Халел Досмұхамедовтың еңбектері
Мазмұны
Кіріспе 2
1 Халел Досмұхамедовтың өмірі мен қызметі 7
1.1 Х.Досмұхамедовтың - еңбек жолы 7
1.2 Х.Досмұхамедов - Алаш қозғалысының ірі тарихи тұлғасы 18
2 Халел Досмұхамедовтың еңбектері 30
2.1 Х.Досмұхамедов рухани мұрасы 30
2.1 Қазақтың саяси зиялылары және Халел Досмұхамедов 49
Қорытынды 68
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 71
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Қазіргі уақытта өткен мен қазіргі арасындағы тарихи байланысты зерттеу маңызды ғылыми және танымдық мағынаға ие. Қазақ халқының тарихында ең бір өзекті әрі күрделі, қарама-қайшылықтарға толы - Алаш қайраткерлерінің өмірбаянының толығымен зерттеу мәселесі болып табылады.
Қоғам және мемлекет қайраткері энциклопедист - ғалым, профессор Халел Досмұхамедұлының көптеген зерттеу еңбектерінің бірінде: Бұл дүниеде түрлі данышпан, шешендер, шеберлер, батырлар, ақындар көп өткен. Осындай адамдар өзіміздің қазақ арасында да аз болмаған. Өз жұртына жұмыс қылып, еңбегі сіңірген адамдарды қадірлеу - елдіктің белгісі, -деп көрсеткен екен. Әділетіне жүгінсек, тәуелсіз ел тұғырының биік болуы үшін жан аямай еңбек еткен Халел Досмұхамедов сынды біртуар азаматтардың рухын еске алып, есімін қастерлеу, әрі оны туғанына 140 жыл толып отырған шақта Дара тұлға деп ұлығылау бәрімізге ортақ парыз болуға тиісті.
Қазақ ұлтының бүгінгі жарқын болашағын аянбай еңбек еткен Алаш зиялыларының қатарында Халел Досмұхамедовтың есімі жарқырап көрінеді. Алаш идеясы бастарын біріктірген осынау саңлақтарымыз қоғамдық және саяси өміріміздің әр саласында еңбек етіп, сол арқылы түптің түбінде ұлттық тәуелсіздігімізге қол жеткізуге талпынды.
Халел Досмұхамедовтың мұрасы баспасөз беттерінде, оқулықтарда көптеп айтыла бермейді. Отандық тарихымызда әлі де сырлары ашылмаған, көптеп көңіл бөлетін тұстары аз емес. Халел Досмұхамедовтың мұрасын зерттеу, тұлғасын тану біздер үшін парыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Большевиктік ұрандар мен социалистік идеяны қабылдамаған, азамат соғысы жылдары кеңес билігіне қарсы тұрған Алаш зиялыларының өмірін, қоғамдық-саяси қызметін, жалпы Алаш партиясының тарихын зерттеуге кеңестік дәуірде мемлекеттік деңгейде тыйым салынды. Бұл 1930 жылдардан 1980 жылдардың соңына дейін сақталды. Сталиндік қуғын-сүргін жылдары қазақ зиялыларының халық жауы деген жаламен сотталып, тіпті сотсыз атылғаны тарихта мәлім. Сондықтан Алаш зиялылары туралы қатарында Халел Досмұхамедұлы болған жетекші қайраткері туралы жазуға, зерттеуге болмады, олар туралы шындық айтылмады. Халел Досмұхамедұлы 1958 жылы толық ақталғанынан қарамастан, бұл жағдай ұзақ уақыт бойы сақталып келді, тек тәуелсіздік алған жылдардан бастап көптеген арнайы зерттеулер жарық көрді. Қайта құру кезеңінде қайраткер туралы алғашқы жазылған, 1984 жылы Қазақстан баспасынан жарық көрген Алғашқы қазақ дәрігерлері атты шағын кітапша жарыққа шықты.
1991-1992 жж. Халел Досмұхамедовтың кезінде өзі жазып, басып шығарған Исатай-Махамбет, Аламан [1] атты жинақтары қайтадан басылып шықты. 1993 жылы Алматыда, 1994 жылы Атырау қаласында Халел Досмұхамедовтың туғанына 110 жыл толуына арналған ғылыми-теориялық конференицялар өткізілді. Бұл шаралардың барлығы Халел Досмұхамедовтың ғылыми мұрасын зерттеуге, дәріптеуге арналған алғашқы маңызды шаралар болды.
Исатай-Махамбет (1925) [2] атты шағын кітап, бүгінгі өлшемдермен қарағанда, - сауатты оқырманға беретін әсер, ойы мол дүние. Кітапқа жазылған алғысөздер және тиісті ғылыми түсініктемелер классик ақынымыздың өмірбаяндық шығармашылығына да, шығармаларына да өз сәулесін түсіреді. Бұл басылым бүгінгі таңда көп қолданылып, зерттелген шығармалар тәрізді болғандықтан кейінгі ізденушілер оған көңіл айдаруды азайтқан сияқты. Алайда Махамбет шығармаларының жаңа басылымдарын дайындауда түпнұсқа ретіндегі Х.Досмұхамедұлының кіпаптарымен салыстырған жөн. Өйткені Махамбеттің соңғы басылымдарында баспалар тарапынан еркіндіктер көп кеткен. Сол тәрізді Исатай-Махамбеттің өмірбаяндық мәліметтері мен қоғамдық, шығармашылық қызметтері туралы зерттеулерде Халел Тосмұхамедұлының Исатай - Махабет атты кітабына мұқия көңіл бөлу де теріс болмас еді. Өйткен осы басылымда Исатай өмірі мен Махамбет шығармашылығының сыдырта оқудан көзге ілінбей қалған мәліметтері аз емес.
Қазақ қоғамдық санасында үлкен орны бар мемлекет және қоғам қайраткері, ірі ғалым Халел Досмұхамедұлы туралы еліміздің көрнекті қаламгерлері мен ғалымдары Ғ.Қабдолқайырұлы [3], Ғ.Әнес [4], А.Мектепов [5] біраз мақалалар мен ғылыми еңбектер жазды.
Осы еңбектерде Х.Досмұхамедұлының азамат ретінде қалыптасуына әсер еткен ұстаздары - әлемге әйгілі ірі ғаламдар: И.П.Павлов, В.Бартольд, В.Радлов, Бодуэн де Куртенье т.б.туралы деректі мәліметтер бар. Оны латын тіліне қоса түрік, парсы, араб,орыс, неміс, француз тілдерін меңгерген, осы тілдерде еркін сөйлеп, оқып жаза білген талантты жас ғалым ретінде сыйлаған. әсіресе, қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы зиялы қауым Халел Досмұхамедұлын лингвисть, фольклористь, тарихшы-этнограф, шебер аудармашы ретінде білген.
Елбасы Н.Назарбаев өзінің Тарих толқынында кітабының Алаш мұрасы және осы заман атты тарауында: Ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жақып Ақпаев, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышпаев, Бақытжан Қаратаев, Халел және Жанша Досмұхамедовтер және басқалары - негізінен Петербург, Мәскеу, Варшава, Қазан, Омбы мен Орынбор жоғары оқу орындары, училищелерінің түлектері [6, 157 б.] - деп Алаш зиялыларының сауаттылығына, интеллектуальды әлеуетіне әділ баға берген еді.
Қазіргі уақытта саяси қуғын-сүргін мәселелеріне және жалпы туған өлкенің тарихына әлеуметтік қызығушылық артты, сондықтан осы тақырып саласындағы ғылыми еңбектер жанданды. Сондай-ақ, бірнеше онжылдықтар бойы барлық кеңестік қоғамды қудалаған осы саяси репрессияның себептері мен ерекшеліктерін анықтау маңызды. Көптеген бұрынғы ГУЛАГ тұтқындары, атылған мен лагерлерде болған зиялылардың балалары мен немерелері әлі күнге дейін барлық шыңдықты біле алмайды. Тарихи дәуірдің халық үшін белгілі бір ауық кезеңінде, тарих сахнасына ұлт болашағы үшін аз ғана күрескерлер тобы шығады. Олар өздеріне халық бұқарасын тартып, соңынан ілестіріп, күрес жолына түседі. Бұл оларды біріктіруге, күресуге, жасауға, құруға мәжбүрлейді. Тарихымызда мұндай мысалдар көп. Бұл адамдарға Алаш партиясының көшбасшыларын да жатқызуға болады. Интеллигенцияның рөлі барлық уақытта өте маңызды болды, ол ХХ ғасырдың басында өте маңызды болды. Бұл мәселені қазақстандық тарихшылар белсенді зерттеді: ол К.Нұрпейісовтің Алаш һәм Алашорда [7] , М. Қойгелдиев Алаш қозғалысы [8], Т.Жұртбай Ұраным-Алаш [9], Д.А. Аманжолова Алаш: исторический смысл демократического выбора [10] және т.б. ғылыми еңбектерінде жарық көрді.
Қорғансыз елінің қамын ойлап бастарын қауіп-қатерге тігіп, бес облыстан жиылған қазақтың зиялылары Әлихан Бөкейханов, Жаһанша Сейдалин, Бақытжан Қаратаев, жетісулық Барлыбек Сырттанұлы, торғайлық Міржақып Дулатұлы 1905 жылдың желтоқсан айында Теке қаласында Ресейдегі кадеттер партиясының үлгісімен ұлттық саяси ұйым құруға әрекет жасағанда араларында студент Халел де бар еді. Кешікпей патша өкіметіне қарсы бас көтерген Ресей жұмысшыларының әрекетінен түк шықпай, аяусыз басып-жаншылып, елде қуғын-сүргін басталды - деп Досмұхамедов Халел атты еңбегінде Ш.Тілеубаев [12, 142 б.].
Барлық Қырғыз облыстары РСФСР-дің Халық Комиссарлары кеңесі тағайындайтын Әскери революциялық комитетінің басқаруында болады. Сондықтан Алаш Орданың Қырғыз (Қазақ) Ревкомына қосылуы, Халық Комиссарлары Кеңесінің құрамына Алашорданың біраз мүшелерін қабылдау арқылы болуы мүмкін. 1919 жылдың 20-желтоқсанына дейін Кеңес үкіметі жағына шыққан Батыс Алашорда мүшелеріне Қырғыз Ревкомы олардың қауіпсіздігі мен жеке құқықтарына ешкімнің қол сұқпайтынына кепілдік береді - деп атап көрсетіледі. Ал Х.Досмұхамедов осы Батыс Алашорда үкіметінің басшыларының бірі болған еді деп С.Өзбекұлы Арыстары Алаштың: тарихи очерктер еңбегінде жазады [11, 51 б.].
Алайда дәрігер Халел Досмұхамедұлы туралы аз-кем дерек берілгені үшін бұл еңбек дүкендерден жиналып алынған болатын. Қоғамдағы саяси қыспақ аз да болса бәсеңдегенімен, Халел Досмұхамедов сияқты қазақ зиялыларының еңбектері сонда да жарыққа шықпай, 1980 жылдардың аяғына дейін кітапханалардың арнайы қорында құрып астында ұсталды. Тіпті қайраткердің туғанына 100 жыл толған мерейтойлық кезеңде де ол туралы жазу мүмкіндігі болмады. Әрине, Қазақстан тәуелсіздік алып, өз алдына ел болғаннан кейін Х.Досмұхамедовтің туған жерінде ескерткіш қойылып, Атырау университетіне, Алматы мен Атырау қалаларындағы бас көшелерге есімі берілді.
Қорыта келгенде, қазақстандық тарихнамада Халел Досмұхамедов қазақ автономиялық қозғалысының басқа басқшыларының қызметі ұзақ уақыт бойы бір жақты теріс бағаланғаны белгілі. Алайда 1980-шы жылдардың соңынан бастап бұрын жабық мұрағат көздеріне қол жеткізу ашылды, тарихшылар мен публицистердің зерттеу қызметі жандандырылды. Нәтижесінде Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Жаһанша және Халел Досмұхамедовтар, Мұстафа Шоқай және басқалар сияқты көрнекті өкілдерінің саяси өмірбаянына және тағдырына жаңа жарық түсіретін жұмыстар пайда болды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты: Алаш қайраткері Халел Досмұхамедовтың ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси қызметін зерттеу және Қазақ саяси элитасының қалыптасуындағы Халел Досмұхамедовтың қосқан үлесін зерделеу болып саналады.
