Роман жанрының әдебиеттанымдық сипаты
Диссертациялық жұмыстың ұжымдық жосапры : ТАРИХИ РОМАНДАРДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҚ СИПАТТЫҢ ПОЭТКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕ
І. Әдеби үдерістегі тарихи романдардың көркемдік жалғастығы және оны оқытудың дәстүрі
Тарихи романдардағы кейіпкерлер мен уақиғалардың түп тұлғалық дерекнамалық сипаты және оның пәнаралық байланыс негіздері
Тарихи романдар халықты сипатының поэткалық негіздері және оны оқыту
ІІ. Тарихи романдардың халықтық-этнография және оны меңгерту жолдары
2.1 Роман кейіпкерін сомдаудағы тарихи шындық және оны талдау әдістері
2.2 Романдағы тарихилық поэтикасы және мәтіндік талдаулармен бағалау
2.3 Роман жанрының әдебиеттанымдық сипаты
ІІІ. Тарихи романдардағы халықтық сипат поэтикасын және этнопедагогикалық ұстанымдарды оқытудың әдістемесі
3.1 Тарихи романдардағы тарихи тұлғалар және халықтық мүдде тұтастығын пәнаралық байланыстар бойынша меңгеру
3.2 Кейіпкерлердің түп тұлғалық тарихи-әдеби болмысын танытуда факультаив сабақ түрінде меңгеру
3.3 Тарихи романдардың халықтық-этнографикалық сөздігін дайындау мен оқытудағы ұлттық тәрбие сабақтастығы
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Қазіргі уақытта тарихи тақырып - әдебиет пен өнердегі ортақ мәселелердің бірі. Әдебиеттегі бұрынғы заман туралы шығармаларда халық тарихын әлеуметтік-философиялық тұрғыдан кең тануға ұмтылыс бар. Тарихи жанрдағы ең бастысы тарихи дәуірдің типтік жақтарын ашу, өткен замандағы адамдардың шынайы бейнесін жасау, тарихтағы саяси, мәдени, моральдық, психологиялық факторлардың ролі мен мәнін көрсету болып табылады.
Қазіргі таңдағы әдістеме ғылымының басты мәселесі - қазақ жастарын ақпараттандыру қоғамының талабына сай білімді де білікті, тәрбиелі де мәдениетті азаматтар етіп қалыптастыру. Бұл - оқыту мен тәрбиелеудің барлық саласында қарастырылатын өзекті мәселе. Осындай ғылымдағы мәселелерді шешудің ұтымды жолдарын табу үшін қазақ халқының ұлттық асыл мұралары мен құндылықтарын, мұрат-мүдделері мен философиялық ой-тұжырымдарын қарастыру арқылы жастарды оқыту мен тәрбиелеуге күш салу керек. Бұл тұрғыдан алғанда тарихи романдарды оқытудың әдісетмелерін үздіксіз жетілдірудің маңызы зор.
Бүгінгі қазақ әдебиетіндегі тарихи романдардағы халықтық сипаттың поэткалық ерекшеліктері және оны оқытудың әдістемесін айқындау үшін кейіпкерлер мен уақиғалардың түп тұлғалық дерекнамалық сипаты жан-жақты, әр қырынан зерттеу, әдістемелік жүйесін қалыптастыру міндеті тұр. Көне замандардағы ата-бабаларымыздың рухани өмірінің сәулелі көрінісінен, тәлім- тәрбиелік ойларынан ақпарат беретін бұл мұралардың өзі біздің заманымызға түгел жете қойған жоқ.
Бүгінге дейін тарихи романдардағы халықтық сипатты біршама ғалымдардың зерттеу нысанына алынды. Ғылыми диссертациялар жазылып, ұжымдық зерттеулер жарық көрді. Қазіргі әдебиеттанудағы бұл бағытта жүргізілген осындай зерттеу жұмыстары үлкен ғылыми жетістік болғанымен тарихи романдардағы халықтық сипаттың поэткалық ерекшеліктері жоғары мектепте оқыту, оның ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау - қазіргі кездегі кезек күттірмес мәселелердің бірі. Сол себепті әдебиеттің тарихи кезеңдерінің өзіндік даму ерекшеліктерін ескере отырып тарихи романдардағы халықтық сипаттың поэткалық ерекшеліктерін әдістемелік тұрғыдан кешенді талдау қажет. Қазір жоғардағы аталған зерттеудің өзектілігі негізігде дисертациялық жұмыс жазылып жатыр. Зерттеу жұмысына С.Жанболатовтың Елжау күнби, Ш.Құмарұлының Ер Жәнібек, Б.Құсбегиннің Жан, Зуқа батыр, Қ. Жұмаділовтің Дарабоз сынды тарихи романдар арқау етіледі.
Зерттеу жұмысына Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, З.Ахметов, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Е.Лизунова, Л.Әуезова, Х.Әдібаев, М.Атымов, Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин, М.Атымов, Р.Бердібай, Ж.Дәдебаев, Т.Сыдықов, Қ.Алпысбаев, Қ.Оразаева сынды ғалымдардың зерттеулері негізге алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі баяндалып, мақсаттары мен міндеттері, зерттеудің нысаны мен пәні анықталады. Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен ғылыми жаңалығы айқындалып, жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы, дереккөздері мен зерттеу әдістері сипатталады. Әдеби үдерістегі тарихи романдардың көркемдік жалғастығы және оны оқытудың дәстүрі атты бірінші тарауда - Қазақ әдебиетіндегі тарихи романдардың көркемдік жалғастығы және оны оқытудың ғылыми- теориялық және әдіснамалық негіздері айқындалып, оның қалыптасуына ықпал еткен алғышарттарына сипаттама берілді. Сонымен қоса, тарихи романдардағы кейіпкерлер мен уақиғалардың түп тұлғалық дерекнамалық сипаты және оның пәнаралық байланыс негіздерін оқытудың педагогикалық- психологиялық негіздері анықталып, ғылыми жүйеленді.
Тарихи роман өз бойында әдебиет пен тарихты біріктіре отырып, факті мен ойдан шығарылған оқиғадан, жоғары мен төменнен, шынайылық пен қиялдан тұрады. Дегенмен тарихи романда тарихқа қарағанда шындықтың үлесі көп, себебі жазушы өзінің көркем шығармасында тарихтағы ақтаңдақтардың орнын толтырады. Кейбір зерттеушілер тарихи романдарды ғылыми прозаға жатқызады, себебі олардың пікірінше романшы тарихи фактілерді жан-жақты зерттеп, тарих саласында зерттеулер жүргізеді.Тарихи романдардың халықтық-этнография және оны меңгерту жолдары атты екінші тарауда роман кейіпкерін сомдаудағы тарихи шындық және оны талдау әдістері сараланып, ондағы өмір мен кейіпкер образы философиялық негіздері анықталып, ұлттық құндылық тұрғысынан талданды.
Тарихи романдардағы халықтық сипат поэтикасын және этнопедагогикалық ұстанымдарды оқытудың әдістемесі атты үшінші бөлімде тарихи романдардағы тарихи тұлғалар және халықтық мүдде тұтастығын пәнаралық байланыстар бойынша меңгеру әдістемелік жүйесін саралау арқылы оны оқытудың негізгі ұстанымдары ғылыми негізделді;
Тарихи романдардағы халықтық сипаттың поэткалық ерекшеліктерін жоғары мектепте оқытудың мазмұндық-құрылымдық жүйесі жасалды;
Өзгде инновациялық әдіс-тәсілдердің тиімділігі тәжірибе арқылы көрсетілді.
І. ӘДЕБИ ҮДЕРІСТЕГІ ТАРИХИ РОМАНДАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ЖАЛҒАСТЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ОҚЫТУДЫҢ ДӘСТҮРІ
І.1 Тарихи романдардағы кейіпкерлер мен уақиғалардың түп тұлғалық дерекнамалық сипаты және оның пәнаралық байланыс негіздері
Әдебиеттануда роман жанрының қалыптасып, дамуы, оның жіктелуі, айтулы құбылыс болды. Анықтамалық әдебиеттерде роман жанры туралы кеңінен келтірілген. Роман (ХІ-ХІІ ғасырларда роман тілдеріне жазылған әр түрлі шығармалар атауынан шыққан) - күрделі және дамыған сюжетті, көбінесе қара сөзбен, кейде өлеңмен жазылған кесек тұлғалы эпикалық әдеби шығарманың бір түрі. Роман басқа эпостық жанрларға қарағанда өмірді, оның әр алуан құбылыстарын адамдар арасындағы қарым қатынастарды кең қамтып, терең суреттейді. Романның құрамы құрылысы күрделі, онда лирика мен драма жанрларының сипаттары да кірігіп отырады. Роман қаһармандардың жеке өмірін, олардың арасындағы байланыстар мен қарым-қатынастар тарихын суреттеу арқылы дәуір мен қоғамның, салт пен сананың кең суретін жасайды. Романның жекелеген нұсқалары ерте дәуірден белгілі. Роман − өз бойына бейнелеу тәсілдері мен амалдарының қай-қайсын да қабылдай алатын, сол мүмкіндігіне орай негізгі қаһарманды сан алуан қырынан барынша жан-жақты ашып көрсетуге қабілетті, әсіресе қаһарман-кейіпкерлерді өздері өмір сүріп жатқан қоғамдық-әлеуметтік ортадағы мұраттар мен мүдделер қайшылығынан туындайтын қақтығыстар мен күрес-тартыстар үстінде ішкі жан әлемі мен сыртқы бітімін мейлінше толыққанды сипатта тұлғалай сомдауға әлуеті молынан жететін эпикалық түр. Мазмұны мен пішіні үйлесім тапқан романда эпикаға тән кең тыныстылықты, драмаға тән ширыққан тартысты, лирикаға тән нәзік сезімталдықты бірімен бірін жымдаса ұштастырып, қоянқолтық араластыра қолданылуға толық мүмкіндік бар. Әдебиеттің өзге түрлерінен ұшыраспайтын, тек романға ғана тән мұндай қарымдылық оның бойында аз ғана уақыт аясында қалыптасып үлгермегені шындық. Әрине, бұл тұстағы әңгіме тек қана қазақ романдарына қатысты болып отырмағаны түсінікті. Өйткені ХХ ғасырдың бастапқы кезеңінде туып, одан кейінгі 40-50 жыл көлемінде қалыптасу, кемелдену сатыларын ерекше пәрменді шығармашылық қуатпен бағындырып үлгерген қазақ романдарының қалыптасу, кемелдену кезеңдеріндегі бағыт-бағдарын белгілеуде ұлттық әдебиетіміздің көне дәуірлерден бастау алатын көркемдік дәстүрі де, Шығыс пен Батыс дүниесін қатар қамтыған шығармашылық байланыстардың әсерықпалы да мол болғанын есте тұту ләзім. Роман көп жағдайда бүкіл әдебиеттің даму болашағын айқындай алады, - деп М. Бахтин айтқандай, романның адам мен жаратылыс қарым-қатынасын бейнелеуде зор мүмкіндік иеленуі, көркемдік-шығармашылық ізденістерінің сан алуан бағытта тармақтала, тереңдей өрістеуі, әдебиет дүниесінде жетекші жанрға айналуы осы ХІХ ғасырдан басталғаны хақ.
Адамзаттың тарихи жадында аса күрделілігімен, дүниетанымдық қарамақайшылықтарының тереңдей тарамдалуымен, қоғамдық-саяси және әлеуметтікидеологиялық күрес-тартыстарының молдығымен және алуан бағыттылығымен, жалпы адамзаттық проблемаларының үстемелене көбеюімен сақталатын ХХ ғасыр әдебиеттің тарихында да идеологиялық-саяси қайшылықтарымен, соған сәйкес, бірде өзара үндесе, енді бірде бірін бірі түбегейлі жоққа шығаруға ұмтыла дамыған ерекшелігімен қалды. Ғасыр әдебиетіне тән идеологиялық және көркемдік сипаттардың барлығы бұл кезеңде әдебиеттің көшбасшы жанрына айналып үлгерген романда толығымен көрініс тапты.
Қазақ романының жаңалық сипаттары бертінде қалыптасты, қазақ әдебиетінде М.Дулатовтың Бақытсыз Жамал, Т.Жомартбаевтың Қыз көрелік, С.Көбеевтің Қалыңмал, С.Торайғыровтың Қамар сұлу романдарынан бастау алған бұл жанр Кеңес үкіметі қалыптасып, жан-жақты дамыды. Қазақ романын көркейтуде М.Әуезовтің, Ғ.Мүсіреповтің, Ғ.Мұстафиннің, Х.Есенжановтың, Ә.Нұрпейісовтің, І.Есенберлиннің, Т.Ахтановтың, М.Мағауиннің т.б. еңбектерібар. Қазіргі заман әдебиетінде Р-ның түрлі типтері қалыптасқан. Олар: әлеуметтік-психологиялық, тарихи, биографиялық, публицистикалық, т.б. роман-эпопеялардың пайда болуы. Романның дамуына кең мүмкіндіктерін танытты. Елдің жағдайына зор әсер еткен аса ірі тарихи оқиғаларды, халықтың тарихтағы шешуші күшін көрсететін роман-эпопеялар әдебиеттен барған сайын кең орын алып келеді. Мысалы, М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясы әлемдік даңққа ие болды, ол - қазақ әдебиетінің биік идеялық-көркемдік жетістігі.
ХХ ғасырдың екінші жартысында қазақ әдебиетіндегі тарихи романдар мазмұн, форма жағынан жаңа сапаларға ие болды, бұған қоғамдық-саяси және тарихи-әдеби факторлар әсер етті. Сөз бостандығы мен ой бостандығы, бұрын тиым салынып келген тақырыптарға еркіндік берілуі жазушылардың белгілі тарихи фактілер мен тұлғалар өміріне деген көзқарасты дұрыс бейнелеуге мүмкіндік берді. Өз кезегінде тарих сахнасында тұмшаланып қалған бейнелерді жаңғыртуға, халық басынан өткен оқиғаларды шынайы бағалауға мүмкіндік берді. Қазіргі тарихи романдарда терең психологизмді қолдану, ішкі монологтың қызметін күшейтуге ұмтылу және әртүрлі әдіс-тәсілдерді кеңінен пайдалану үрдіске айналды. Осындай жаңашыл сипаттар арқылы жазушылар халық ұлдарының бейнесін шынайы жасауға және тарих суреттерін дұрыс бейнелеуге қадам басты. Бұл ретте ұлттық характерлер шынайы ашылып, оқиғаны бейнелеуде ұлттық дәстүр, рухани мұралар кеңінен қолданылды.
Қазақ деген ұлт біреу-ақ, демек, оның тілі мен діні, тарихы мен этнографиясы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті де біреу-ақ. Олай болса, шет елдегі қазақтардың әдеби мұрасы - жалпы қазақ мәдениетінің ажырамас бір бұтағы, сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі. Елбасы Н.Назарбаев: Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану, шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу - бүгінгі маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді, - деген болатын. Бүгінгі күннің кезек күттірмес міндетіне айналған бұл іс оқымысты қауымға да үлкен міндет жүктегені белгілі. Осы ретте академик С.Қирабаев: Қазақ халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шет елдерге және бұрынғы КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен мәдениеті де біздің ұлттық байлығымыздың бөлінбес бөлігі, - деп орынды пікір айтады. Тарихи проза дәстүрінің қалыптасуы әдебиетіміздегі тарихи аңыздармен, тарихи жырлармен, жыраулық мұраларымызбен, ақындық дәстүрмен, жазба әдебиеттегі көркем шығармалармен сабақтасып жатыр. Фольклортанушы ғалым А.Әбсадықов қазақ әдебиетіндегі тарихи аңыздарды зерттеуге арналған ХV-ХVІІІ ғасырлардағы тарихи аңыздар: мотив пен сюжеттер типологиясы, тұтастану мәселелері тақырыбындағы диссертациясында тарихи аңыздардың сюжеттік құрамының негізгі бастау арналары түркі-моңғолдық кезеңнен нәр алады. Бірақ олар қазақ қоғамында орын алған тарихи оқиғаларға байланысты өзгеріске ұшырап, оған сол кезеңде қалыптасқан қоғамдық-тарихи жағдай мен халықтық таным-түсінікке орай түзілген түрлі жамау, қоспалар қосылады. Аңыздар тарихи тұлғалардың атқарған қызметі мен бейнесін фольклорлық тәсілдермен, көркемдік дәстүрмен баяндайды. Аңыздардың басты мақсаты хабар-дерек беру болғанымен, оның мазмұнында тағылым-насихатқа, үгіт-өсиетке құрылған мәнді де маңызды ғибраттар орын алған. Бұл - уақыт пен замана тегеуріні мен көркемдік таным, тәсілдерінің әсерімен үнемі өзгерісте болып отыратын аңыз жанрының басты ерекшеліктерінің бірі, - деп келтіреді.
Біз сөз етіп отырған тарихи романдардың қазақ әдебиет жасампаздығында соны жеміс беруі қытайдағы этникалық қазақтардың әдеби үдерісін айналып өткен жоқ. Айталық, қытайдағы мәдени төңкерістен соң (1966-76) тарихи тақырыпты қамтыған роман жанры дамыды. Ж.Мырзаханұлының Арман асуында, Таңқурай; О.Ахметұлының Өзгерген өңір, Көкбелес, Құмдағы іздер, О.Әбділұлының Ұстаз, Ж.Біләлұлының Жондағы жорықтар, Торғайлар, Т.Ырыскелдіұлының Тасқын, Тау тағысы, Ұлы көш, Ғ.Қанапияұлының Бұрқасын, Ш.Құмарұлының Бөке батыр, Көз жасы сарқылмайды, Ертіс кілкіп ағады, Ер Жәнібек, Ш.Қызырұлының Дабыл, Бұлаң дүние, Қайқая шапқан Қаракер, Б.Құсбегиннің Жан, Зуқа батыр, Ғ.Біләлұлының Ғасырлық қуғын, С.Жанболатовтың Елжау күнби, Саншора күнби, Оңғай күнби, Ғ.Саржанұлының Көресі, Қайтауыл, З.Сәніктің Басбай, Сергелдең, І.Баянбайұлының Селкеусіз сезім, тағы басқа романдары соңғы жылдар жемісі саналады.
Осы уақытқа дейін Қытайдағы қазақ жаушыларының қаламынан жүзден астам роман туды. Оның 80 пайызы тарихи тақырыптарға арналған. Біз бұл шағын мақаламызда осы тарихи романдардағы тұлғаларды толық қамти алмаймыз. Сол себепті С.Жанболаттың Елжау би, Ш.Құмарұлының Бөке батыр, Б.Құспегиннің Зуха батыр романдарындары туралы сөз қозғауды жөн көрдік. Бұл үш романның да өзіндік ерекшеліктері бар. Траихи тұлғаларының да сипаты әр түрлі. Сондай-ақ осы үш романдағы тұлғалар, тарихи оқиғалар арқылы тұтас Қытай қазақ тарихи романдарының ерекшеліктерін аңғаруға болады.
Белгілі жазушысы Сұлтан Жанболаттың Елжау би романы - қазақтың байырғы руларының бірі саналатын Үйсін елінің Хан империясымен дипломатиялық байланыс кездегі жағдайды сипаттайтын көлемді тарихи шығарма. Елжау би - (шамамен б.д.д. 177-104 жж.) үйсін мемлекетінің билеушісі. Әкесі - Нәнди. Үйсіндер өз хандарын Күнби деп атаған. Үйсіндермен көрші иұзилер арасында бұрыннан келе жатқан жауласулар болды. Елжау емшектегі бала кезінде-ақ иұзилер оның әкесін өлтірген еді. Өзімізге белгілі, иұзилер Ғұн мемлекетіне бағынған еді. Ал үйсіндер ғұндарға өз еріктерімен қосылды. Осылайша емшектегі бала Мөденің қолына түседі. Мөде оны өз баласындай тәрбиеледі. Елжау ержетіп, өз бетімен үйсңндерді басқара алатын дәрежеге жеткенде, Мөде оны басшы етіп тағайындайды. Үйсіндер ғұндардан біздің жыл қайыруымыздан бұрынғы III ғасырдың аяғымен II ғасырдың бас кезінде дербес мемлекет болып бөлініп шығып, өздерінше билік етеді. Олардың алғашқы астаналары Қызылқорған қаласы болды. Елжау Үйсін мемлекетінің негізін салушы болып есептеліп, оған Ұлы Күнбей лауазымы берілді. Олар Ұлы Қытай қорғанының ар жағына орналасты. Сосын ақырындап Тянь-Шянь тауынан кейін Жұлдыздан (қазіргі Іленің бас жағы) өтті. Олар шығыста ғұндармен, солтүстік батыста қаңылармен, оңтүстік батыста Ферғанамен, оңтүстік мемлекеттік қалалармен шектелген жерлерге орнықты. Уақыт өте Мөденің ұлы Лаушанның арқасында иұзилер жерінің кейбір бөліктерін өздеріне қаратты. Роман үйсін халқының басынан өткен аса ауыр кезеңдерді, б.д.д ғасырларда хан елі мен ғұн, ғұн мен үйсін арасында орын алған ірі-ірі оқиғаларды негіз ете отырып, нақты тарихи деректерге сүйеніп жазылған. Романдағы бүкіл оқиға дамуы, әрекет, өмір құбылыстары - бәрі де оның негізгі қаһарманы Елжау көзқарасымен байланысты дамиды, соның ой-елегінен өте көрсетіледі. Елжау - романда әр қырынан көрінеді. Ең алдымен, ол хан тұқымы, тах мұрагері. Осы тұқымға тән билікқұмарлық, эгоистік сезімдерден де ол құр емес.
Адамгершілік мәселесі − өнермен бірге өмір сүріп келе жатқан мәңгілік мәселе. Соңғы жылдары қоғамның моральдық-этикалық ұстанымы барынша өткір қойылып отыр. Оған дәлел қандай қаһарман, кейіпкер болсын, тіпті қатардағы персонаждар болсын, бәрі де өмірлік авансценаға шығып, өз әрекетін танытады, әрқилы дәрежедегі характерінен хабар береді. Ал жазушылардың қаһарман болмысын жан-жақты суреттеу арқылы типтік характерлерді дүниеге әкелуі күрделі шығармашылық процесс екені белгілі. Сондықтан типтік бейнелер бір күнде туа қалмайды. Ол үшін уақыт керек және қаһармандар типтік жағдайларда көрінгенде ғана толымды шықпақ. Типтік бейне көркемдік идеяға қатысты түрде алынады. Бұдан әдебиеттің танымдық мәні де көзге түседі. Шығармада көркем характер берілуінің ерекше мәні бар. Ол жинақталып берілумен бірге, қайталанбас дербес тұлға ретінде суреттелуі де принципті шарт болып саналады. Шығармада қаһарманның ішкі және сыртқы күйлерін көрсете отырып, түрлі ситуацияларда, әсіресе сюжеттік даму барысында характер қырлары да ашылуға тиіс. Қоғам мен адам, адам мен табиғат арасындағы және адамның ішкі психологиялық, драмалық қайшылықтары шығармада әртүрлі тартыстар туғызуға себепкер болады. Нәтижесінде оқиғалар шиеленісе түседі. Мұның бәрі − қаһарманның мінезі арқылы оның іс-әрекетін де танытатын құбылыстар. Өмірде адамдық парыздың өтелуін сезіну үлкен салмақ жүктейтіні белгілі. Кейіпкерлер болса үнемі осындай талаптан шығуға ұмтылып, қиындық үстінде көрінуі шындыққа жақын. Бүгінде кейіпкердің адамгершілік белсенділігі айрықша танылуымен қатар, оның өзгелер тағдырына да ортақтас болып келуі маңызды мәселеге айналып отыр.
Елжау билік жасаған ежелгі Үйсін елінде б.з.б. ІІІ ғ. - б.з. алғашқы ғасырларына дейінгі аралықта мемлекеттің билігін күнбилер әулетінің 10 ұрпағы болғанын қытай деректерінен біліп отырмыз. Ол деректерді кезінде Қытайдағы зерттеушілер пайдаланған болатын. Алғашқы күнбилер әулетін атап көрсеткен кезде алдымен, ауызға Нәнді би түседі. Ол б.з.б. 177-жылдан бұрын билік жасаған екен. Одан кейін билікті Нәнді бидің баласы Елжау (Елсау-Т.О.) би алып, б.з.б. 177 - б.з.б. 104 жылдар шамасына дейін өз қолында ұстаған. Содан кейін билік басына Елжау бидің немерелері келген. Алғашқы немересі Жөнші би б.з.б.104 - б.з.б. 93-жылдар шамасына дейін билесе, одан кейін билікке келген екінші немере Дулының баласы Оңғай би б.з.б. 93 - б.з.б. 60-жылдар аралығында билікте болған екен. Осылайша үйсін тағын иемденуші күнбилер әулеті созылып кете береді. [1]
Роман оқиғаларына естелік күйінде, лирикалық шегіністер арқылы араласатын Бөжей қаря, Ұланбай батыр бейнелерінде де әділдік аңсаған халық ойларының, даналықтың сипаттары жинақталған. Жалпы романда көшпелі халықтық қасиеттері, ұлттық психологияға тән жақсылық пен жиренішті кемшіліктер тереңнен айтылады. Олардың көбі аталған халық өкілдерінің көзқарасымен сұрыпталып беріледі. Автор өзінің тарихи романы жайлы: Мен романды қазірше қолда бар деректердің сендімділерімен тғыз байланыста болуына барынша тырыстым. Тарихи романдарды оқығандардың тарих дәл солай екен дей салуы жаңсақтыққа апаратыны рас. Бұл көп санды тарихи романдарда бар қасиет. Ал менің оқырмандарым тарих солай екен десе тым қателесе қоймайды - дейді[2 ] .
Тарихи романдардың кейіпкері ең алдымен тарихтың өзі, ондағы тарихи оқиғалар. Тарихи романшы өз шығармасында өткенге үңіле отырып, оны оқырман үшін бүгінге көшіреді. Тарихи романдардың ғажайыптығы сонда - бұл жерде өткен өмір өзінің сырларын жоғалтпайды. Тарихи романшы өткен дәуірдің бояуын беру үшін сөз, киім, дәстүр үлгілерінің ерекшелігін сақтап және бұл ретте қазіргі оқырманға түсінікті болуы үшін роман тілінің тым архаизмденуіне жол бермейді. Тарихи романдарда тарихи оқиғалар орнына келтіріліп, тарихшының міндеті орындалады және адамдардың ойлары мен сезімдері қалпына келтірілуі арқылы роман жазу ерекшелігі сақталады. Роман жанрын терең зерттеген ғалым М.М.Бахтин тарих пен тарихи тұлғалардың, қайраткерлердің жеке өмірінің бірігуін тарихи романның ерекшелігі ретінде санайды және ұзақ уақыт бойы таза тарихи сюжеттің орталық және жалғыз тақырыбы соғыс болғанын айтады. Сондықтан да ғалымның пікірінше тарихи романшылар тарихи тұлғалардың жеке өміріне тоқталмай, тарихи шындықты бейнелеуге күш салған.
Ғұлама ғалым М.Әуезов шығарма қаһарманын тарих арнасында, сол тарихтың тізбегіне кіретін жан деп біледі және әдебиеттік шығарманың ең қасеитті міндеті - дәл осындай адамның жүрегін, жанын, жалынды ойын кең де терең күйінде ашып бере білуде екенін айтады. Белгілі ғалым, академик Р.Бердібайдың пікірінше: Қазіргі әдебиетіміздің кейбір тенденциялары туралы пікір айтқанда, алдымен атап көрсетерлік бір құбылыс - адам тұлғасының анкеттік сипаттамасын емес, мінез диалектикасын көрсетуге ден қойғандық. Мұны шеберлік, ұсталық арттырудың ең қажетті жолы, - деп қарайды. Ал профессор Ж.Дәдебаев: Шығарманың материалдық болмысын, өзегін тарихи белгілі, ақиқат оқиғалар құрамайынша, белгілі тарихи дәуірдің шындығын шынайы суреттеу тағы да қиын, - екенін айтады.
Сұлтан Жанболаттың Елжау би романындағы дана қарт Бөжейдің Кемеші мен өлімнің арасы кеменің қалыңдығындай ғана, Ішіңді алалама, алыс жақын демей, ең артқыны алға шығар, қит етсе өз қаныңа тарта берме, өресі артық болса сүйемнен қарысты сила, Ой бірлігі тірлік тағаны болған барлық тірліктің мәйегі, Бұрын сөйлеген айып емес, қырын сөйлеген айып, Ат күйгелек болса арық болар, ер күйгелек болса, кәріп болар, Ағашыты желім, елмен елді келін қосады, Байлық іздесең даласына қара, сауда қылсаң қаласына қара, дос ел тұтсаң ағасына қара, ертеңін білмек болсаң, баласына қара, күшін шақтасаң, қарасына қара, келін түсірсең , анасына қара [3] - деген сияқты бірқатар ақылиялар адам болудың, мұралдық, заттық өлшемдерін тағлымдаса, одан да көбірек тұжырымдардың, ел болудың, ел басқарудың маңызды шарттарын болжам-дайды. Жас билеуші Елжау елімнің айбыны асты деп жаң - жағына айбат шеге қарағанда Бөжей қарт: Білекті бірді жығады, білікті мыңды жығады, - дейді емес пе, қазір сен білекті де, білікті елбасысың. Бірақ, алдымен жауың мың ғана емес. Ал, сонсоң ұлысың құлдықтан, бодандықтан құтылған жоқ, бұғаудан әлі құтылғна жоқ. Ержетекенің рас, бірақ іргелі де құдіретте, бостан да еркті ел құрған жоқсың. Осының бәрі ақыл айламен, амал - әдіспен тындырылады. Біз ендігінде осы мұратқа жетудің ақыл-айласын, әдіс-амалын қарастыруымыз керек - дейді [3] . Басынан алмағайып заман өткен дана қарт жас мемлекет билеушісін оң солын жыға тануға, ел тағдырын өзгерту үшін асыл мұрат жолында күресудің жолын үйреткісі келеді. Бұдан шығатын түйін, қазақ тарихи романдарын оқытуда әлеуметтік қоғам дамуындағы сөз өнерінің құдіретін, оның философиялық, психологиялық және педагогикалық негіздерін басшылыққа алу өте маңызды. Бұл мәселенің шығу төркінін көне жәдігерліктерден, ақын-жыраулар поэзиясынан, кейінгі ғасырда ұлттың көркемдік көкжиегін кеңіткен жазушылардың шығармашылығынан тапқан абзал. Жазушы тарихи мәліметтер мен деректерді қара дүрсін баяндау түрінде келтіріп қана қоймаған. Соның арғы жағында тұрған азапты халық тағдырын жан жүрегімен сезінген Елжаудай азаматтың ішкі күйзелісін, қанатымен су себелеген қарлығаштай іс-әрекетін шеберлікпен өрнектейді. Тарихи романдар туралы он томдық қазақ әдебиетінің тарихында: Тарихи роман негізгі екі түрге бөлінеді. Бірі - тарихи бір оқиға, не тұлға төңірегінде қызғылықты әңгіме құрады. Енді бірі ... кең өрісті, алып құлашты, қилы-қилы тағдырлы, ел-жұрты мол келеді. Мұндай роман типі адам мен қоғам хақында кең ойларға, терең пәлсапаға, өмірді түсіндіретін толғауларға беріледі, - деп жазылған. Осы тұрғыдан келгенде С. Жанболаттың Елжау би романын тарихи романның екінші түріне жатады.
Біздің ойымызша, тарихи роман жанрындағы тарих пен әдебиеттің өзара байланысына келетін болсақ, бұл өзара сабақтастық пен жалғастық дәстүрінде жүзеге асырылады. Яғни тарихи романды нақты құжаттармен, деректермен жұмыс жасай отырып, оны сол күйінде жеткізіп, тарихи шындықты бұрмаламау мақсатын және роман техникасын, оның көркемдігіне қойылатын талаптарды ұмытпайды. Тарихи тақырып бүгінгі күні де әдебиет пен өнердегі басты мәселелердің бірі болып қалып отыр. Қазіргі әдебиетте халық тарихын кеңінен әлеуметтікфилософиялық мазмұндауға ұмтылу бәсеңдемей келеді. Яғни тарихи жанрда ең бастысы тарихи дәуірдің өмір шындығын ашу, өткен заманның адамдарын бейнелеу, сол кезеңдегі уақыт бедерін жаңғырту, тарихтағы саяси, мәдени, моральдық, психологиялық факторлардың ролі мен мәнін ашып көрсету болып табылады. Қазақ әдебиетінің өзге түркі халықтарының әдебиеттерімен тарихирухани байланыстарының нәтижесінде ауыз әдебиеті үлгілерінде типологиялық байланыстар орын алды. Ғасырлар бойы бедерленген рухани-мәдени тәжірибе жазба әдебиетте көрініс тауып, бұл роман секілді ірі эпикалық жанрдың, соның ішінде тарихи роман жанрының қалыптасуы мен дамуына негізгі себеп болды. Ретроспективті әдіспен жасалған тарих бейнесі хандар, билер, батырлар, ақынжыраулар мен қарапайым халықтың колоритті бейнелерімен және өткен кезеңдегі адамдардың ойлау жүйесін, ұлттық санасын, рухын қалыптастырған көптеген этнографиялық деатльдармен, салт-дәстүрлермен толықтырылып, әрленді. Демек әдебиеттегі тарихилық мәселесін шешуде сол кезеңдегі қоғамдық құбылыстар, халықтың ауызша тарихы мен ақын-жыраулар мұрасы, нақтылы материалдары, елдік деректері, этникалық ерекшеліктері басты орын алады.
Қазақ халқының басынан өткен тарихи шындығы XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы қазақ романдарында жазыла бастады. Тарихи оқиғалар, ондағы жекелеген тұлғаларды, тұтастай алғанда, халық тағдырын қарама-қайшылықты сипатымен қамту жүзеге асырылды. Аталмыш тақырыптар әдебиеттану ғылымында өзектілігімен ерекшеленеді. Роман жанрындағы күрделі шығармалардың халық тағдырын, тарихи кезеңдер шындығын бейнелеуінен уақыт тынысы, жеке адамдардың, отбасылардың, әлеуметтік ортаның даралықтары мен өзара байланыстары да айқындалады. Қазіргі қазақ романдары - қазақ сөз өнері мұраларының бұрынғы және кейінгі көркемдік дәстүрінің жалғасы. Романдарда ұлттық тарихтың ақтаңдақ беттері қамтылуы, күрделі тағдырлы тарихи тұлғалар мен оқиғаларды әдеби үдерісті талдаудың жаңашыл әдіснамалық әдіс-тәсілдермен қарастыру - үнемі дамудағы ұлттық сөз өнері мұраларын терең тануға, бағалауға жетелейді [4]
Қытай қазақ әдебиетіндегі соны тарихи романдардың бірі Ш.Құмарұлының Бөке батыр романы деуге болады. Отаршылдардың түрлі жолдармен жүргізген қысым-қиянаттарына шыдамаған халық әркез азаттық, еркіндік үшін арпалысқа түсіп, атқа қонып отырды. Олардың ішінен ел бостандығы, жер тұтастығы жолында күрескен ерлер шыға бастады. Демежан, Бөке, Зуха, Оспан, Елісхан, Әкбар, Сейіт, Бүркітбай, Сұлубай т.б. батырлар тұлпар жаратып, ту көтерді. Елді бастап, озбырлықтан құтылуға ұмтылды. Бірақ басқаның басымдығына шыдамай елінің ертеңін ойлаған батырлар мақсат-мұраттарына жете алмады. Ұлт-азаттығы жолында мерт болды. Тарихтың тарам жолдары қазақты тарыдай шашып, Еуразия құрлығының әр еліне еріксіз елші етіп жіберді. ХІХ ғасырдың орта шенінен бастап Қытаймен шекаралас аймақтардағы қазақтардың отарлық езгінің күшеюі мен жер реформаларының қатаңдығына, қуаңшылық пен жұттың орын алуына байланысты Қытайдың Үрімжі аймағына қоныс аударуы жиілеп кетті. Сонымен қатар қарт Алтай - қазақтың атам заманнан бергі ата қонысы, алтын мекені. Алтайдың шұрайлы да қолайлы аймағының барлығында қазақтардың қоныс тепкенін көрген Қытай үкіметі бұл аймақты қазақтардан босатуды үлкен жоспар қылып қойған еді. Артынша қазақтарға деген салықтың түр-түрін, қысымның сан сипатын ойлап тапты. Бұған дейін көршілес орын тепкен қалмақ-торғауылдармен жер үшін егесіп, дауласқан Алтайдың алашына ендігі таңда құмырсқадай көп қытаймен қырқысуға тура келді.
1880 жылдан бастап Қытай әскері түрлі сылтау тауып, қазақ ауылдарына деген қысымды арттырды. Бұл жағдай ұзақ жылдар бойы өз жалғасын тауып, қазақты әбден титықтатып жіберді. Осы ретте халқын қанатының астына алып, қорған болу мақсатында тарихи сахнаға Бөке Жырғалаңұлы шықты. Жастайынан қалмақ-торғауыттың сұлтаны Сары Уаңның зорлық-зомбылығына қарсы қол жиып, қабырғасын қақыратқан Бөкені ол сәтте ел арасында білмейтін жан жоқ еді. 1883 жылы Шонжының әкімі болған Бөке 1886 жылы Боғдаға барып, сол аймақтағы алты алашқа қамқор болып, Қытай әскерінің озбырлығына қарсы тұрады.
Бөкенің беделі мен батырлығына сенген халық Боғда, қайдасың? деп мыңдап есіл ердің қонысына бет алады. Қазақтың күшейіп кетуінен қорыққан Қытай үкіметі Бөкеге жала жауып, 4 айға қамап тастайды. 1887 жылы абақтыдан шыққаннан кейін Бөке батыр Қытай үкіметіне Бейжіңге барамын деп айтып, шын мәнінде қазаққа жайлы қоныс іздеп кетеді. Бір жылдық сапардан кейін Бөке ел ішіне қайтып оралып, Үндістанмен шекаралас аймаққа қоныс тебуді жөн көреді. Сөйтіп, 1889 жылы (кей деректерде 1898 жыл) 1500 қазақ отбасын ертіп алып, Бөке батыр ұлы көш бастайды. Қытайдың жазалаушы жасағымен талай шайқасып, 1902 жылы Үндістанға жақын аймаққа келеді. Осы жылы Үрімжіден шыққан 500 мұздай қаруланған әскер мен Бөке батыр жасақтары арасында ірі шайқас орын алады. Қытай әскерінің 300-ден астамы жер жастанып, Бөке жасағынан 30-дай сарбаз бен інісі Шөке шейіт болады.1904 жылы Тибеттің Лхасасына тибет көсемдері Бөкені арнайы шақыртып, сол сапарда айықпас дертке шалдыққан бөрі текті бөке батыр ауыр дерттен көз жұмады. Бөкенің артынан қалмаған Қытай жасағы батырдың зиратын қазып, денесін сыртқа шығарып, басын кесіп алады. Оған себеп - Бөке батырдың басына үлкен сыйақы тағайындалған еді. Сөйтіп, батырдыңбасын алып, Үрімжінің орталығына апталап іліп қояды. Кейіннен Бөкенің ұлы Рабай әкесінің басын сұрап алып, Алтайдың Аралтөбе ауылына қатысты Обаты қыстағына жерлейді. Ал елі үшін еңіреген ердің көшін қытай әскері күшпен кері қайтарады. Солайша қазақ үшін қам жеген қайсар ұлдың денесі Гималайда, ал басы Алтайда жерленді.
Тарихи тұлғалардың өмірде болған оқиғаларын көркем шындықпен бейнелеуде, сөз жоқ, қаламгерлер өздерінің қиялынан туындаған ойларды да поэтикалық өріммен қосатыны ақиқат. Көркемдік ойлау кеңістігінде адамның психологиясындағы түйсіну, елестету, болжау, шешім жасау, қорыту, т.б. сан алуан танымдық мәселелер үйлесіммен жүйеленеді, адамдардың ықылым замандардан бергі ақыл-ойынан туындаған адамгершілік - ұлттық дүниетанымы жетістіктері қорытылады. Кейіпкерлердің көркем жинақталған тұлғаларына тарихи санада қалыптасқан ойлау әлемінің болуы мүмкін мәселелері үйлесіммен беріледі. Бұл - көркем шығарманың адам жан жүйесін қамтудағы, ұлттық дүниетанымы мен палсапалық көзқарасын танытатын поэтикалық - көркемдік басты позициясы.
Көркем характердің күрделілігі арқылы шығармалардың мазмұны мен пішінде өнер тілімен бейнелеуде жазушылар шығармашылық шарықтаудың мол күрделі шешімдерін жасайды. Тарихтағы болған оқиғаларды, тұлғаларды әдеби бейне тұғырында сомдауда тарихи шындық поэтикасының күрделі, кешенді амалдары қолданылады. Бұл - жазушы еңбегінің аса күрделі болмысы ретінде саналып, ұлттық жоғары бағаға ие болатыны сөзсіз.
Ұлт тарихы мен адам әлемі, қоғамдық-кезеңдік көріністер, өмір шындығы мен көркемдік шешім, ой мен сөз, тіл-стиль бедері айқын да нанымдылығымен әсер етуі басты өлшем болады. Шығармашылық иесінің көзқарас пен қолтаңбасы айқын, өмір тәжірибесі мол, ақыл-парасат көкжиегі, қиял қанаты мен шабыт шалқарының арна-ауқымы кең болуыжазушы еңбегінің жарқырай көрінетін даңқты да тұғырлы бел-белестері болып табылады.
Дәуірдің әлеуметтік қайшылықтарын көре білу, ірі характерлер ашу, поэтикалық жаңа формалар туғызу жөніндегі ізденістер әр уақытта болатын жағдай. Бүгінгі біздің замандасымыз қандай адам, оны қоршаған ортаның тағдыры, ол қандай принципке құрылған, адам өз өмірінің қызығын, тіршілігінің мақсатын неде деп түсінеді, нені армандайды, не нәрсе оны толғандырады? Бүгінгі күннің көркем әдебиеті күн тәртібіне қойып отырған басты проблемаларының бірі - осы.
Үлкен суреткер қашан да қоғамда болып жатқан өзгерістерді көрмей тұра алмайды, ал көрген шындығын толық аңғарып болмай, оның қайшылықты сырларын терең ашпай, көркем шығармаға арқау етуге хақысы жоқ. Тарихи оқиға желісі зор көркемдікпен жазылса ғана, келешек ұрпақ көз қарашығындай сақтап оқиды, ұлттық сөз өнерінің мұнара белесін мәңгі жоғары ұстайды.
Бүгінде қазақ тарихи романдары теориялық және дерекнамалық тұрғыдан белгілі деңгейде зерттелгені шындық. Алайда сол тарихи романдар пәаралық тұрғыдан әлі де кемелді зерттеле қойған жоқ. Біздің қарастырып отырған пәнаралық байланыс мәселесіне бару үшін оның өмірмен байланысы неде және әлемді танудағы ғылымилығына яғни, философиялық мазмұнына жалпы негізде мән беріп қарайық. Адам - сананың ең жоғарғы деңгейіне ие болған тіршілік иесі. Адам өзін қоршаған әлемді тануы мен меңгеруде, түрлі ой операцияларын өз бойынан өткізе отырып, сол кезең мен жағдайға байланысты өзінің білім мен тәжірибесі және түсінік, танымы деңгейінен баға береді немесе іс-әрекетін жасайды. Бұндай танымдық жүйенің орын алуының бір қыры, ол - өзін қоршаған орта мен әлемнің өзара байланыстығын тану мен олардың өздеріне тән ерекшелік заңдылықтарының болуын ескере отырып, оларды біртұтастық жүйені құрайтынын және олардың бөлігі немесе бөлшегі ретінде қызмет атқаратынын ұғына білуде туындайды. Яғни, әр құбылысты танып білуге бағытталған және оның қыр-сыры мен заңдылықтарын түсіндіретін ғылымдардың пайда болуы заңдылық болса, адамның өмірді, қоршаған ортаны игеріп, білудегі танымдық жолында ғылыми білімдерді өзара байланыстыра меңгеруі де танымдық үдерістердің тұтастық жүйесіне негізделу болып табылады. Ғылыми білімдерді беруде білім алушының немесе игерушінің жас ерекшеліктері мен танымдық болмысының деңгейіне қарай лайықты және олардың білім алу деңгейлеріне үйлесімді түрде берілуін пәнаралық байланыстар негізінде жүзеге асатын танымдық үдеріс деп түсінуіміз керек. Қазіргі уақытта ғылымда, жеке пәндерді оқытуда қамтылған оқу материалдарының жүйесінде пәнаралық байланыс негізінде білім беру мен тәрбиенің түрлі салаларын түрлерін жүзеге асыруда ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістер кешенділік сипатқа ие болуының қажеттілігі орын алып отыр.
Мәселен, Ж.Аймауытұлы ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ, кешенді оқыту мәселесіне мән беріп, төмендегідей ой-тұжырымдарын мұғалімдер қауымына ұсынған болатын: Пәлен күнге бір тақырып алынсын, одан артық та, кем болмасын ...
1. Материал тізгенде, тұрмыс пен ғылым айқасып, астасып тізілсін.
2. Жұмыстайтын материалдар даяр түрінде емес, балалар тәжірибе қылып, зерттеп, өз бетімен шешкендей, тұрмыс жұмбақ түрінде берілсін.
3. Жұмыстау негізінде баланың бұрынғы өз тәжірибесі, перне қоры, мағлұматы салынсын; дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталсын - деп негіздеп берген [5].
Ғалым, педагог-психологтың пайымдауынша, пәнаралық байланыс белгілі бір жүйемен кешенді түрде жүзеге асырылуы қажет екендігі негізделеді. Оқу пәндері мен ондағы материалдардың мазмұндық, құрылымдық жүйесін өзара байланыстыру мен қабыстыру және олардың өзара айырмашылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып жақын немесе ортақ тақырыптар жүйесімен бағытталған білімдерді ұйымдастыру, беру қажеттілігін айта келе, пәндерді оқытудың әдістемелік жағын басшылыққа алынып, өмірлік тәжірибемен байланысты болуын ескертеді. Жеке пәндерді оқытуға негізделген әдістеме атаулының бәрі білімдерді толығырақ, тереңірек меңгертуге септігін тигізетін амалдардың жиынтығы болып табылса, осы амал-тәсілдер оқу материалдарының мазмұндық құрылымын өмірлік тәжірибемен және басқа да білімдер жиынтығымен ұштастыруға негізделген қызметтерді атқаруы да тиіс және соған бағытталуы керек. Бұл өз кезегінде оқушыға әлемді және қоршаған ортаның бейнесін біртұтастықта ойлай білуге, логикалық ой жүгіртуге, алғы шарттардан белгілі бір қорытындылар жасай білуге бағыттайды және үйретеді. Яғни, пәндер арасындағы байланыстылық белгілі бір алғы шарттарды тірек етеді. Сондықтан пәнаралық байланыс педагогика ғылымында білім философиясы, психологиялық, дидактикалық және жеке пәндерді оқытудың әдістемесі тұрғысынан қарастырылатын күрделі мәселе.
Психология ғылымы тұрғысынан пәнаралық байланыстың мазмұндық сипатын ашуға классикалық педагогиканың негізін қалаушылардың бірі И.Ф.Гербарт ұмтылыс жасаған болатын. И.Ф.Гербарт еңбектерінде тәрбиелеудегі ауқымдылықты және білім беруде пәндердің өзара және пәнішілік күрделі байланыстар бар екендігін айта келе, оларды біртұтастықта қарау қажеттілігін айтқан. Сондай-ақ, оқытудың негізгі жолдарын төмендегідей үлгіде көрсетеді:
- көрсету;
- байланыстыру;
- үйрету;
- философиялық негіздеу;
Сезімге әсер етуі жағынан мына үлгіде болуын айтады:
- көрнекілік; -
байланыстылық;
- көтеріңкілік;
- қызығушылығын арттыру [6 ].
Классикалық педагогика көрнекті өкілдерінің бірі - И.Г.Песталоцци білім беру мен оқытуды жүзеге асыруда пәнаралық байланыстың өзіндік орны бар екендігіне мән берген және оның тәжірибелік жақтарына басымдық беріп, өмірлік жағдайда жүзеге асыру маңызды, себебі оқушы алған білімін күнделікті іс-әрекетінде пайдалана білуге тиіс деген ойларын білім беру мен оқытудағы дидактикалық заңдылықтардың бірі ретінде түсінгеніміз жөн. Себебі, ол Өз санаңызға пәндердің арасындағы шын мәніндегі табиғи байланысты көрсетіңіз, - деп түйіндеуі оқу пәндерінің мазмұндық және құрылымдық жүйелерінде өзара байланыстардың болуын, әрі олар өмірлік тәжірибеде іске асыруға боларлықтай оқушының жас және жеке танымдық болмысына үйлесімді болуын басшылыққа алып отыруды негіздейді. Сондықтан қазақ тарихи романдарын оқытқанда оны география, тарих, саясаттану, аймақтану сынды пәндерін негізге ала отырып, пәндердің өзара байланыстарының қарапайым үлгісін көрсетуге болады.
XIX ғасырдың соңында Отто Вильманның Дидактика как теория образования в ее отношениях к социологии и истории образования еңбегі жарық көрді. Автор еңбегінде ұлы дидактик ғалымдардың пәнаралық байланыс туралы айтқан құнды пікірлерін қолдай келе, арнайы оқыту пәндері арасындағы байланыс деген параграфта пәнаралық байланысқа ерекше тоқталады. О.Вильман философия оқу пәндерін бір-бірімен тығыз байланыстыра алатын ғылым екендігін көрсетеді. Философияны оқыту барысында оны тарихпен, астрономия, географиямен байланыстырып оқытудың өте тиімді екендігін айтады [7]. Я.А.Коменский өз еңбектерінде оқушыларда тиянақты білімнің қалыптасуының кейбір себептерін ашып, көрсетеді. Мәселен, ол оқушылардың мазмұндас пәндерден алған білімдеріне сүйенбейтініне, оқушы әр пәннен алып отырған білімдерінің бір-бірімен байланысты екендігіне назар аудармайтынына арнайы тоқтала келіп, жалпы дидактикалық мынадай ереже шығарады.
Зерттеушілер қандай да ғылым болмасын, беретін білімдер мен идеялар әлемге және өмірге табиғи түрде қабысып, жарқын, мүмкіндігіне қарай кең құлашты көзқарасты дәріптеуі керек деп есептеді . Кейінгі кездегі кеңес педагогтары М.А.Данилов, В.В.Давыдов , Н.А.Лошкарева еңбектерінде де пәнаралық байланыс туралы тұжырымды пікірлер айтылды.
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық, психологиялық жағынан зерттеумен қатар, философиялық тұрғыдан да көптеген ғалымдар зор көңіл бөлуде.Пәнаралық байланыстың философиялық негізі бойынша дүниеде барлық заттың, құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған білімдер де бірімен-бірі байланыста болады. Оқушының өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани күш беру білімінің ең маңызды мақсаты болып табылады. Адамды биологиялық және әлеуметтік құбылыстарының бірлігі ретінде қарастыру, оны тұлға деп түсіну философия ұғымына жатады. Тұлға - нақты тарихи ұғым. Тарих барысында адам мен қоғамның арақатынасы елеулі өзгерістерге ұшырап отырады. Осыған байланысты адам тұлғасының нақты мазмұны да өзгереді. Тұлға - белгілі бір қоғамдық қатынастар тұсында өмір сүретін адамның төмендегідей негізгі үш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Әдеби үдерістегі тарихи романдардың көркемдік жалғастығы және оны оқытудың дәстүрі
Тарихи романдардағы кейіпкерлер мен уақиғалардың түп тұлғалық дерекнамалық сипаты және оның пәнаралық байланыс негіздері
Тарихи романдар халықты сипатының поэткалық негіздері және оны оқыту
ІІ. Тарихи романдардың халықтық-этнография және оны меңгерту жолдары
2.1 Роман кейіпкерін сомдаудағы тарихи шындық және оны талдау әдістері
2.2 Романдағы тарихилық поэтикасы және мәтіндік талдаулармен бағалау
2.3 Роман жанрының әдебиеттанымдық сипаты
ІІІ. Тарихи романдардағы халықтық сипат поэтикасын және этнопедагогикалық ұстанымдарды оқытудың әдістемесі
3.1 Тарихи романдардағы тарихи тұлғалар және халықтық мүдде тұтастығын пәнаралық байланыстар бойынша меңгеру
3.2 Кейіпкерлердің түп тұлғалық тарихи-әдеби болмысын танытуда факультаив сабақ түрінде меңгеру
3.3 Тарихи романдардың халықтық-этнографикалық сөздігін дайындау мен оқытудағы ұлттық тәрбие сабақтастығы
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Қазіргі уақытта тарихи тақырып - әдебиет пен өнердегі ортақ мәселелердің бірі. Әдебиеттегі бұрынғы заман туралы шығармаларда халық тарихын әлеуметтік-философиялық тұрғыдан кең тануға ұмтылыс бар. Тарихи жанрдағы ең бастысы тарихи дәуірдің типтік жақтарын ашу, өткен замандағы адамдардың шынайы бейнесін жасау, тарихтағы саяси, мәдени, моральдық, психологиялық факторлардың ролі мен мәнін көрсету болып табылады.
Қазіргі таңдағы әдістеме ғылымының басты мәселесі - қазақ жастарын ақпараттандыру қоғамының талабына сай білімді де білікті, тәрбиелі де мәдениетті азаматтар етіп қалыптастыру. Бұл - оқыту мен тәрбиелеудің барлық саласында қарастырылатын өзекті мәселе. Осындай ғылымдағы мәселелерді шешудің ұтымды жолдарын табу үшін қазақ халқының ұлттық асыл мұралары мен құндылықтарын, мұрат-мүдделері мен философиялық ой-тұжырымдарын қарастыру арқылы жастарды оқыту мен тәрбиелеуге күш салу керек. Бұл тұрғыдан алғанда тарихи романдарды оқытудың әдісетмелерін үздіксіз жетілдірудің маңызы зор.
Бүгінгі қазақ әдебиетіндегі тарихи романдардағы халықтық сипаттың поэткалық ерекшеліктері және оны оқытудың әдістемесін айқындау үшін кейіпкерлер мен уақиғалардың түп тұлғалық дерекнамалық сипаты жан-жақты, әр қырынан зерттеу, әдістемелік жүйесін қалыптастыру міндеті тұр. Көне замандардағы ата-бабаларымыздың рухани өмірінің сәулелі көрінісінен, тәлім- тәрбиелік ойларынан ақпарат беретін бұл мұралардың өзі біздің заманымызға түгел жете қойған жоқ.
Бүгінге дейін тарихи романдардағы халықтық сипатты біршама ғалымдардың зерттеу нысанына алынды. Ғылыми диссертациялар жазылып, ұжымдық зерттеулер жарық көрді. Қазіргі әдебиеттанудағы бұл бағытта жүргізілген осындай зерттеу жұмыстары үлкен ғылыми жетістік болғанымен тарихи романдардағы халықтық сипаттың поэткалық ерекшеліктері жоғары мектепте оқыту, оның ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау - қазіргі кездегі кезек күттірмес мәселелердің бірі. Сол себепті әдебиеттің тарихи кезеңдерінің өзіндік даму ерекшеліктерін ескере отырып тарихи романдардағы халықтық сипаттың поэткалық ерекшеліктерін әдістемелік тұрғыдан кешенді талдау қажет. Қазір жоғардағы аталған зерттеудің өзектілігі негізігде дисертациялық жұмыс жазылып жатыр. Зерттеу жұмысына С.Жанболатовтың Елжау күнби, Ш.Құмарұлының Ер Жәнібек, Б.Құсбегиннің Жан, Зуқа батыр, Қ. Жұмаділовтің Дарабоз сынды тарихи романдар арқау етіледі.
Зерттеу жұмысына Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, З.Ахметов, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Е.Лизунова, Л.Әуезова, Х.Әдібаев, М.Атымов, Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин, М.Атымов, Р.Бердібай, Ж.Дәдебаев, Т.Сыдықов, Қ.Алпысбаев, Қ.Оразаева сынды ғалымдардың зерттеулері негізге алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі баяндалып, мақсаттары мен міндеттері, зерттеудің нысаны мен пәні анықталады. Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен ғылыми жаңалығы айқындалып, жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы, дереккөздері мен зерттеу әдістері сипатталады. Әдеби үдерістегі тарихи романдардың көркемдік жалғастығы және оны оқытудың дәстүрі атты бірінші тарауда - Қазақ әдебиетіндегі тарихи романдардың көркемдік жалғастығы және оны оқытудың ғылыми- теориялық және әдіснамалық негіздері айқындалып, оның қалыптасуына ықпал еткен алғышарттарына сипаттама берілді. Сонымен қоса, тарихи романдардағы кейіпкерлер мен уақиғалардың түп тұлғалық дерекнамалық сипаты және оның пәнаралық байланыс негіздерін оқытудың педагогикалық- психологиялық негіздері анықталып, ғылыми жүйеленді.
Тарихи роман өз бойында әдебиет пен тарихты біріктіре отырып, факті мен ойдан шығарылған оқиғадан, жоғары мен төменнен, шынайылық пен қиялдан тұрады. Дегенмен тарихи романда тарихқа қарағанда шындықтың үлесі көп, себебі жазушы өзінің көркем шығармасында тарихтағы ақтаңдақтардың орнын толтырады. Кейбір зерттеушілер тарихи романдарды ғылыми прозаға жатқызады, себебі олардың пікірінше романшы тарихи фактілерді жан-жақты зерттеп, тарих саласында зерттеулер жүргізеді.Тарихи романдардың халықтық-этнография және оны меңгерту жолдары атты екінші тарауда роман кейіпкерін сомдаудағы тарихи шындық және оны талдау әдістері сараланып, ондағы өмір мен кейіпкер образы философиялық негіздері анықталып, ұлттық құндылық тұрғысынан талданды.
Тарихи романдардағы халықтық сипат поэтикасын және этнопедагогикалық ұстанымдарды оқытудың әдістемесі атты үшінші бөлімде тарихи романдардағы тарихи тұлғалар және халықтық мүдде тұтастығын пәнаралық байланыстар бойынша меңгеру әдістемелік жүйесін саралау арқылы оны оқытудың негізгі ұстанымдары ғылыми негізделді;
Тарихи романдардағы халықтық сипаттың поэткалық ерекшеліктерін жоғары мектепте оқытудың мазмұндық-құрылымдық жүйесі жасалды;
Өзгде инновациялық әдіс-тәсілдердің тиімділігі тәжірибе арқылы көрсетілді.
І. ӘДЕБИ ҮДЕРІСТЕГІ ТАРИХИ РОМАНДАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ЖАЛҒАСТЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ОҚЫТУДЫҢ ДӘСТҮРІ
І.1 Тарихи романдардағы кейіпкерлер мен уақиғалардың түп тұлғалық дерекнамалық сипаты және оның пәнаралық байланыс негіздері
Әдебиеттануда роман жанрының қалыптасып, дамуы, оның жіктелуі, айтулы құбылыс болды. Анықтамалық әдебиеттерде роман жанры туралы кеңінен келтірілген. Роман (ХІ-ХІІ ғасырларда роман тілдеріне жазылған әр түрлі шығармалар атауынан шыққан) - күрделі және дамыған сюжетті, көбінесе қара сөзбен, кейде өлеңмен жазылған кесек тұлғалы эпикалық әдеби шығарманың бір түрі. Роман басқа эпостық жанрларға қарағанда өмірді, оның әр алуан құбылыстарын адамдар арасындағы қарым қатынастарды кең қамтып, терең суреттейді. Романның құрамы құрылысы күрделі, онда лирика мен драма жанрларының сипаттары да кірігіп отырады. Роман қаһармандардың жеке өмірін, олардың арасындағы байланыстар мен қарым-қатынастар тарихын суреттеу арқылы дәуір мен қоғамның, салт пен сананың кең суретін жасайды. Романның жекелеген нұсқалары ерте дәуірден белгілі. Роман − өз бойына бейнелеу тәсілдері мен амалдарының қай-қайсын да қабылдай алатын, сол мүмкіндігіне орай негізгі қаһарманды сан алуан қырынан барынша жан-жақты ашып көрсетуге қабілетті, әсіресе қаһарман-кейіпкерлерді өздері өмір сүріп жатқан қоғамдық-әлеуметтік ортадағы мұраттар мен мүдделер қайшылығынан туындайтын қақтығыстар мен күрес-тартыстар үстінде ішкі жан әлемі мен сыртқы бітімін мейлінше толыққанды сипатта тұлғалай сомдауға әлуеті молынан жететін эпикалық түр. Мазмұны мен пішіні үйлесім тапқан романда эпикаға тән кең тыныстылықты, драмаға тән ширыққан тартысты, лирикаға тән нәзік сезімталдықты бірімен бірін жымдаса ұштастырып, қоянқолтық араластыра қолданылуға толық мүмкіндік бар. Әдебиеттің өзге түрлерінен ұшыраспайтын, тек романға ғана тән мұндай қарымдылық оның бойында аз ғана уақыт аясында қалыптасып үлгермегені шындық. Әрине, бұл тұстағы әңгіме тек қана қазақ романдарына қатысты болып отырмағаны түсінікті. Өйткені ХХ ғасырдың бастапқы кезеңінде туып, одан кейінгі 40-50 жыл көлемінде қалыптасу, кемелдену сатыларын ерекше пәрменді шығармашылық қуатпен бағындырып үлгерген қазақ романдарының қалыптасу, кемелдену кезеңдеріндегі бағыт-бағдарын белгілеуде ұлттық әдебиетіміздің көне дәуірлерден бастау алатын көркемдік дәстүрі де, Шығыс пен Батыс дүниесін қатар қамтыған шығармашылық байланыстардың әсерықпалы да мол болғанын есте тұту ләзім. Роман көп жағдайда бүкіл әдебиеттің даму болашағын айқындай алады, - деп М. Бахтин айтқандай, романның адам мен жаратылыс қарым-қатынасын бейнелеуде зор мүмкіндік иеленуі, көркемдік-шығармашылық ізденістерінің сан алуан бағытта тармақтала, тереңдей өрістеуі, әдебиет дүниесінде жетекші жанрға айналуы осы ХІХ ғасырдан басталғаны хақ.
Адамзаттың тарихи жадында аса күрделілігімен, дүниетанымдық қарамақайшылықтарының тереңдей тарамдалуымен, қоғамдық-саяси және әлеуметтікидеологиялық күрес-тартыстарының молдығымен және алуан бағыттылығымен, жалпы адамзаттық проблемаларының үстемелене көбеюімен сақталатын ХХ ғасыр әдебиеттің тарихында да идеологиялық-саяси қайшылықтарымен, соған сәйкес, бірде өзара үндесе, енді бірде бірін бірі түбегейлі жоққа шығаруға ұмтыла дамыған ерекшелігімен қалды. Ғасыр әдебиетіне тән идеологиялық және көркемдік сипаттардың барлығы бұл кезеңде әдебиеттің көшбасшы жанрына айналып үлгерген романда толығымен көрініс тапты.
Қазақ романының жаңалық сипаттары бертінде қалыптасты, қазақ әдебиетінде М.Дулатовтың Бақытсыз Жамал, Т.Жомартбаевтың Қыз көрелік, С.Көбеевтің Қалыңмал, С.Торайғыровтың Қамар сұлу романдарынан бастау алған бұл жанр Кеңес үкіметі қалыптасып, жан-жақты дамыды. Қазақ романын көркейтуде М.Әуезовтің, Ғ.Мүсіреповтің, Ғ.Мұстафиннің, Х.Есенжановтың, Ә.Нұрпейісовтің, І.Есенберлиннің, Т.Ахтановтың, М.Мағауиннің т.б. еңбектерібар. Қазіргі заман әдебиетінде Р-ның түрлі типтері қалыптасқан. Олар: әлеуметтік-психологиялық, тарихи, биографиялық, публицистикалық, т.б. роман-эпопеялардың пайда болуы. Романның дамуына кең мүмкіндіктерін танытты. Елдің жағдайына зор әсер еткен аса ірі тарихи оқиғаларды, халықтың тарихтағы шешуші күшін көрсететін роман-эпопеялар әдебиеттен барған сайын кең орын алып келеді. Мысалы, М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясы әлемдік даңққа ие болды, ол - қазақ әдебиетінің биік идеялық-көркемдік жетістігі.
ХХ ғасырдың екінші жартысында қазақ әдебиетіндегі тарихи романдар мазмұн, форма жағынан жаңа сапаларға ие болды, бұған қоғамдық-саяси және тарихи-әдеби факторлар әсер етті. Сөз бостандығы мен ой бостандығы, бұрын тиым салынып келген тақырыптарға еркіндік берілуі жазушылардың белгілі тарихи фактілер мен тұлғалар өміріне деген көзқарасты дұрыс бейнелеуге мүмкіндік берді. Өз кезегінде тарих сахнасында тұмшаланып қалған бейнелерді жаңғыртуға, халық басынан өткен оқиғаларды шынайы бағалауға мүмкіндік берді. Қазіргі тарихи романдарда терең психологизмді қолдану, ішкі монологтың қызметін күшейтуге ұмтылу және әртүрлі әдіс-тәсілдерді кеңінен пайдалану үрдіске айналды. Осындай жаңашыл сипаттар арқылы жазушылар халық ұлдарының бейнесін шынайы жасауға және тарих суреттерін дұрыс бейнелеуге қадам басты. Бұл ретте ұлттық характерлер шынайы ашылып, оқиғаны бейнелеуде ұлттық дәстүр, рухани мұралар кеңінен қолданылды.
Қазақ деген ұлт біреу-ақ, демек, оның тілі мен діні, тарихы мен этнографиясы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті де біреу-ақ. Олай болса, шет елдегі қазақтардың әдеби мұрасы - жалпы қазақ мәдениетінің ажырамас бір бұтағы, сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі. Елбасы Н.Назарбаев: Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану, шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу - бүгінгі маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді, - деген болатын. Бүгінгі күннің кезек күттірмес міндетіне айналған бұл іс оқымысты қауымға да үлкен міндет жүктегені белгілі. Осы ретте академик С.Қирабаев: Қазақ халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шет елдерге және бұрынғы КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен мәдениеті де біздің ұлттық байлығымыздың бөлінбес бөлігі, - деп орынды пікір айтады. Тарихи проза дәстүрінің қалыптасуы әдебиетіміздегі тарихи аңыздармен, тарихи жырлармен, жыраулық мұраларымызбен, ақындық дәстүрмен, жазба әдебиеттегі көркем шығармалармен сабақтасып жатыр. Фольклортанушы ғалым А.Әбсадықов қазақ әдебиетіндегі тарихи аңыздарды зерттеуге арналған ХV-ХVІІІ ғасырлардағы тарихи аңыздар: мотив пен сюжеттер типологиясы, тұтастану мәселелері тақырыбындағы диссертациясында тарихи аңыздардың сюжеттік құрамының негізгі бастау арналары түркі-моңғолдық кезеңнен нәр алады. Бірақ олар қазақ қоғамында орын алған тарихи оқиғаларға байланысты өзгеріске ұшырап, оған сол кезеңде қалыптасқан қоғамдық-тарихи жағдай мен халықтық таным-түсінікке орай түзілген түрлі жамау, қоспалар қосылады. Аңыздар тарихи тұлғалардың атқарған қызметі мен бейнесін фольклорлық тәсілдермен, көркемдік дәстүрмен баяндайды. Аңыздардың басты мақсаты хабар-дерек беру болғанымен, оның мазмұнында тағылым-насихатқа, үгіт-өсиетке құрылған мәнді де маңызды ғибраттар орын алған. Бұл - уақыт пен замана тегеуріні мен көркемдік таным, тәсілдерінің әсерімен үнемі өзгерісте болып отыратын аңыз жанрының басты ерекшеліктерінің бірі, - деп келтіреді.
Біз сөз етіп отырған тарихи романдардың қазақ әдебиет жасампаздығында соны жеміс беруі қытайдағы этникалық қазақтардың әдеби үдерісін айналып өткен жоқ. Айталық, қытайдағы мәдени төңкерістен соң (1966-76) тарихи тақырыпты қамтыған роман жанры дамыды. Ж.Мырзаханұлының Арман асуында, Таңқурай; О.Ахметұлының Өзгерген өңір, Көкбелес, Құмдағы іздер, О.Әбділұлының Ұстаз, Ж.Біләлұлының Жондағы жорықтар, Торғайлар, Т.Ырыскелдіұлының Тасқын, Тау тағысы, Ұлы көш, Ғ.Қанапияұлының Бұрқасын, Ш.Құмарұлының Бөке батыр, Көз жасы сарқылмайды, Ертіс кілкіп ағады, Ер Жәнібек, Ш.Қызырұлының Дабыл, Бұлаң дүние, Қайқая шапқан Қаракер, Б.Құсбегиннің Жан, Зуқа батыр, Ғ.Біләлұлының Ғасырлық қуғын, С.Жанболатовтың Елжау күнби, Саншора күнби, Оңғай күнби, Ғ.Саржанұлының Көресі, Қайтауыл, З.Сәніктің Басбай, Сергелдең, І.Баянбайұлының Селкеусіз сезім, тағы басқа романдары соңғы жылдар жемісі саналады.
Осы уақытқа дейін Қытайдағы қазақ жаушыларының қаламынан жүзден астам роман туды. Оның 80 пайызы тарихи тақырыптарға арналған. Біз бұл шағын мақаламызда осы тарихи романдардағы тұлғаларды толық қамти алмаймыз. Сол себепті С.Жанболаттың Елжау би, Ш.Құмарұлының Бөке батыр, Б.Құспегиннің Зуха батыр романдарындары туралы сөз қозғауды жөн көрдік. Бұл үш романның да өзіндік ерекшеліктері бар. Траихи тұлғаларының да сипаты әр түрлі. Сондай-ақ осы үш романдағы тұлғалар, тарихи оқиғалар арқылы тұтас Қытай қазақ тарихи романдарының ерекшеліктерін аңғаруға болады.
Белгілі жазушысы Сұлтан Жанболаттың Елжау би романы - қазақтың байырғы руларының бірі саналатын Үйсін елінің Хан империясымен дипломатиялық байланыс кездегі жағдайды сипаттайтын көлемді тарихи шығарма. Елжау би - (шамамен б.д.д. 177-104 жж.) үйсін мемлекетінің билеушісі. Әкесі - Нәнди. Үйсіндер өз хандарын Күнби деп атаған. Үйсіндермен көрші иұзилер арасында бұрыннан келе жатқан жауласулар болды. Елжау емшектегі бала кезінде-ақ иұзилер оның әкесін өлтірген еді. Өзімізге белгілі, иұзилер Ғұн мемлекетіне бағынған еді. Ал үйсіндер ғұндарға өз еріктерімен қосылды. Осылайша емшектегі бала Мөденің қолына түседі. Мөде оны өз баласындай тәрбиеледі. Елжау ержетіп, өз бетімен үйсңндерді басқара алатын дәрежеге жеткенде, Мөде оны басшы етіп тағайындайды. Үйсіндер ғұндардан біздің жыл қайыруымыздан бұрынғы III ғасырдың аяғымен II ғасырдың бас кезінде дербес мемлекет болып бөлініп шығып, өздерінше билік етеді. Олардың алғашқы астаналары Қызылқорған қаласы болды. Елжау Үйсін мемлекетінің негізін салушы болып есептеліп, оған Ұлы Күнбей лауазымы берілді. Олар Ұлы Қытай қорғанының ар жағына орналасты. Сосын ақырындап Тянь-Шянь тауынан кейін Жұлдыздан (қазіргі Іленің бас жағы) өтті. Олар шығыста ғұндармен, солтүстік батыста қаңылармен, оңтүстік батыста Ферғанамен, оңтүстік мемлекеттік қалалармен шектелген жерлерге орнықты. Уақыт өте Мөденің ұлы Лаушанның арқасында иұзилер жерінің кейбір бөліктерін өздеріне қаратты. Роман үйсін халқының басынан өткен аса ауыр кезеңдерді, б.д.д ғасырларда хан елі мен ғұн, ғұн мен үйсін арасында орын алған ірі-ірі оқиғаларды негіз ете отырып, нақты тарихи деректерге сүйеніп жазылған. Романдағы бүкіл оқиға дамуы, әрекет, өмір құбылыстары - бәрі де оның негізгі қаһарманы Елжау көзқарасымен байланысты дамиды, соның ой-елегінен өте көрсетіледі. Елжау - романда әр қырынан көрінеді. Ең алдымен, ол хан тұқымы, тах мұрагері. Осы тұқымға тән билікқұмарлық, эгоистік сезімдерден де ол құр емес.
Адамгершілік мәселесі − өнермен бірге өмір сүріп келе жатқан мәңгілік мәселе. Соңғы жылдары қоғамның моральдық-этикалық ұстанымы барынша өткір қойылып отыр. Оған дәлел қандай қаһарман, кейіпкер болсын, тіпті қатардағы персонаждар болсын, бәрі де өмірлік авансценаға шығып, өз әрекетін танытады, әрқилы дәрежедегі характерінен хабар береді. Ал жазушылардың қаһарман болмысын жан-жақты суреттеу арқылы типтік характерлерді дүниеге әкелуі күрделі шығармашылық процесс екені белгілі. Сондықтан типтік бейнелер бір күнде туа қалмайды. Ол үшін уақыт керек және қаһармандар типтік жағдайларда көрінгенде ғана толымды шықпақ. Типтік бейне көркемдік идеяға қатысты түрде алынады. Бұдан әдебиеттің танымдық мәні де көзге түседі. Шығармада көркем характер берілуінің ерекше мәні бар. Ол жинақталып берілумен бірге, қайталанбас дербес тұлға ретінде суреттелуі де принципті шарт болып саналады. Шығармада қаһарманның ішкі және сыртқы күйлерін көрсете отырып, түрлі ситуацияларда, әсіресе сюжеттік даму барысында характер қырлары да ашылуға тиіс. Қоғам мен адам, адам мен табиғат арасындағы және адамның ішкі психологиялық, драмалық қайшылықтары шығармада әртүрлі тартыстар туғызуға себепкер болады. Нәтижесінде оқиғалар шиеленісе түседі. Мұның бәрі − қаһарманның мінезі арқылы оның іс-әрекетін де танытатын құбылыстар. Өмірде адамдық парыздың өтелуін сезіну үлкен салмақ жүктейтіні белгілі. Кейіпкерлер болса үнемі осындай талаптан шығуға ұмтылып, қиындық үстінде көрінуі шындыққа жақын. Бүгінде кейіпкердің адамгершілік белсенділігі айрықша танылуымен қатар, оның өзгелер тағдырына да ортақтас болып келуі маңызды мәселеге айналып отыр.
Елжау билік жасаған ежелгі Үйсін елінде б.з.б. ІІІ ғ. - б.з. алғашқы ғасырларына дейінгі аралықта мемлекеттің билігін күнбилер әулетінің 10 ұрпағы болғанын қытай деректерінен біліп отырмыз. Ол деректерді кезінде Қытайдағы зерттеушілер пайдаланған болатын. Алғашқы күнбилер әулетін атап көрсеткен кезде алдымен, ауызға Нәнді би түседі. Ол б.з.б. 177-жылдан бұрын билік жасаған екен. Одан кейін билікті Нәнді бидің баласы Елжау (Елсау-Т.О.) би алып, б.з.б. 177 - б.з.б. 104 жылдар шамасына дейін өз қолында ұстаған. Содан кейін билік басына Елжау бидің немерелері келген. Алғашқы немересі Жөнші би б.з.б.104 - б.з.б. 93-жылдар шамасына дейін билесе, одан кейін билікке келген екінші немере Дулының баласы Оңғай би б.з.б. 93 - б.з.б. 60-жылдар аралығында билікте болған екен. Осылайша үйсін тағын иемденуші күнбилер әулеті созылып кете береді. [1]
Роман оқиғаларына естелік күйінде, лирикалық шегіністер арқылы араласатын Бөжей қаря, Ұланбай батыр бейнелерінде де әділдік аңсаған халық ойларының, даналықтың сипаттары жинақталған. Жалпы романда көшпелі халықтық қасиеттері, ұлттық психологияға тән жақсылық пен жиренішті кемшіліктер тереңнен айтылады. Олардың көбі аталған халық өкілдерінің көзқарасымен сұрыпталып беріледі. Автор өзінің тарихи романы жайлы: Мен романды қазірше қолда бар деректердің сендімділерімен тғыз байланыста болуына барынша тырыстым. Тарихи романдарды оқығандардың тарих дәл солай екен дей салуы жаңсақтыққа апаратыны рас. Бұл көп санды тарихи романдарда бар қасиет. Ал менің оқырмандарым тарих солай екен десе тым қателесе қоймайды - дейді[2 ] .
Тарихи романдардың кейіпкері ең алдымен тарихтың өзі, ондағы тарихи оқиғалар. Тарихи романшы өз шығармасында өткенге үңіле отырып, оны оқырман үшін бүгінге көшіреді. Тарихи романдардың ғажайыптығы сонда - бұл жерде өткен өмір өзінің сырларын жоғалтпайды. Тарихи романшы өткен дәуірдің бояуын беру үшін сөз, киім, дәстүр үлгілерінің ерекшелігін сақтап және бұл ретте қазіргі оқырманға түсінікті болуы үшін роман тілінің тым архаизмденуіне жол бермейді. Тарихи романдарда тарихи оқиғалар орнына келтіріліп, тарихшының міндеті орындалады және адамдардың ойлары мен сезімдері қалпына келтірілуі арқылы роман жазу ерекшелігі сақталады. Роман жанрын терең зерттеген ғалым М.М.Бахтин тарих пен тарихи тұлғалардың, қайраткерлердің жеке өмірінің бірігуін тарихи романның ерекшелігі ретінде санайды және ұзақ уақыт бойы таза тарихи сюжеттің орталық және жалғыз тақырыбы соғыс болғанын айтады. Сондықтан да ғалымның пікірінше тарихи романшылар тарихи тұлғалардың жеке өміріне тоқталмай, тарихи шындықты бейнелеуге күш салған.
Ғұлама ғалым М.Әуезов шығарма қаһарманын тарих арнасында, сол тарихтың тізбегіне кіретін жан деп біледі және әдебиеттік шығарманың ең қасеитті міндеті - дәл осындай адамның жүрегін, жанын, жалынды ойын кең де терең күйінде ашып бере білуде екенін айтады. Белгілі ғалым, академик Р.Бердібайдың пікірінше: Қазіргі әдебиетіміздің кейбір тенденциялары туралы пікір айтқанда, алдымен атап көрсетерлік бір құбылыс - адам тұлғасының анкеттік сипаттамасын емес, мінез диалектикасын көрсетуге ден қойғандық. Мұны шеберлік, ұсталық арттырудың ең қажетті жолы, - деп қарайды. Ал профессор Ж.Дәдебаев: Шығарманың материалдық болмысын, өзегін тарихи белгілі, ақиқат оқиғалар құрамайынша, белгілі тарихи дәуірдің шындығын шынайы суреттеу тағы да қиын, - екенін айтады.
Сұлтан Жанболаттың Елжау би романындағы дана қарт Бөжейдің Кемеші мен өлімнің арасы кеменің қалыңдығындай ғана, Ішіңді алалама, алыс жақын демей, ең артқыны алға шығар, қит етсе өз қаныңа тарта берме, өресі артық болса сүйемнен қарысты сила, Ой бірлігі тірлік тағаны болған барлық тірліктің мәйегі, Бұрын сөйлеген айып емес, қырын сөйлеген айып, Ат күйгелек болса арық болар, ер күйгелек болса, кәріп болар, Ағашыты желім, елмен елді келін қосады, Байлық іздесең даласына қара, сауда қылсаң қаласына қара, дос ел тұтсаң ағасына қара, ертеңін білмек болсаң, баласына қара, күшін шақтасаң, қарасына қара, келін түсірсең , анасына қара [3] - деген сияқты бірқатар ақылиялар адам болудың, мұралдық, заттық өлшемдерін тағлымдаса, одан да көбірек тұжырымдардың, ел болудың, ел басқарудың маңызды шарттарын болжам-дайды. Жас билеуші Елжау елімнің айбыны асты деп жаң - жағына айбат шеге қарағанда Бөжей қарт: Білекті бірді жығады, білікті мыңды жығады, - дейді емес пе, қазір сен білекті де, білікті елбасысың. Бірақ, алдымен жауың мың ғана емес. Ал, сонсоң ұлысың құлдықтан, бодандықтан құтылған жоқ, бұғаудан әлі құтылғна жоқ. Ержетекенің рас, бірақ іргелі де құдіретте, бостан да еркті ел құрған жоқсың. Осының бәрі ақыл айламен, амал - әдіспен тындырылады. Біз ендігінде осы мұратқа жетудің ақыл-айласын, әдіс-амалын қарастыруымыз керек - дейді [3] . Басынан алмағайып заман өткен дана қарт жас мемлекет билеушісін оң солын жыға тануға, ел тағдырын өзгерту үшін асыл мұрат жолында күресудің жолын үйреткісі келеді. Бұдан шығатын түйін, қазақ тарихи романдарын оқытуда әлеуметтік қоғам дамуындағы сөз өнерінің құдіретін, оның философиялық, психологиялық және педагогикалық негіздерін басшылыққа алу өте маңызды. Бұл мәселенің шығу төркінін көне жәдігерліктерден, ақын-жыраулар поэзиясынан, кейінгі ғасырда ұлттың көркемдік көкжиегін кеңіткен жазушылардың шығармашылығынан тапқан абзал. Жазушы тарихи мәліметтер мен деректерді қара дүрсін баяндау түрінде келтіріп қана қоймаған. Соның арғы жағында тұрған азапты халық тағдырын жан жүрегімен сезінген Елжаудай азаматтың ішкі күйзелісін, қанатымен су себелеген қарлығаштай іс-әрекетін шеберлікпен өрнектейді. Тарихи романдар туралы он томдық қазақ әдебиетінің тарихында: Тарихи роман негізгі екі түрге бөлінеді. Бірі - тарихи бір оқиға, не тұлға төңірегінде қызғылықты әңгіме құрады. Енді бірі ... кең өрісті, алып құлашты, қилы-қилы тағдырлы, ел-жұрты мол келеді. Мұндай роман типі адам мен қоғам хақында кең ойларға, терең пәлсапаға, өмірді түсіндіретін толғауларға беріледі, - деп жазылған. Осы тұрғыдан келгенде С. Жанболаттың Елжау би романын тарихи романның екінші түріне жатады.
Біздің ойымызша, тарихи роман жанрындағы тарих пен әдебиеттің өзара байланысына келетін болсақ, бұл өзара сабақтастық пен жалғастық дәстүрінде жүзеге асырылады. Яғни тарихи романды нақты құжаттармен, деректермен жұмыс жасай отырып, оны сол күйінде жеткізіп, тарихи шындықты бұрмаламау мақсатын және роман техникасын, оның көркемдігіне қойылатын талаптарды ұмытпайды. Тарихи тақырып бүгінгі күні де әдебиет пен өнердегі басты мәселелердің бірі болып қалып отыр. Қазіргі әдебиетте халық тарихын кеңінен әлеуметтікфилософиялық мазмұндауға ұмтылу бәсеңдемей келеді. Яғни тарихи жанрда ең бастысы тарихи дәуірдің өмір шындығын ашу, өткен заманның адамдарын бейнелеу, сол кезеңдегі уақыт бедерін жаңғырту, тарихтағы саяси, мәдени, моральдық, психологиялық факторлардың ролі мен мәнін ашып көрсету болып табылады. Қазақ әдебиетінің өзге түркі халықтарының әдебиеттерімен тарихирухани байланыстарының нәтижесінде ауыз әдебиеті үлгілерінде типологиялық байланыстар орын алды. Ғасырлар бойы бедерленген рухани-мәдени тәжірибе жазба әдебиетте көрініс тауып, бұл роман секілді ірі эпикалық жанрдың, соның ішінде тарихи роман жанрының қалыптасуы мен дамуына негізгі себеп болды. Ретроспективті әдіспен жасалған тарих бейнесі хандар, билер, батырлар, ақынжыраулар мен қарапайым халықтың колоритті бейнелерімен және өткен кезеңдегі адамдардың ойлау жүйесін, ұлттық санасын, рухын қалыптастырған көптеген этнографиялық деатльдармен, салт-дәстүрлермен толықтырылып, әрленді. Демек әдебиеттегі тарихилық мәселесін шешуде сол кезеңдегі қоғамдық құбылыстар, халықтың ауызша тарихы мен ақын-жыраулар мұрасы, нақтылы материалдары, елдік деректері, этникалық ерекшеліктері басты орын алады.
Қазақ халқының басынан өткен тарихи шындығы XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы қазақ романдарында жазыла бастады. Тарихи оқиғалар, ондағы жекелеген тұлғаларды, тұтастай алғанда, халық тағдырын қарама-қайшылықты сипатымен қамту жүзеге асырылды. Аталмыш тақырыптар әдебиеттану ғылымында өзектілігімен ерекшеленеді. Роман жанрындағы күрделі шығармалардың халық тағдырын, тарихи кезеңдер шындығын бейнелеуінен уақыт тынысы, жеке адамдардың, отбасылардың, әлеуметтік ортаның даралықтары мен өзара байланыстары да айқындалады. Қазіргі қазақ романдары - қазақ сөз өнері мұраларының бұрынғы және кейінгі көркемдік дәстүрінің жалғасы. Романдарда ұлттық тарихтың ақтаңдақ беттері қамтылуы, күрделі тағдырлы тарихи тұлғалар мен оқиғаларды әдеби үдерісті талдаудың жаңашыл әдіснамалық әдіс-тәсілдермен қарастыру - үнемі дамудағы ұлттық сөз өнері мұраларын терең тануға, бағалауға жетелейді [4]
Қытай қазақ әдебиетіндегі соны тарихи романдардың бірі Ш.Құмарұлының Бөке батыр романы деуге болады. Отаршылдардың түрлі жолдармен жүргізген қысым-қиянаттарына шыдамаған халық әркез азаттық, еркіндік үшін арпалысқа түсіп, атқа қонып отырды. Олардың ішінен ел бостандығы, жер тұтастығы жолында күрескен ерлер шыға бастады. Демежан, Бөке, Зуха, Оспан, Елісхан, Әкбар, Сейіт, Бүркітбай, Сұлубай т.б. батырлар тұлпар жаратып, ту көтерді. Елді бастап, озбырлықтан құтылуға ұмтылды. Бірақ басқаның басымдығына шыдамай елінің ертеңін ойлаған батырлар мақсат-мұраттарына жете алмады. Ұлт-азаттығы жолында мерт болды. Тарихтың тарам жолдары қазақты тарыдай шашып, Еуразия құрлығының әр еліне еріксіз елші етіп жіберді. ХІХ ғасырдың орта шенінен бастап Қытаймен шекаралас аймақтардағы қазақтардың отарлық езгінің күшеюі мен жер реформаларының қатаңдығына, қуаңшылық пен жұттың орын алуына байланысты Қытайдың Үрімжі аймағына қоныс аударуы жиілеп кетті. Сонымен қатар қарт Алтай - қазақтың атам заманнан бергі ата қонысы, алтын мекені. Алтайдың шұрайлы да қолайлы аймағының барлығында қазақтардың қоныс тепкенін көрген Қытай үкіметі бұл аймақты қазақтардан босатуды үлкен жоспар қылып қойған еді. Артынша қазақтарға деген салықтың түр-түрін, қысымның сан сипатын ойлап тапты. Бұған дейін көршілес орын тепкен қалмақ-торғауылдармен жер үшін егесіп, дауласқан Алтайдың алашына ендігі таңда құмырсқадай көп қытаймен қырқысуға тура келді.
1880 жылдан бастап Қытай әскері түрлі сылтау тауып, қазақ ауылдарына деген қысымды арттырды. Бұл жағдай ұзақ жылдар бойы өз жалғасын тауып, қазақты әбден титықтатып жіберді. Осы ретте халқын қанатының астына алып, қорған болу мақсатында тарихи сахнаға Бөке Жырғалаңұлы шықты. Жастайынан қалмақ-торғауыттың сұлтаны Сары Уаңның зорлық-зомбылығына қарсы қол жиып, қабырғасын қақыратқан Бөкені ол сәтте ел арасында білмейтін жан жоқ еді. 1883 жылы Шонжының әкімі болған Бөке 1886 жылы Боғдаға барып, сол аймақтағы алты алашқа қамқор болып, Қытай әскерінің озбырлығына қарсы тұрады.
Бөкенің беделі мен батырлығына сенген халық Боғда, қайдасың? деп мыңдап есіл ердің қонысына бет алады. Қазақтың күшейіп кетуінен қорыққан Қытай үкіметі Бөкеге жала жауып, 4 айға қамап тастайды. 1887 жылы абақтыдан шыққаннан кейін Бөке батыр Қытай үкіметіне Бейжіңге барамын деп айтып, шын мәнінде қазаққа жайлы қоныс іздеп кетеді. Бір жылдық сапардан кейін Бөке ел ішіне қайтып оралып, Үндістанмен шекаралас аймаққа қоныс тебуді жөн көреді. Сөйтіп, 1889 жылы (кей деректерде 1898 жыл) 1500 қазақ отбасын ертіп алып, Бөке батыр ұлы көш бастайды. Қытайдың жазалаушы жасағымен талай шайқасып, 1902 жылы Үндістанға жақын аймаққа келеді. Осы жылы Үрімжіден шыққан 500 мұздай қаруланған әскер мен Бөке батыр жасақтары арасында ірі шайқас орын алады. Қытай әскерінің 300-ден астамы жер жастанып, Бөке жасағынан 30-дай сарбаз бен інісі Шөке шейіт болады.1904 жылы Тибеттің Лхасасына тибет көсемдері Бөкені арнайы шақыртып, сол сапарда айықпас дертке шалдыққан бөрі текті бөке батыр ауыр дерттен көз жұмады. Бөкенің артынан қалмаған Қытай жасағы батырдың зиратын қазып, денесін сыртқа шығарып, басын кесіп алады. Оған себеп - Бөке батырдың басына үлкен сыйақы тағайындалған еді. Сөйтіп, батырдыңбасын алып, Үрімжінің орталығына апталап іліп қояды. Кейіннен Бөкенің ұлы Рабай әкесінің басын сұрап алып, Алтайдың Аралтөбе ауылына қатысты Обаты қыстағына жерлейді. Ал елі үшін еңіреген ердің көшін қытай әскері күшпен кері қайтарады. Солайша қазақ үшін қам жеген қайсар ұлдың денесі Гималайда, ал басы Алтайда жерленді.
Тарихи тұлғалардың өмірде болған оқиғаларын көркем шындықпен бейнелеуде, сөз жоқ, қаламгерлер өздерінің қиялынан туындаған ойларды да поэтикалық өріммен қосатыны ақиқат. Көркемдік ойлау кеңістігінде адамның психологиясындағы түйсіну, елестету, болжау, шешім жасау, қорыту, т.б. сан алуан танымдық мәселелер үйлесіммен жүйеленеді, адамдардың ықылым замандардан бергі ақыл-ойынан туындаған адамгершілік - ұлттық дүниетанымы жетістіктері қорытылады. Кейіпкерлердің көркем жинақталған тұлғаларына тарихи санада қалыптасқан ойлау әлемінің болуы мүмкін мәселелері үйлесіммен беріледі. Бұл - көркем шығарманың адам жан жүйесін қамтудағы, ұлттық дүниетанымы мен палсапалық көзқарасын танытатын поэтикалық - көркемдік басты позициясы.
Көркем характердің күрделілігі арқылы шығармалардың мазмұны мен пішінде өнер тілімен бейнелеуде жазушылар шығармашылық шарықтаудың мол күрделі шешімдерін жасайды. Тарихтағы болған оқиғаларды, тұлғаларды әдеби бейне тұғырында сомдауда тарихи шындық поэтикасының күрделі, кешенді амалдары қолданылады. Бұл - жазушы еңбегінің аса күрделі болмысы ретінде саналып, ұлттық жоғары бағаға ие болатыны сөзсіз.
Ұлт тарихы мен адам әлемі, қоғамдық-кезеңдік көріністер, өмір шындығы мен көркемдік шешім, ой мен сөз, тіл-стиль бедері айқын да нанымдылығымен әсер етуі басты өлшем болады. Шығармашылық иесінің көзқарас пен қолтаңбасы айқын, өмір тәжірибесі мол, ақыл-парасат көкжиегі, қиял қанаты мен шабыт шалқарының арна-ауқымы кең болуыжазушы еңбегінің жарқырай көрінетін даңқты да тұғырлы бел-белестері болып табылады.
Дәуірдің әлеуметтік қайшылықтарын көре білу, ірі характерлер ашу, поэтикалық жаңа формалар туғызу жөніндегі ізденістер әр уақытта болатын жағдай. Бүгінгі біздің замандасымыз қандай адам, оны қоршаған ортаның тағдыры, ол қандай принципке құрылған, адам өз өмірінің қызығын, тіршілігінің мақсатын неде деп түсінеді, нені армандайды, не нәрсе оны толғандырады? Бүгінгі күннің көркем әдебиеті күн тәртібіне қойып отырған басты проблемаларының бірі - осы.
Үлкен суреткер қашан да қоғамда болып жатқан өзгерістерді көрмей тұра алмайды, ал көрген шындығын толық аңғарып болмай, оның қайшылықты сырларын терең ашпай, көркем шығармаға арқау етуге хақысы жоқ. Тарихи оқиға желісі зор көркемдікпен жазылса ғана, келешек ұрпақ көз қарашығындай сақтап оқиды, ұлттық сөз өнерінің мұнара белесін мәңгі жоғары ұстайды.
Бүгінде қазақ тарихи романдары теориялық және дерекнамалық тұрғыдан белгілі деңгейде зерттелгені шындық. Алайда сол тарихи романдар пәаралық тұрғыдан әлі де кемелді зерттеле қойған жоқ. Біздің қарастырып отырған пәнаралық байланыс мәселесіне бару үшін оның өмірмен байланысы неде және әлемді танудағы ғылымилығына яғни, философиялық мазмұнына жалпы негізде мән беріп қарайық. Адам - сананың ең жоғарғы деңгейіне ие болған тіршілік иесі. Адам өзін қоршаған әлемді тануы мен меңгеруде, түрлі ой операцияларын өз бойынан өткізе отырып, сол кезең мен жағдайға байланысты өзінің білім мен тәжірибесі және түсінік, танымы деңгейінен баға береді немесе іс-әрекетін жасайды. Бұндай танымдық жүйенің орын алуының бір қыры, ол - өзін қоршаған орта мен әлемнің өзара байланыстығын тану мен олардың өздеріне тән ерекшелік заңдылықтарының болуын ескере отырып, оларды біртұтастық жүйені құрайтынын және олардың бөлігі немесе бөлшегі ретінде қызмет атқаратынын ұғына білуде туындайды. Яғни, әр құбылысты танып білуге бағытталған және оның қыр-сыры мен заңдылықтарын түсіндіретін ғылымдардың пайда болуы заңдылық болса, адамның өмірді, қоршаған ортаны игеріп, білудегі танымдық жолында ғылыми білімдерді өзара байланыстыра меңгеруі де танымдық үдерістердің тұтастық жүйесіне негізделу болып табылады. Ғылыми білімдерді беруде білім алушының немесе игерушінің жас ерекшеліктері мен танымдық болмысының деңгейіне қарай лайықты және олардың білім алу деңгейлеріне үйлесімді түрде берілуін пәнаралық байланыстар негізінде жүзеге асатын танымдық үдеріс деп түсінуіміз керек. Қазіргі уақытта ғылымда, жеке пәндерді оқытуда қамтылған оқу материалдарының жүйесінде пәнаралық байланыс негізінде білім беру мен тәрбиенің түрлі салаларын түрлерін жүзеге асыруда ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістер кешенділік сипатқа ие болуының қажеттілігі орын алып отыр.
Мәселен, Ж.Аймауытұлы ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ, кешенді оқыту мәселесіне мән беріп, төмендегідей ой-тұжырымдарын мұғалімдер қауымына ұсынған болатын: Пәлен күнге бір тақырып алынсын, одан артық та, кем болмасын ...
1. Материал тізгенде, тұрмыс пен ғылым айқасып, астасып тізілсін.
2. Жұмыстайтын материалдар даяр түрінде емес, балалар тәжірибе қылып, зерттеп, өз бетімен шешкендей, тұрмыс жұмбақ түрінде берілсін.
3. Жұмыстау негізінде баланың бұрынғы өз тәжірибесі, перне қоры, мағлұматы салынсын; дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталсын - деп негіздеп берген [5].
Ғалым, педагог-психологтың пайымдауынша, пәнаралық байланыс белгілі бір жүйемен кешенді түрде жүзеге асырылуы қажет екендігі негізделеді. Оқу пәндері мен ондағы материалдардың мазмұндық, құрылымдық жүйесін өзара байланыстыру мен қабыстыру және олардың өзара айырмашылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып жақын немесе ортақ тақырыптар жүйесімен бағытталған білімдерді ұйымдастыру, беру қажеттілігін айта келе, пәндерді оқытудың әдістемелік жағын басшылыққа алынып, өмірлік тәжірибемен байланысты болуын ескертеді. Жеке пәндерді оқытуға негізделген әдістеме атаулының бәрі білімдерді толығырақ, тереңірек меңгертуге септігін тигізетін амалдардың жиынтығы болып табылса, осы амал-тәсілдер оқу материалдарының мазмұндық құрылымын өмірлік тәжірибемен және басқа да білімдер жиынтығымен ұштастыруға негізделген қызметтерді атқаруы да тиіс және соған бағытталуы керек. Бұл өз кезегінде оқушыға әлемді және қоршаған ортаның бейнесін біртұтастықта ойлай білуге, логикалық ой жүгіртуге, алғы шарттардан белгілі бір қорытындылар жасай білуге бағыттайды және үйретеді. Яғни, пәндер арасындағы байланыстылық белгілі бір алғы шарттарды тірек етеді. Сондықтан пәнаралық байланыс педагогика ғылымында білім философиясы, психологиялық, дидактикалық және жеке пәндерді оқытудың әдістемесі тұрғысынан қарастырылатын күрделі мәселе.
Психология ғылымы тұрғысынан пәнаралық байланыстың мазмұндық сипатын ашуға классикалық педагогиканың негізін қалаушылардың бірі И.Ф.Гербарт ұмтылыс жасаған болатын. И.Ф.Гербарт еңбектерінде тәрбиелеудегі ауқымдылықты және білім беруде пәндердің өзара және пәнішілік күрделі байланыстар бар екендігін айта келе, оларды біртұтастықта қарау қажеттілігін айтқан. Сондай-ақ, оқытудың негізгі жолдарын төмендегідей үлгіде көрсетеді:
- көрсету;
- байланыстыру;
- үйрету;
- философиялық негіздеу;
Сезімге әсер етуі жағынан мына үлгіде болуын айтады:
- көрнекілік; -
байланыстылық;
- көтеріңкілік;
- қызығушылығын арттыру [6 ].
Классикалық педагогика көрнекті өкілдерінің бірі - И.Г.Песталоцци білім беру мен оқытуды жүзеге асыруда пәнаралық байланыстың өзіндік орны бар екендігіне мән берген және оның тәжірибелік жақтарына басымдық беріп, өмірлік жағдайда жүзеге асыру маңызды, себебі оқушы алған білімін күнделікті іс-әрекетінде пайдалана білуге тиіс деген ойларын білім беру мен оқытудағы дидактикалық заңдылықтардың бірі ретінде түсінгеніміз жөн. Себебі, ол Өз санаңызға пәндердің арасындағы шын мәніндегі табиғи байланысты көрсетіңіз, - деп түйіндеуі оқу пәндерінің мазмұндық және құрылымдық жүйелерінде өзара байланыстардың болуын, әрі олар өмірлік тәжірибеде іске асыруға боларлықтай оқушының жас және жеке танымдық болмысына үйлесімді болуын басшылыққа алып отыруды негіздейді. Сондықтан қазақ тарихи романдарын оқытқанда оны география, тарих, саясаттану, аймақтану сынды пәндерін негізге ала отырып, пәндердің өзара байланыстарының қарапайым үлгісін көрсетуге болады.
XIX ғасырдың соңында Отто Вильманның Дидактика как теория образования в ее отношениях к социологии и истории образования еңбегі жарық көрді. Автор еңбегінде ұлы дидактик ғалымдардың пәнаралық байланыс туралы айтқан құнды пікірлерін қолдай келе, арнайы оқыту пәндері арасындағы байланыс деген параграфта пәнаралық байланысқа ерекше тоқталады. О.Вильман философия оқу пәндерін бір-бірімен тығыз байланыстыра алатын ғылым екендігін көрсетеді. Философияны оқыту барысында оны тарихпен, астрономия, географиямен байланыстырып оқытудың өте тиімді екендігін айтады [7]. Я.А.Коменский өз еңбектерінде оқушыларда тиянақты білімнің қалыптасуының кейбір себептерін ашып, көрсетеді. Мәселен, ол оқушылардың мазмұндас пәндерден алған білімдеріне сүйенбейтініне, оқушы әр пәннен алып отырған білімдерінің бір-бірімен байланысты екендігіне назар аудармайтынына арнайы тоқтала келіп, жалпы дидактикалық мынадай ереже шығарады.
Зерттеушілер қандай да ғылым болмасын, беретін білімдер мен идеялар әлемге және өмірге табиғи түрде қабысып, жарқын, мүмкіндігіне қарай кең құлашты көзқарасты дәріптеуі керек деп есептеді . Кейінгі кездегі кеңес педагогтары М.А.Данилов, В.В.Давыдов , Н.А.Лошкарева еңбектерінде де пәнаралық байланыс туралы тұжырымды пікірлер айтылды.
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық, психологиялық жағынан зерттеумен қатар, философиялық тұрғыдан да көптеген ғалымдар зор көңіл бөлуде.Пәнаралық байланыстың философиялық негізі бойынша дүниеде барлық заттың, құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған білімдер де бірімен-бірі байланыста болады. Оқушының өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани күш беру білімінің ең маңызды мақсаты болып табылады. Адамды биологиялық және әлеуметтік құбылыстарының бірлігі ретінде қарастыру, оны тұлға деп түсіну философия ұғымына жатады. Тұлға - нақты тарихи ұғым. Тарих барысында адам мен қоғамның арақатынасы елеулі өзгерістерге ұшырап отырады. Осыған байланысты адам тұлғасының нақты мазмұны да өзгереді. Тұлға - белгілі бір қоғамдық қатынастар тұсында өмір сүретін адамның төмендегідей негізгі үш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz