. Ол шанақтын екі жағы бірдей тербеліп, дыбысын реттеп, бір - бірімен байланыстырып тұратын құрал болып табылды.
Қыл қобыздың барлық түрлерінде бірдей шанақтың төменгі тері жапқан бөлегі кішірейе береды. Оны солай жасауға мәжбүр қылып тұрған да тиек екен. Шанақ қақпағының бетінде терінің шетінде тиектің тұратын өз орны бар, ол сол орнынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.