Осыған орай мына міндеттер орындалады:
- Халел Досмұхамедовтың өмірбаяны, еңбек жолының алғашқы кезеңдерін зерттеу;
- ХХ ғасыр басындағы Халел Досмұхамедовтың Алаш ордадағы қоғамдық саяси қызметінің рөлін айқындау;
- Халел Досмұхамедовтың рухани мұрасы (газет беттерінде жарық көрген мақалалары, еңбектері, әдеби шығармаларын) талдау;
- Халел Досмұхамедовтың Қазақтың саяси зиялыларымен қарым-қатынасын зерделеу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Халел Досмұхамедовтың өмір жолына және қоғам қайраткері ретінде жазылған зерттеулер және оның рухани мұрасы
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Отандық тарихымыздағы Халел Досмұхамедовтың орны.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Жұмыстың негізіне тәуелсіздікті алғаннан кейін жарық көрген Халел Досмұхамедовтың еңбектері, жеке зерттеулері және баспасөз материалдары алынды. Сонымен қатар, Алаш партиясының бағдарламасы, Алаш қозғалысына қатысты жарыққа шыққан құжаттар жинақтары. Х.Досмұхамедовтың Таңдамалы еңбектері, Алаш зиялылары туралы жазылған тарихшылардың еңбектері, Алашорданың Батыс бөлімшесі туралы мақалар, арнайы зерттеулер негізге алынды.
Халел Досмұхамедов қазақ халқының әдебиет қорына теңдесіз еңбек қалдырып кетті. Таңдамалы еңбектерінде жарық көрген Қазақ халқының әдебиеті мақаласында Аңыздар да (предания) саны жағынан аса мол, мазмұны алуан түрлі. Аңыздар түрлі тарихта аты белгілі кісілерге, құрылыс, қала, қорымдарға және т.б., әлдебір ру, ата не тұтас тайпа немесе қайсыбір оқиғаларға байланысты болып келеді. Қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ және басқа түркі тектес халықтардың шығуы туралы аңыздар, Шыңғыс хан, Жошы хан, Жәнібек хан, Жиренше, Асан Қайғы, Қазтуған және басқа тарихи болған немесе аты аңызға айналған тұлғалар туралы аңыздар да алуан түрлі және олар қазақтың немесе өзге бір түркі халқының тарихын жазуда үлкен демесін бола алады. Бұхарадағы Көгілташтын салынуы, Қазығұрт тауы, Байтақтам, Қорқыт Ата - деп анықтап дәлел көрсетеді Таңдамалылар еңбегінде[13, 54 б.] .
Халел Досмұхамедов көп тіл білген, яғни жеті жұрттың тілін меңгеруге күш салғаны, оған мұрша-мүмкіндігі болғаны да осы Петербургте оқыған студенттік кезі еді. Ол алдымен ана тілін сүйді, қадірледі. Тіл - жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел ел болмайды. Мәдениетке ұмтылған жұрттың алдымен тілі өзгермекші ... Тілінен айырылған жұрт - жойылған жұрт, дейді ғалым-дәрігер. Ал оның мына бір тарихи жазбасы тура бүгінгіге бағытталғандай әсер қалдырады: Ата тілін жақсы біле тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, бұл - сүйініш. Ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлеген, бұл - күйініш. Ана тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей беру зор қате. Бұл оқығандардың һәм оқушылардың есінен шықпау керек [13, 262 б.].
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі: Объективтілік, тарихылық, жүйелілік, салыстырмалық және талдау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық-аумақтық шеңбері: ХХ ғасырдың басы (20-40 жылдар) аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қоғам қайраткері, Халел Досмұхамедовқа байланысты зерттеулерді, Халел Досмұхамедовтың рухани мұрасын бір жүйеге келтіру жинақтау болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы: Дипломдық жұмысым тек қана теориялық жағынан емес, практикалық жағынан да қолдануға болады. Халел Досмұхамедов жайлы зерттеулер жоғары оқу орындарында қолдануға болады және мектеп оқушыларына қосымша курс ретінде жүргізуге болады. Менің дипломдық жұмысыма байланысты ұсынысым: тоғызыншы және оныншы сынып арасында Алаш қайраткері: Халел Досмұхамедов мұрасы атты қосымша курс өткізілсе деймін. Бұл қосымшада Қазақ халқының біртуар азаматы Халел Досмұхамедовтың өмір жолы, мединицаға қосқан үлесінен бастау алып, Алаш қайраткерлігі жолындағы байланысты мағұлматтар беруге болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Әр тарау бөлімшеден екі бөлімшеден бар.
Негізгі бөлімнің бірінші бөлімінде Халел Досмұхедовтың отбасы, шыққан тегі, қоғам қайраткері ретінде сіңірген еңбегі жазылды;
Жұмыстың екінші бөлімінде Халел Досмұхамедовтың рухани мұрасы және Алаш үкіметіне байланысты талдаулар жинақталған;
Қорытынды да жалпы осы тақырыпқа байланысты түйінді ой. Дипломдық жұмысқа байланысты ұсыным айтылған.
Халел Досмұхамедовтың өмірі мен қызметі
1.1 Х.Досмұхамедовтың - еңбек жолы
Қаншама ұстамдылықпен және сыпайылықпен жүргізілсе де, ассимиляциялық саясаттың жүйесі бәрібір қысым көрсетусіз, бәз бір ұлыстық құқығын шектеу жүзеге аспайды, сондықтан да ол екінің біріне ұнай қоймайды. Бірақ етек жая бастаған доктринадағы әсіре марапаттауды, тек пайдалы екендігін ғана жалау ететін ниет аңғара отырып, біз бір ұлттық екіншісіне жұтылу саясатын біздің қоғамымыздағы орыстандыру саясатын - елге орыстандыру деген сөзді орыстардың империядағы өз ұлыстарды жұтуы мағынасында түсінетін болсақ - ақтап алудың еш ретін таппаймыз [1, 114 б.].
Халел Досмұхамедов 1883 жылы 24 сәуірде Атырау облысы Қызылқоғам ауданы Тайсойған құмында дүниеге келген. Қазақстандағы Алаш қозғалысының қайратері, дәрігер, ұстаз, ғалым. 1894 жылы Орал әскери-реальдық училишесінің дайындық класына қабылданып, оны 1902 жылы үздік бітірді. Осы жылы жоғары оқу орнына оқуға түсу үшін даярлық класында оқыды. 1903 жылы Санкт-Петербургтері Императорлық әскери медициналық академиясына латын тілінен қосымша емтихан тапсырып, оқуға түсті [3, 14 б.].
Орал қаласының Батыс Қазақстан облыстық мұражайының қорында 26318-В құжатында Халел Досмұхамедовтың 9 маусым 1903 жылы жазған Санкт-Петербург Императорлық әскери медицина академиясына өтініші бар және оқу орнына жіберілген құжаттар тізімі тіркелген.
Орал әскери-реалды училищесін бітірген туралы аттестат және әзірлік класын бітірген бағалары берілген;
Туу туралы куәлік (анықтама);
Әскери қызметін өтеу жөніндегі анықтамасы;
Барлық құжаттарының көшірмесі;
дана суреті.
Осы жылдың қыркүйегінде Халел Досмұхамедов Санкт-Петербург Императорлық әскери медицина академиясына студент болып оқуға қабылданады. Студенттік шағында Орал облыстық земстволық стипедия тағайындалған.
1908 жылы 2-інгі желтоқсанында Халел Досмұхамедовтың Тоқтыбаева Сағира Жармағалиқызына үйденгені жөнінде анықтама құжаты тіркелген. Сағира-18 жаста, Халел-25 жаста делінген [3, 15-16 бб.].
Сонымен қатар Халелдің оқу орнына жазған өтініштері бар, үйленуге рұқсат сұраған, жас семьяға бөлме сұраған, стипендия туралы жазылған, Бұл өтініштерінің бәрі де қанағаттандырылған. Стипедияны Сағираның әкесі 6 ауыл старшинасы ай сайын 50 рубль мөлшерінде Халел Досмұхамедовке төлеп тұрады делінген. Барлық стипендия 90 рубль деп белгіленген.
Сонымен қатар 5 жыл бойына оқытылған сабақтары мен өткен практикаларының бағалары қойылған анықтама қағазы - выпускное бар.
Ал медицина академиясының дипломы Халел Досмұхамедовтің қолына әскери борышын және практикасын толық аяқталған соң берілетіні айтылған.
Халел Досмұхамедовтің студенттік өмірі империяның саяси толқуларға толы кезеңімен тұстас келіп, оның саяси білімін жетілдіріп, қалыптасуына әсер етті. Осы жылдары ел ішінде үгіт-насихат жүргіліп, жергілікті Фикер, Уральский листок газеттеріне мақалалар жазып болып жатқан саяси толқулардың мән-жайын халыққа түсіндіріп отырды. 1905 жылы Орал қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде Ресей кадеттері партиясының жергілікті бөлімшесі есепті құралған Қазақ конститутциялық-демократиялық партиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне Б. Қаратаев, М.Бақтыгереевмен бірге сайланды. 1909 жылы академияны үздік дәрежелі дәргер атағымен бітіріп, офицер ретңнде келісімді мерзімге әскери міндетін өтеуге жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-інші Түркістан, 2-інші Орал қзақ-орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәргерлік өтеуге жіберілді. Осы жылдары Орал қалалық ауруханасында бір жыл мамандандыру курсын өтеді. 1912-1913 жылы 1915 жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл еңбектері үшін Императорлық қола медальмен марапатталады. 1913 жылы Орал облысының вице-губернаторы берген 6618 куәлікпен әскери борышын өтеуден босап, Орал облысы Темір уезіне бөлімшелік дәрігер болып орналасты. 1913-1918 жылдары Қазақ газетінде Темір дәрі хақында, Сары кезік-сүзек, Жұқпалы ауру хақында сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. Как бороться с чумой среди киргизского народа деген кітабы өз кезінде обы індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтыған еңбек болды [5, 84 б.].
1917 жылы Ресейдегі Ақпан революциясынан кейін қазақ жаласында облыстық жалпы қазақ съезін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Орал облыстық қазақ съезінде Жаһанша Досмұхамедов екеуі Орал облысының даладық бөлігін басқарудың уақытша ережелері атты жергілікті және далалық бөлігін басқару жүйесін толық қамтыған заі жобасын ұсынып, оған делегаттар бір ауыздан дауыс берді. 1917 жылы мамырда Мәскеуде өткен Бүкіл Ресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. 1917 жылы желтоқсанда 2-ші жалпықазақ съезінде жарияланған Алашорда үкімет-Ұлт Кеңесі құрамына енді. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскери-халық милициясын жасақтауға, Алаш қорын құруға, елген алым-салық, қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдіігі нығайған тұста, 1918 жылы наурыз айында Жаһанша Досмұхамедовпен бірге Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, ұлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен келіссөздер жүргізеді. Большевиктер Кеңес үкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе, олар Алашордаға ішінара билік беру, қазақтар шоғырланған жергі түгел қазақтарға қайтару, әр жерге Кеңес органдары шоғырланған жерді түгел қазақтарға қайтару, әр жерде Кеңес органдары тұтқындаған Алаш қайраткерлерін түрмеден босату, оларды қудалауды тоқтару, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді батыл қоя береді. 1918 жылы 18-21 мамырда Жымпиты қаласында өткен Орал өңірі қазақтарының 4-съезінде Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым Ойыл уәлаят Уақытша үкіметі жариялауға қатысты. Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған Алашорданың батыс бөлімшесі деген ат берді. 1919 жылы Кеңес үкіметі амалсыз мойындаған соң, Қазақ өлкесіне басқару жөніндегі революциялық комитеттің 1920 жылы 5 наурыздағы Алаш қозғалысының белсенді мүшелерінің бір тобымен Досмұхамедов Ресейдің орталық губернияларын жіберілді. Осы жылдың жазынан бастап, Ташкентке келіп жұмыс істеді. 1920-1921 жылдары Ташкенттегі физикалық әдіспен емдеу институтында мектеп дәрігері, Орал Азия университеті медицина факультетінің хирургиялық емханасында ординатор, 1922-1924 жылдан шығармашылық бөлімінң меңгерушісіні орынбасары қызметін атқарды. Жауапты қызметтер атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына мол үлес қосты. Табиғаттану, Жануарлар, Адамның тән тірлігі, Оқушыларның саулығын сақтау, Дене бітімі және оның жұмысы туралы әңгімелер т.б. оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазды. 1922-1925 жылдары мәдениетті оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазды. Талап қауымының жұмысын ұйымдастырып, халқымыздың мәдениетіне, тарихына қатысты материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесін зерттеді. Қазақ-қырғыз тілдеріндегі сингармонизм заңы, Шернияз шешен, Алаш не сөз, Бұқарадағы Көгілташ медресесін салу туралы әпсана т.б. жинақтарын шығарды. 1924 жылы Ресей ҒА-ның орталық өлкетану бюросының мүшесі болып сайланды, осы жылы Түркістан халық ағарту комиссариаты атынан Орынборда өткен қазақ білімпаздарының, Мәскеуде өткен Бүкілресейлік денсаулық сақтау қызметкерлерінің съезінде қатысты. 1927 жылы Қазақ пенинститутының доценті болып бекітілді. Қазақ мемлекеттік университетінің ұйымдастыру жөніндегі комиссиясының төрағасы болып сайланды. 1928 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің әкімшілік-шаруашылық бөлімін басқарды. 1929 жылы осы университеттің профессоры болып бекітілді. Алайда келесі жылы Кеңес өкіметі ұйымдастырған қуғын-сүргін саясаты кезінде тұтқындалып, 1932 жылы 20 сәіһуірде ОГПУ үштігінің шешімімен Воронеж қаласында 5 жылға жер аударылды. Онда жүріп Денсаулық сақтау және гигиена институтында бөлім меңгерішісі, балаларды емдеу-сақтандыру амбулаториясы меңгерушісінің орынбасары болып қызмет істеді. Сондағы бір жыл келісімді мерзім бітсе де, елге оралмады. 1938 жылы 26 шілдеде жалған саяси айыппен екінші рет тұтқынға алынып, Мәскеуге, кейін Алматыға әкелінді. 1939 жылы 2 сәуірде әскери трибуналдың үкіметімен ату жазасына кесілді. 1939 жылы 19 тамызда түрме ауруханасында өкпе туберкулезімен қайтыс болды деген хабар келген. Бірақ бұл дерек толық анықталған жоқ [7, 54 б.].
Ел арасындағы қисса мен әфсаналарды, ертегі мен шежірелерді майын тамыза, құлақ құрышын қандыра әңгімелейтін шешендерді, жыршы, күйшілерді зер сала тыңдайтын Халел халық мұрасына ықыласы ерекше ауып өсті. Кезінде Мұрат ақын асылдың азбай жүрген тұқымысын деп марапаттаған алдындағы үлгі тұтқан немере ағасы Дәулеттүмбеттің де оған тигізген игі әсер зор болды.
1918 жылы 11 ақпанда аяқталған. Қазіргі туған жері Атырау облысының Миялы кентінде оған ескерткіш қойылған. Атырау универитетінде, Алматы және Атырау қалаларындағы көшелердің біріне Халел Досмұхамедовтың есімі берілген.
Халел Досмұхамедов мамандығы дәрігер бола тұра, тарихты, саясатты, тілдің даму үйлесімідігін зерттеген ғалым. Оның көптеген ғылыми-зерттеу еңбектері баршылық әрі медицинаны да дамытуға көп еңбек еткен адам.
Батыс Алашорда үкіметінің басшысы Жаһанша Досмұхамедовтың айнысмас қанды көйлек жолдасы.
Темір уезіндегі орыс-қазақ мектебін үздік бітірген қыр баласы Теке қаласындағы әскери реальдық училищеде орыс тілінде емін-еркін сөйлеп ұстаздарын да, құрбыларын да таң тамаша қалдырды.
Бұл оқу орнының іргесі 1874 жылы қаланып, өзіндік дәстүрі қалыптасқан, өнегелі, мамандар ұстаздар қауымы сабақ беретін, жақсы жабдықталған бөлмелері мен жарастылыстану пәндерінен арнайы тәжірибелер жасауға лайықталған лабораториялары һәм түрлі саладағы үйірмелер жұмыс істейтін білім ошағы еді. Құм арасынан келген қара бала училище қабырғасындағы бос уақытын құр жібермей, үнемі ізденумен өткізді. Дүниенің кілті - өнер-білімде екенін ерте ұғынған талапкер қолына түскен кітап болсын, газет-журнал болсын, талғамай оқуды дағдысына айналдырады. Келе-келе жан серігіне айналған рухани азығынан алған-түйгенін ол жанындағы Нұрғали Ипмағамбетұлы, Ғұбайдолла Бердіұлы, Шабазгерей Кесепғалиұлыларымен бөлісіп, өзара пікір алысудың соңы қызу айтыс-тартысқа ұласып кететін. Бірде осындай әңгіме-дкен үсітінде Халел Бақшагерейда шығатын Ысмағұлбек мырза Гөспірөлінің Тәржіман газетін оқыған сайын көкейде жүрген талай жайдың сырына үңілдіріп, ішкі астарлы себебіне қанықтыра түсетінін ортаға салды. Ол Ысмағұлбек мырзаның Орыс ішіндегі мұсылмандар атты ой-толғамдары мен пайымдауларынан мына жолдарды жолдастарына әдейі дауыстап оқыды:
Халелдің қоңыр әуенмен назар аударатын тұста сөз-екпін қойып оқуы, тыңдаушыларын бірден баурап алады. Отырғандар тым-тырыс, ой-қиялына еркін алдыр біразға дейін ләм-мим деген ешкім болмайды.
1913 жыл, Санкт-Петербург. Санкт-Петербургтың тұманды, жаңбырлы бір күнінде отарбадан жып-жинақы әскери киіммен өрімдей бозбала түсті. Ол Орал әскери реальды училищесін үздік бітірген Халел Досмұхамедұлы еді. Таудай талаппен келген жампоз жігіт Императорлық Әскери-Медицина Академиясының сынағынан латын тілінен қосымша емтихан тапсырып, сүрінбей өтті. Екінің бірінің тісі бата бермейтін жоғары оқуды қыр баласы қиналмай игеріп, әріптес жолдастары мен атақтары жер жарған ғұлама оқытушыларын аузын қаратты. Санкт-Петербургтың мәдени тарихи қасиетті орындары, адам қолынан туған сымбат өнерінің таңғажайып үлгілері, зиялы қауымы, бай кітапханасы, ірі-ірі ғұламалар оқыған дәріс дарынды Халелдің қанаттаруына жер берді. Оның саяси сана-сезімінің өсіп-жетілуіне астанадағы жоғары оқу орындары студенттерінің жаңартуы тілеген төңкерісшіл көңіл күйі түрткі салып, бодандықтың азабын тартқан халқына пана болсам деген ізгі ниет те ерте оянды. Өмірінің осы кезеңі туралы 1931 жылы 14 қыркүйекте Біріккен саяси Бас басқарманың тергеушісіне өз қолымен жазып берген түсініктемесінде Мен, - деп жазады Халекең, - Петербургте бірінші орыс төңкерісінің қарсаңызда келдім. Бұл кезде демократиялық күштер, оның ішінде студенттер қауымы да жиі-жиі наразылық білдіріп жататын. Қым-қиғаш студенттік өмірге араласумен қатар мен саяси білімімді жетілдіруге кірістім. Әр түрлі саяси партиялардың бағдарламаларымен, олардың талап-тілектерімен таныстым... Мені және басқа да қазақ студенттерін ешбір саяси партиялардың бағдарламалары қанағаттандырмады. Социал-демократтар тек қана жұмысшылар туралы айтса, социалист-революционерлер шаруалар жөнінде сөйлеп жататын... Кадеттер орыс халқының ұлылығы жөнінде сайрап, басқа халықтар туралы жұмған ауыздарын ашпайтын, ал оңшылдар болса, орыс емес халықтарды жамандап, оларды қудалаумен болатын. Әлі есімде мен және жанымда басқалар да бар кездейсоқ П.Н. Милюковтың жасаған баяндамасына тап болғанымыз бар. Сонда ол өзінің сөйлеген сөзінде былай деген Патша өкіметі орыс емес халықтарды аса дөрекілікпен және шектен шыққан арсыздықпен қанап отыр. Ол осы жылдары саясатқа ден қойып, Санкт-Петербург жоғары оқу орындарында оқып жүрген қазақ жастарымен қоян-қолтық араласып, күрес майданына шығады. Шын мәнінде өнер-білімге сусаған, ғылым қуған қазақ студенттерінің сол шақтағы дәстүрлі, ерекше қасиеттерінің бірі - өз мамандығымен шектеліп қалмай әр саладан жан-жақты, терең мағұлмат алуды көздеп астананың оқу орындарындағы білімпаз ғұламалардың дәрісін іздеп жүріп тыңдауды әдетке айналдыруы еді. Халел аты әлемге мәшһүр шығыстанушы ғалым, Санкт-Петербург Ғылым Академиясының академигі В.В. Радловпен, Қазан лингвистика мектебінің негізін салушы, орыс фонологиясының атасы, профессор Бодуэн де Куртенэмен, Шығыс тарихының білгірі, академик В.В. Бартольдпен жиі араласып, олардың ақыл-кеңестерін алып, теориялық білімін жетілдіре түсті. Оның кейін туған халықтың әдебиеті мен тіліне һәм тарихи өміріне қатысты іргелі еңбектер жазуына осы жылдардағы өміріне қатысты іргелі еңбектер жазуына осы жылдардағы ізденісінің себі тигені шүбәсіз. 1905 жылы Бодуэн де Куртенэмен пікір-көзқарасы жарасқан Халел Санкт-Петербургтегі І Александр атындағы Жол қатынасы инженерлерін даярлайтын институтта оқып жүрген Мұхамеджан Тынышбайұлымен, украин А.А. Кусовпен, жебірей В. Жаботинскиймен және басқалармен бірге автономист-федералистер одағын құруға ат салысады. Поляк халқының ұлт перзенті, Санкт-Петербург Ғылым Академиясының мүше-корреспондеті Бодуэн де Куртенэ болашақ әскери дәрігердің иіні келгенде туған тілінің ғылым жөндігуіне ем-дом жасап, өзге тілдерден жұғатын сөз сыртқатының алдын алу шараларына септесіне ақыл-кеңесін береді. Күрескер жанның жылдар өтіп саясаттан мойыны босаған соң қолыма алып шығармашылық жұмыспен шұғылдануы, лингвистиканың әліпби, емле, терминология, лексика, фонетика, тіл тарихы салаларынан ғылыми тұжырымды рецепт беріп, Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы сияқты бірегей еңбек жазуына дәрігерлік мамандығының тигізген пайдасы аз болмады [3, 44 б.].
Дүниені дүр сілкіндірген 1905 жылғы 9 қаңтардағы Қанды жексенбі оқиғасы патша өкіметінің жауыздығына қарсы буырқанған халық наразылығын теңіздей тасытты. Астанадағы оқиғалардың куәсі болған Халел саяси хад-ахуалды түсіндіріп, үгіт-насихат жұмысын жүргізу үшін елге оралады. Ол Орал қаласындағы татар, орыс тілдерінде шығатын Фікір, Уральский листок газеттерінің беттеріне мақалалар жариялап, қоғам өмірінде болып жатқан саяси-әлеуметтік дағдарыстың қаруы қан төгіске ұластқанын баяндай келіп, бұл төңкеріс шет аймақтағы қазақ дамасын қамтуы әбден ықтималдығын, сондықтан кез келген күтпеген жағдайға алдын ала дайын болуға баса назар аударады. Осы жолы ол қырдағы ауылдарды аралап, Ресейде етек алған саяси күштердің бағыт-бағдарын, қазақ үшін қаншалықты пайда-залалы барлығының ара жігін ашып беруге тырысады. Ауқымы кең мұндай қоғамдық қатынастардың тоқтырау кезінде ең бастысы өсек-аяңға, алып-қашпа сөзге ермей, босқа күюден сақ болуыдың щарттарын әлеуметке егжей-тегжейлі ұқтыруға бар білігін салады. Көп ұзамай шет аймақтағы өлкелерде де бақылау күшейеді. Бейсауат жүрген, сезікті көрінген жандардың іс-әрекетіне полиция тарапынан сырттай қатаң аңду жасалады. Халел осы бір тарихи кезеңді кейін есіне алып: 1906 жылы қырдағы ауылдарды аралап жүргенімде полицияның көзіне іліктім де, саяси жұмыс жүргізуіме тыйым салынды дейді.
Қорғансыз елінің қамын ойлап бастарын қауіп-қатерге тігіп, бес облыстан жиылған қазақтың зиялылары Әлихан Бөкейханов, Жаһаншаһ Сейдалин, торғайлық Міржақып Дулатұлы 1905 жылдың желтоқсан айында Теке қаласында Ресейдегі кадеттер партиясының үлгісімен ұлттық саяси ұйым құруға әрекет жасағанда араларында студент Халел де бар еді. Кешікпей патша өкіметіне қарсы бас көтерген Ресей жұмысшыларының әрекетінен түк шықпай, аяусыз басып-жаншылып, елде қуған-сүргін басталды. Полицияның қатал бақылауына алынған Халел де басқа жолдары сияқты ізін жасырып, астыртын қимылға кіріспеске амалы қалмайды [8, 124 б.].
Академия қабырғасындағы алты жылды өнер-білімге құштар жан бас алмай, күні-түні көз майын тауысып ізденуімен өткізеді. Оның бағына академияда бүкіл әлемге беделді ғалымдар ұстаздық ететін. Ол көрнекті физиолог Иван Петрович Павловтың шәкірті болу бақытына ие болды. Нобель сыйлығының лауреаты, академия ұстазының лекциясын зейін қойып тыңдайтын Халел теориялыұ білімін оқу-тәжірибе жұмысымен өте жақсы ұштастыра біліп, тәжірибелі ғалымның ыстық ілтипатына бөленіп жүрді. Дәрігерлікке тікелей қатысты пәндермен қатар Халел латын, неміс тілдерін жетік меңгеруге бар ынта-жігерін салды.
Демалыс сәтінде Халел қаланың көрікті тарихи орындарын аралып, театрларға баруды ұнататын. Ол студенттік өмірдің алғашқы күнінен бастап естелікке суретке түсіп, алыстағы ата-анасы мен бауырларына жолдауды ұмытпаған.
Оқтай зымырап студенттік жылдар да аяқталуға таянған. Соңғы курста міндетті түрде өтілуіге тиіс практикалық жұмысты Халельдің Пермь губерниясы Чердынь уезінде атқаруына тура келеді. Оның оқыған-түйгенін қиындығы қат-қабат дәрігерлік еңбек жолымен ұштастыруының алғашқы қадамы осылай басталды. Пермь губерниясындағы Чердынь уездік Земство басқармасы 1909 жылғы 31 тамызда берген 4381 куәлігі осының айғағы.
Осыны көрсетуші, Императорлық Әскери-Медицина Академиясының толы курсын тәмәмдаған Халел Досмұхамедұлы Чердынь Уездік Земствосында уақытша қызмет атқарып, 1909 жылы 8 мамырдан 31 тамызға дейін Морчан учаскесінің дәрігері лауазымында болды. Морчан учаскесі қабылдау бөлімімен бірге енді ғана ұйымтасып жатқандықтан, тап осы мезгілде дәрігерден таза медициналық қызметі сыртында көп қажыр-қайрат пен іскерлер қабілет талап етілгенді, міне, осы сәтте Досмұхамедұлы мырза өзіне жүктелген міндетті табыспен орындап, учаскелік дәрігер лауазымын дербес алып жүруге орындаған екенін дәлелдеді. Әскери ведомствода қызмет етуге міндетті болғандықтан Досмұхамедұлы мырзаның уездік Земствода қалып жұмыс істеу мүмкіндігі жоқтығына уездік Басқарма өте қатты өкінеді. Куәлікке Басқарма төрағасы, Басқарма мүшелері және хатшысы қол қойып, Земствоның мөрі басылған. Ол Санкт-Петербургке келісімен мемлекеттік сынақтарды ойдағыдай тапсырып, академияны бітіріп шығады [8, 154 б.].
Енді оның осы жоғары білім ордасын үздік аяқтағандығын куәландыратын құжаттың мазмұнымен танысалық:
Диплом, Осыны көрсетуші Халел Досмұхамедұлы-Машақов, 1883 жылғы 24 сәуірде туған, мұсылман дініндегі қазақтың ұлы, Императорлық Әскери-Медицина академиясында 1906 жылы жартылай курстық сынақтан қанағаттанарлықпен өтіп, Академияда ғылымдардың толық курсын тыңдаған соң, осы Академияның Сынақ комиссиясында 1909 жылғы сәуір, мамыр, қыркүйек, қазан және қараша айларында сынға салынды һәм бұл ретте төмендегі үлгерім көрсетті:
Гистология және эмбриология бойынша - қаңағаттанарлық.
Физиология бойынша - өте қанағаттанарлық
Бұл алғы сөзде бәрі де анық және түсінікті айтылған, осының алдында Халекеңнің қазақша жазғандарына қалай сүйінсек, орыс тілінде жағаны да өте жатық, көркем, әркім ой оқушыға бірден-ақ еркін жетіп жатыр.
Россия тарихы колониялы молайту әңгімесінен жасалған деп профессор Клушевский айтқан сияқты баяғыдан бері патшашыл Россияда үлкен мәселелердің ең зоры жер мәселесі һәм Россия ішіндегі завод, фабриктерге керек шикізаттарды шет аймақтардан алу жолдары еді [3, 51 б.].
Біреулердің үстемдігі жүріп ел билеуінде, біреудің қор болып құлдар халіне түсіп, жауыздық көруіне себеп болған осы екі мәселе.
Аяқты мал шаруасының өнетін шикізаттар Россия завод, фабрикаларына керек болғандықтан қазақ-қырғызды орыс залқы билеген. Ішкі Россияда жер мәселесі дұрыс шешілмегендіктен Түркістан, Қазақстан сияқты шет аймақтарға келімсектер келіп отаршылдық саясаты жүргізілді.
ХХ ғасырда күнбатыс Россияда залық саны күрт өсіп, диқаншылық әуелгі жолға құрылған соң жерге мұқтаждық туған. Жері жоқ кедейлер талай бүліншіктер жасаған. Жерсіздерге жер тауып беру үлкен мәселе болған. Оларды орналастыру үшін помещик, ақсүйектер қолында болғандықтан жерсіз кедейлерді орталық Россиядан көшіруі үшін патшалық үкімет жарлық таратқан. Сондықтан күнбатыс һәм орталық Россиядағы ылғи жерсіз кедейлерді патшашыл үкімет Россия колониясы болған Түркістанға Қазақстан сияқты аймақтан шығарып, Қазақстан, Түркістанды келімсектерге толтырып еді [9, 51б.].
Ішкі Россиядағы ылғи тентектерді Түркістанға көшіруге ескі үкіметтің көздеген мақсаты екі түрлі:
Жергілікті жұрттың жерін ішкі жерсіздерге беріп, бүліншілікті тоқтату.
Келімсектерге сүйеніп, жергілікті жұрттарды өз дегеніне көндіру еді.
Ескі үкіметтің көздеген мақсаттары орындалмай қалған жоқ. Патшашыл үкіметтің тұсында Түркістанға жүздеп, мыңдап келімсектер келді. Келген Келімсектер ылғи ғана қазақ-қырғыздарды айландыра қоршалай, қазақ-қырғыздардың көшіп-қонып жүрген ең жақсы жерін, тау арасындағы жылғаларға орналасты.
Өткен жылы ел бойында аштық басталғанда кіндік газета-журналдарында мақалалар жазылды.
Баяғыдан бері күн көріп, тіршілік құрып келе жатқан ана миллитінен қазақ-қырғыз жұртының іргесі көтеріліп, ел бір көшірілгенде екі-үш көшіріліп, сыз шөл, биік таудың басына шығарылды. Қазақ-қырғыз шаруасының түп қазығы аяқты мал шаруасы, диқаншылық болса, ол екеуінің де көркеюі жер, су еді.
Қазақ-қырғыз өзінің жылдан жылға саны өсіп (әр жүз кісіге бір жылда екі кісі қосылмақ, яки 50 жылдың ішінде 100 кісіге 200 болмақ) оның үстіне іштен сансыз келімсектер келген соң Түркістан жері де өзгере бастады.
-Біздің қазақ-қырғыз жұртының бұрын көрген жауыздықтарының ең үлкені отаршылдық, ең зоры-шаруа жартын Россияға пайдалы, қазақ-қырғызға жағымсыз болғандығынан басталып еді.
Енді тіршілік құрып, халық қатарына енуіне де зор себептердің зоры осы аяқты мал шаруасы менен диқаншылықты аяқтандыру, жерге иеленуге қалды. Алдымыздағы он бірінші Түркістан съезінде әңгіменің әуелгілі осы болды. Шаруаны көркейту тақырыбы сөзден, іске көшу қамына кірісудің жолдары қарастырылады.
Өйткені коммунистер партиясы кеңестер үкіметінің қолға алып, керекті істердің алдында салып, қарқынды істердің қарқындысы санап отырғаны ісі- ішкі һәм сыртқы соғыстың кезінде күйзелген щаруаны көтеру, байлықты молайту.
Енді кім кімдің болса да істеген ісі осы жолға қарай сыналып, қайсы жолға құрылуы, шаруаны көркейтуі, жаңа шаруашылық саясатын жүргізу қақында ұстанғанға келіп тоқталған.
20-50 жылдан бері қарай Түркістан тағдыры, қазақ-қырғыз тарихы Россиямен байланысып келеді. Кеңестер үкіметі құрылғаннан кейін Россия мен Түркістан арасында жақындық күшейді. Бірақ қай дәуірде болса да Россияда жүріп жатқан саясат, істеліп жатқан істің Түркістанда қазақ-қырғыз істің жүзін өзгертпейді.
Өткен жылы ел бойында аштық басталғанда кіндік газет-журналдарында мақалалар жазылды. Түркістанда аяттың тегіннің азақ алдында бос жатқан жер тіпті көп екен деген дәлелсіз сөздер айтылды.
Содан кейін Түркістанға өте көп келімсектер келді. Кеңестер үкіметі тұсында Түркістанның еркі өзінде тұрғанда келген келімсектер өте қауіпті болса да кетары болмады. Күнбатыс Россияда халықтың төрттен үш есесі патшашыл үкіметтің тұсында Қазақстан, Түркістанға келген сондықтан қазір онда жер көп, халық аз.
Россияға Түркістанға, Қазақстаннан көшірілетін халық болмаса, Қазақстан мен Түркістанға ішкі Россиядан келетін халық жоқ. Сонда да болса барлық Россияның кіндік үкіметі жанындағы құрама жер комитеті Түркістанда бос жатқан жер көп деп түсінеді. Реті табылып келушілер болса ішкі Россиядан Түркістанға келімсектер келтіру әңгімесін де қозғағысы келеді. Бұл сөздің қозғалуының тіпті орны жоқ. Қозғала қалса ауру қалса да, әдет қалмайды деген осы болады. Аурудың алдын алу керек.
Қазақ-қырғыз ішінде табан ет, маңдай тері арқасында күн көріп, тіршілік құрып келген жерсіз, сусыз қарақасқа кедейлер, жер берілмеген жалшылар аз емес. Ілгері санға қарағанда 2-3 пайыз келетін еді. Еңбек мөлшеріне жер беру әуелгі іс. Алдымен соларды орналастыру қажет. Диқаншылық үшін керекті аспап құралдар тауып беріп, солардың шаруа жадттерін орнықты жолға құру керек. Еңбек мүшелерімен үйлестіргенде қазақ-қырғыз кедейлерінен жер артылып, ішкі Россияда жерге мұқтажлар көп болса, әрине іштен келімсектер келуіне қарсылық болуы жөнсіз.
Түркістанда байлық мол, әсіресе, қазақ-қырғыз арасында қырғыз-қазақтың өзі қадірлейтін заңдары, байлық тіпті көп. Патша үкіметі тұсындағыдай ол байлықтарды, шикізаттарды аяқасты қылып, қадірін түсіре бермей, орнымен жұмсап, оның орнына бұйымдар, жер игеретін аспаптар, құралдар алуы керек. Тіпті, Түркістанның өзінде завод-фабрикалар ашып, шикізаттарды игеру мүмкін.
Шикізаттарды мұнан Россияға артып барып, онда игеріп, Түркістанға қайта келтіруден гөрі, Түркістанның өзінде шикізаттарды игеру пайдалы болатыны анық. Түркістанда завод-фабрикалар ашылса қырғыз-қазақ кедейлері де қызмет ұйымдастырып кеңестер үкіметіне сүйеніш болатыны анық [4, 122 б.].
Ескі үкімет тұсында шаруа күйсіз, жерсіз болды. Қазақ-қырғыз ең әуелі байлығынан айырылды. Сондықтан саясат жағынан да ақсады. Салақтық қылса, сол хәлге қазақ-қырғыз кедейлері тағы түседі. Саяси азаттық, жерге иелену жолы енді осы. Тіршілік орнықты жолға құрмай, алған саяси азаттық жұмысы аз болады. Россия тарихы колониялы молайту әңгімесінен жасалған деп профессор Клушевский айтқан сияқты баяғыдан бері патшашыл Россияда үлкен мәселелердің ең зоры жер мәселесі һәм Россия ішіндегі завод, фабриктерге керек шикізаттарды шетаймақтардан алу жолдары еді.
Біреулердің үстемдігі жүріп ел билеуінде, біреудің қор болып құлдар халіне түсіп, жауыздық көруіне себеп болған осы екі мәселе. Аяқты мал шаруасынан өнетін шикізаттар Россия завод, фабрикаларына керек болғандықтан қазақ-қырғызды орыс халқы билеген. Ішкі Россияда жер мәселесі дұрыс шешілмегендіктен Түркістан, Қазақстан сияқты шет аймақтарда келімсектер келіп, отаршылдық саясаты жүргізілді.
ХХ ғасырда күнбатыс Россияда халықсаны өте өсіп, диқаншылық әуелгі жолға құрылған соң жерге мұқтаждық туссан. Жері жоқ кедейлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
1 Халел Досмұхамедовтың өмірі мен қызметі 7
1.1 Х.Досмұхамедовтың - еңбек жолы 7
1.2 Х.Досмұхамедов - Алаш қозғалысының ірі тарихи тұлғасы 18
2 Халел Досмұхамедовтың еңбектері 30
2.1 Х.Досмұхамедов рухани мұрасы 30
2.1 Қазақтың саяси зиялылары және Халел Досмұхамедов 49
Қорытынды 68
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 71
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Қазіргі уақытта өткен мен қазіргі арасындағы тарихи байланысты зерттеу маңызды ғылыми және танымдық мағынаға ие. Қазақ халқының тарихында ең бір өзекті әрі күрделі, қарама-қайшылықтарға толы - Алаш қайраткерлерінің өмірбаянының толығымен зерттеу мәселесі болып табылады.
Қоғам және мемлекет қайраткері энциклопедист - ғалым, профессор Халел Досмұхамедұлының көптеген зерттеу еңбектерінің бірінде: Бұл дүниеде түрлі данышпан, шешендер, шеберлер, батырлар, ақындар көп өткен. Осындай адамдар өзіміздің қазақ арасында да аз болмаған. Өз жұртына жұмыс қылып, еңбегі сіңірген адамдарды қадірлеу - елдіктің белгісі, -деп көрсеткен екен. Әділетіне жүгінсек, тәуелсіз ел тұғырының биік болуы үшін жан аямай еңбек еткен Халел Досмұхамедов сынды біртуар азаматтардың рухын еске алып, есімін қастерлеу, әрі оны туғанына 140 жыл толып отырған шақта Дара тұлға деп ұлығылау бәрімізге ортақ парыз болуға тиісті.
Қазақ ұлтының бүгінгі жарқын болашағын аянбай еңбек еткен Алаш зиялыларының қатарында Халел Досмұхамедовтың есімі жарқырап көрінеді. Алаш идеясы бастарын біріктірген осынау саңлақтарымыз қоғамдық және саяси өміріміздің әр саласында еңбек етіп, сол арқылы түптің түбінде ұлттық тәуелсіздігімізге қол жеткізуге талпынды.
Халел Досмұхамедовтың мұрасы баспасөз беттерінде, оқулықтарда көптеп айтыла бермейді. Отандық тарихымызда әлі де сырлары ашылмаған, көптеп көңіл бөлетін тұстары аз емес. Халел Досмұхамедовтың мұрасын зерттеу, тұлғасын тану біздер үшін парыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Большевиктік ұрандар мен социалистік идеяны қабылдамаған, азамат соғысы жылдары кеңес билігіне қарсы тұрған Алаш зиялыларының өмірін, қоғамдық-саяси қызметін, жалпы Алаш партиясының тарихын зерттеуге кеңестік дәуірде мемлекеттік деңгейде тыйым салынды. Бұл 1930 жылдардан 1980 жылдардың соңына дейін сақталды. Сталиндік қуғын-сүргін жылдары қазақ зиялыларының халық жауы деген жаламен сотталып, тіпті сотсыз атылғаны тарихта мәлім. Сондықтан Алаш зиялылары туралы қатарында Халел Досмұхамедұлы болған жетекші қайраткері туралы жазуға, зерттеуге болмады, олар туралы шындық айтылмады. Халел Досмұхамедұлы 1958 жылы толық ақталғанынан қарамастан, бұл жағдай ұзақ уақыт бойы сақталып келді, тек тәуелсіздік алған жылдардан бастап көптеген арнайы зерттеулер жарық көрді. Қайта құру кезеңінде қайраткер туралы алғашқы жазылған, 1984 жылы Қазақстан баспасынан жарық көрген Алғашқы қазақ дәрігерлері атты шағын кітапша жарыққа шықты.
1991-1992 жж. Халел Досмұхамедовтың кезінде өзі жазып, басып шығарған Исатай-Махамбет, Аламан [1] атты жинақтары қайтадан басылып шықты. 1993 жылы Алматыда, 1994 жылы Атырау қаласында Халел Досмұхамедовтың туғанына 110 жыл толуына арналған ғылыми-теориялық конференицялар өткізілді. Бұл шаралардың барлығы Халел Досмұхамедовтың ғылыми мұрасын зерттеуге, дәріптеуге арналған алғашқы маңызды шаралар болды.
Исатай-Махамбет (1925) [2] атты шағын кітап, бүгінгі өлшемдермен қарағанда, - сауатты оқырманға беретін әсер, ойы мол дүние. Кітапқа жазылған алғысөздер және тиісті ғылыми түсініктемелер классик ақынымыздың өмірбаяндық шығармашылығына да, шығармаларына да өз сәулесін түсіреді. Бұл басылым бүгінгі таңда көп қолданылып, зерттелген шығармалар тәрізді болғандықтан кейінгі ізденушілер оған көңіл айдаруды азайтқан сияқты. Алайда Махамбет шығармаларының жаңа басылымдарын дайындауда түпнұсқа ретіндегі Х.Досмұхамедұлының кіпаптарымен салыстырған жөн. Өйткені Махамбеттің соңғы басылымдарында баспалар тарапынан еркіндіктер көп кеткен. Сол тәрізді Исатай-Махамбеттің өмірбаяндық мәліметтері мен қоғамдық, шығармашылық қызметтері туралы зерттеулерде Халел Тосмұхамедұлының Исатай - Махабет атты кітабына мұқия көңіл бөлу де теріс болмас еді. Өйткен осы басылымда Исатай өмірі мен Махамбет шығармашылығының сыдырта оқудан көзге ілінбей қалған мәліметтері аз емес.
Қазақ қоғамдық санасында үлкен орны бар мемлекет және қоғам қайраткері, ірі ғалым Халел Досмұхамедұлы туралы еліміздің көрнекті қаламгерлері мен ғалымдары Ғ.Қабдолқайырұлы [3], Ғ.Әнес [4], А.Мектепов [5] біраз мақалалар мен ғылыми еңбектер жазды.
Осы еңбектерде Х.Досмұхамедұлының азамат ретінде қалыптасуына әсер еткен ұстаздары - әлемге әйгілі ірі ғаламдар: И.П.Павлов, В.Бартольд, В.Радлов, Бодуэн де Куртенье т.б.туралы деректі мәліметтер бар. Оны латын тіліне қоса түрік, парсы, араб,орыс, неміс, француз тілдерін меңгерген, осы тілдерде еркін сөйлеп, оқып жаза білген талантты жас ғалым ретінде сыйлаған. әсіресе, қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы зиялы қауым Халел Досмұхамедұлын лингвисть, фольклористь, тарихшы-этнограф, шебер аудармашы ретінде білген.
Елбасы Н.Назарбаев өзінің Тарих толқынында кітабының Алаш мұрасы және осы заман атты тарауында: Ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жақып Ақпаев, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышпаев, Бақытжан Қаратаев, Халел және Жанша Досмұхамедовтер және басқалары - негізінен Петербург, Мәскеу, Варшава, Қазан, Омбы мен Орынбор жоғары оқу орындары, училищелерінің түлектері [6, 157 б.] - деп Алаш зиялыларының сауаттылығына, интеллектуальды әлеуетіне әділ баға берген еді.
Қазіргі уақытта саяси қуғын-сүргін мәселелеріне және жалпы туған өлкенің тарихына әлеуметтік қызығушылық артты, сондықтан осы тақырып саласындағы ғылыми еңбектер жанданды. Сондай-ақ, бірнеше онжылдықтар бойы барлық кеңестік қоғамды қудалаған осы саяси репрессияның себептері мен ерекшеліктерін анықтау маңызды. Көптеген бұрынғы ГУЛАГ тұтқындары, атылған мен лагерлерде болған зиялылардың балалары мен немерелері әлі күнге дейін барлық шыңдықты біле алмайды. Тарихи дәуірдің халық үшін белгілі бір ауық кезеңінде, тарих сахнасына ұлт болашағы үшін аз ғана күрескерлер тобы шығады. Олар өздеріне халық бұқарасын тартып, соңынан ілестіріп, күрес жолына түседі. Бұл оларды біріктіруге, күресуге, жасауға, құруға мәжбүрлейді. Тарихымызда мұндай мысалдар көп. Бұл адамдарға Алаш партиясының көшбасшыларын да жатқызуға болады. Интеллигенцияның рөлі барлық уақытта өте маңызды болды, ол ХХ ғасырдың басында өте маңызды болды. Бұл мәселені қазақстандық тарихшылар белсенді зерттеді: ол К.Нұрпейісовтің Алаш һәм Алашорда [7] , М. Қойгелдиев Алаш қозғалысы [8], Т.Жұртбай Ұраным-Алаш [9], Д.А. Аманжолова Алаш: исторический смысл демократического выбора [10] және т.б. ғылыми еңбектерінде жарық көрді.
Қорғансыз елінің қамын ойлап бастарын қауіп-қатерге тігіп, бес облыстан жиылған қазақтың зиялылары Әлихан Бөкейханов, Жаһанша Сейдалин, Бақытжан Қаратаев, жетісулық Барлыбек Сырттанұлы, торғайлық Міржақып Дулатұлы 1905 жылдың желтоқсан айында Теке қаласында Ресейдегі кадеттер партиясының үлгісімен ұлттық саяси ұйым құруға әрекет жасағанда араларында студент Халел де бар еді. Кешікпей патша өкіметіне қарсы бас көтерген Ресей жұмысшыларының әрекетінен түк шықпай, аяусыз басып-жаншылып, елде қуғын-сүргін басталды - деп Досмұхамедов Халел атты еңбегінде Ш.Тілеубаев [12, 142 б.].
Барлық Қырғыз облыстары РСФСР-дің Халық Комиссарлары кеңесі тағайындайтын Әскери революциялық комитетінің басқаруында болады. Сондықтан Алаш Орданың Қырғыз (Қазақ) Ревкомына қосылуы, Халық Комиссарлары Кеңесінің құрамына Алашорданың біраз мүшелерін қабылдау арқылы болуы мүмкін. 1919 жылдың 20-желтоқсанына дейін Кеңес үкіметі жағына шыққан Батыс Алашорда мүшелеріне Қырғыз Ревкомы олардың қауіпсіздігі мен жеке құқықтарына ешкімнің қол сұқпайтынына кепілдік береді - деп атап көрсетіледі. Ал Х.Досмұхамедов осы Батыс Алашорда үкіметінің басшыларының бірі болған еді деп С.Өзбекұлы Арыстары Алаштың: тарихи очерктер еңбегінде жазады [11, 51 б.].
Алайда дәрігер Халел Досмұхамедұлы туралы аз-кем дерек берілгені үшін бұл еңбек дүкендерден жиналып алынған болатын. Қоғамдағы саяси қыспақ аз да болса бәсеңдегенімен, Халел Досмұхамедов сияқты қазақ зиялыларының еңбектері сонда да жарыққа шықпай, 1980 жылдардың аяғына дейін кітапханалардың арнайы қорында құрып астында ұсталды. Тіпті қайраткердің туғанына 100 жыл толған мерейтойлық кезеңде де ол туралы жазу мүмкіндігі болмады. Әрине, Қазақстан тәуелсіздік алып, өз алдына ел болғаннан кейін Х.Досмұхамедовтің туған жерінде ескерткіш қойылып, Атырау университетіне, Алматы мен Атырау қалаларындағы бас көшелерге есімі берілді.
Қорыта келгенде, қазақстандық тарихнамада Халел Досмұхамедов қазақ автономиялық қозғалысының басқа басқшыларының қызметі ұзақ уақыт бойы бір жақты теріс бағаланғаны белгілі. Алайда 1980-шы жылдардың соңынан бастап бұрын жабық мұрағат көздеріне қол жеткізу ашылды, тарихшылар мен публицистердің зерттеу қызметі жандандырылды. Нәтижесінде Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Жаһанша және Халел Досмұхамедовтар, Мұстафа Шоқай және басқалар сияқты көрнекті өкілдерінің саяси өмірбаянына және тағдырына жаңа жарық түсіретін жұмыстар пайда болды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты: Алаш қайраткері Халел Досмұхамедовтың ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси қызметін зерттеу және Қазақ саяси элитасының қалыптасуындағы Халел Досмұхамедовтың қосқан үлесін зерделеу болып саналады.
Осыған орай мына міндеттер орындалады:
- Халел Досмұхамедовтың өмірбаяны, еңбек жолының алғашқы кезеңдерін зерттеу;
- ХХ ғасыр басындағы Халел Досмұхамедовтың Алаш ордадағы қоғамдық саяси қызметінің рөлін айқындау;
- Халел Досмұхамедовтың рухани мұрасы (газет беттерінде жарық көрген мақалалары, еңбектері, әдеби шығармаларын) талдау;
- Халел Досмұхамедовтың Қазақтың саяси зиялыларымен қарым-қатынасын зерделеу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Халел Досмұхамедовтың өмір жолына және қоғам қайраткері ретінде жазылған зерттеулер және оның рухани мұрасы
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Отандық тарихымыздағы Халел Досмұхамедовтың орны.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Жұмыстың негізіне тәуелсіздікті алғаннан кейін жарық көрген Халел Досмұхамедовтың еңбектері, жеке зерттеулері және баспасөз материалдары алынды. Сонымен қатар, Алаш партиясының бағдарламасы, Алаш қозғалысына қатысты жарыққа шыққан құжаттар жинақтары. Х.Досмұхамедовтың Таңдамалы еңбектері, Алаш зиялылары туралы жазылған тарихшылардың еңбектері, Алашорданың Батыс бөлімшесі туралы мақалар, арнайы зерттеулер негізге алынды.
Халел Досмұхамедов қазақ халқының әдебиет қорына теңдесіз еңбек қалдырып кетті. Таңдамалы еңбектерінде жарық көрген Қазақ халқының әдебиеті мақаласында Аңыздар да (предания) саны жағынан аса мол, мазмұны алуан түрлі. Аңыздар түрлі тарихта аты белгілі кісілерге, құрылыс, қала, қорымдарға және т.б., әлдебір ру, ата не тұтас тайпа немесе қайсыбір оқиғаларға байланысты болып келеді. Қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ және басқа түркі тектес халықтардың шығуы туралы аңыздар, Шыңғыс хан, Жошы хан, Жәнібек хан, Жиренше, Асан Қайғы, Қазтуған және басқа тарихи болған немесе аты аңызға айналған тұлғалар туралы аңыздар да алуан түрлі және олар қазақтың немесе өзге бір түркі халқының тарихын жазуда үлкен демесін бола алады. Бұхарадағы Көгілташтын салынуы, Қазығұрт тауы, Байтақтам, Қорқыт Ата - деп анықтап дәлел көрсетеді Таңдамалылар еңбегінде[13, 54 б.] .
Халел Досмұхамедов көп тіл білген, яғни жеті жұрттың тілін меңгеруге күш салғаны, оған мұрша-мүмкіндігі болғаны да осы Петербургте оқыған студенттік кезі еді. Ол алдымен ана тілін сүйді, қадірледі. Тіл - жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел ел болмайды. Мәдениетке ұмтылған жұрттың алдымен тілі өзгермекші ... Тілінен айырылған жұрт - жойылған жұрт, дейді ғалым-дәрігер. Ал оның мына бір тарихи жазбасы тура бүгінгіге бағытталғандай әсер қалдырады: Ата тілін жақсы біле тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, бұл - сүйініш. Ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлеген, бұл - күйініш. Ана тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей беру зор қате. Бұл оқығандардың һәм оқушылардың есінен шықпау керек [13, 262 б.].
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі: Объективтілік, тарихылық, жүйелілік, салыстырмалық және талдау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық-аумақтық шеңбері: ХХ ғасырдың басы (20-40 жылдар) аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қоғам қайраткері, Халел Досмұхамедовқа байланысты зерттеулерді, Халел Досмұхамедовтың рухани мұрасын бір жүйеге келтіру жинақтау болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы: Дипломдық жұмысым тек қана теориялық жағынан емес, практикалық жағынан да қолдануға болады. Халел Досмұхамедов жайлы зерттеулер жоғары оқу орындарында қолдануға болады және мектеп оқушыларына қосымша курс ретінде жүргізуге болады. Менің дипломдық жұмысыма байланысты ұсынысым: тоғызыншы және оныншы сынып арасында Алаш қайраткері: Халел Досмұхамедов мұрасы атты қосымша курс өткізілсе деймін. Бұл қосымшада Қазақ халқының біртуар азаматы Халел Досмұхамедовтың өмір жолы, мединицаға қосқан үлесінен бастау алып, Алаш қайраткерлігі жолындағы байланысты мағұлматтар беруге болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Әр тарау бөлімшеден екі бөлімшеден бар.
Негізгі бөлімнің бірінші бөлімінде Халел Досмұхедовтың отбасы, шыққан тегі, қоғам қайраткері ретінде сіңірген еңбегі жазылды;
Жұмыстың екінші бөлімінде Халел Досмұхамедовтың рухани мұрасы және Алаш үкіметіне байланысты талдаулар жинақталған;
Қорытынды да жалпы осы тақырыпқа байланысты түйінді ой. Дипломдық жұмысқа байланысты ұсыным айтылған.
Халел Досмұхамедовтың өмірі мен қызметі
1.1 Х.Досмұхамедовтың - еңбек жолы
Қаншама ұстамдылықпен және сыпайылықпен жүргізілсе де, ассимиляциялық саясаттың жүйесі бәрібір қысым көрсетусіз, бәз бір ұлыстық құқығын шектеу жүзеге аспайды, сондықтан да ол екінің біріне ұнай қоймайды. Бірақ етек жая бастаған доктринадағы әсіре марапаттауды, тек пайдалы екендігін ғана жалау ететін ниет аңғара отырып, біз бір ұлттық екіншісіне жұтылу саясатын біздің қоғамымыздағы орыстандыру саясатын - елге орыстандыру деген сөзді орыстардың империядағы өз ұлыстарды жұтуы мағынасында түсінетін болсақ - ақтап алудың еш ретін таппаймыз [1, 114 б.].
Халел Досмұхамедов 1883 жылы 24 сәуірде Атырау облысы Қызылқоғам ауданы Тайсойған құмында дүниеге келген. Қазақстандағы Алаш қозғалысының қайратері, дәрігер, ұстаз, ғалым. 1894 жылы Орал әскери-реальдық училишесінің дайындық класына қабылданып, оны 1902 жылы үздік бітірді. Осы жылы жоғары оқу орнына оқуға түсу үшін даярлық класында оқыды. 1903 жылы Санкт-Петербургтері Императорлық әскери медициналық академиясына латын тілінен қосымша емтихан тапсырып, оқуға түсті [3, 14 б.].
Орал қаласының Батыс Қазақстан облыстық мұражайының қорында 26318-В құжатында Халел Досмұхамедовтың 9 маусым 1903 жылы жазған Санкт-Петербург Императорлық әскери медицина академиясына өтініші бар және оқу орнына жіберілген құжаттар тізімі тіркелген.
Орал әскери-реалды училищесін бітірген туралы аттестат және әзірлік класын бітірген бағалары берілген;
Туу туралы куәлік (анықтама);
Әскери қызметін өтеу жөніндегі анықтамасы;
Барлық құжаттарының көшірмесі;
дана суреті.
Осы жылдың қыркүйегінде Халел Досмұхамедов Санкт-Петербург Императорлық әскери медицина академиясына студент болып оқуға қабылданады. Студенттік шағында Орал облыстық земстволық стипедия тағайындалған.
1908 жылы 2-інгі желтоқсанында Халел Досмұхамедовтың Тоқтыбаева Сағира Жармағалиқызына үйденгені жөнінде анықтама құжаты тіркелген. Сағира-18 жаста, Халел-25 жаста делінген [3, 15-16 бб.].
Сонымен қатар Халелдің оқу орнына жазған өтініштері бар, үйленуге рұқсат сұраған, жас семьяға бөлме сұраған, стипендия туралы жазылған, Бұл өтініштерінің бәрі де қанағаттандырылған. Стипедияны Сағираның әкесі 6 ауыл старшинасы ай сайын 50 рубль мөлшерінде Халел Досмұхамедовке төлеп тұрады делінген. Барлық стипендия 90 рубль деп белгіленген.
Сонымен қатар 5 жыл бойына оқытылған сабақтары мен өткен практикаларының бағалары қойылған анықтама қағазы - выпускное бар.
Ал медицина академиясының дипломы Халел Досмұхамедовтің қолына әскери борышын және практикасын толық аяқталған соң берілетіні айтылған.
Халел Досмұхамедовтің студенттік өмірі империяның саяси толқуларға толы кезеңімен тұстас келіп, оның саяси білімін жетілдіріп, қалыптасуына әсер етті. Осы жылдары ел ішінде үгіт-насихат жүргіліп, жергілікті Фикер, Уральский листок газеттеріне мақалалар жазып болып жатқан саяси толқулардың мән-жайын халыққа түсіндіріп отырды. 1905 жылы Орал қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде Ресей кадеттері партиясының жергілікті бөлімшесі есепті құралған Қазақ конститутциялық-демократиялық партиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне Б. Қаратаев, М.Бақтыгереевмен бірге сайланды. 1909 жылы академияны үздік дәрежелі дәргер атағымен бітіріп, офицер ретңнде келісімді мерзімге әскери міндетін өтеуге жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-інші Түркістан, 2-інші Орал қзақ-орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәргерлік өтеуге жіберілді. Осы жылдары Орал қалалық ауруханасында бір жыл мамандандыру курсын өтеді. 1912-1913 жылы 1915 жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл еңбектері үшін Императорлық қола медальмен марапатталады. 1913 жылы Орал облысының вице-губернаторы берген 6618 куәлікпен әскери борышын өтеуден босап, Орал облысы Темір уезіне бөлімшелік дәрігер болып орналасты. 1913-1918 жылдары Қазақ газетінде Темір дәрі хақында, Сары кезік-сүзек, Жұқпалы ауру хақында сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. Как бороться с чумой среди киргизского народа деген кітабы өз кезінде обы індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтыған еңбек болды [5, 84 б.].
1917 жылы Ресейдегі Ақпан революциясынан кейін қазақ жаласында облыстық жалпы қазақ съезін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Орал облыстық қазақ съезінде Жаһанша Досмұхамедов екеуі Орал облысының даладық бөлігін басқарудың уақытша ережелері атты жергілікті және далалық бөлігін басқару жүйесін толық қамтыған заі жобасын ұсынып, оған делегаттар бір ауыздан дауыс берді. 1917 жылы мамырда Мәскеуде өткен Бүкіл Ресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. 1917 жылы желтоқсанда 2-ші жалпықазақ съезінде жарияланған Алашорда үкімет-Ұлт Кеңесі құрамына енді. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскери-халық милициясын жасақтауға, Алаш қорын құруға, елген алым-салық, қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдіігі нығайған тұста, 1918 жылы наурыз айында Жаһанша Досмұхамедовпен бірге Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, ұлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен келіссөздер жүргізеді. Большевиктер Кеңес үкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе, олар Алашордаға ішінара билік беру, қазақтар шоғырланған жергі түгел қазақтарға қайтару, әр жерге Кеңес органдары шоғырланған жерді түгел қазақтарға қайтару, әр жерде Кеңес органдары тұтқындаған Алаш қайраткерлерін түрмеден босату, оларды қудалауды тоқтару, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді батыл қоя береді. 1918 жылы 18-21 мамырда Жымпиты қаласында өткен Орал өңірі қазақтарының 4-съезінде Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым Ойыл уәлаят Уақытша үкіметі жариялауға қатысты. Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған Алашорданың батыс бөлімшесі деген ат берді. 1919 жылы Кеңес үкіметі амалсыз мойындаған соң, Қазақ өлкесіне басқару жөніндегі революциялық комитеттің 1920 жылы 5 наурыздағы Алаш қозғалысының белсенді мүшелерінің бір тобымен Досмұхамедов Ресейдің орталық губернияларын жіберілді. Осы жылдың жазынан бастап, Ташкентке келіп жұмыс істеді. 1920-1921 жылдары Ташкенттегі физикалық әдіспен емдеу институтында мектеп дәрігері, Орал Азия университеті медицина факультетінің хирургиялық емханасында ординатор, 1922-1924 жылдан шығармашылық бөлімінң меңгерушісіні орынбасары қызметін атқарды. Жауапты қызметтер атқара жүріп, отандық ғылымның дамуына мол үлес қосты. Табиғаттану, Жануарлар, Адамның тән тірлігі, Оқушыларның саулығын сақтау, Дене бітімі және оның жұмысы туралы әңгімелер т.б. оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазды. 1922-1925 жылдары мәдениетті оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазды. Талап қауымының жұмысын ұйымдастырып, халқымыздың мәдениетіне, тарихына қатысты материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесін зерттеді. Қазақ-қырғыз тілдеріндегі сингармонизм заңы, Шернияз шешен, Алаш не сөз, Бұқарадағы Көгілташ медресесін салу туралы әпсана т.б. жинақтарын шығарды. 1924 жылы Ресей ҒА-ның орталық өлкетану бюросының мүшесі болып сайланды, осы жылы Түркістан халық ағарту комиссариаты атынан Орынборда өткен қазақ білімпаздарының, Мәскеуде өткен Бүкілресейлік денсаулық сақтау қызметкерлерінің съезінде қатысты. 1927 жылы Қазақ пенинститутының доценті болып бекітілді. Қазақ мемлекеттік университетінің ұйымдастыру жөніндегі комиссиясының төрағасы болып сайланды. 1928 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің әкімшілік-шаруашылық бөлімін басқарды. 1929 жылы осы университеттің профессоры болып бекітілді. Алайда келесі жылы Кеңес өкіметі ұйымдастырған қуғын-сүргін саясаты кезінде тұтқындалып, 1932 жылы 20 сәіһуірде ОГПУ үштігінің шешімімен Воронеж қаласында 5 жылға жер аударылды. Онда жүріп Денсаулық сақтау және гигиена институтында бөлім меңгерішісі, балаларды емдеу-сақтандыру амбулаториясы меңгерушісінің орынбасары болып қызмет істеді. Сондағы бір жыл келісімді мерзім бітсе де, елге оралмады. 1938 жылы 26 шілдеде жалған саяси айыппен екінші рет тұтқынға алынып, Мәскеуге, кейін Алматыға әкелінді. 1939 жылы 2 сәуірде әскери трибуналдың үкіметімен ату жазасына кесілді. 1939 жылы 19 тамызда түрме ауруханасында өкпе туберкулезімен қайтыс болды деген хабар келген. Бірақ бұл дерек толық анықталған жоқ [7, 54 б.].
Ел арасындағы қисса мен әфсаналарды, ертегі мен шежірелерді майын тамыза, құлақ құрышын қандыра әңгімелейтін шешендерді, жыршы, күйшілерді зер сала тыңдайтын Халел халық мұрасына ықыласы ерекше ауып өсті. Кезінде Мұрат ақын асылдың азбай жүрген тұқымысын деп марапаттаған алдындағы үлгі тұтқан немере ағасы Дәулеттүмбеттің де оған тигізген игі әсер зор болды.
1918 жылы 11 ақпанда аяқталған. Қазіргі туған жері Атырау облысының Миялы кентінде оған ескерткіш қойылған. Атырау универитетінде, Алматы және Атырау қалаларындағы көшелердің біріне Халел Досмұхамедовтың есімі берілген.
Халел Досмұхамедов мамандығы дәрігер бола тұра, тарихты, саясатты, тілдің даму үйлесімідігін зерттеген ғалым. Оның көптеген ғылыми-зерттеу еңбектері баршылық әрі медицинаны да дамытуға көп еңбек еткен адам.
Батыс Алашорда үкіметінің басшысы Жаһанша Досмұхамедовтың айнысмас қанды көйлек жолдасы.
Темір уезіндегі орыс-қазақ мектебін үздік бітірген қыр баласы Теке қаласындағы әскери реальдық училищеде орыс тілінде емін-еркін сөйлеп ұстаздарын да, құрбыларын да таң тамаша қалдырды.
Бұл оқу орнының іргесі 1874 жылы қаланып, өзіндік дәстүрі қалыптасқан, өнегелі, мамандар ұстаздар қауымы сабақ беретін, жақсы жабдықталған бөлмелері мен жарастылыстану пәндерінен арнайы тәжірибелер жасауға лайықталған лабораториялары һәм түрлі саладағы үйірмелер жұмыс істейтін білім ошағы еді. Құм арасынан келген қара бала училище қабырғасындағы бос уақытын құр жібермей, үнемі ізденумен өткізді. Дүниенің кілті - өнер-білімде екенін ерте ұғынған талапкер қолына түскен кітап болсын, газет-журнал болсын, талғамай оқуды дағдысына айналдырады. Келе-келе жан серігіне айналған рухани азығынан алған-түйгенін ол жанындағы Нұрғали Ипмағамбетұлы, Ғұбайдолла Бердіұлы, Шабазгерей Кесепғалиұлыларымен бөлісіп, өзара пікір алысудың соңы қызу айтыс-тартысқа ұласып кететін. Бірде осындай әңгіме-дкен үсітінде Халел Бақшагерейда шығатын Ысмағұлбек мырза Гөспірөлінің Тәржіман газетін оқыған сайын көкейде жүрген талай жайдың сырына үңілдіріп, ішкі астарлы себебіне қанықтыра түсетінін ортаға салды. Ол Ысмағұлбек мырзаның Орыс ішіндегі мұсылмандар атты ой-толғамдары мен пайымдауларынан мына жолдарды жолдастарына әдейі дауыстап оқыды:
Халелдің қоңыр әуенмен назар аударатын тұста сөз-екпін қойып оқуы, тыңдаушыларын бірден баурап алады. Отырғандар тым-тырыс, ой-қиялына еркін алдыр біразға дейін ләм-мим деген ешкім болмайды.
1913 жыл, Санкт-Петербург. Санкт-Петербургтың тұманды, жаңбырлы бір күнінде отарбадан жып-жинақы әскери киіммен өрімдей бозбала түсті. Ол Орал әскери реальды училищесін үздік бітірген Халел Досмұхамедұлы еді. Таудай талаппен келген жампоз жігіт Императорлық Әскери-Медицина Академиясының сынағынан латын тілінен қосымша емтихан тапсырып, сүрінбей өтті. Екінің бірінің тісі бата бермейтін жоғары оқуды қыр баласы қиналмай игеріп, әріптес жолдастары мен атақтары жер жарған ғұлама оқытушыларын аузын қаратты. Санкт-Петербургтың мәдени тарихи қасиетті орындары, адам қолынан туған сымбат өнерінің таңғажайып үлгілері, зиялы қауымы, бай кітапханасы, ірі-ірі ғұламалар оқыған дәріс дарынды Халелдің қанаттаруына жер берді. Оның саяси сана-сезімінің өсіп-жетілуіне астанадағы жоғары оқу орындары студенттерінің жаңартуы тілеген төңкерісшіл көңіл күйі түрткі салып, бодандықтың азабын тартқан халқына пана болсам деген ізгі ниет те ерте оянды. Өмірінің осы кезеңі туралы 1931 жылы 14 қыркүйекте Біріккен саяси Бас басқарманың тергеушісіне өз қолымен жазып берген түсініктемесінде Мен, - деп жазады Халекең, - Петербургте бірінші орыс төңкерісінің қарсаңызда келдім. Бұл кезде демократиялық күштер, оның ішінде студенттер қауымы да жиі-жиі наразылық білдіріп жататын. Қым-қиғаш студенттік өмірге араласумен қатар мен саяси білімімді жетілдіруге кірістім. Әр түрлі саяси партиялардың бағдарламаларымен, олардың талап-тілектерімен таныстым... Мені және басқа да қазақ студенттерін ешбір саяси партиялардың бағдарламалары қанағаттандырмады. Социал-демократтар тек қана жұмысшылар туралы айтса, социалист-революционерлер шаруалар жөнінде сөйлеп жататын... Кадеттер орыс халқының ұлылығы жөнінде сайрап, басқа халықтар туралы жұмған ауыздарын ашпайтын, ал оңшылдар болса, орыс емес халықтарды жамандап, оларды қудалаумен болатын. Әлі есімде мен және жанымда басқалар да бар кездейсоқ П.Н. Милюковтың жасаған баяндамасына тап болғанымыз бар. Сонда ол өзінің сөйлеген сөзінде былай деген Патша өкіметі орыс емес халықтарды аса дөрекілікпен және шектен шыққан арсыздықпен қанап отыр. Ол осы жылдары саясатқа ден қойып, Санкт-Петербург жоғары оқу орындарында оқып жүрген қазақ жастарымен қоян-қолтық араласып, күрес майданына шығады. Шын мәнінде өнер-білімге сусаған, ғылым қуған қазақ студенттерінің сол шақтағы дәстүрлі, ерекше қасиеттерінің бірі - өз мамандығымен шектеліп қалмай әр саладан жан-жақты, терең мағұлмат алуды көздеп астананың оқу орындарындағы білімпаз ғұламалардың дәрісін іздеп жүріп тыңдауды әдетке айналдыруы еді. Халел аты әлемге мәшһүр шығыстанушы ғалым, Санкт-Петербург Ғылым Академиясының академигі В.В. Радловпен, Қазан лингвистика мектебінің негізін салушы, орыс фонологиясының атасы, профессор Бодуэн де Куртенэмен, Шығыс тарихының білгірі, академик В.В. Бартольдпен жиі араласып, олардың ақыл-кеңестерін алып, теориялық білімін жетілдіре түсті. Оның кейін туған халықтың әдебиеті мен тіліне һәм тарихи өміріне қатысты іргелі еңбектер жазуына осы жылдардағы өміріне қатысты іргелі еңбектер жазуына осы жылдардағы ізденісінің себі тигені шүбәсіз. 1905 жылы Бодуэн де Куртенэмен пікір-көзқарасы жарасқан Халел Санкт-Петербургтегі І Александр атындағы Жол қатынасы инженерлерін даярлайтын институтта оқып жүрген Мұхамеджан Тынышбайұлымен, украин А.А. Кусовпен, жебірей В. Жаботинскиймен және басқалармен бірге автономист-федералистер одағын құруға ат салысады. Поляк халқының ұлт перзенті, Санкт-Петербург Ғылым Академиясының мүше-корреспондеті Бодуэн де Куртенэ болашақ әскери дәрігердің иіні келгенде туған тілінің ғылым жөндігуіне ем-дом жасап, өзге тілдерден жұғатын сөз сыртқатының алдын алу шараларына септесіне ақыл-кеңесін береді. Күрескер жанның жылдар өтіп саясаттан мойыны босаған соң қолыма алып шығармашылық жұмыспен шұғылдануы, лингвистиканың әліпби, емле, терминология, лексика, фонетика, тіл тарихы салаларынан ғылыми тұжырымды рецепт беріп, Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы сияқты бірегей еңбек жазуына дәрігерлік мамандығының тигізген пайдасы аз болмады [3, 44 б.].
Дүниені дүр сілкіндірген 1905 жылғы 9 қаңтардағы Қанды жексенбі оқиғасы патша өкіметінің жауыздығына қарсы буырқанған халық наразылығын теңіздей тасытты. Астанадағы оқиғалардың куәсі болған Халел саяси хад-ахуалды түсіндіріп, үгіт-насихат жұмысын жүргізу үшін елге оралады. Ол Орал қаласындағы татар, орыс тілдерінде шығатын Фікір, Уральский листок газеттерінің беттеріне мақалалар жариялап, қоғам өмірінде болып жатқан саяси-әлеуметтік дағдарыстың қаруы қан төгіске ұластқанын баяндай келіп, бұл төңкеріс шет аймақтағы қазақ дамасын қамтуы әбден ықтималдығын, сондықтан кез келген күтпеген жағдайға алдын ала дайын болуға баса назар аударады. Осы жолы ол қырдағы ауылдарды аралап, Ресейде етек алған саяси күштердің бағыт-бағдарын, қазақ үшін қаншалықты пайда-залалы барлығының ара жігін ашып беруге тырысады. Ауқымы кең мұндай қоғамдық қатынастардың тоқтырау кезінде ең бастысы өсек-аяңға, алып-қашпа сөзге ермей, босқа күюден сақ болуыдың щарттарын әлеуметке егжей-тегжейлі ұқтыруға бар білігін салады. Көп ұзамай шет аймақтағы өлкелерде де бақылау күшейеді. Бейсауат жүрген, сезікті көрінген жандардың іс-әрекетіне полиция тарапынан сырттай қатаң аңду жасалады. Халел осы бір тарихи кезеңді кейін есіне алып: 1906 жылы қырдағы ауылдарды аралап жүргенімде полицияның көзіне іліктім де, саяси жұмыс жүргізуіме тыйым салынды дейді.
Қорғансыз елінің қамын ойлап бастарын қауіп-қатерге тігіп, бес облыстан жиылған қазақтың зиялылары Әлихан Бөкейханов, Жаһаншаһ Сейдалин, торғайлық Міржақып Дулатұлы 1905 жылдың желтоқсан айында Теке қаласында Ресейдегі кадеттер партиясының үлгісімен ұлттық саяси ұйым құруға әрекет жасағанда араларында студент Халел де бар еді. Кешікпей патша өкіметіне қарсы бас көтерген Ресей жұмысшыларының әрекетінен түк шықпай, аяусыз басып-жаншылып, елде қуған-сүргін басталды. Полицияның қатал бақылауына алынған Халел де басқа жолдары сияқты ізін жасырып, астыртын қимылға кіріспеске амалы қалмайды [8, 124 б.].
Академия қабырғасындағы алты жылды өнер-білімге құштар жан бас алмай, күні-түні көз майын тауысып ізденуімен өткізеді. Оның бағына академияда бүкіл әлемге беделді ғалымдар ұстаздық ететін. Ол көрнекті физиолог Иван Петрович Павловтың шәкірті болу бақытына ие болды. Нобель сыйлығының лауреаты, академия ұстазының лекциясын зейін қойып тыңдайтын Халел теориялыұ білімін оқу-тәжірибе жұмысымен өте жақсы ұштастыра біліп, тәжірибелі ғалымның ыстық ілтипатына бөленіп жүрді. Дәрігерлікке тікелей қатысты пәндермен қатар Халел латын, неміс тілдерін жетік меңгеруге бар ынта-жігерін салды.
Демалыс сәтінде Халел қаланың көрікті тарихи орындарын аралып, театрларға баруды ұнататын. Ол студенттік өмірдің алғашқы күнінен бастап естелікке суретке түсіп, алыстағы ата-анасы мен бауырларына жолдауды ұмытпаған.
Оқтай зымырап студенттік жылдар да аяқталуға таянған. Соңғы курста міндетті түрде өтілуіге тиіс практикалық жұмысты Халельдің Пермь губерниясы Чердынь уезінде атқаруына тура келеді. Оның оқыған-түйгенін қиындығы қат-қабат дәрігерлік еңбек жолымен ұштастыруының алғашқы қадамы осылай басталды. Пермь губерниясындағы Чердынь уездік Земство басқармасы 1909 жылғы 31 тамызда берген 4381 куәлігі осының айғағы.
Осыны көрсетуші, Императорлық Әскери-Медицина Академиясының толы курсын тәмәмдаған Халел Досмұхамедұлы Чердынь Уездік Земствосында уақытша қызмет атқарып, 1909 жылы 8 мамырдан 31 тамызға дейін Морчан учаскесінің дәрігері лауазымында болды. Морчан учаскесі қабылдау бөлімімен бірге енді ғана ұйымтасып жатқандықтан, тап осы мезгілде дәрігерден таза медициналық қызметі сыртында көп қажыр-қайрат пен іскерлер қабілет талап етілгенді, міне, осы сәтте Досмұхамедұлы мырза өзіне жүктелген міндетті табыспен орындап, учаскелік дәрігер лауазымын дербес алып жүруге орындаған екенін дәлелдеді. Әскери ведомствода қызмет етуге міндетті болғандықтан Досмұхамедұлы мырзаның уездік Земствода қалып жұмыс істеу мүмкіндігі жоқтығына уездік Басқарма өте қатты өкінеді. Куәлікке Басқарма төрағасы, Басқарма мүшелері және хатшысы қол қойып, Земствоның мөрі басылған. Ол Санкт-Петербургке келісімен мемлекеттік сынақтарды ойдағыдай тапсырып, академияны бітіріп шығады [8, 154 б.].
Енді оның осы жоғары білім ордасын үздік аяқтағандығын куәландыратын құжаттың мазмұнымен танысалық:
Диплом, Осыны көрсетуші Халел Досмұхамедұлы-Машақов, 1883 жылғы 24 сәуірде туған, мұсылман дініндегі қазақтың ұлы, Императорлық Әскери-Медицина академиясында 1906 жылы жартылай курстық сынақтан қанағаттанарлықпен өтіп, Академияда ғылымдардың толық курсын тыңдаған соң, осы Академияның Сынақ комиссиясында 1909 жылғы сәуір, мамыр, қыркүйек, қазан және қараша айларында сынға салынды һәм бұл ретте төмендегі үлгерім көрсетті:
Гистология және эмбриология бойынша - қаңағаттанарлық.
Физиология бойынша - өте қанағаттанарлық
Бұл алғы сөзде бәрі де анық және түсінікті айтылған, осының алдында Халекеңнің қазақша жазғандарына қалай сүйінсек, орыс тілінде жағаны да өте жатық, көркем, әркім ой оқушыға бірден-ақ еркін жетіп жатыр.
Россия тарихы колониялы молайту әңгімесінен жасалған деп профессор Клушевский айтқан сияқты баяғыдан бері патшашыл Россияда үлкен мәселелердің ең зоры жер мәселесі һәм Россия ішіндегі завод, фабриктерге керек шикізаттарды шет аймақтардан алу жолдары еді [3, 51 б.].
Біреулердің үстемдігі жүріп ел билеуінде, біреудің қор болып құлдар халіне түсіп, жауыздық көруіне себеп болған осы екі мәселе.
Аяқты мал шаруасының өнетін шикізаттар Россия завод, фабрикаларына керек болғандықтан қазақ-қырғызды орыс залқы билеген. Ішкі Россияда жер мәселесі дұрыс шешілмегендіктен Түркістан, Қазақстан сияқты шет аймақтарға келімсектер келіп отаршылдық саясаты жүргізілді.
ХХ ғасырда күнбатыс Россияда залық саны күрт өсіп, диқаншылық әуелгі жолға құрылған соң жерге мұқтаждық туған. Жері жоқ кедейлер талай бүліншіктер жасаған. Жерсіздерге жер тауып беру үлкен мәселе болған. Оларды орналастыру үшін помещик, ақсүйектер қолында болғандықтан жерсіз кедейлерді орталық Россиядан көшіруі үшін патшалық үкімет жарлық таратқан. Сондықтан күнбатыс һәм орталық Россиядағы ылғи жерсіз кедейлерді патшашыл үкімет Россия колониясы болған Түркістанға Қазақстан сияқты аймақтан шығарып, Қазақстан, Түркістанды келімсектерге толтырып еді [9, 51б.].
Ішкі Россиядағы ылғи тентектерді Түркістанға көшіруге ескі үкіметтің көздеген мақсаты екі түрлі:
Жергілікті жұрттың жерін ішкі жерсіздерге беріп, бүліншілікті тоқтату.
Келімсектерге сүйеніп, жергілікті жұрттарды өз дегеніне көндіру еді.
Ескі үкіметтің көздеген мақсаттары орындалмай қалған жоқ. Патшашыл үкіметтің тұсында Түркістанға жүздеп, мыңдап келімсектер келді. Келген Келімсектер ылғи ғана қазақ-қырғыздарды айландыра қоршалай, қазақ-қырғыздардың көшіп-қонып жүрген ең жақсы жерін, тау арасындағы жылғаларға орналасты.
Өткен жылы ел бойында аштық басталғанда кіндік газета-журналдарында мақалалар жазылды.
Баяғыдан бері күн көріп, тіршілік құрып келе жатқан ана миллитінен қазақ-қырғыз жұртының іргесі көтеріліп, ел бір көшірілгенде екі-үш көшіріліп, сыз шөл, биік таудың басына шығарылды. Қазақ-қырғыз шаруасының түп қазығы аяқты мал шаруасы, диқаншылық болса, ол екеуінің де көркеюі жер, су еді.
Қазақ-қырғыз өзінің жылдан жылға саны өсіп (әр жүз кісіге бір жылда екі кісі қосылмақ, яки 50 жылдың ішінде 100 кісіге 200 болмақ) оның үстіне іштен сансыз келімсектер келген соң Түркістан жері де өзгере бастады.
-Біздің қазақ-қырғыз жұртының бұрын көрген жауыздықтарының ең үлкені отаршылдық, ең зоры-шаруа жартын Россияға пайдалы, қазақ-қырғызға жағымсыз болғандығынан басталып еді.
Енді тіршілік құрып, халық қатарына енуіне де зор себептердің зоры осы аяқты мал шаруасы менен диқаншылықты аяқтандыру, жерге иеленуге қалды. Алдымыздағы он бірінші Түркістан съезінде әңгіменің әуелгілі осы болды. Шаруаны көркейту тақырыбы сөзден, іске көшу қамына кірісудің жолдары қарастырылады.
Өйткені коммунистер партиясы кеңестер үкіметінің қолға алып, керекті істердің алдында салып, қарқынды істердің қарқындысы санап отырғаны ісі- ішкі һәм сыртқы соғыстың кезінде күйзелген щаруаны көтеру, байлықты молайту.
Енді кім кімдің болса да істеген ісі осы жолға қарай сыналып, қайсы жолға құрылуы, шаруаны көркейтуі, жаңа шаруашылық саясатын жүргізу қақында ұстанғанға келіп тоқталған.
20-50 жылдан бері қарай Түркістан тағдыры, қазақ-қырғыз тарихы Россиямен байланысып келеді. Кеңестер үкіметі құрылғаннан кейін Россия мен Түркістан арасында жақындық күшейді. Бірақ қай дәуірде болса да Россияда жүріп жатқан саясат, істеліп жатқан істің Түркістанда қазақ-қырғыз істің жүзін өзгертпейді.
Өткен жылы ел бойында аштық басталғанда кіндік газет-журналдарында мақалалар жазылды. Түркістанда аяттың тегіннің азақ алдында бос жатқан жер тіпті көп екен деген дәлелсіз сөздер айтылды.
Содан кейін Түркістанға өте көп келімсектер келді. Кеңестер үкіметі тұсында Түркістанның еркі өзінде тұрғанда келген келімсектер өте қауіпті болса да кетары болмады. Күнбатыс Россияда халықтың төрттен үш есесі патшашыл үкіметтің тұсында Қазақстан, Түркістанға келген сондықтан қазір онда жер көп, халық аз.
Россияға Түркістанға, Қазақстаннан көшірілетін халық болмаса, Қазақстан мен Түркістанға ішкі Россиядан келетін халық жоқ. Сонда да болса барлық Россияның кіндік үкіметі жанындағы құрама жер комитеті Түркістанда бос жатқан жер көп деп түсінеді. Реті табылып келушілер болса ішкі Россиядан Түркістанға келімсектер келтіру әңгімесін де қозғағысы келеді. Бұл сөздің қозғалуының тіпті орны жоқ. Қозғала қалса ауру қалса да, әдет қалмайды деген осы болады. Аурудың алдын алу керек.
Қазақ-қырғыз ішінде табан ет, маңдай тері арқасында күн көріп, тіршілік құрып келген жерсіз, сусыз қарақасқа кедейлер, жер берілмеген жалшылар аз емес. Ілгері санға қарағанда 2-3 пайыз келетін еді. Еңбек мөлшеріне жер беру әуелгі іс. Алдымен соларды орналастыру қажет. Диқаншылық үшін керекті аспап құралдар тауып беріп, солардың шаруа жадттерін орнықты жолға құру керек. Еңбек мүшелерімен үйлестіргенде қазақ-қырғыз кедейлерінен жер артылып, ішкі Россияда жерге мұқтажлар көп болса, әрине іштен келімсектер келуіне қарсылық болуы жөнсіз.
Түркістанда байлық мол, әсіресе, қазақ-қырғыз арасында қырғыз-қазақтың өзі қадірлейтін заңдары, байлық тіпті көп. Патша үкіметі тұсындағыдай ол байлықтарды, шикізаттарды аяқасты қылып, қадірін түсіре бермей, орнымен жұмсап, оның орнына бұйымдар, жер игеретін аспаптар, құралдар алуы керек. Тіпті, Түркістанның өзінде завод-фабрикалар ашып, шикізаттарды игеру мүмкін.
Шикізаттарды мұнан Россияға артып барып, онда игеріп, Түркістанға қайта келтіруден гөрі, Түркістанның өзінде шикізаттарды игеру пайдалы болатыны анық. Түркістанда завод-фабрикалар ашылса қырғыз-қазақ кедейлері де қызмет ұйымдастырып кеңестер үкіметіне сүйеніш болатыны анық [4, 122 б.].
Ескі үкімет тұсында шаруа күйсіз, жерсіз болды. Қазақ-қырғыз ең әуелі байлығынан айырылды. Сондықтан саясат жағынан да ақсады. Салақтық қылса, сол хәлге қазақ-қырғыз кедейлері тағы түседі. Саяси азаттық, жерге иелену жолы енді осы. Тіршілік орнықты жолға құрмай, алған саяси азаттық жұмысы аз болады. Россия тарихы колониялы молайту әңгімесінен жасалған деп профессор Клушевский айтқан сияқты баяғыдан бері патшашыл Россияда үлкен мәселелердің ең зоры жер мәселесі һәм Россия ішіндегі завод, фабриктерге керек шикізаттарды шетаймақтардан алу жолдары еді.
Біреулердің үстемдігі жүріп ел билеуінде, біреудің қор болып құлдар халіне түсіп, жауыздық көруіне себеп болған осы екі мәселе. Аяқты мал шаруасынан өнетін шикізаттар Россия завод, фабрикаларына керек болғандықтан қазақ-қырғызды орыс халқы билеген. Ішкі Россияда жер мәселесі дұрыс шешілмегендіктен Түркістан, Қазақстан сияқты шет аймақтарда келімсектер келіп, отаршылдық саясаты жүргізілді.
ХХ ғасырда күнбатыс Россияда халықсаны өте өсіп, диқаншылық әуелгі жолға құрылған соң жерге мұқтаждық туссан. Жері жоқ кедейлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz