Ұлттық интернет журналистика және қазіргі журналистік зерттеулер
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы
Ақсұңқар Ташпулатова
Диплом жұмыстың тақырыбы:
Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесі
Мамандық 5В041200 - Медиажурналистика
Алматы, 2021
Реферат
Диплом жұмысының тақырыбы: Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесі.
Жұмыс көлемі: 60
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 38
Түйін сөздер: Отандық БАҚ, журналистік зерттеу, фактчек, тергеу журналистикасы.
Жұмыстың мақсаты: Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесіндегі ерекшеліктерді анықтау және сипаттау.
Зерттеу міндеті:
1) Жуналистік зерттеу тарихын зерделеу және отандық тәжірибедегі қолданысына тоқталу;
2) Журналистік зерттеу әдістері мен журналистиканың қоғамға ықпалы;
3) Отандық БАҚ саласындағы журналистердің шығармашылық жұмысын талдау;
Зерттеу пәні: Зерттеу журналистикасының қалыптасуы, дамуы, шетелдік ғалым, журналистердің пікірі мен зерттеу еңбектері. Отандық БАҚ-та қолданылған зерттеу журналистикасы.
Зерттеу әдістері: Жұмыстың басты ерекшелігі - зерттеу журналистикасының теориялық және практикалық тәжірибеде қолданылуы. Ғылыми түсінік, түрлі ғалым және журналист еңбектеріндегі материалдарды жинау және сипаттау, оның түсінігін, қамтитын аумағын және қоршаған ортаға әсері.
Зерттеу ақпараты: Теориялық база бірінші кезекте журналистика саласы, зерттеу журналистикасының басталуы (жолжазба немесе сапарнама), ұлттық журналистиканың тарихы, отандық БАҚ-та жарияланған ақпараттарды талдау болып табылады.
Алынған нәтиже: Ғылыми жұмыстың маңыздылығы оның ережелері мен нәтижелерін журналистік зерттеудің өзекті мәселелерін дамытуға, сондай-ақ тіл қолданысын және халыққа берілген ақпаратты сараптауға мүмкіндік береді.
Қысқаша мәлімет: Диплом жұмысы кіріспe, нeгізгі бөлім, қорытынды және пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тізімінен тұрaды.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Негізгі бөлім:
1. Журналистік зерттеу жүргізу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Журналистік зерттеу бағыттары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .15
1.2. Журналистік зерттеудің шетелдік үлгісі және Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. 23
2. Отандық зерттеу журналистикасының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... .28
2.1 Қазақ журналистикасындағы өзекті тақырыптардың зерттелуі ... ... ... ... .35
2.2 Журналистік зерттеу және әлеуметтік желі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2,3 Ұлттық интернет журналистика және қазіргі журналистік зерттеулер ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
Зeрттeудің өзeктілігі. Адамзат қоғамының үздіксіз дамып, ілгері жылжуы бұқаралық ақпарат құралдары саласының да дамуына тың серпіліс берді. Зерттеушілердің пікірінше журналистік зерттеу жүргізудің 150 жылға жуық тарихы бар. Атап айтсақ, алғашқы зерттеу еңбектері XIX ғасырдың екінші жартысында жарияланған. Ақпарат толқыны қалыптасып үлгермеген уақыттың өзінде авторлар жолжазба немесе сапарнамасында өзі қатысып отырған іске тікелей куәгер ретінде бірінші жақтан баяндайды. Олар бір зерттеу мақаласымен соңына повест немесе романға тең келер еңбек қалдырады. Мұнда автор жазған шығарманың көлеміне ғана емес құндылығына, тарихи дерекке, тілдік көркемдігіне, шындыққа жанасыуына баса назар аудару керетігін байқаймыз.
Журналистік зерттеу дегеніміздің өзі - қарапайым оқырманға мемлекеттегі саяси, экономикалық, мәдени, әлеуметтік және түрлі саладағы күрмеуі қиын түйткілді мәселені түсінікті тілмен анық жеткізу. Жүйелі зерттеу жұмыстары баспасөз саласының беделін көтеріп, өрісін кеңітті. Журналистік зерттеу жұмысы тілдің ерекшелігі, ойдың жеткізілу тәсілі және оқырманға берілу стилі арқылы өзгешеленеді.
Күнделікті бұқаралық ақпарат құралдары бетінен сан түрлі тақырыпта жарияланған ақпарттарды көре аламыз. Осындай көп материалдардың ішінен зерттеу бағытында қалам тербеген журналистер кездеспей жатады. Бұл дегеніміз екінің бірі еркін көсіліп, айшықты тілмен оқырман күткен зерттеуді жаза алмайды дегенді білдіреді. Яғни, халық аудиториясына, оқырман сұранысына қарай ақпарат жеткізу мәселесі басты назарда тұрады.
Алдыңы аға буын журналистерден кейін тізгін жастардың еншісіне тигені белгілі. Әсіресе қазақ тілді журналистердің ізденісі көңіл қуантады. Диплом жұмысын жазу барысында Журналистік зерттеудің отандық тәжірибесіне тоқталатын боламыз. Сайт, газет-журнал, телеарна, радио арқылы оқырмандар жарияланған еңбектің сапасына баға береді. Өзіндік ой қалыптастырып, келесі бір адамға түсінігін жеткізуі де мүмкін. Дұрыс берілмеген ақпарат қоғамға кері әсерін тигізеді. Сондықтан отандық телеарна, радио, газет-журналдарда жарияланатын еңбектердің мазмұнын назардан тыс қалдырмау қажет.
Зeрттeудің мaқсaты мeн міндeттeрі. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты отандық журналистикадағы зерттеу жүргізудің тәсілдері, журналистердің шығармашылық жұмысындағы жіберген қателіктер мен ерекшеліктерді анықтау негіз болады. Ал аталған мақсатқа жету үшін мына міндеттер орындалуы керек:
Журналистік зерттеу жүргізу тарихын зерделеу;
Журналистік зерттеу бағыттары мен ерекшеліктеріне тоқталу;
Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесіне тоқталу;
Қазақ журналистикасындағы өзекті тақырыптардың зерттелуін қарастыру;
Ел ішінде тарайтын телеарналарға шолу жасау;
Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдардың тізімін қарастыру;
Журналистік зерттеудің сипаты мен мәніне пікір білдіру;
Отандық журналистік зерттеулер мен әлемдік тәжірибені салыстыру;
Журналистік зерттеу жүргізу барысында отандық мамандардың жұмысына сараптама жасау;
Зeрттeудің ғылыми жaңaлығы. Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесін зерделеу, көрерменге ұсынылып келген үздік материалдарды анықтау;
Зeрттeудің тeориялық жәнe әдіснaмaлық нeгіздeрі. Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі жайында журналистік зерттеу жүргізу туралы ғалымдар мен мамандардың еңбектері қолданылады. Сондай-ақ, Қазақстан Ұлттық телеарнасы, АстанаTV, КТК, Хабар, Хабар 24, Еуразия арналарындағы бағдарламалар мен отандық газет-журнал, сайттардағы ақпараттар негіз болады.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспe, нeгізгі бөлім, қорытынды және пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тізімінен тұрaды.
Журналистік зерттеу жүргізу тарихы
Халықты күнделікті ақпаратпен қамтамасы ету үшін барлық мемлекеттерде бұқаралық ақпарат құралдары жұмыс істейді. Олардың негізгі міндеті халыққа қажетті ақпаратты күнделікті жеткізіп отыру. Заман талабына сай ақпараттар легі сағат сайын жаңаруда. Жаңалықты жылдам тарататын сайттар қатарына газет-журналдардың баспа түрінен бөлек ақпараттық сайты да қосылды. Баспасөз беттері арасында халыққа ең жақыны телеарналар екенін айырықша атап өткен жөн. Сондай-ақ, қазіргі уақытта әлеуметтік желінің де өз оқырмандары мен жеке аудиториясы қалыптасып келеді.
Қазіргі журналистік саланы жалпы үш бөлікке бөліп қарауға болады. Олар: көркем-публицистикалық, сараптамалық және ақпараттық. Журналистік зерттеу ертеден қалыптасып дамыған АҚШ-ты алып қарар болсақ, онда журналистика зерттеу журналистикасы және нақты журналистика деп екіге бөлінеді.
Әлем ғалымдарының пайымына сүйенсек журналистік зерттеу тарихының тамыры тереңде жатыр. Сөзімізге дәлел ретінде Стринберг Юханның 1879 жылы жазылған Қызыл бөлме, Золян Эмильдің 1898 жылы тыңшылық қимылын көрсету үшін жазылған Біз жеңеміз, Вольфт Теодордың 1899 жариялаған Осы да саясат болып па? мақалаларын тұңғыш журналистік зерттеуге жатқызуға болады. Десе де, алғашқы жасалған қадам сәтті басталып, Батыс журналистикасы мен әдебиеті дамудың даңғыл жолына түсе қойған жоқ. Америкалық ғалымдар мен журналистер ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында әлеуметтік мәселелерді қозғап жемісті зерттеулер жүргізе бастады. Америкадағы журналистік зерттеудің негізін қалағандардың бірі Клеменс Сэмюэл өз еңбектерін Территориэл этерпрайз газетінде оқырманға ұсынды. Америкадағы ұлттық әдебиеттің қалыптасуына өлшеусіз үлес қосқан ол қаламгерліктен бұрын сан түрлі қызметтің үдесінен шыға білді. Бірде су кемесінің тексерушісі, әріп теруші, газет тілшісі болды. Оның жазу шеберлігіндегі зерттеу ісінің ерекшелігі немесе іздестіруі - дәстүрлі Америка әдебиетінің сапарнама және жолжазба тәсілі арқылы жазылды. 1972 жылы баспадан шыққан Твен Марктың Құпия оқиға атты еңбегінде өзі кездескен оқиғаларға, материалдарға, деректерге талдау жасайды. Өзекті мәселелер көтерілген жұмысы оқырманды өзіне тартты. Қаламгердің сәтті қолданған тәжірибесі оқиғаға өзі де қатысып, бірінші жақтан куәгер ретінде баяндауы жаңалық әкелді.
Аумақтық кәсіпорын редакторы Джо Гудмен өз қызметкерлерінен оларды қорғауға деген сенімділік пен батылдық талап еткен кезде нені меңзегенін білу қиын. Бірақ С. Клеменс, мұнда 1862 жылы тамыз айында күніне 5 доллар жалақы алатын репортер ретінде қабылданды. Ол өзіне айтылған пікірді байыпты түрде қабылдады. Бұл себеп сендіру үшін жеткілікті. Өз мақалаларында жемқор шенеуніктерді, депутаттарды, судьяларды әшкереледі. Көп ұзамай болашақ жазушы Невада штатында өте ықпалды тұлғаға айналды. 1866 жылы мамыр айынан бастап Сан-Францискода шығатын Морнинг қоңырау газетімен серіктес болды. [1]
Күміс үшін күрес қозғалысы орын алған Невада штатындағы жағдай аясында, іскер адамдардың заңсыз іс-әрекеттері, лауазымды тұлғалардың озбырлығын көрсетуде журналистік зерттеу жүргізіліп, ақпарат беру және нақты деректер көрсетілген. Қаламгер еңбегінің ішіне жалпы зерттеу жұмыстарынан бөлек аталған жанр шеңберіндегі шағын зерттеулер де оқырман назарына берілген.
Филология ғылымдарының докторы, академик Қ. Жұмалиев Г. Лессиштің Грекия суреткерлері мен ақылгөйлерінің бір тектілігі туралы тұжырымын дамыта келе: Қазақтың ауыз әдебиеті халықтың дін, философия, этнография, саясат, тәлім-тәрбие, ғылым, тарих сәулесі - бәрінің басы түйіскен үлкен қазына. Мәдениеттің сәбилік дәуірінде дін, философия, этнография, тәлім- тәрбие, ғылым - бәрінің функциясын әдебиет, поэзия атқаратыны әр елдің тарихына тән нәрсе. Қазақ елінің ескіден қалған тарихи, әдеби мұралары да осыны көрсетеді, - дейді. [2, 31]
Қай ұлттың болмасын басына түскен қиындығы, қайғысы, қуанышы сөз арқылы жазылып, тарих бетіне сақталады. Мысалы, атап айтсақ, үкімет пен губернатор арасындағы сыбайластық, көрші шаттардағы түрлі жағдайлар және Морон тегіндегі азаматтардың әрекеттері, Күміс үшін күрестің Калифорния штатындағы қимылы, атқарушы билік органдарының Невада штатындағы қылмысы зерттелген. Автор осы зерттеу еңбегі бойына газет бетіне мақала емес бүкіл бір көркемдік һәм стильдік жүйесі қалыптасқан деректі роман жазып шықты. Өз шығармашылығында автор Твен Марк басқа үзеңгілес әріптестерінен ерекшеленеді. Ол зерттеу жұмыстарында із кесудің тұспалды әдісін және объективті тәсілін қатар қолданады. Тұспалдап іздеу барысында адамдар арасындағы әңгімелер (өсек-аяң, қалжың-әзіл), кен орнында кездескен сан түрлі оқиғалар, жалған жасалған құжаттар назарға алынған. Қаламгер қолданған мысқылдау, мөлшерлеу, тұспалдау тәсілдері оқиғаның бағыт-бағдарын өзгертіп нағыз журналистік зерттеу жүргізуге жол сілтеді. Келелі зерттеу үлгісі объективті әдісте оқиға куәгері, баспасөз бетінде, газеттерде жарияланған ақпарат қиындысы, анықтама, ресми құжаттар, шынайы деректер пайдаланылды. Қаламгер сол уақыттың өзінде ақпарат іздестіру үшін қазіргі кезеңде журналистер жиі пайдаланып жүрген тәсілдерді қолданған. Мысалы, әр түрлі оқиға барысында қаламгер мамандық алмастыру тәсілін табылған деректі нақтылауға, басынан соңына дейін баяндауға қолданады. Невада штатының дамып, гүлденуі Т. Марктың Күміс үшін күрес зерттеуінен басталады. Ол ел назарын өзіне аударып, тың деректердің бетін ашады. Конгресс бекіткен заң жобасы Невада территориясын құру заңына тоқталып өтеді. Автор негізгі тақырыпқа ойысып Невада штатында күмістің ірі шахтасы барын анықтап, 1858 жылы азаматтардың ол жерге өз еріктерімен көшіп барғанын, аз уақыт аралығында табысқа жеткенін айтады. Бір кездері кедей болған Невада штатындағы әкімшілік пен үкімет басшыларының байлық олжалаған іс-әрекеттерін, заңсыздықтарын нақты деректермен көрсетіп береді. Қаламгер кен орнындағы қызмет ауыстыру үрдісіне тоқталды. Мамандық ауыстыру жолында адамдардың эксперт жұмысшы, шахтер, бұрғылаушы, бастықтың көмекшісі сынды жұмыстарды ақша үшін заңсыз алмастырған оқиғаларды терең зерттеп, қоғамдық ортаға салып, халықты елең еткізді. Автор жазған еңбегімен Америка журналистикасында болмаған жаңалық ашты. Ол жеті негізгі дереккөзге сүйенді. Жергілікті эксперт қорытындысы, жеке тәжірибе, сырттай қадағалау, шахта өнімдерінің құрылымы, қаржы құжаттары, тарихи анықтама материалдары, күміс өңдеу технологиялық процесс деп жеке-жеке бөлуге болады.
Романның әр парағынан Бүкіл патша әскері Вилли Старктың бейнесіндегі күрделі тұлға болып көрінеді. Әңгіме Джек Берденнің атынан баяндалады, ол губернатордың көмекшісі болғанға дейін Кроникл газетінің тілшісі болған. Дәл осы кейіпкер автордың асыл ойларының өкілі болып табылады және дәл осы жерде Берден өзінің журналистік зерттеуін жүргізеді, шығарма трагедиямен аяқталады:
Ал қожайын айтты:
Әрқашан бір нәрсе бар. Мен айттым:
- Судья болмауы да мүмкін. Ол айтты:
- Адам күнә жасап, жексұрындықта дүниеге келеді. Оның жолы жөргегінен ұрлықпен басталып, жалғаса береді. Әрқашан бір нәрсе бар.
Ұятыңмен жұмыс істе.
[...] Кішкентай Джек ар-ұжданымен жұмыс істеді, бұл сөзсіз. [3]
Барлық корольдік Шайқас романы, әрине, тергеу журналистикасы бойынша әдістемелік құрал емес, бірақ онымен танысу осы қиын жолға түскісі келетіндерге пайдалы болады.
Жаңа жанрдың әлеуметтік маңыздылығы қозғаған тақырыптарымен ерекшеленді. Мысалы, американдық жазушы Марк Твен шығармаларында қоғам шындығын алаяқтық, ірі қалалардағы еңбек бағамындағы әділетсіздікті жазды. Америкада XIX ғасырдың 20-40 жылдары белсенді түрде дамып келе жатқан өнеркәсіп революциясы ақша табуды мақсат етті. Іскер кәсіпкерлер өздеріне қолайлы жағдай іздей бастады. Солтүстік пен оңтүстік арасындағы Азаматтық соғыс (1861-1865) елдегі құлдықты жойды. Жалдамалы жұмыс күші босап, экономиканың қарқынды дамуына соңғы кедергі алынды. Болашаққа деген үміт пен сенім өзгерді. Бай болу идеясы кәіпкерлерді алға жетелеп, Американы сыбайлас жемқорлық басты.
Журналистік зерттеу жүргізген кітап авторы Твен Марк шығармашылығына арқау болған элементтерді мынадай етіп ретімен көрсетеді:
Бірінші, өзі қалам тербеген тақырыпқа кіріспе, яғни алдымен тақырыпқа бағыт-бағдар көрсетеді. Келесі негізгі бөлімде газет туындыларымен оқырманды таныстырып, өзге актілерді, оқырмандардың құқықтық аспектілерін тілге тиек етеді.
Екінші, халық назарын кен орнындағы жағдайға бұрады. Қаламгер өзі ұстанған күрес жолымен сарапшылар қорытындысын және газет мақалалары арқылы күміс алу технологиясын суреттейді.
Үшінші, кен игеру барысында автордың өзі байқаған деректер жеке тәжірибесі мен куәгерлердің ақпараты бойынша зерттеу жүргізеді. Осы үш бөліктегі жұмысы арқылы қаламгер бірегей журналистік талантын байқатып, із кесушіге тән шеберлігін көрсетеді. Осы қызметі арқылы көптің көкейінде жүрген күрмеуі қиын түйткілдердің тиегін ағытты. Қоғам сұрағына нақты жауап қатқан тиянақты зерттеуі мен ізденісі халық көңілінен шықты. Оның өмірдегі лас әрекеттер мен заңсыздықтарды ашық әшкере сынап, зерттеу жүргізуі көптеген келесі буын жаңа толқынның шығармашылығына тың серпіліс берді.
Журналистік зерттеу тарихының келесі ірі өкілі Флауэр Бенжамин. Ол өз қатарластарынан берік діндарлығы және терең білімімен ерекшеленді. Қаламгердің сыршыл бағыттағы журналистік зерттеулерін оқырман Арена журналынан оқыды. Қоғамдағы теңсіздікті ашық бейнелеген ақ пен қараны, ұлттық моральдің әлісреуін, парақорлық пен жемқорлықты, бай мен кедейдің белгілерін атап өтті. Теңсіздік жайлаған қоғамды өзгертуге күш салды. Осы шақта зерттеуші америкалық журналистер жүрегіне әділет қашанда жеңіске жетеді деген ұлы сенім ұя салды. Қарапайым халықтың қамы үшін журналистер түрлі келеңсіздіктерді сынға алып әшкереледі. Мысалы, медицина саласында елді алдап жалған дәрі-дәрмек өндірісін іске қосқандарға Кольерс журналы қарсылық білдірді. Журналист Адамс Сэмюэль 1905 жылы журналдың 7-қазан күнгі санына Американың ұлы жалған әрекеті атты мақалсын жариялады. Мақалада жалған сапасыз дәрі өндірушілерді қатаң айыптаған. Оның ел қалауынан шыққан дәлелді жұмысының бірі адамдарға таныс, жарнамасы қаптаған дәрілердің өзі науқасты сауықтырудың орнына одан әрі жағдайын қиындатқанын әшкерелейді. Себебі, дәрі құрамында қосымша химиялық заттар мен есірткі мөлшерінің бар екеніне нақты дәлел келтіреді. Нәтижесінде, халық арасында мақала тақырбы тұрақты тіркеске айналып кең тарайды.
Бүгінгі күнге дейін журналистік зерттеулер американдық БАҚ-та өте танымал жанр ретінде қаралады. Рас, соңғы жылдары Роберт мак Чесны немесе Яаап ван Гинникен сияқты қазіргі заманғы бұқаралық ақпарат құралдарының кейбір зерттеушілері батыс елдерінде және, ең алдымен, Америка Құрама Штаттарында журналистика ең қатал еркіндік пен өзін-өзі цензура жағдайында деп тұжырымдайды, бұл оларды тәуелсіз деп санауға мүмкіндік бермейді. [4]
Кольерс журналы 1909 жылы табиғи байлыққа құныққан Аляска Үкіметі заңсыздығына қарсы шығады. Осындай халық байлығын тонауға кіріскендерді қолдап-қорғауға сенатор Баллинжердің араласуы ел ішінде қызу талқыланды. Чикаголық журналист Синклер Эптонның мал соятын цехтағы ауыр жағдайды суреттеп жазған деректі романы Саксес журналында басылды. Журналист Ч. Рассел Эврибодиз журналына 1905 жылы Дүниенің ең алып терісі мақаласын жариялады. Циклді мақалада ірі байлардың кедейлерге жасаған озбырлығы айтылды. Әлі жеткен алып та, шалып та жығады дегендей білікті журналист қалталы байлардың озбыр әрекетін тура әшкереледі. 1907 жылы Жынданған қаржы мақаласын жариялаған журналист Лоусон қоғам алдындағы өз беделін өсірді. Саудада жолы болып, таралым саны күрт өсіп бес жүз мыңға жетті. Осы үрдістің келесі жалғастырушысы Космополитэн журналы болды. Олар бұл сәтті қадамды 1906 жылы наурызда жасады. Журналист Филлипедің Сенат мүшесінің сатқындығы мақаласы арқылы ел ықыласына бөленіп, беделі өсіп, мол табысқа ие болды.
XX ғасырыдың бастапқы кезеңінде журналистика саласында және бір жаңа сипат пайда болды. Ол дегеніміз: газет-журналдарда жарияланған мақалаларға оқырман пікірін беру еді. Бұл іске 1906 жылдан бастап ерекше белсенділік танытқан Эмэрикэн мэгэзин газеті еді. Оқырман тілегін назардан тыс қалдымай олар жіберген сан түрлі пікірлер мен мақалаларды Бұзылған үй айдарында жариялап отырды. Журналистік зерттеу бағытындағы ізденістер мен мақалалар, түрлі еңбектер АҚШ-тан бөлек басқа шет мемлекеттерге де жылдам таралды. Бұл жанрды негізінен сынни немесе әшкерелеуге бағытталғанын айырықша білген жөн. Аталған жанрдың қалыптасуына еңбек сіңірген барлық журналитердің ортақ ерекшелігі - адамдарға тең дәрежеде баға береді. Шындықты бүкпесіз айтып, тепе-теңдікті сақтап, объективті бағыт ұстанады. Олар өздеріне берілген мүмкіндік арқылы қарапайым оқырман атынан сөйлеп, озбырлардың алдауына берілмейді. Сөзімізге нақты мысал ретінде жоғарыда атап өткеніміздей, Вашингтон пост және Вашингтон газеттерінің журналистері Вудворд Боб пен Бернстайн Каолдың сыншыл цикілдік мақалаларын атап өтуге болады. Қос журналист мақалаларының қорытындысы бойынша Никсон Ричард АҚШ президенттігінен кетті және Уотергейт қылмысы әшкереленді.
Уолрафтың әдістері таза емес, бірақ олардың зерттеу журналистикасы үшін таңғажайып тиімділігін мойындауға болмайды. Оның өзі: Мен әдістерімді ақтамаймын. Мен оларды қажет деп санаймын . Міне, біз ең бастысы: тергеуші журналист өз қызметінде мораль мен этикаға жатпайтын нәрсеге жүгінуге құқылы ма? [5]
Қазіргі зерттеушілер назарын Жапония журналистикасындағы Макрейкер журналистердің қызметі, ұстанған бағыты қызықтырады. Көршілес Ресей мемлекетіндегі Совершенно секретно газетінің пайымдауынша сыбайластық, түрлі қылмыстар, жоғары лауазымды тұлғалар тарапынан қысым жасалады. Еуропа елдерінде журналистік зерттеулер тиімді нәтиже көрсетеді. Әлем елдеріндегі жағдайға қарап-ақ журналистік зерттеу жұмыстары сыншыл сипаты басымдыққа ие болып, із-кесуші мақалалар жазылатынын байқауға болады.
ХІХ ғасырдың ортасында Ресей еліндегі журналистика мен әдебиет саласына да зерттеу тәсілімен жазылған туындылар келе бастады. Өз заманындағы халық кездескен мәселелерді көтеріп, сын көзбен қарап, қоғам өмірінен салмақты қорытынды шығарған еңбектер Мултан құрбандығы В. Короленко, Қоқыстағы адамдар, Мәскеу және мәскеуліктер В. Гиляровский, Өрт Ф. Достоевский, Сахалин аралы А. Чехов, Пугачевтің тарихы А. Пушкин туындыларын атауға болады. Аталған қаламгерлер осы шығармалары арқылы із кесуші журналист ретінде артына өшпес мұра қалдырды. Орыс ғалымдары Пугачевтің тарихы атты А. Пушкиннің романын тарихи шындыққа негізделіп, көтерлістің себеп-салдарына тоқталған алғашқы зерттеу бағытындағы туынды деп бағалайды. Зерттеуші онда 1773 жылғы түрлі деректерді, портреттерді, образдарды, куәгерлер мәліметтерін, аңыз-әбсаналарды, декларацияны, тарихи құжаттарды, қолбасшылардың бұйрықтарын, географиялық ақпарат, әскери хаттарды, адамдар өмірбаянын, кең тараған әңгімелерді, анықтамаларды, әзіл-әжуаларды тегіс қамтиды. Оның осынша деректі топтастырып, бір ізге түсіріп, мұқият зерттеуі журналистік зерттеудің тиімді жолын меңгергенін аңғартады. Сондай-ақ, Петерборда 1862 жылы болған өрттің шығу себебін зерттеген Ф. Достоевскийдің Өрт, Сахалин мен Сібірге жер аударылған жандардың азапты өмірі суреттелген А. Чеховтың Сібір өлкесінде, Сахалин аралы сапарнамасы, В. Короленконың 10 ай бойы зерттеп жазған абақтыға жазықсыз қамалған Мултан жеріндегі шаруалар туралы Мултан құрбандығы, В. Гиляровскийдің Гогольдің ізімен, Қоқыстағы адамдар және Мәскеу және мәскеуліктер атты мақалалары журналистік зерттеудің дамуына зор үлес қосты. Осы тектес көлегейленген шындықты ашық, дәйекті зерттеген өшпес туындылар ХІХ ғасырдың басында өмірге келді. Журналистік зерттеулер Московский листок, Русские ведомости, Северное пчела, Новое время, Современник, Русское богатство, Русское слово журналдарында жарияланды. Қысқа мерзімде халық көңілінен шыққан зерттеулер қоғамдық пікірдің қалыптасуына мол әсер етті. Ресейде журналистік зерттеулер қазан төңкерісінен бұрын басталды. Әдеби-мәдени, экономикалық, қоғамдық-саяси журналдар маңызды роль атқарып, салмақты сараптамалар, сыншылдығымен қоғамға күшті ықпал етті.
Ұлы театр реформаторы К.С. Станиславский: Дәннен өсімдік жарып шығатыны сияқты жазушының жеке ойы мен сезімінен оның шығармасы дәл сол сияқты өніп шығады... Осы негізгі, нысананы жаппай қамтып ештеңені қалдырмай өзіне тартатын індетті жазушы міндетінің міндеті деуге... келісейік, - деп дәл осы сәтті хаттап кеткен. [6, 406]
Тұңғиық терең алып мұхит тәрізді журналистика әлемінде үздіксіз арпалыс пен айқас толастамайды. Сезімтал әлем өзіне сені еркісіз баурайды. Сол шыңыраудың тереңіне батып кетпес үшін сізде қарым-қабілет, дара талант, парасатты білім болуы қажет. Өмір жолыңыз ізденіс жолына құрылып, тынымсыз еңбек нәтижесінде мол білімге қол жеткізесіз. Өмірлік мақсатын ізденіс жолына арнаған журналистер сан түрлі тақырыпқа қалам тербеп, қоғамдағы алуан түрлі тақырыпты қозғайды. Барлық іс-әрекетке өз жүрегімен сезініп, баға береді. Парасат биігіндегі кейіпкерлермен жүрек үні үндесіп, сезім шуағына бөленген шабытпен шеберлігін байқатады. Өзіндік қолтаңбасы һәм шеберлігі жоқ автордан көркем туынды тумайтыны анық. Автор әлеуметтік шындықты оқырманға жеткізу үшін түрлі қадамдарға барып көреді. Өзі зерттеуге алып отырған тақырыпты терең зерделейді. Ол басқалар мән бермеген тақырыптарды көрегендікпен көреді. Автор тақырыпты кездейсоқ таңдамайды. Шығармада сөз болатын шындық тақырыпқа арқау болады. Қаламгердің ізденістері, болашақ ойына алған кейіпкерлері, оқырманға жеткізбек болған шындығы бәрі-бәрі қамтылады. Өзі көріп-білген оқиғалар шеңберінде баяндайды. Идеяның ең биік нүктесі тақырыпқа негіз болады. Соны идеялар мен тамаша пікірлер түрлі баспасөз құралдарында күнделікті айтылып жатады.
Халықаралық тәжірибенің келесі бір үлесін Түркия Республикасының бұқаралық ақпарат құралдарынан үйренуімізге болады. Осы тұрғыда профессор, зерттеуші Марат Барманқұловтың Масс-Медиа: Турция-Казахстан мақаласын атап өткен жөн. Мақалада бауырлас елдегі журналистика саласының дамуы жайлы айтылады. Автор түрік телеканалдарының барлығын қосып көргенде ғана олар туралы оймыздың қате болғанын атап өтеді. Барлық қырық телеканалдың ішінде Американың CNN, Германия мен Францияның екі арнасы жұмыс істейтінін, ал қалған 37 арна тек түрік тілінде хабар тарататынына таңданыс білдіріп, қызыға қарайды.
Хасен Оралтай: Радио әкімшілігі газетке қазақ, түркімен, өзбек, қырғыз тілдерін білетін жас журналистерді жұмысқа қабылдайтыны туралы жарнама беріпті. Мен ол кезде НАТО- ның Измир қаласындағы өкілдігінде істейтінмін, Азаттыққа өзім туралы таныстыру қағазымды жібердім. Мені ұйғырлар аяқтан шалып, көп кедергі келтірді. Сөйтіп жүргенде башқұрттың даңықты ғалымы, кезінде Әлихан, Мағжан, Міржақыппен мүдделес болған, заманында Ленинмен де кездескен Ахметзәки Уәлиди мені қолдап, радио әкімшілігіне хат жазыпты. Сосын мені америкалықтар Азаттық радиосының Еуропадағы штаб-пәтері орналасқан Мюнхен қаласына шақырды. Үш ай сынақ мерзімімен жұмысқа алды. [7]
Қилы заманда тау асып, тас басып Қытай елінен Түркияға босып көшкен жұрттың ішінде кеткен Қасен Оралтай тұлғасының орны бөлек. Мақтау мен мадақтан бөлек Азаттық радиосында қызмет атқарған қандасымыздың қызмет жолы, ғылымға сіңірген еңбегі орасан зор. Ол 1933-2010 жылдары жасаған ұлт қайраткері. Түрік, қазақ, ағылшын, неміс тілдерінде еңбек жазған публицист, тарихшы, ұлт азаттық қозғалысын зерттеуші қайраткер. Журналистік зерттеу саласының көрнекті өкілі Қазақ түріктері, Коммунизммен шайқас, Шығыс Түркістан тарихындағы басты мәселелер және Ұлы түрікші Мағжан Жұмабайұлы туралы сүбелі еңбек жазып қалдырды.
Ғаламдық платформадағы журналистика саласы заман үдерісіне қарай дамуда. Әлемдік мәселелерді қозғап, журналистік қағидаларды берік ұстанады. Себебі, жер бетіндегі барлық мемлекеттерде ғаламдық журналистік тәжірибе арқылы мәдени ортасын бағалауға баулиды. Мәселен, әлемдік медианарықта өз орны бар The International Herald Tribune 160 елге таратылып, 35 бөлімде басылады. Газет шығарушысы Данбер Стивен табысқа жету жолын дәстүрінің еуопалық, иесінің америкалық болуымен байланыстырады. Халқаралық журналистика дамып, кемелденіп келеді. Ғаламдық қоғамдастықтың ойлау өресі кеңіп, көзаясы кеңіді. Бұл дегеніміз әлемнің даму бағытын армандайтын, оң өзгерістерге құштар, болашақ қарым-қатынас туралы ойлайтын адамдарды біріктіреді. Халықаралық The International Herald Tribune газеті күніне 22 бет болып басылып шығып, әлемдік ақпаратты оқырманға ұсынады. Мұның өзі халықаралық журналистік бағыт арқылы коммерциялық және шығармашылық табыстарға жетуге болатынын аңғартады.
Журналистік зерттеу тәжірибесіне батыс ғалымдары нақты дерекке сүйенген психологиялық ойлау жүйесі керек деген тұжырым жасайды. Зерттеуші журналист өзі естіп, көріп-білген ақпаратты оқырман алдында дәйекті тілмен баяндап бере алуы керек. Журналистің әр жинаған дерегі үлкен жетістіктің бастауы болады. Бір кірпіштен қаланған адал еңбегі арқылы үлкен ғимарат тұрғызады. Журналистік зерттеудің іргесі қаланған АҚШ-та мынадай қызықты жағдай орын алады. Чикаго қаласында ақша бопсалау, парақорлық күн сайын артады. Десе де, осы мәселе туралы жазуға талпынған қаламгерлерге ешқандай дерек табылмайды. Түйткілді мәселені газет ұжымы мейрамхана ашу арқылы шешеді. Барлық журналистер бухгалтер, бармен, сатушы, даяшы сынды қызмет түрлерін бөліп алады. Келушілерді бейнекамераға жасырын түсіреді. Аз ғана уақыт аралығында тексерушілер мен салықшылардың жеке кәсіпкерлерге қаншалықты кедергі жасағаны анықталады. Парақорлық пен жемқорлықтың көптеген дерегін табады. Жинаған барлық дерек арқылы мақалалар жазылып әкімшілік қызметкерлерін, бюрократтық кедергілер туралы жаңалықтар жариялайды. Зерттеу материалдары жоғары сұранысқа ие болған журналистер марапатқа ұсынылады. Дегенмен, аталған зерттеушілер марапаттан бас тартады. Себебі, өздері жазған мақалалар дәйегі мен дерегі бір арнаға тоғысқан, бұлжымайтын шындыққа негізделгенімен ақпарат табуда кәсіби этикаға сай емес әрекетке барғандарын айтады.
Өйткені, ол материалдарда қазіргі журналистік зерттеу жарияланымдарына қажетті компоненттер, әдіс-тәсілдердің бәрі бар, түпкі мақсат та орындалған. Осы ретте орыс офицері Шоқан Уалиханов Қашқарияға сапарында барлау әрекеттерін де жүргізгенін жасырып қалуға болмайды, яғни кейде журналистика мен барлау органдарының проблеманы зерттеудегі мақсаты мен методикасы бір арнада тоғысып жатады. Ол хақында әрі журналист, әрі барлаушы Б.П. Чехонин Журналистика и разведка кітабында рет-ретімен, астарлы баяндап берген. [8, 145]
Ғалымдар түрлі тәжірибелер арқылы өз ойын дәлелдеп берсе, журналистика саласы адам көңілінде сол ұғым арқылы наным-сенім ұялататындығымен ерекшеленеді. Журналистік зерттеу жанры өте зор жауапкершілікті талап етеді. Таяқтың екі ұшы бар дегендей журналист жауапкершілігімен жазылған мақала оқырман халыққа шынайы деректермен берілсе, лауазымды тұлғалардың да жауапкершілігі аталып өтіледі. Мысалы, адамдардың құқығын қорғайтын полиция қызметкері де қылмысқа баруы мүмкін. Егер олардың қылмысқа барғаны сот арқылы бекітілсе журналит тиісті министрліктен құқық қорғаушыларды қызметке алу жолдарын сұрай алады. Осы істе үкіметтің де, журналистің де жауапкершілігі бар. Баспасөз саласындағы қызметкерлердің жекеменшік немесе мемлекеттік мекемелердегі жұмысында өз ұстанымын берік ұстауына да жауапкершілік қажет.
Журналистік зеттеу тәуелсіз сот жүйесі емес. Ол айыптаушы мен айыпкерді жасаған қылмысына қарай жазалай алмайды. Тек олардың істеген әрекеттеріне сай қоршаған орта мен халыққа тигізген зиянын нақты деректермен көрсетіп беру арқылы өз миссиясын аяқтайды. Журналистік зерттеу мәселенің шешіліу жолын көрсетеді. Десе де, мұнда журналист жеке көзқарасын білдірмеуі тиіс. Журналистік зерттеу арқылы саяси жүйенің қателіктері тізбектеліп, аталған кемшіліктер бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көрсетіледі.
Журналистік зерттеу басқарудың демократиялық жүйесін бекітеді. Төртінші билік баспасөздің жалпы рөлін бір арнаға біріктіреді, - дейді АҚШ публицисы С.Уайсборд.
1776 жылы журналистика практикасына алғаш рет төртінші билік терминін енгізген публицист, саясаткер Эдмунд Бёрк. Бұл термин қазіргі уақытқа дейін көркем-әдеби мақсатта қолданылғанымен, терең зерттеліп, ғылыми тұжырым берілмеді. Осы тұжырымнан-ақ бұл мәселеге мұқиат қарау керек екенін аңғарамыз. Масс-Медиа туралы әңгіме атты кітабында: Төртінші билік концепциясы арқылы журналистер алдамшы дүниелерге көз жеткізіп, барлық жалғандықты бағамдай білуі тиіс, - дейді АҚШ ғалымдары Дж.Мэррил мен Э.Деннис.
Джон Мэррил журнализм саласының көрнекті өкілі оның айтуынша төртінші билік жайлы зерттеуші ғалымдарға мәліметтер жеткіліксіз. Сондықтан дәйекті анықтамалар керек. Теоритег Мэррил Джон: Қоғам БАҚ бәрінен зор күшке ие екенін біледі, бұл өзге қоғамдық күштерге де таныс. БАҚ-тың өзіндік дәрежеде күш-қуаты бар екені белгілі. Сондықтан, асыра сілтеуді қойып, мақтаныш сезіміне сеніп, сорақылықтан аулақ болу қажет дейді.
Төртінші билік ұғымы көршілес Ресей мемлекетінде де бір ізді жолға қойылмаған. Олардың пікірінше төртінші билік тікелей билік, басқарушы мемлекеттік органның қарамағанда деп біледі. Келесі оқырмандардың тобы бұл терминді жанама түрде қолдану жолын демократиялық даму жолындағы елдерде кездеседі деп есептейді. Келесі пікір білдірушілер төртінші билік құралдары мемлекет қарамағына қараса онда ол қалған үш биліктің сойылын соғар құрылымға айналады деп есептейді. Ал, журналистика төртінші билікке айналуы үшін барлық халықтың мұң-мұқтажын, мүддесін қорғауы тиіс. Қоғамда мұндай қайшы пікірлердің туындауы заңды құбылыс.
Француз импрессионизмінің ірі өкілі Пьер-Опост Ренуардын баласы - Жан Ренуардың естелігінде төмендегідей жолдар бар: Қас қарая әкем жұмысын доғаратын, ол электр жарығына қашанда сенімсіздікпен қарайтын. [9, 6] Бұл мысалдан баласының әке туралы айтқан естелігін және адам бойындағы ертеңге деген сенімсіздікті аңғарамыз. Таңнан кешке дейін жұмыс істеген әкенің арманы электр жарығын немесе болашаққа деген үмітін сөндіріп алмауға ұмтылу. Қоғамнан әділдік іздеген, теңдік сұраған бір адамның һәм отбасының тарихы төртінші биліктің жеткен жетістігінің белігісі іспетті.
Қазіргі заманда ақпарат саласы экономикалық-қоғамдық дамудың басты белгісіне айналды. Ақпарат саласының маңыздылығы күн сайын артып, аясы кеңіді. Қоғамға берілген ақпарат адамдарды бір мәліметке сенуге күштемейді, тек жалпы халықтық пікір қалыптастыруға ықпал етеді. Ресей журналистикасын зерттеуші, ғалым Варустин Левтің ойынша жанама тұрпатқа негізделіп, ресмиліктен аулақ болып, ешкімді кекетпейді. Сөз соңында қазіргі БАҚ қоғам бақылаушысы қызметінде екенін түсінеміз.
Азаматтық журналистиканы Адам құқығы жөніндегі еуропа соты бұқаралық күзетші, демократиялық прогрестің эксперті, қорғаушысы, қозғаушы күші деген екен. Сан түрлі пікірден кейін сот жүйесінде атқарушы, басқарушы билік арасындағы тығыз байланыс сөз болады. Осы байланыс аясында зерттеушілер мәселе көтерді. БАҚ арқылы адамдардың ұйымдасқан тобы өз ойларын білдіреді. Осы сәтте журналистика бағыты өз мүмкіндігін, жалпының атынан позициясын білдіріп, мүдделерін қорғайды. Осындай қайшылықтар мен түрлі түсініспеушіліктер салдарынан жеке-жеке топтардың сойылын соққан басылымға айналады.
1.1 Журналистік зерттеу бағыттары мен ерекшеліктері
Журналистік зерттеу саласының бір бағыты Тергеу журналистикасы деп аталады. Тергеу журналистикасы термині соңғы жылдары Қазақстан Республикасында да қолданыла бастады. Сөзсіз, бұл жанр бәрінен көп еңбекті қажет етеді. Журналистік тергеуді екі-үш күнде, тіпті бір аптада жасауға болмайды. Көбіне журналист-тергеу үшін уақыт мөлшері белгіленбейді. Бірақ, мұндай материалдың бағасы әдеттегі журналистік төлемдерден басқаша есептеледі. Дәл осындай материалдар телеарнаның атын шығарады, көрермендер саны мен арнаның рейтингін арттырады.
Әдетте, тергеу материалдарының тақырыптары, төтенше жағдайлар мен жағымсыз, қайғылы оқиғалар, зорлық-зомбылық, қылмыстық әрекеттер, сыбайлас жемқорлық фактілері, қаржылық алаяқтық, биліктің жауапсыздығы сияқты тақырыптарды қамтиды. Журналистер қылмыстық аймақты көзбен көріп, дәлел жинақтайды. Іс-жүзінде журналистік тергеу қазіргі қоғам үшін қажет және маңызды процесс болып табылады. Бұрынғы уақытта журналистикадағы журналистік тергеу ұғымы іс жүзінде дербес болмады. Сондықтан, сол кездегі журналист тергеушілер, ең алдымен, қоғамдық өмірдің күнделікті мәселелерін талдауға байланысты материалдар жинады. Бүгінгі таңда тергеу журналистикасы өзін-өзі көбірек бекітеді, өзіндік қызмет ету құралдары мен әдістерін қолданады. Қазіргі тергеу журналистикасы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін қалыптасты. Журналистік тергеудің мақсаты шындықты жасырғысы келген азаматтардан оны іздеуден басқа жолы жоқ екенін аңғартады. Барлық уақытта шын ақпараттың жария болуы қоғам алдында әртүрлі лауазымды адамдар үшін өте жағымсыз әсер етеді. Сондықтан да, тәуелсіздік жылдарына дейін журналистика кеңес адамының идеалистік өмір салтын көбірек насихаттады, оларды әртүрлі жағымсыз оқиғалардан сақтады. Бұдан бөлек, бәріне тыйым салынды журналистік тергеу арнайы жанр ретінде қарастырылмады. Ол уақытта тек ұсақ әлеуметтік проблемаларды ғана қамтыды.
XIX ғасырда тергеу журналистикасы орыс жазушыларының шығармаларынан бастау алады. Мысалы А. Пушкиннің Пугачев көтерілісінің тарихы деп атауға болады. Ол материал жазу үшін әртүрлі құжаттармен терең жұмыс істеп, тарихи мұрағат жазбаларын зерттеді. Сондай-ақ, Н. Лесков Санкт-Петербург қаласында орын алған өрт апаттарын зерттеді. Әрине, бұл деректі прозаны сөздің тура мағынасында тергеу деп атауға болмайды. Алайда, әлеуметтік маңызды оқиғаларды терең талдауды көздейтін әдіс болашақта ресейлік тергеу журналистикасын қазіргі дәрежеге жеткізді.
Журналистік тергеу барысында ақпарат жинау үшін эксперимент, құжаттармен жұмыс, сұхбаттасу, бақылау әдістері қолданылады. Тергеуші журналист сенімді ақпарат алу үшін жоқ дегенде ақпарат жинаудың екі әдісін пайдалануы тиіс. Ең тиімді әдістердің бірі бақылау әдісі. Тергеу журналисті жағдайды ашық және жасырын түрде бақылай алады. Жасырын жағдайда репортер өз бақылауының нақты мақсатын қоршаған ортасына сездірмейді. Журналистік материал дайындауға арналған ақпарат жинайтыны туралы басқаларға хабарланбайды. Мысалы, жасырын бақылауды ұйымдастыру үшін өнеркәсіп орындарындағы түрлі қауіпсіздік ережелерінің сақталуын, дүкендер мен супермаркет желісіндегі тауарлардың мерзімі өткені туралы, жасырын казино, бәс тігетін ойын алаңдарын анықтау кезінде пайдаланады.
Қазіргі журналистикада ғылыми зерттеулердің қолданыстағы әдістері мен формалары қарастырылады. Жалпы, көптеген зерттеушілер журналистік дискурстың зерттеу саласы мен жиынтық ақпараттық кеңістікті екі үлкен бағытқа бөледі. Осылайша, А.А. Калмыков журналистік зерттеу әдістемесін қолданудың екі саласын ұсынады.
Бірінші, пәндік аймақтық, әлеуметтік-мәдени және коммуникативті құбылыс ретінде қалыптасқан бұқаралық ақпарат құралдары жүйесімен анықталады. Осы позициядан бастап зерттеу пәні зерттелетін материалға сәйкес әдістемені қолдануды қажет ететін әлеуметтік, саяси және психологиялық ғылымдардың тақырыптарымен шектеледі. Әдетте сұхбаттың социологиялық түрлері, сауалнамалар, статистикалық талдау, үздіксіз іріктеу әдісі және басқалары жиі қолданылады. Бұл тақырыпта жоғарыда аталған ғылыми салалардан алынған жоғары мамандандырылған зерттеу әдістері мен формалары қолданылады. Олардың кейбірі зерттелетін материалға аздап бейімделеді, бірақ олардың көпшілігі алынған нәтижелерді іріктеу, сүзгілеу, жүйелеу және соңғы интерпретациялау әдісін сақтайды.
Екінші пәндік бағыт филология, лингвистика, өнертану, әдебиеттану және басқа көптеген ғылымдардың әдіснамалық құралдарымен эмпирикалық материалдарды жинау мен зерттеуді алдын-ала анықтайтын шығармашылық қызметтің ерекше түрі ретінде зерттеу журналистикасына жатқызылады. Бұл әдістер мәтін құрылымы және дискурстармен ақпараттық кеңістікте шығарылатын және жұмыс істейтін адамның сөйлеу-ойлау қызметінің өнімі ретінде жұмыс атқаруды қамтиды. Тиісінше, осы әдістерді қолдану журналистік қолданбалы мәселелерді шешуге бағытталған - журналистік материалдардың сапасын жақсартуға және журналист кадрларды даярлауға арналған теориялық және әдістемелік ғылыми базаны құруға бағытталады. Осындай зерттеулердің ішінде менеджмент, экономика, медиа құқық, түрлі презентация технологиялары саласындағы журналистикалық жұмыстардың, зерттеулердің, жанрлық дамуын бөліп көрсетуге болады. Журналистік материал (дизайн, жарнама, медиа-маркетинг және тағы басқа) журналистика саласындағы теориялық зерттеу жұмыстары негізінен жоғары оқу орындарында, мамандандырылған факультеттер мен оқу салаларында жүзеге асырылады.
Енді, Қазақстандағы тергеу журналистикасына тоқталсақ. Газет халықтың көзі, құлағы һәм тілі дейді Ахмет Байтұрсынұлы. Тасқа таңба басқандай ғасыр жасап, мың жылдық бойы сақталатын газет немесе баспа журналистикасында да көптеген мәселелер көтеріліп, шешім табады. Мысалы, 2020 жылы 16 маусым Казахстанская Правда газетінде журналист Галина Вологодскаяның Шығыс Қазақстан облысындағы жағдай туралы жазған материалын алуға болады. Мақала тақырыбы Үнсіздік - өліммен тең деп аталады. Өңірдегі мәселені тереңнен қозғаған автор шығармашылығы әділдік іздейді. Аягөз қаласындағы балаларды арнайы тәрбиелеу орталығы тәрбиеленушілерінің қайтыс болуы және ондағы қызметкерлерге қатысты жанжал фактісі балалар құқығын қорғаушы Аружан Саинның құқық қорғау органдарынан қатаң жазаны талап етуіне себеп болды. Журналистің зерттеуіне қарағанда 2020 жылы мамыр айында Аягөздегі балаларға арнайы әлеуметтік қызметтерді ұсыну орталығында заң бұзушылық анықталған. 3 пен 18 жасқа дейінгі туа біткен жүйке-психиатриялық ауруы бар балаларға зорлық-зомбылық көрсетілген. Сәуір айында 4 бірдей бала қайтыс болып, 12 тәрбиеленуші қызылша және өткір ішек ауруымен ауырған. Балалар құқығын қорғаушы Аружан Саин Facebook әлеуметтік желісіндегі парақшасында бұл интернаттағы алғашқы жанжал емес екенін айтып, өткен жылы ды заңсыздықтардың болғанын атап өтті. Балалардың ата-аналары да орталық жағдайларына жиі шағымданатыны белгілі болды. БАҚ саласындағы журналистік тергеп-зерттеу жұмысының нәтижесінде халық наразылығы жоғарғы билік органдарына жеткізілді. Осы жағдайдан кейін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бүкіл елдегі медициналық-әлеуметтік мекемелерді, бірінші кезекте балаларға арналған мекемелерді тексеруді бастады. Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов Шығыс Қазақстан облысы әкімдігіне Аягөз қаласындағы мүгедек балаларға арналған мектеп-интернатын облыс орталығындағы Аймақтық қадағалау және бақылау органдарына беру мәселесін қарастыруды тапсырды.
Қазіргі уақытта ақпарат ағаны сәт сайын жаңарып отырады. Осы сәт сайын оқырман назарына ұсынылып отырған жаңалықтардың барлығы дәйекті дерек пен шындыққа негізделген деп айтуға болмас. Сол үшін зерттеу журналистика саласын фактчекинг журналистика еніп, өз тиімділігін көрсете бастады. Зерттеу қорытындысы арқылы ақпараттың болашағы мен қамтитын мүмкіндігі анықталады.
Фактчек - бұқаралық ақпарат құралындағы манипуляция мен популизмді, түрлі пікір білдіруші спикерлер келтірген деректерді анықтауды көздейді. [10, 11]
Осыдан ширек ғасыр бұрын ақпарат саласына фактчек форматында жұмыс істеу үрдісі келді. Қазір олардың саны әлем бойынша 114-ке жетті. Африка құрлығы, Латын Америкасы, Батыс Еуропа елдерінің өз алдына жеке платформалары жұмыс істейді. Фактчек ресурстарының ең ірі желісі АҚШ-та орналасқан. Саны 30-дан асады. Фактчек Шығыс Еуропа елдері Литва, Польша, Чехия елдерінде бар. Фактчек Грузияда 2014 жылы, Украинада 2015 жылы пайда болды.
2016 жылы Оксфорд сөздігіне сәйкес жыл сөзі пост шындық ұғымы қалыптасты. Ол ақпаратты тұтынудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы
Ақсұңқар Ташпулатова
Диплом жұмыстың тақырыбы:
Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесі
Мамандық 5В041200 - Медиажурналистика
Алматы, 2021
Реферат
Диплом жұмысының тақырыбы: Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесі.
Жұмыс көлемі: 60
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 38
Түйін сөздер: Отандық БАҚ, журналистік зерттеу, фактчек, тергеу журналистикасы.
Жұмыстың мақсаты: Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесіндегі ерекшеліктерді анықтау және сипаттау.
Зерттеу міндеті:
1) Жуналистік зерттеу тарихын зерделеу және отандық тәжірибедегі қолданысына тоқталу;
2) Журналистік зерттеу әдістері мен журналистиканың қоғамға ықпалы;
3) Отандық БАҚ саласындағы журналистердің шығармашылық жұмысын талдау;
Зерттеу пәні: Зерттеу журналистикасының қалыптасуы, дамуы, шетелдік ғалым, журналистердің пікірі мен зерттеу еңбектері. Отандық БАҚ-та қолданылған зерттеу журналистикасы.
Зерттеу әдістері: Жұмыстың басты ерекшелігі - зерттеу журналистикасының теориялық және практикалық тәжірибеде қолданылуы. Ғылыми түсінік, түрлі ғалым және журналист еңбектеріндегі материалдарды жинау және сипаттау, оның түсінігін, қамтитын аумағын және қоршаған ортаға әсері.
Зерттеу ақпараты: Теориялық база бірінші кезекте журналистика саласы, зерттеу журналистикасының басталуы (жолжазба немесе сапарнама), ұлттық журналистиканың тарихы, отандық БАҚ-та жарияланған ақпараттарды талдау болып табылады.
Алынған нәтиже: Ғылыми жұмыстың маңыздылығы оның ережелері мен нәтижелерін журналистік зерттеудің өзекті мәселелерін дамытуға, сондай-ақ тіл қолданысын және халыққа берілген ақпаратты сараптауға мүмкіндік береді.
Қысқаша мәлімет: Диплом жұмысы кіріспe, нeгізгі бөлім, қорытынды және пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тізімінен тұрaды.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Негізгі бөлім:
1. Журналистік зерттеу жүргізу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Журналистік зерттеу бағыттары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .15
1.2. Журналистік зерттеудің шетелдік үлгісі және Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. 23
2. Отандық зерттеу журналистикасының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... .28
2.1 Қазақ журналистикасындағы өзекті тақырыптардың зерттелуі ... ... ... ... .35
2.2 Журналистік зерттеу және әлеуметтік желі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2,3 Ұлттық интернет журналистика және қазіргі журналистік зерттеулер ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
Зeрттeудің өзeктілігі. Адамзат қоғамының үздіксіз дамып, ілгері жылжуы бұқаралық ақпарат құралдары саласының да дамуына тың серпіліс берді. Зерттеушілердің пікірінше журналистік зерттеу жүргізудің 150 жылға жуық тарихы бар. Атап айтсақ, алғашқы зерттеу еңбектері XIX ғасырдың екінші жартысында жарияланған. Ақпарат толқыны қалыптасып үлгермеген уақыттың өзінде авторлар жолжазба немесе сапарнамасында өзі қатысып отырған іске тікелей куәгер ретінде бірінші жақтан баяндайды. Олар бір зерттеу мақаласымен соңына повест немесе романға тең келер еңбек қалдырады. Мұнда автор жазған шығарманың көлеміне ғана емес құндылығына, тарихи дерекке, тілдік көркемдігіне, шындыққа жанасыуына баса назар аудару керетігін байқаймыз.
Журналистік зерттеу дегеніміздің өзі - қарапайым оқырманға мемлекеттегі саяси, экономикалық, мәдени, әлеуметтік және түрлі саладағы күрмеуі қиын түйткілді мәселені түсінікті тілмен анық жеткізу. Жүйелі зерттеу жұмыстары баспасөз саласының беделін көтеріп, өрісін кеңітті. Журналистік зерттеу жұмысы тілдің ерекшелігі, ойдың жеткізілу тәсілі және оқырманға берілу стилі арқылы өзгешеленеді.
Күнделікті бұқаралық ақпарат құралдары бетінен сан түрлі тақырыпта жарияланған ақпарттарды көре аламыз. Осындай көп материалдардың ішінен зерттеу бағытында қалам тербеген журналистер кездеспей жатады. Бұл дегеніміз екінің бірі еркін көсіліп, айшықты тілмен оқырман күткен зерттеуді жаза алмайды дегенді білдіреді. Яғни, халық аудиториясына, оқырман сұранысына қарай ақпарат жеткізу мәселесі басты назарда тұрады.
Алдыңы аға буын журналистерден кейін тізгін жастардың еншісіне тигені белгілі. Әсіресе қазақ тілді журналистердің ізденісі көңіл қуантады. Диплом жұмысын жазу барысында Журналистік зерттеудің отандық тәжірибесіне тоқталатын боламыз. Сайт, газет-журнал, телеарна, радио арқылы оқырмандар жарияланған еңбектің сапасына баға береді. Өзіндік ой қалыптастырып, келесі бір адамға түсінігін жеткізуі де мүмкін. Дұрыс берілмеген ақпарат қоғамға кері әсерін тигізеді. Сондықтан отандық телеарна, радио, газет-журналдарда жарияланатын еңбектердің мазмұнын назардан тыс қалдырмау қажет.
Зeрттeудің мaқсaты мeн міндeттeрі. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты отандық журналистикадағы зерттеу жүргізудің тәсілдері, журналистердің шығармашылық жұмысындағы жіберген қателіктер мен ерекшеліктерді анықтау негіз болады. Ал аталған мақсатқа жету үшін мына міндеттер орындалуы керек:
Журналистік зерттеу жүргізу тарихын зерделеу;
Журналистік зерттеу бағыттары мен ерекшеліктеріне тоқталу;
Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесіне тоқталу;
Қазақ журналистикасындағы өзекті тақырыптардың зерттелуін қарастыру;
Ел ішінде тарайтын телеарналарға шолу жасау;
Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдардың тізімін қарастыру;
Журналистік зерттеудің сипаты мен мәніне пікір білдіру;
Отандық журналистік зерттеулер мен әлемдік тәжірибені салыстыру;
Журналистік зерттеу жүргізу барысында отандық мамандардың жұмысына сараптама жасау;
Зeрттeудің ғылыми жaңaлығы. Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы Журналистік зерттеу жүргізудің отандық тәжірибесін зерделеу, көрерменге ұсынылып келген үздік материалдарды анықтау;
Зeрттeудің тeориялық жәнe әдіснaмaлық нeгіздeрі. Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі жайында журналистік зерттеу жүргізу туралы ғалымдар мен мамандардың еңбектері қолданылады. Сондай-ақ, Қазақстан Ұлттық телеарнасы, АстанаTV, КТК, Хабар, Хабар 24, Еуразия арналарындағы бағдарламалар мен отандық газет-журнал, сайттардағы ақпараттар негіз болады.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспe, нeгізгі бөлім, қорытынды және пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тізімінен тұрaды.
Журналистік зерттеу жүргізу тарихы
Халықты күнделікті ақпаратпен қамтамасы ету үшін барлық мемлекеттерде бұқаралық ақпарат құралдары жұмыс істейді. Олардың негізгі міндеті халыққа қажетті ақпаратты күнделікті жеткізіп отыру. Заман талабына сай ақпараттар легі сағат сайын жаңаруда. Жаңалықты жылдам тарататын сайттар қатарына газет-журналдардың баспа түрінен бөлек ақпараттық сайты да қосылды. Баспасөз беттері арасында халыққа ең жақыны телеарналар екенін айырықша атап өткен жөн. Сондай-ақ, қазіргі уақытта әлеуметтік желінің де өз оқырмандары мен жеке аудиториясы қалыптасып келеді.
Қазіргі журналистік саланы жалпы үш бөлікке бөліп қарауға болады. Олар: көркем-публицистикалық, сараптамалық және ақпараттық. Журналистік зерттеу ертеден қалыптасып дамыған АҚШ-ты алып қарар болсақ, онда журналистика зерттеу журналистикасы және нақты журналистика деп екіге бөлінеді.
Әлем ғалымдарының пайымына сүйенсек журналистік зерттеу тарихының тамыры тереңде жатыр. Сөзімізге дәлел ретінде Стринберг Юханның 1879 жылы жазылған Қызыл бөлме, Золян Эмильдің 1898 жылы тыңшылық қимылын көрсету үшін жазылған Біз жеңеміз, Вольфт Теодордың 1899 жариялаған Осы да саясат болып па? мақалаларын тұңғыш журналистік зерттеуге жатқызуға болады. Десе де, алғашқы жасалған қадам сәтті басталып, Батыс журналистикасы мен әдебиеті дамудың даңғыл жолына түсе қойған жоқ. Америкалық ғалымдар мен журналистер ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында әлеуметтік мәселелерді қозғап жемісті зерттеулер жүргізе бастады. Америкадағы журналистік зерттеудің негізін қалағандардың бірі Клеменс Сэмюэл өз еңбектерін Территориэл этерпрайз газетінде оқырманға ұсынды. Америкадағы ұлттық әдебиеттің қалыптасуына өлшеусіз үлес қосқан ол қаламгерліктен бұрын сан түрлі қызметтің үдесінен шыға білді. Бірде су кемесінің тексерушісі, әріп теруші, газет тілшісі болды. Оның жазу шеберлігіндегі зерттеу ісінің ерекшелігі немесе іздестіруі - дәстүрлі Америка әдебиетінің сапарнама және жолжазба тәсілі арқылы жазылды. 1972 жылы баспадан шыққан Твен Марктың Құпия оқиға атты еңбегінде өзі кездескен оқиғаларға, материалдарға, деректерге талдау жасайды. Өзекті мәселелер көтерілген жұмысы оқырманды өзіне тартты. Қаламгердің сәтті қолданған тәжірибесі оқиғаға өзі де қатысып, бірінші жақтан куәгер ретінде баяндауы жаңалық әкелді.
Аумақтық кәсіпорын редакторы Джо Гудмен өз қызметкерлерінен оларды қорғауға деген сенімділік пен батылдық талап еткен кезде нені меңзегенін білу қиын. Бірақ С. Клеменс, мұнда 1862 жылы тамыз айында күніне 5 доллар жалақы алатын репортер ретінде қабылданды. Ол өзіне айтылған пікірді байыпты түрде қабылдады. Бұл себеп сендіру үшін жеткілікті. Өз мақалаларында жемқор шенеуніктерді, депутаттарды, судьяларды әшкереледі. Көп ұзамай болашақ жазушы Невада штатында өте ықпалды тұлғаға айналды. 1866 жылы мамыр айынан бастап Сан-Францискода шығатын Морнинг қоңырау газетімен серіктес болды. [1]
Күміс үшін күрес қозғалысы орын алған Невада штатындағы жағдай аясында, іскер адамдардың заңсыз іс-әрекеттері, лауазымды тұлғалардың озбырлығын көрсетуде журналистік зерттеу жүргізіліп, ақпарат беру және нақты деректер көрсетілген. Қаламгер еңбегінің ішіне жалпы зерттеу жұмыстарынан бөлек аталған жанр шеңберіндегі шағын зерттеулер де оқырман назарына берілген.
Филология ғылымдарының докторы, академик Қ. Жұмалиев Г. Лессиштің Грекия суреткерлері мен ақылгөйлерінің бір тектілігі туралы тұжырымын дамыта келе: Қазақтың ауыз әдебиеті халықтың дін, философия, этнография, саясат, тәлім-тәрбие, ғылым, тарих сәулесі - бәрінің басы түйіскен үлкен қазына. Мәдениеттің сәбилік дәуірінде дін, философия, этнография, тәлім- тәрбие, ғылым - бәрінің функциясын әдебиет, поэзия атқаратыны әр елдің тарихына тән нәрсе. Қазақ елінің ескіден қалған тарихи, әдеби мұралары да осыны көрсетеді, - дейді. [2, 31]
Қай ұлттың болмасын басына түскен қиындығы, қайғысы, қуанышы сөз арқылы жазылып, тарих бетіне сақталады. Мысалы, атап айтсақ, үкімет пен губернатор арасындағы сыбайластық, көрші шаттардағы түрлі жағдайлар және Морон тегіндегі азаматтардың әрекеттері, Күміс үшін күрестің Калифорния штатындағы қимылы, атқарушы билік органдарының Невада штатындағы қылмысы зерттелген. Автор осы зерттеу еңбегі бойына газет бетіне мақала емес бүкіл бір көркемдік һәм стильдік жүйесі қалыптасқан деректі роман жазып шықты. Өз шығармашылығында автор Твен Марк басқа үзеңгілес әріптестерінен ерекшеленеді. Ол зерттеу жұмыстарында із кесудің тұспалды әдісін және объективті тәсілін қатар қолданады. Тұспалдап іздеу барысында адамдар арасындағы әңгімелер (өсек-аяң, қалжың-әзіл), кен орнында кездескен сан түрлі оқиғалар, жалған жасалған құжаттар назарға алынған. Қаламгер қолданған мысқылдау, мөлшерлеу, тұспалдау тәсілдері оқиғаның бағыт-бағдарын өзгертіп нағыз журналистік зерттеу жүргізуге жол сілтеді. Келелі зерттеу үлгісі объективті әдісте оқиға куәгері, баспасөз бетінде, газеттерде жарияланған ақпарат қиындысы, анықтама, ресми құжаттар, шынайы деректер пайдаланылды. Қаламгер сол уақыттың өзінде ақпарат іздестіру үшін қазіргі кезеңде журналистер жиі пайдаланып жүрген тәсілдерді қолданған. Мысалы, әр түрлі оқиға барысында қаламгер мамандық алмастыру тәсілін табылған деректі нақтылауға, басынан соңына дейін баяндауға қолданады. Невада штатының дамып, гүлденуі Т. Марктың Күміс үшін күрес зерттеуінен басталады. Ол ел назарын өзіне аударып, тың деректердің бетін ашады. Конгресс бекіткен заң жобасы Невада территориясын құру заңына тоқталып өтеді. Автор негізгі тақырыпқа ойысып Невада штатында күмістің ірі шахтасы барын анықтап, 1858 жылы азаматтардың ол жерге өз еріктерімен көшіп барғанын, аз уақыт аралығында табысқа жеткенін айтады. Бір кездері кедей болған Невада штатындағы әкімшілік пен үкімет басшыларының байлық олжалаған іс-әрекеттерін, заңсыздықтарын нақты деректермен көрсетіп береді. Қаламгер кен орнындағы қызмет ауыстыру үрдісіне тоқталды. Мамандық ауыстыру жолында адамдардың эксперт жұмысшы, шахтер, бұрғылаушы, бастықтың көмекшісі сынды жұмыстарды ақша үшін заңсыз алмастырған оқиғаларды терең зерттеп, қоғамдық ортаға салып, халықты елең еткізді. Автор жазған еңбегімен Америка журналистикасында болмаған жаңалық ашты. Ол жеті негізгі дереккөзге сүйенді. Жергілікті эксперт қорытындысы, жеке тәжірибе, сырттай қадағалау, шахта өнімдерінің құрылымы, қаржы құжаттары, тарихи анықтама материалдары, күміс өңдеу технологиялық процесс деп жеке-жеке бөлуге болады.
Романның әр парағынан Бүкіл патша әскері Вилли Старктың бейнесіндегі күрделі тұлға болып көрінеді. Әңгіме Джек Берденнің атынан баяндалады, ол губернатордың көмекшісі болғанға дейін Кроникл газетінің тілшісі болған. Дәл осы кейіпкер автордың асыл ойларының өкілі болып табылады және дәл осы жерде Берден өзінің журналистік зерттеуін жүргізеді, шығарма трагедиямен аяқталады:
Ал қожайын айтты:
Әрқашан бір нәрсе бар. Мен айттым:
- Судья болмауы да мүмкін. Ол айтты:
- Адам күнә жасап, жексұрындықта дүниеге келеді. Оның жолы жөргегінен ұрлықпен басталып, жалғаса береді. Әрқашан бір нәрсе бар.
Ұятыңмен жұмыс істе.
[...] Кішкентай Джек ар-ұжданымен жұмыс істеді, бұл сөзсіз. [3]
Барлық корольдік Шайқас романы, әрине, тергеу журналистикасы бойынша әдістемелік құрал емес, бірақ онымен танысу осы қиын жолға түскісі келетіндерге пайдалы болады.
Жаңа жанрдың әлеуметтік маңыздылығы қозғаған тақырыптарымен ерекшеленді. Мысалы, американдық жазушы Марк Твен шығармаларында қоғам шындығын алаяқтық, ірі қалалардағы еңбек бағамындағы әділетсіздікті жазды. Америкада XIX ғасырдың 20-40 жылдары белсенді түрде дамып келе жатқан өнеркәсіп революциясы ақша табуды мақсат етті. Іскер кәсіпкерлер өздеріне қолайлы жағдай іздей бастады. Солтүстік пен оңтүстік арасындағы Азаматтық соғыс (1861-1865) елдегі құлдықты жойды. Жалдамалы жұмыс күші босап, экономиканың қарқынды дамуына соңғы кедергі алынды. Болашаққа деген үміт пен сенім өзгерді. Бай болу идеясы кәіпкерлерді алға жетелеп, Американы сыбайлас жемқорлық басты.
Журналистік зерттеу жүргізген кітап авторы Твен Марк шығармашылығына арқау болған элементтерді мынадай етіп ретімен көрсетеді:
Бірінші, өзі қалам тербеген тақырыпқа кіріспе, яғни алдымен тақырыпқа бағыт-бағдар көрсетеді. Келесі негізгі бөлімде газет туындыларымен оқырманды таныстырып, өзге актілерді, оқырмандардың құқықтық аспектілерін тілге тиек етеді.
Екінші, халық назарын кен орнындағы жағдайға бұрады. Қаламгер өзі ұстанған күрес жолымен сарапшылар қорытындысын және газет мақалалары арқылы күміс алу технологиясын суреттейді.
Үшінші, кен игеру барысында автордың өзі байқаған деректер жеке тәжірибесі мен куәгерлердің ақпараты бойынша зерттеу жүргізеді. Осы үш бөліктегі жұмысы арқылы қаламгер бірегей журналистік талантын байқатып, із кесушіге тән шеберлігін көрсетеді. Осы қызметі арқылы көптің көкейінде жүрген күрмеуі қиын түйткілдердің тиегін ағытты. Қоғам сұрағына нақты жауап қатқан тиянақты зерттеуі мен ізденісі халық көңілінен шықты. Оның өмірдегі лас әрекеттер мен заңсыздықтарды ашық әшкере сынап, зерттеу жүргізуі көптеген келесі буын жаңа толқынның шығармашылығына тың серпіліс берді.
Журналистік зерттеу тарихының келесі ірі өкілі Флауэр Бенжамин. Ол өз қатарластарынан берік діндарлығы және терең білімімен ерекшеленді. Қаламгердің сыршыл бағыттағы журналистік зерттеулерін оқырман Арена журналынан оқыды. Қоғамдағы теңсіздікті ашық бейнелеген ақ пен қараны, ұлттық моральдің әлісреуін, парақорлық пен жемқорлықты, бай мен кедейдің белгілерін атап өтті. Теңсіздік жайлаған қоғамды өзгертуге күш салды. Осы шақта зерттеуші америкалық журналистер жүрегіне әділет қашанда жеңіске жетеді деген ұлы сенім ұя салды. Қарапайым халықтың қамы үшін журналистер түрлі келеңсіздіктерді сынға алып әшкереледі. Мысалы, медицина саласында елді алдап жалған дәрі-дәрмек өндірісін іске қосқандарға Кольерс журналы қарсылық білдірді. Журналист Адамс Сэмюэль 1905 жылы журналдың 7-қазан күнгі санына Американың ұлы жалған әрекеті атты мақалсын жариялады. Мақалада жалған сапасыз дәрі өндірушілерді қатаң айыптаған. Оның ел қалауынан шыққан дәлелді жұмысының бірі адамдарға таныс, жарнамасы қаптаған дәрілердің өзі науқасты сауықтырудың орнына одан әрі жағдайын қиындатқанын әшкерелейді. Себебі, дәрі құрамында қосымша химиялық заттар мен есірткі мөлшерінің бар екеніне нақты дәлел келтіреді. Нәтижесінде, халық арасында мақала тақырбы тұрақты тіркеске айналып кең тарайды.
Бүгінгі күнге дейін журналистік зерттеулер американдық БАҚ-та өте танымал жанр ретінде қаралады. Рас, соңғы жылдары Роберт мак Чесны немесе Яаап ван Гинникен сияқты қазіргі заманғы бұқаралық ақпарат құралдарының кейбір зерттеушілері батыс елдерінде және, ең алдымен, Америка Құрама Штаттарында журналистика ең қатал еркіндік пен өзін-өзі цензура жағдайында деп тұжырымдайды, бұл оларды тәуелсіз деп санауға мүмкіндік бермейді. [4]
Кольерс журналы 1909 жылы табиғи байлыққа құныққан Аляска Үкіметі заңсыздығына қарсы шығады. Осындай халық байлығын тонауға кіріскендерді қолдап-қорғауға сенатор Баллинжердің араласуы ел ішінде қызу талқыланды. Чикаголық журналист Синклер Эптонның мал соятын цехтағы ауыр жағдайды суреттеп жазған деректі романы Саксес журналында басылды. Журналист Ч. Рассел Эврибодиз журналына 1905 жылы Дүниенің ең алып терісі мақаласын жариялады. Циклді мақалада ірі байлардың кедейлерге жасаған озбырлығы айтылды. Әлі жеткен алып та, шалып та жығады дегендей білікті журналист қалталы байлардың озбыр әрекетін тура әшкереледі. 1907 жылы Жынданған қаржы мақаласын жариялаған журналист Лоусон қоғам алдындағы өз беделін өсірді. Саудада жолы болып, таралым саны күрт өсіп бес жүз мыңға жетті. Осы үрдістің келесі жалғастырушысы Космополитэн журналы болды. Олар бұл сәтті қадамды 1906 жылы наурызда жасады. Журналист Филлипедің Сенат мүшесінің сатқындығы мақаласы арқылы ел ықыласына бөленіп, беделі өсіп, мол табысқа ие болды.
XX ғасырыдың бастапқы кезеңінде журналистика саласында және бір жаңа сипат пайда болды. Ол дегеніміз: газет-журналдарда жарияланған мақалаларға оқырман пікірін беру еді. Бұл іске 1906 жылдан бастап ерекше белсенділік танытқан Эмэрикэн мэгэзин газеті еді. Оқырман тілегін назардан тыс қалдымай олар жіберген сан түрлі пікірлер мен мақалаларды Бұзылған үй айдарында жариялап отырды. Журналистік зерттеу бағытындағы ізденістер мен мақалалар, түрлі еңбектер АҚШ-тан бөлек басқа шет мемлекеттерге де жылдам таралды. Бұл жанрды негізінен сынни немесе әшкерелеуге бағытталғанын айырықша білген жөн. Аталған жанрдың қалыптасуына еңбек сіңірген барлық журналитердің ортақ ерекшелігі - адамдарға тең дәрежеде баға береді. Шындықты бүкпесіз айтып, тепе-теңдікті сақтап, объективті бағыт ұстанады. Олар өздеріне берілген мүмкіндік арқылы қарапайым оқырман атынан сөйлеп, озбырлардың алдауына берілмейді. Сөзімізге нақты мысал ретінде жоғарыда атап өткеніміздей, Вашингтон пост және Вашингтон газеттерінің журналистері Вудворд Боб пен Бернстайн Каолдың сыншыл цикілдік мақалаларын атап өтуге болады. Қос журналист мақалаларының қорытындысы бойынша Никсон Ричард АҚШ президенттігінен кетті және Уотергейт қылмысы әшкереленді.
Уолрафтың әдістері таза емес, бірақ олардың зерттеу журналистикасы үшін таңғажайып тиімділігін мойындауға болмайды. Оның өзі: Мен әдістерімді ақтамаймын. Мен оларды қажет деп санаймын . Міне, біз ең бастысы: тергеуші журналист өз қызметінде мораль мен этикаға жатпайтын нәрсеге жүгінуге құқылы ма? [5]
Қазіргі зерттеушілер назарын Жапония журналистикасындағы Макрейкер журналистердің қызметі, ұстанған бағыты қызықтырады. Көршілес Ресей мемлекетіндегі Совершенно секретно газетінің пайымдауынша сыбайластық, түрлі қылмыстар, жоғары лауазымды тұлғалар тарапынан қысым жасалады. Еуропа елдерінде журналистік зерттеулер тиімді нәтиже көрсетеді. Әлем елдеріндегі жағдайға қарап-ақ журналистік зерттеу жұмыстары сыншыл сипаты басымдыққа ие болып, із-кесуші мақалалар жазылатынын байқауға болады.
ХІХ ғасырдың ортасында Ресей еліндегі журналистика мен әдебиет саласына да зерттеу тәсілімен жазылған туындылар келе бастады. Өз заманындағы халық кездескен мәселелерді көтеріп, сын көзбен қарап, қоғам өмірінен салмақты қорытынды шығарған еңбектер Мултан құрбандығы В. Короленко, Қоқыстағы адамдар, Мәскеу және мәскеуліктер В. Гиляровский, Өрт Ф. Достоевский, Сахалин аралы А. Чехов, Пугачевтің тарихы А. Пушкин туындыларын атауға болады. Аталған қаламгерлер осы шығармалары арқылы із кесуші журналист ретінде артына өшпес мұра қалдырды. Орыс ғалымдары Пугачевтің тарихы атты А. Пушкиннің романын тарихи шындыққа негізделіп, көтерлістің себеп-салдарына тоқталған алғашқы зерттеу бағытындағы туынды деп бағалайды. Зерттеуші онда 1773 жылғы түрлі деректерді, портреттерді, образдарды, куәгерлер мәліметтерін, аңыз-әбсаналарды, декларацияны, тарихи құжаттарды, қолбасшылардың бұйрықтарын, географиялық ақпарат, әскери хаттарды, адамдар өмірбаянын, кең тараған әңгімелерді, анықтамаларды, әзіл-әжуаларды тегіс қамтиды. Оның осынша деректі топтастырып, бір ізге түсіріп, мұқият зерттеуі журналистік зерттеудің тиімді жолын меңгергенін аңғартады. Сондай-ақ, Петерборда 1862 жылы болған өрттің шығу себебін зерттеген Ф. Достоевскийдің Өрт, Сахалин мен Сібірге жер аударылған жандардың азапты өмірі суреттелген А. Чеховтың Сібір өлкесінде, Сахалин аралы сапарнамасы, В. Короленконың 10 ай бойы зерттеп жазған абақтыға жазықсыз қамалған Мултан жеріндегі шаруалар туралы Мултан құрбандығы, В. Гиляровскийдің Гогольдің ізімен, Қоқыстағы адамдар және Мәскеу және мәскеуліктер атты мақалалары журналистік зерттеудің дамуына зор үлес қосты. Осы тектес көлегейленген шындықты ашық, дәйекті зерттеген өшпес туындылар ХІХ ғасырдың басында өмірге келді. Журналистік зерттеулер Московский листок, Русские ведомости, Северное пчела, Новое время, Современник, Русское богатство, Русское слово журналдарында жарияланды. Қысқа мерзімде халық көңілінен шыққан зерттеулер қоғамдық пікірдің қалыптасуына мол әсер етті. Ресейде журналистік зерттеулер қазан төңкерісінен бұрын басталды. Әдеби-мәдени, экономикалық, қоғамдық-саяси журналдар маңызды роль атқарып, салмақты сараптамалар, сыншылдығымен қоғамға күшті ықпал етті.
Ұлы театр реформаторы К.С. Станиславский: Дәннен өсімдік жарып шығатыны сияқты жазушының жеке ойы мен сезімінен оның шығармасы дәл сол сияқты өніп шығады... Осы негізгі, нысананы жаппай қамтып ештеңені қалдырмай өзіне тартатын індетті жазушы міндетінің міндеті деуге... келісейік, - деп дәл осы сәтті хаттап кеткен. [6, 406]
Тұңғиық терең алып мұхит тәрізді журналистика әлемінде үздіксіз арпалыс пен айқас толастамайды. Сезімтал әлем өзіне сені еркісіз баурайды. Сол шыңыраудың тереңіне батып кетпес үшін сізде қарым-қабілет, дара талант, парасатты білім болуы қажет. Өмір жолыңыз ізденіс жолына құрылып, тынымсыз еңбек нәтижесінде мол білімге қол жеткізесіз. Өмірлік мақсатын ізденіс жолына арнаған журналистер сан түрлі тақырыпқа қалам тербеп, қоғамдағы алуан түрлі тақырыпты қозғайды. Барлық іс-әрекетке өз жүрегімен сезініп, баға береді. Парасат биігіндегі кейіпкерлермен жүрек үні үндесіп, сезім шуағына бөленген шабытпен шеберлігін байқатады. Өзіндік қолтаңбасы һәм шеберлігі жоқ автордан көркем туынды тумайтыны анық. Автор әлеуметтік шындықты оқырманға жеткізу үшін түрлі қадамдарға барып көреді. Өзі зерттеуге алып отырған тақырыпты терең зерделейді. Ол басқалар мән бермеген тақырыптарды көрегендікпен көреді. Автор тақырыпты кездейсоқ таңдамайды. Шығармада сөз болатын шындық тақырыпқа арқау болады. Қаламгердің ізденістері, болашақ ойына алған кейіпкерлері, оқырманға жеткізбек болған шындығы бәрі-бәрі қамтылады. Өзі көріп-білген оқиғалар шеңберінде баяндайды. Идеяның ең биік нүктесі тақырыпқа негіз болады. Соны идеялар мен тамаша пікірлер түрлі баспасөз құралдарында күнделікті айтылып жатады.
Халықаралық тәжірибенің келесі бір үлесін Түркия Республикасының бұқаралық ақпарат құралдарынан үйренуімізге болады. Осы тұрғыда профессор, зерттеуші Марат Барманқұловтың Масс-Медиа: Турция-Казахстан мақаласын атап өткен жөн. Мақалада бауырлас елдегі журналистика саласының дамуы жайлы айтылады. Автор түрік телеканалдарының барлығын қосып көргенде ғана олар туралы оймыздың қате болғанын атап өтеді. Барлық қырық телеканалдың ішінде Американың CNN, Германия мен Францияның екі арнасы жұмыс істейтінін, ал қалған 37 арна тек түрік тілінде хабар тарататынына таңданыс білдіріп, қызыға қарайды.
Хасен Оралтай: Радио әкімшілігі газетке қазақ, түркімен, өзбек, қырғыз тілдерін білетін жас журналистерді жұмысқа қабылдайтыны туралы жарнама беріпті. Мен ол кезде НАТО- ның Измир қаласындағы өкілдігінде істейтінмін, Азаттыққа өзім туралы таныстыру қағазымды жібердім. Мені ұйғырлар аяқтан шалып, көп кедергі келтірді. Сөйтіп жүргенде башқұрттың даңықты ғалымы, кезінде Әлихан, Мағжан, Міржақыппен мүдделес болған, заманында Ленинмен де кездескен Ахметзәки Уәлиди мені қолдап, радио әкімшілігіне хат жазыпты. Сосын мені америкалықтар Азаттық радиосының Еуропадағы штаб-пәтері орналасқан Мюнхен қаласына шақырды. Үш ай сынақ мерзімімен жұмысқа алды. [7]
Қилы заманда тау асып, тас басып Қытай елінен Түркияға босып көшкен жұрттың ішінде кеткен Қасен Оралтай тұлғасының орны бөлек. Мақтау мен мадақтан бөлек Азаттық радиосында қызмет атқарған қандасымыздың қызмет жолы, ғылымға сіңірген еңбегі орасан зор. Ол 1933-2010 жылдары жасаған ұлт қайраткері. Түрік, қазақ, ағылшын, неміс тілдерінде еңбек жазған публицист, тарихшы, ұлт азаттық қозғалысын зерттеуші қайраткер. Журналистік зерттеу саласының көрнекті өкілі Қазақ түріктері, Коммунизммен шайқас, Шығыс Түркістан тарихындағы басты мәселелер және Ұлы түрікші Мағжан Жұмабайұлы туралы сүбелі еңбек жазып қалдырды.
Ғаламдық платформадағы журналистика саласы заман үдерісіне қарай дамуда. Әлемдік мәселелерді қозғап, журналистік қағидаларды берік ұстанады. Себебі, жер бетіндегі барлық мемлекеттерде ғаламдық журналистік тәжірибе арқылы мәдени ортасын бағалауға баулиды. Мәселен, әлемдік медианарықта өз орны бар The International Herald Tribune 160 елге таратылып, 35 бөлімде басылады. Газет шығарушысы Данбер Стивен табысқа жету жолын дәстүрінің еуопалық, иесінің америкалық болуымен байланыстырады. Халқаралық журналистика дамып, кемелденіп келеді. Ғаламдық қоғамдастықтың ойлау өресі кеңіп, көзаясы кеңіді. Бұл дегеніміз әлемнің даму бағытын армандайтын, оң өзгерістерге құштар, болашақ қарым-қатынас туралы ойлайтын адамдарды біріктіреді. Халықаралық The International Herald Tribune газеті күніне 22 бет болып басылып шығып, әлемдік ақпаратты оқырманға ұсынады. Мұның өзі халықаралық журналистік бағыт арқылы коммерциялық және шығармашылық табыстарға жетуге болатынын аңғартады.
Журналистік зерттеу тәжірибесіне батыс ғалымдары нақты дерекке сүйенген психологиялық ойлау жүйесі керек деген тұжырым жасайды. Зерттеуші журналист өзі естіп, көріп-білген ақпаратты оқырман алдында дәйекті тілмен баяндап бере алуы керек. Журналистің әр жинаған дерегі үлкен жетістіктің бастауы болады. Бір кірпіштен қаланған адал еңбегі арқылы үлкен ғимарат тұрғызады. Журналистік зерттеудің іргесі қаланған АҚШ-та мынадай қызықты жағдай орын алады. Чикаго қаласында ақша бопсалау, парақорлық күн сайын артады. Десе де, осы мәселе туралы жазуға талпынған қаламгерлерге ешқандай дерек табылмайды. Түйткілді мәселені газет ұжымы мейрамхана ашу арқылы шешеді. Барлық журналистер бухгалтер, бармен, сатушы, даяшы сынды қызмет түрлерін бөліп алады. Келушілерді бейнекамераға жасырын түсіреді. Аз ғана уақыт аралығында тексерушілер мен салықшылардың жеке кәсіпкерлерге қаншалықты кедергі жасағаны анықталады. Парақорлық пен жемқорлықтың көптеген дерегін табады. Жинаған барлық дерек арқылы мақалалар жазылып әкімшілік қызметкерлерін, бюрократтық кедергілер туралы жаңалықтар жариялайды. Зерттеу материалдары жоғары сұранысқа ие болған журналистер марапатқа ұсынылады. Дегенмен, аталған зерттеушілер марапаттан бас тартады. Себебі, өздері жазған мақалалар дәйегі мен дерегі бір арнаға тоғысқан, бұлжымайтын шындыққа негізделгенімен ақпарат табуда кәсіби этикаға сай емес әрекетке барғандарын айтады.
Өйткені, ол материалдарда қазіргі журналистік зерттеу жарияланымдарына қажетті компоненттер, әдіс-тәсілдердің бәрі бар, түпкі мақсат та орындалған. Осы ретте орыс офицері Шоқан Уалиханов Қашқарияға сапарында барлау әрекеттерін де жүргізгенін жасырып қалуға болмайды, яғни кейде журналистика мен барлау органдарының проблеманы зерттеудегі мақсаты мен методикасы бір арнада тоғысып жатады. Ол хақында әрі журналист, әрі барлаушы Б.П. Чехонин Журналистика и разведка кітабында рет-ретімен, астарлы баяндап берген. [8, 145]
Ғалымдар түрлі тәжірибелер арқылы өз ойын дәлелдеп берсе, журналистика саласы адам көңілінде сол ұғым арқылы наным-сенім ұялататындығымен ерекшеленеді. Журналистік зерттеу жанры өте зор жауапкершілікті талап етеді. Таяқтың екі ұшы бар дегендей журналист жауапкершілігімен жазылған мақала оқырман халыққа шынайы деректермен берілсе, лауазымды тұлғалардың да жауапкершілігі аталып өтіледі. Мысалы, адамдардың құқығын қорғайтын полиция қызметкері де қылмысқа баруы мүмкін. Егер олардың қылмысқа барғаны сот арқылы бекітілсе журналит тиісті министрліктен құқық қорғаушыларды қызметке алу жолдарын сұрай алады. Осы істе үкіметтің де, журналистің де жауапкершілігі бар. Баспасөз саласындағы қызметкерлердің жекеменшік немесе мемлекеттік мекемелердегі жұмысында өз ұстанымын берік ұстауына да жауапкершілік қажет.
Журналистік зеттеу тәуелсіз сот жүйесі емес. Ол айыптаушы мен айыпкерді жасаған қылмысына қарай жазалай алмайды. Тек олардың істеген әрекеттеріне сай қоршаған орта мен халыққа тигізген зиянын нақты деректермен көрсетіп беру арқылы өз миссиясын аяқтайды. Журналистік зерттеу мәселенің шешіліу жолын көрсетеді. Десе де, мұнда журналист жеке көзқарасын білдірмеуі тиіс. Журналистік зерттеу арқылы саяси жүйенің қателіктері тізбектеліп, аталған кемшіліктер бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көрсетіледі.
Журналистік зерттеу басқарудың демократиялық жүйесін бекітеді. Төртінші билік баспасөздің жалпы рөлін бір арнаға біріктіреді, - дейді АҚШ публицисы С.Уайсборд.
1776 жылы журналистика практикасына алғаш рет төртінші билік терминін енгізген публицист, саясаткер Эдмунд Бёрк. Бұл термин қазіргі уақытқа дейін көркем-әдеби мақсатта қолданылғанымен, терең зерттеліп, ғылыми тұжырым берілмеді. Осы тұжырымнан-ақ бұл мәселеге мұқиат қарау керек екенін аңғарамыз. Масс-Медиа туралы әңгіме атты кітабында: Төртінші билік концепциясы арқылы журналистер алдамшы дүниелерге көз жеткізіп, барлық жалғандықты бағамдай білуі тиіс, - дейді АҚШ ғалымдары Дж.Мэррил мен Э.Деннис.
Джон Мэррил журнализм саласының көрнекті өкілі оның айтуынша төртінші билік жайлы зерттеуші ғалымдарға мәліметтер жеткіліксіз. Сондықтан дәйекті анықтамалар керек. Теоритег Мэррил Джон: Қоғам БАҚ бәрінен зор күшке ие екенін біледі, бұл өзге қоғамдық күштерге де таныс. БАҚ-тың өзіндік дәрежеде күш-қуаты бар екені белгілі. Сондықтан, асыра сілтеуді қойып, мақтаныш сезіміне сеніп, сорақылықтан аулақ болу қажет дейді.
Төртінші билік ұғымы көршілес Ресей мемлекетінде де бір ізді жолға қойылмаған. Олардың пікірінше төртінші билік тікелей билік, басқарушы мемлекеттік органның қарамағанда деп біледі. Келесі оқырмандардың тобы бұл терминді жанама түрде қолдану жолын демократиялық даму жолындағы елдерде кездеседі деп есептейді. Келесі пікір білдірушілер төртінші билік құралдары мемлекет қарамағына қараса онда ол қалған үш биліктің сойылын соғар құрылымға айналады деп есептейді. Ал, журналистика төртінші билікке айналуы үшін барлық халықтың мұң-мұқтажын, мүддесін қорғауы тиіс. Қоғамда мұндай қайшы пікірлердің туындауы заңды құбылыс.
Француз импрессионизмінің ірі өкілі Пьер-Опост Ренуардын баласы - Жан Ренуардың естелігінде төмендегідей жолдар бар: Қас қарая әкем жұмысын доғаратын, ол электр жарығына қашанда сенімсіздікпен қарайтын. [9, 6] Бұл мысалдан баласының әке туралы айтқан естелігін және адам бойындағы ертеңге деген сенімсіздікті аңғарамыз. Таңнан кешке дейін жұмыс істеген әкенің арманы электр жарығын немесе болашаққа деген үмітін сөндіріп алмауға ұмтылу. Қоғамнан әділдік іздеген, теңдік сұраған бір адамның һәм отбасының тарихы төртінші биліктің жеткен жетістігінің белігісі іспетті.
Қазіргі заманда ақпарат саласы экономикалық-қоғамдық дамудың басты белгісіне айналды. Ақпарат саласының маңыздылығы күн сайын артып, аясы кеңіді. Қоғамға берілген ақпарат адамдарды бір мәліметке сенуге күштемейді, тек жалпы халықтық пікір қалыптастыруға ықпал етеді. Ресей журналистикасын зерттеуші, ғалым Варустин Левтің ойынша жанама тұрпатқа негізделіп, ресмиліктен аулақ болып, ешкімді кекетпейді. Сөз соңында қазіргі БАҚ қоғам бақылаушысы қызметінде екенін түсінеміз.
Азаматтық журналистиканы Адам құқығы жөніндегі еуропа соты бұқаралық күзетші, демократиялық прогрестің эксперті, қорғаушысы, қозғаушы күші деген екен. Сан түрлі пікірден кейін сот жүйесінде атқарушы, басқарушы билік арасындағы тығыз байланыс сөз болады. Осы байланыс аясында зерттеушілер мәселе көтерді. БАҚ арқылы адамдардың ұйымдасқан тобы өз ойларын білдіреді. Осы сәтте журналистика бағыты өз мүмкіндігін, жалпының атынан позициясын білдіріп, мүдделерін қорғайды. Осындай қайшылықтар мен түрлі түсініспеушіліктер салдарынан жеке-жеке топтардың сойылын соққан басылымға айналады.
1.1 Журналистік зерттеу бағыттары мен ерекшеліктері
Журналистік зерттеу саласының бір бағыты Тергеу журналистикасы деп аталады. Тергеу журналистикасы термині соңғы жылдары Қазақстан Республикасында да қолданыла бастады. Сөзсіз, бұл жанр бәрінен көп еңбекті қажет етеді. Журналистік тергеуді екі-үш күнде, тіпті бір аптада жасауға болмайды. Көбіне журналист-тергеу үшін уақыт мөлшері белгіленбейді. Бірақ, мұндай материалдың бағасы әдеттегі журналистік төлемдерден басқаша есептеледі. Дәл осындай материалдар телеарнаның атын шығарады, көрермендер саны мен арнаның рейтингін арттырады.
Әдетте, тергеу материалдарының тақырыптары, төтенше жағдайлар мен жағымсыз, қайғылы оқиғалар, зорлық-зомбылық, қылмыстық әрекеттер, сыбайлас жемқорлық фактілері, қаржылық алаяқтық, биліктің жауапсыздығы сияқты тақырыптарды қамтиды. Журналистер қылмыстық аймақты көзбен көріп, дәлел жинақтайды. Іс-жүзінде журналистік тергеу қазіргі қоғам үшін қажет және маңызды процесс болып табылады. Бұрынғы уақытта журналистикадағы журналистік тергеу ұғымы іс жүзінде дербес болмады. Сондықтан, сол кездегі журналист тергеушілер, ең алдымен, қоғамдық өмірдің күнделікті мәселелерін талдауға байланысты материалдар жинады. Бүгінгі таңда тергеу журналистикасы өзін-өзі көбірек бекітеді, өзіндік қызмет ету құралдары мен әдістерін қолданады. Қазіргі тергеу журналистикасы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін қалыптасты. Журналистік тергеудің мақсаты шындықты жасырғысы келген азаматтардан оны іздеуден басқа жолы жоқ екенін аңғартады. Барлық уақытта шын ақпараттың жария болуы қоғам алдында әртүрлі лауазымды адамдар үшін өте жағымсыз әсер етеді. Сондықтан да, тәуелсіздік жылдарына дейін журналистика кеңес адамының идеалистік өмір салтын көбірек насихаттады, оларды әртүрлі жағымсыз оқиғалардан сақтады. Бұдан бөлек, бәріне тыйым салынды журналистік тергеу арнайы жанр ретінде қарастырылмады. Ол уақытта тек ұсақ әлеуметтік проблемаларды ғана қамтыды.
XIX ғасырда тергеу журналистикасы орыс жазушыларының шығармаларынан бастау алады. Мысалы А. Пушкиннің Пугачев көтерілісінің тарихы деп атауға болады. Ол материал жазу үшін әртүрлі құжаттармен терең жұмыс істеп, тарихи мұрағат жазбаларын зерттеді. Сондай-ақ, Н. Лесков Санкт-Петербург қаласында орын алған өрт апаттарын зерттеді. Әрине, бұл деректі прозаны сөздің тура мағынасында тергеу деп атауға болмайды. Алайда, әлеуметтік маңызды оқиғаларды терең талдауды көздейтін әдіс болашақта ресейлік тергеу журналистикасын қазіргі дәрежеге жеткізді.
Журналистік тергеу барысында ақпарат жинау үшін эксперимент, құжаттармен жұмыс, сұхбаттасу, бақылау әдістері қолданылады. Тергеуші журналист сенімді ақпарат алу үшін жоқ дегенде ақпарат жинаудың екі әдісін пайдалануы тиіс. Ең тиімді әдістердің бірі бақылау әдісі. Тергеу журналисті жағдайды ашық және жасырын түрде бақылай алады. Жасырын жағдайда репортер өз бақылауының нақты мақсатын қоршаған ортасына сездірмейді. Журналистік материал дайындауға арналған ақпарат жинайтыны туралы басқаларға хабарланбайды. Мысалы, жасырын бақылауды ұйымдастыру үшін өнеркәсіп орындарындағы түрлі қауіпсіздік ережелерінің сақталуын, дүкендер мен супермаркет желісіндегі тауарлардың мерзімі өткені туралы, жасырын казино, бәс тігетін ойын алаңдарын анықтау кезінде пайдаланады.
Қазіргі журналистикада ғылыми зерттеулердің қолданыстағы әдістері мен формалары қарастырылады. Жалпы, көптеген зерттеушілер журналистік дискурстың зерттеу саласы мен жиынтық ақпараттық кеңістікті екі үлкен бағытқа бөледі. Осылайша, А.А. Калмыков журналистік зерттеу әдістемесін қолданудың екі саласын ұсынады.
Бірінші, пәндік аймақтық, әлеуметтік-мәдени және коммуникативті құбылыс ретінде қалыптасқан бұқаралық ақпарат құралдары жүйесімен анықталады. Осы позициядан бастап зерттеу пәні зерттелетін материалға сәйкес әдістемені қолдануды қажет ететін әлеуметтік, саяси және психологиялық ғылымдардың тақырыптарымен шектеледі. Әдетте сұхбаттың социологиялық түрлері, сауалнамалар, статистикалық талдау, үздіксіз іріктеу әдісі және басқалары жиі қолданылады. Бұл тақырыпта жоғарыда аталған ғылыми салалардан алынған жоғары мамандандырылған зерттеу әдістері мен формалары қолданылады. Олардың кейбірі зерттелетін материалға аздап бейімделеді, бірақ олардың көпшілігі алынған нәтижелерді іріктеу, сүзгілеу, жүйелеу және соңғы интерпретациялау әдісін сақтайды.
Екінші пәндік бағыт филология, лингвистика, өнертану, әдебиеттану және басқа көптеген ғылымдардың әдіснамалық құралдарымен эмпирикалық материалдарды жинау мен зерттеуді алдын-ала анықтайтын шығармашылық қызметтің ерекше түрі ретінде зерттеу журналистикасына жатқызылады. Бұл әдістер мәтін құрылымы және дискурстармен ақпараттық кеңістікте шығарылатын және жұмыс істейтін адамның сөйлеу-ойлау қызметінің өнімі ретінде жұмыс атқаруды қамтиды. Тиісінше, осы әдістерді қолдану журналистік қолданбалы мәселелерді шешуге бағытталған - журналистік материалдардың сапасын жақсартуға және журналист кадрларды даярлауға арналған теориялық және әдістемелік ғылыми базаны құруға бағытталады. Осындай зерттеулердің ішінде менеджмент, экономика, медиа құқық, түрлі презентация технологиялары саласындағы журналистикалық жұмыстардың, зерттеулердің, жанрлық дамуын бөліп көрсетуге болады. Журналистік материал (дизайн, жарнама, медиа-маркетинг және тағы басқа) журналистика саласындағы теориялық зерттеу жұмыстары негізінен жоғары оқу орындарында, мамандандырылған факультеттер мен оқу салаларында жүзеге асырылады.
Енді, Қазақстандағы тергеу журналистикасына тоқталсақ. Газет халықтың көзі, құлағы һәм тілі дейді Ахмет Байтұрсынұлы. Тасқа таңба басқандай ғасыр жасап, мың жылдық бойы сақталатын газет немесе баспа журналистикасында да көптеген мәселелер көтеріліп, шешім табады. Мысалы, 2020 жылы 16 маусым Казахстанская Правда газетінде журналист Галина Вологодскаяның Шығыс Қазақстан облысындағы жағдай туралы жазған материалын алуға болады. Мақала тақырыбы Үнсіздік - өліммен тең деп аталады. Өңірдегі мәселені тереңнен қозғаған автор шығармашылығы әділдік іздейді. Аягөз қаласындағы балаларды арнайы тәрбиелеу орталығы тәрбиеленушілерінің қайтыс болуы және ондағы қызметкерлерге қатысты жанжал фактісі балалар құқығын қорғаушы Аружан Саинның құқық қорғау органдарынан қатаң жазаны талап етуіне себеп болды. Журналистің зерттеуіне қарағанда 2020 жылы мамыр айында Аягөздегі балаларға арнайы әлеуметтік қызметтерді ұсыну орталығында заң бұзушылық анықталған. 3 пен 18 жасқа дейінгі туа біткен жүйке-психиатриялық ауруы бар балаларға зорлық-зомбылық көрсетілген. Сәуір айында 4 бірдей бала қайтыс болып, 12 тәрбиеленуші қызылша және өткір ішек ауруымен ауырған. Балалар құқығын қорғаушы Аружан Саин Facebook әлеуметтік желісіндегі парақшасында бұл интернаттағы алғашқы жанжал емес екенін айтып, өткен жылы ды заңсыздықтардың болғанын атап өтті. Балалардың ата-аналары да орталық жағдайларына жиі шағымданатыны белгілі болды. БАҚ саласындағы журналистік тергеп-зерттеу жұмысының нәтижесінде халық наразылығы жоғарғы билік органдарына жеткізілді. Осы жағдайдан кейін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бүкіл елдегі медициналық-әлеуметтік мекемелерді, бірінші кезекте балаларға арналған мекемелерді тексеруді бастады. Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов Шығыс Қазақстан облысы әкімдігіне Аягөз қаласындағы мүгедек балаларға арналған мектеп-интернатын облыс орталығындағы Аймақтық қадағалау және бақылау органдарына беру мәселесін қарастыруды тапсырды.
Қазіргі уақытта ақпарат ағаны сәт сайын жаңарып отырады. Осы сәт сайын оқырман назарына ұсынылып отырған жаңалықтардың барлығы дәйекті дерек пен шындыққа негізделген деп айтуға болмас. Сол үшін зерттеу журналистика саласын фактчекинг журналистика еніп, өз тиімділігін көрсете бастады. Зерттеу қорытындысы арқылы ақпараттың болашағы мен қамтитын мүмкіндігі анықталады.
Фактчек - бұқаралық ақпарат құралындағы манипуляция мен популизмді, түрлі пікір білдіруші спикерлер келтірген деректерді анықтауды көздейді. [10, 11]
Осыдан ширек ғасыр бұрын ақпарат саласына фактчек форматында жұмыс істеу үрдісі келді. Қазір олардың саны әлем бойынша 114-ке жетті. Африка құрлығы, Латын Америкасы, Батыс Еуропа елдерінің өз алдына жеке платформалары жұмыс істейді. Фактчек ресурстарының ең ірі желісі АҚШ-та орналасқан. Саны 30-дан асады. Фактчек Шығыс Еуропа елдері Литва, Польша, Чехия елдерінде бар. Фактчек Грузияда 2014 жылы, Украинада 2015 жылы пайда болды.
2016 жылы Оксфорд сөздігіне сәйкес жыл сөзі пост шындық ұғымы қалыптасты. Ол ақпаратты тұтынудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz