Алаш ұранды Сарыарқа газеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1ҚАЗАҚ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІНІҢ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.1ХIХ ғасырдың II жартысы мен XX ғасыр басындағы қазақ мерзімді баспасөзі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2Алаш ұранды Сарыарқа газеті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3Мерзімді баспасөз тілінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2САРЫАРҚА ГАЗЕТІНДЕГІ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЛЕКСИКА ... ... ... ... .
2.1Сарыарқа газетіндегі қоғамдық-саяси лексиканың семантикалық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2Сарыарқа газеті бетіндегі қоғамдық саяси лексиканың генетикалық қабаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3Басылымдағы жаңа қолданыстардың қалыптасу жолдарына талдау ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінде тамыры тереңде жатқан, ғасырдан да ұзақ ғұмыры бар қазақ баспасөзі тарихының әлі де болса, зерттеуге зәру боларлық тұстары бар. Соның ішінде Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қайта қарау - бүгінгі заман талабы. Төңкеріске дейінгі қазақ баспасөзінің тарихын Халижан Бекхожин, Бейсембай Кенжебаев, Тауман Амандосов, Үшкөлтай Субханбердина т.б белгілі ғалымдар зерттеп, жазып шықты. Бұл еңбектерде Қазақ, Сарыарқа, Ақ жол сынды газеттер ғылыми тұрғыдан біржақты бағаланғанымен, объективті бағасын ала алмады. Саяси цензураның, түрлі сүрлеу-соқпақтардың салдарынан тіл білімінің зерттеу жұмыстырына кері әсер еткен жайттардың бар екендігі баршаға мәлім. Тек егемендігімізді алғаннан бастап, баспасөздің қоғамдағы рөлі арта түсті. Газеттің төртінші билік құзыретіне жеткен уақытында оның саяси мәселелерді шешудегі ықпалы мен функциясын зерттеудің маңызы зор.
Сондай зерттеуді қажет ететін қазақтың жалпыұлттық демократиялық басылымдарының бірі - Сарыарқа газеті. Басылым бетінде қолданылған қоғамдық-саяси лексиканың қалыптасуы мен дамуында Сарыарқа газетінің маңызы орасан зор. Атқарған қызметі ұшан-теңіз екендігін көрсетеді. Мұның өзі Сарыарқа газетінің тілін арнайы зерттеудің қажеттілігін тудырумен қатар, бұл мәселенің күн тәртібінен түспейтін тақырыптың өзектілігін де айқындай түседі.
Бүгінгі күнге дейін Сарыарқа газетінің тіліне тоқталып, тілдік ерекшеліктерін нақты талдап көрсеткен зерттеу жұмысы жазылған емес. Сәйкесінше, бұл дипломдық жұмыс зерттеудің өзектілігін нақтылай бермек.
Жалпы, Алаш баспасөзі шын мәнінде жастардың көзі мен құлағы және тілі (А.Байтұрсынов) бола білгендігі, халықтық сипатының басымдығы нақты деректермен дәлелденді, ерекшеліктері айқындалды.
Бүтінде бұқаралық ақпарат құралдарында пайдаланылып жүрген көптеген қоғамдық-саяси терминдер қазіргі лексикалық мағынасы мен стилистикалық реңктерінде ең алғаш Сарыарқа газеті бетінде қолданылған болатын. Яғни, Сарыарқа газеті жаңа замандағы, жаңа әлеуметтік-саяси бағыттағы қоғамдық-саяси лексиканың негізін қалаған тұңғыш қазак, мерзімді басылымы болды. Сондықтан да, жалпылай алғанда, қазақ тілінің бүгінгі және болашақтағы қалыптасу, даму тарихында Сарыарқа газетінің маңызы зор, өзі Сарыарқа газетінің тілін арнайы зерттеудің қажеттілігін дамуында, жекелей алғанда, қоғамдық-саяси лексиканың тудырумен қатар, бұл мәселенің күн тәртібінен түспейтін атқарған қызметі ұшан-теңіз екендігін көрсетеді. Мұның актуальдылығын да айқындайды.
Әр ақпараттың ескіден бастау алатындығын ескерсек, Сарыарқа баспасында пайда болған нұсқалардың қазіргі әдебиетіміздің мәдениетімізді зерттеуде баға жетпес асыл қазына екендігі даусыз. Жиырмасыншы ғасырдың елуінші жылдарында басылымдардың ақпараттық, үгіт-насихаттық тұрғыдағы жүргізілген қызметтері дами бастады. Дәл осы уақыттары совет қоғамы, оның ішінде басылымдарға деген пікір едәуір саясаттандырылды. Бұның өзі басылымдардың қоғамдық - лексикасы қатарының өсуіне өзіндік ықпалын тигізді. Ал, 1960-1970 жылдары тілімізде қалыптасқан қоғамдық - саяси лексика элементтері жайлы Р. Барлыбаев еңбегі арқылы біліуге болады. Бұл тұста шығып тұрған басылымдардың түгелі дерлік бір идеологиялық мақсатқа, коммунистік үгіт-насихатқа, саясатқа жұмылдырылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Сарыарқа газетінде қолданылған қоғамдық-саяси лексиканың саны мен сапасын анықтау. Қоғамдық-саяси лексиканы классификациялау және оған семантика-стилистикалық сипаттама беру. Жаңа қоғамдық-саяси ұғым-түсініктерді білдіретін шет тілдік лексиканы анықтау олардың қолданылу ерекшеліктерін айқындау. Сарыарқа қоғамдық-саяси лексикасын сол кезде тұстас шығып өзге де қазақ мерзімді басылымдарындағы қоғамдық-саяси лексикамен салыстыру және сол арқылы оның өзіндік ерекшеліктерін көрсету. Сарыарқа бетіндегі қоғамдық-саяси лексикаға жататын атаулардың стилистикалық мағыналарын функционалды стилистиканың, публицистикалық стильдің бір бөлшегі ретінде қарастырып талдау және сипаттау. Сарыарқа газетінің қоғамдық-саяси лексикасын этимологиялық, генетикалық және семантика- стилистикалық тұрғыдан талдап, сипаттау. Сарыарқа газетінің қоғамдық-саяси лексикасын статистикалық және стилистикалық тұрғыдан талдау, оның нәтижелерін қазіргі мерзімді баспасөз материалдарындағы қоғамдық-саяси лексикамен салыстыру. Кітапта мынадай басты-басты мәселелер қамтылды: Сарыарқа газетінің қоғамдық-саяси лексикасы тұңғыш рет зерттеліп, ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ тілі публицистикалық стилінің негізгі ерекшіліктері айқындалды. Сарыарқа газеті мен оның қоғамдық-саяси лексикасының публицистикалық стильді және қазіргі қазақ әдеби тілін дамытудағы ролі көрсетілді. Қазақ тіліне жаңа саяси, әлеуметтік ұғым-түсініктердің енуі және олардың Сарыарқа газеті арқылы тілде орнығуы айқындалып, талданды. Қазіргі қазақ мерзімді баспасөзіндегі қолданылып жүрген қоғамдық-саяси лексиканың Сарыарқа газетімен іштей сабақтастығы ашып көрсетілді.
Зерттеудің нысаны. Семантика-стилистикалық тұрғыдан Сарыарқа газетінің тіліне талдау жасау.
Зерттеу пәні. Сарыарқа (1917-1918) газетіндегі қоғамдық-саяси лексиканы топтастыру.
1 ҚАЗАҚ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІНІҢ ТАРИХЫ
ХIХ ғасырдың II жартысы мен XX ғасыр басындағы қазақ мерзімді баспасөзі
Тамыры тереңде жатқан, ғасырдан да ұзақ ғұмыры бар қазақ баспасөзі тарихының әлі де болса, зерттеуді қажет ететін тұстары бар. Соның ішінде Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қайта қарау - заман талабы. Ғылыми тұрғыдан біржақты бағаланғанымен, түрлі сүрлеу-соқпақтардың себебінен зерттеу жұмыстарына кері әсер еткен жайттардың бар екендігі баршаға мәлім. Тек тәуелсіздігімізді алғаннан соң ғана баспасөздің қоғамдағы рөлі арта түсті. Газеттің төртінші билік құзыретіне жеткен уақытында оның саяси мәселелерді шешудегі ықпалы мен функциясын зерттеудің маңызы зор.
Қазақ баспасөзінің қоғамдағы әлеуметтік-саяси мәселелерді шешуге деген талпынысы ХХ ғасырдың басында қалыптаса бастады. Дәлірек айтқанда, қазақ баспасөзінің алғашқы қадамы 1870 жылы жарық көрген Түркістан уәлаяты газетінен басталады. Газет Ташкент қаласында 1870 жылдың 28 сәуірінен бастап, орыс тілінде шығатын Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде айына төрт рет шығарыла бастаған. Алғашында қосымша деп хабарланғанымен, көп ұзамай жеке газет ретінде басылып тұрды. Оған дәлел ретінде Түркстан ведомстыларының редакторы қызметін атқарған Н.П.Остроумовтың мына сөздерін келтіруге болады: Аталған қосымша Түркстан ведомстыларының редакциясына қаражат жағынан болмаса, басқа ешқандай қатысы болған жоқ. Осы жағдайда ол 13 жыл бойы, 1883 жылға дейін шығып тұрды. Газетті шығарушы басында генерал-губернатордың тілмашы Ибрагимов, ал кейін генерал-губернатор канцеляриясының тілмашы Чанышев болды... 1883 жылдың басынан бастап Түркстан генерал-губернаторы генерал-лейтенант Черняевтың бұйрығымен газет редакциясын басқару маған тапсырылды. Сонымен бірге оны қырғыз тілінде шығару тоқтатылып, ол сарт тілінде жұмасына бір рет шығатын шағын газетке айналды [1, б. 127]. Түркістан өлкесін билейтін генерал-губернаторлардың ресми органы болғанымен, бұл газетте жарияланған Орта Азия халыктарының тарихы мен этнографиясы, археологиясы және географиясы жөніндегі материалдардың мәні зор болды [2]. Ш.Уәлихановтың көп танысының бірі газеттің редакторы - Шахмардан Мирасұлы Ибрагимов еді. Ал басылымның аудармашы әрі әдеби қызметкерлері болып Хасен Жанышев, Заманбек Шайқыәлібеков, Жүсіп Қазыбековтар жұмыс атқарды.
Түркістан уәлаяты газетінің ресми бөлімінде патша өкіметінің бұйрықтары жарияланып, үкімдері түсіндірілсе, ресми емес бөлімінде отырықшылық, егіншілік, мал шаруашылығы, сауда, ішкі-сыртқы жағдайлар, әдебиет, мәдениет, білім, ғылым, өнер және әйел теңдігі мәселелері қаралды. Мұндағы жанр мәселесіне келетін болсақ, алғашында орыс журналистикасының әсерімен келген заметка, корреспонденция, мақала, фельетон, очерк секілді баспасөз жанрларының түрлері пайда болды. Тұңғыш газет өз оқырмандарына Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты біртуар перзенттерінің өмірі мен еңбек жолдарына алғаш болып танысуларына мүмкіндік жасады [3, б. 7].
Қазақ баспасөзінің тұңғыш қарлығашы атанған аталмыш басылым екі мақсатта шығып отырды. Негізгі мақсаты - жергілікті қазақ халқының сауатын ашу, мұң-мұқтажын жаза отырып, жағдайын жақсартуға себепкер болу. Алайда газеттің патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын қазақ халқына мойындату және орыс тілін шала үйретуді ұстанғандығы жасырын емес.
Түркістан уәлаяты газетінен кейінгі қазақ тіліндегі екінші газет - Дала уәлаятының газеті жаңадан құрылған Омбы генерал-губернаторының органы ретінде Омбы қаласында 1888 жылдың 1 қаңтарынан бастап 1902 жылдың 12 сәуіріне дейін 14 жыл қатарынан жарық көріп тұрған. Жұмасына бір рет шығып тұрған газеттің орысшасы Киргизская степная газета деп аталған. Газетте әр жылдары редактор болғандар: И.Козлов, К.Михайлов, Г.Абаза, А.Попов, Д.Лавров. Газетті қазақша шығару ісін басқарушылар: Ешмұхамед Аблайханов, Дінмұхамет (Дінше) Сұлтанғазин, Рақымжан Дүйсембаев [4, б. 9].
Өзінің мақсатына сәйкес газет ресми түрде патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, реакцияшыл, отаршылдық саясатын үгіттейтін мақалаларды жариялайтын басылым болды. Ал ресми емес бөлімінде егіншілікті өркендету, отырықшылыққа көшу, көпшілікке пайдалы ғылым, білім, мәдениет жаңалықтары, ел басқару, сауда ісін жолға қою және т.б. көптеген мәселелерді қамтыды.
Қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына ықпал еткен басылымның өзіндік ерекшеліктері бар. Дала уәлаяты газеті басқа жергілікті газеттерге қарағанда қазақ бұқарасының тұрмысын, оның шаруашылық жағдайларын, мәдени тіршілігін толығырақ көрсетіп отырған газет болды [4, б. 10]. Сонымен қатар, газет бетінде аударманың бірінші адымы жасалынып, араб әліпбиі негізіндегі қазақ жазбасында алғаш рет тыныс белгілері қолданылды.
1879 жылы орталығы Орынбор қаласында облыстық басқарманың баспасөз орталығы құрылған сәттен бастап оның ресми органы шыға бастады. 1895 жылдан бастап бұған қосымша Тургайская газета деген атпен ресми емес бөлімі шығарылып, ол 15 жылдай өмір сүрді [5, б. 27]. Газетте Шоқан Уәлиханов пен Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен қызмет жолы жайында жазылған жазбалар жарияланды.
Торғай газеті жалпақ жұрттың кәдесіне жарайтын материалдарды орыс алфивитімен және араб графикасымен қазақ тілінде жиі жариялап отырды. Газет бетінде сол замандағы індет пен жұтқа байланысты ақпараттар, қоғамда болып жатқан құбылыстарды сынау мақсатында жазылған фельетондар, халық ауыз әдебиеті мұралары көрініс тапты. Орыс әліпбиінің икеміне келтіріліп, таза ұлт тілінде материалдарды шығару баспасөздің тарихында Торғай газетінен басталады.
Орынборда шығатын баспасөз органдарына жетекшілік еткен Торғай облыстық басқармасы газет столының төрағасы Ғ.Балғынбаев болды (1902-1906 жылдар) [5, б. 27]. Қазақ Совет Энциклопедиясынан Ғ.Балғынбаевтың тілшілік қызметіне қатысты бір ғана сөйлем жазылған: Торғай облыстық ведомстволары газетінің редакторы (1902) Ғ.Балғынбаев тек әкімшілік жұмыспен ғана айналыспай өзі де жиі-жиі мақалалар жазып тұрды [6, б. 128]
XX ғасырдың бас кезінде қазақ интеллигенциясының өкілдері - демократ ақын, жазушылар шығарған прогресшіл-демократтық бағыттағы Қазақ газеті (1906), Серке (1907), Қазақстан (1911-13), Ешім даласы (1913) газеттері мен Айқап (1911-15) журналы қазақ халқының ой-санасын оятып, жаңа революция өрлеу қарсаңында ұлт-азаттық қозғалысын өрістетуге ықпал етті [7].
1905-1907 жылдар қазақ баспасөзінің тарихнамасында қазақ даласындағы революциялық толқулар мен тарихи өзгерістер кезеңіндегі баспасөз деген атпен белгілі. Осы жылдарға тән мерзімді баспасөз деп, патша самодержавиесін құлатуды мақсат тұтқан екі басылым - Қырғыз (қазақ) және Серке газеттерін айтуымызға болады.
Жалпыхалықтық революциялық қозғалыстың әсерімен 1906 жылы февральда Қазақ газеті шықты [8, б. 68]. Торғай газетінің 1906 жылы жарияланған бір санындағы заметкада газеттің редакторы Х.Сосновский, бастырушы Қостанайдың қазағы Е.Иманбаев екені, газет орыс және араб әрпімен екі тілде, орыс және қазақ тілінде басылатындығы жазылған [9].
1907 жылы 28 наурызда Санкт-Петербургте қазақтың тұңғыш қоғамдық-саяси Серке газеті шықты. Ол татардың Улфәт газетіне қосымша ретінде шыға бастады. Басшысы - Шаһмардан Қосшығұлов, редакторы - Әбдірашид Ибрагимов болды. Бірақ газет саяси реакцияның өршуіне байланысты жабылды. Газеттің шығуы мен жабылуына байланысты Б.Кенжебаев келтірген мәліметтерді Н.Омашевтың қазақ журналистикасына қатысты көптомдық еңбектерінің 1-томынан көруге болады: 1906 жылдың ақырында Үлфәттің қазақ оқушыларына арнап қазақ тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға қарары болды. Келесі жылы март айының басында сол газеттің жариялануы шықты. Ол Үлфәт газетінің қосымшасы болып шықты. Газет шыққан соң бірер күн өткеннен кейін полиция келіп, қала начальнигінің Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы әмірін оқып, басқармада бар даналарын жинап алып, құлыптап кетті. Екінші күні тиісті орындардан себебін сұрағанымызда, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда қазақ халқын үкіметке қарсы үгіттеу бар. Содан ұсталды деп жауап берді [10, б. 253].
Отаршылдық езгіге қарамастан, бейресми төл басылымдардың дүниеге келуі мұнымен тоқтап қалмады. Орыс революциясынан кейінгі жылдарда саябырлаған ұлттық бейресми газет-журнал шығару ісі революциялық өрлеу жылдарында (1910-1912) қайта жанданды. Нәтижесінде екі айтулы басылым жарыққа шықты. Оның бірі - 1911 жылдың 11 қаңтарынан Троицк қаласында шыға бастаған қазақтың тұңғыш журналы Айқап та, екіншісі - оның ізін ала әуелі Бөкей ордасында, 5-санынан бастап Орал шаһарында жарық көрген Қазақстан газеті [10, б. 254].
Әсіресе Айқап журналының жарыққа шығуы төлтума баспасөзіміздің шежіресінде ауыз толтырып айтарлықтай ерекше оқиға деуге болады. Журналды қазақ жұртшылығы шынайы қуаныш сезімімен қарсы алды. Өйткені журнал өзінің мақсатына сәйкес қазақтың арман-тілегі мен мақсат-мүддесіне жетудің жолын қарастырды. Оның қоғамдағы алатын рөлі туралы Ү.Субханбердина: 20-ғасырдың бас кезінде, яғни 1911 жылдың январынан бастап, 1915 жылдың сентябрь айына дейін Троицк қаласындағы Энергия баспаханасында қазақ тілінде үзбей шығып тұрған Айқап журналы халқымыздың əлеуметтік, саяси өмірінде, əдебиет пен мəдениетімізді насихаттап, таратуда елеулі роль атқарды деп жазады [4, б. 24].
Қазақ тіліндегі алғашқы қоғамдық-саяси және әдеби журнал 1911 жылы қаңтарда Троицк қаласында шыға бастады. Журналдың редакторы талантты публицист Мұхаметжан Сералин болды. Журналда Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Молдағали Жолдыбаев, Спандияр Көбеев, Бақытжан Қаратаев және т.б. көрнекті қоғам қайраткерлері мен жазушылардың мақалалары жарияланды.
Журналдың Айқап деп аталуының мәнісін М.Сералин алғашқылардың бірі болып Қызмет иесі мырзаларға атты мақаласында түсіндірген: Біздің қазақтың Әй, қап! демейтұғын қай ісі бар? Газет шығармақшы болдық, қолымыздан келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмадық. Пұлы жоқтарымыз ынтымақтассақ та, ақшасыз істің жөні табылмады. Қап, пұлдың жоқтығы, қолдың қысқалығы-ай дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтау үшін қала салмақ болдық. Басымыз қосылмады. Қолайлы жерлер қолдан кетті. Қап, ынтымақсыздығымыз-ай дедік. Болыс, би, ауылнай боламыз деп таластық, қырылыстық. Жеңілгеніміз жеңген жағымызға, ендігі сайлауда көреміз, қап, бәлем-ай! дедік. Осындай біздің қазақтың неше жерде қап деп қапы қалған істері көп. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журналымыз да өкінішімізге ылайық Айқап болды [11].
Айқап журналының бетінде жарияланған жазбаларды профессор Б.Кенжебаев тақырып пен мазмұн тұрғысынан төмендегідей 9 бөлімге бөлген:
Саяси-әлеуметтік мақалалар
Әдеби шығармалар, әдебиет мәселелері
Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі және маңызды мәселелері
Ана тілі, әліппе, емле мәселелері
Қазақ әйелдерінің жайы, бостандық, теңдік мәселесі
Дәрігерлік, агротехникалық кеңестер, ғылым табыстары
Ішкі-сыртқы хабарлар
Кітап сындары
Тілші хаттары, жауап хаттар [7, б. 26-30].
Азаттық қозғалыстың өрлеу жылдарында дүниеге келген қазақ демократиялық баспасөзінің бірі - Қазақстан газеті. Газет алғашқыда Ордада, кейін Орал қаласында 1911-1913 жылдары қазақ және орыс тілдерінде жарық көрді. Оның редакторы Елеусін Бұйрин болды. Қазақстан қазақ қоғамының прогрессивті дамуында маңызды рөл атқарды. Басылым жалпы демократиялық және ағартушылық бағытқа ие болды. Өзінің өмір сүрген үш жылында 18 саны жарық көрді. Демократиялық ойды дамытуда Б.Қаратаев, Е.Бұйрин, С.Меңдешев сынды публицистердің қосқан үлесі зор.
Х.Бекхожин: Қазақстан газетінің ерекшелігі - одан бұрынғы Түркістан уалаяты және Дала уалаятымен салыстырғанда (бұл органдарға әсерін тигізген заманның түбірлі айырмашылығын сөз етпегенде) ол патшаның отаршылдық әкімшілігінің ресми органы болмағандығында деп басты ерекшелігіне тоқталады [12, б. 45].
Газет бетіне шыққан материалдардың ішінде мына мақала көпшіліктің назарын аударды: Бұл күнде халық екіге бөлінді: бірі капиталистер - байлар табы, екіншісі жұмысшылар - пролетарлар табы. Байлар жұмысшыларды арзан жалдап алуға тырысып, оларға таң атқаннан күн батқанша жұмыс істетті. Мұндай ауыр жағдайға наразы болған жұмысшылар еңбегіне қарай жалақы алу үшін, күніне 8-10 сағаттан артық жұмыс істемеу үшін күресті [13]. Көріп отырғанымыздай, мақаланы барша оқырманға түсінікті етіп, екі тап өкілдерінің арасындағы кикілжіңнің себеп-салдарын нақты атап көрсеткен. Қазақстан газеті елде болып жатқан әлеуметтік-саяси ахуалдарды тілге тиек етуімен, халықты егіншілік және сауда-саттыққа шақыруымен ерекшеленеді.
Басылымда елдің әлеуметтік, мәдени және экономикалық әл-ауқатының өзекті мәселелері көтерілді. Газет көшпелі қазақты отырықшылыққа, өнер-білімге, орыс халқының мәдениетімен таныс болуға насихаттады. Мысалы, Б.Қаратаев Азаматтарға деген хатында көшпелі өмірдің күні өтті, көшпенділік және партиархалдық-феодалдық тұрмыстың салты мәдениеттің дамуына бөгет жасайды деп жазды. Кертартпа элементтерге соққы бере отырып, ол қазақтың еңбекші бұқарасын поселке болып тұруға, пайдалы кәсіппен айнылысуға, балаларды мектепке оқытуға шақырады 14, б. 25.
Қазақ журналистикасының жылнамасындағы маңызды кезең - прогрессшіл қазақ зииялыларының саяси орталығына айналған Қазақ (1913-1918) қоғамдық-саяси газетінің жарыққа шығуы. Қазақ халқының мүддесін алға тарта отырып, Қазақ газеті ұлтының трибунасы мен құқық қорғаушысы бола білді. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде ол барлық процесті объективті түрде қамтып, халықты ынтымақтастық пен бірлікке шақырды. Газет прогрессшіл ұлттық интеллигенцияның саяси жұмысын ұйымдастырушы болды. Ондағы негізгі мақсат - тәуелсіздік үшін күрестің тактикасы мен стратегиясын жасау болып табылады. Қазақ партиялық бағытты ұстанды. Алаш-Орда ұлттық партиясы Қазақ газетінің идеяларының әсерінен құрылды. Газет Ресей мұсылмандарының съезін белсенді түрде жариялады. Онда патшаға бағынышты халықтар діни талаптарды ғана емес, сонымен қатар саяси талаптарды да алға тартты.
Тұңғыш жалпыхалықтық Қазақ газетінің көшбастаушысы әрі бас редакторы - Ахмет Байтұрсынов, бастырып шығарушысы - Мұстафа Оразаев болды. Ұлттық газет жеті жылдан астам уақыттан кейін пайда болды, дегенмен архивтік деректерге сәйкес, Қазақ деген атпен қазақ газетін шығаруға рұқсат Ахмет Байтұрсынұлына 1905 жылы 9 желтоқсанда берілген. Мұхтар Әуезовтің Шолпан журналында жарияланған Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі деген мақаласынан газеттің шығу мерзіміне сәйкес берілген бағасын көруімізге болады: Қазақ газетінің мезгілі... қазақ жұрты 1905 жылдың өзгерісін өткізіп, ел дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге жиып, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сөзден де іске қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына келді... Бұл тұтынған жолында Қазақ газеті өз міндетін дөп атқарды [15].
Қазақ апталық газетінің алғашқы саны 1913 жылы 2 ақпанда Орынборда шыққан. 1915 жылдан бастап ол аптасына екі рет шыға бастады. Газетте ұлтымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігі, ішкі және сыртқы саяси жағдайы, экономикалық-әлеуметтік, мәдени, оқу-ағарту, дін мәселелері жан-жақты қамтылған.
Қазақ газеті оқырман қауымға өзінің ұстанымын, көздеген мақсаты мен
ниетін былайша түсіндірді: Бұл газетаның мақсұты - жұрт пайдасына көз болу, қазақ арасына өнер, ғылыми жайылуына басшылық ету, басқа жұрттың халінен хабар беріп, таныстыру. Сол мақсаттарды орнына келтіру үшін зәкүшндерді, хакімдердің бұйрық-жарлықтарын білдіріп тұру, Государственный совет жұмыстары турасында жете хабар беріп тұру, ішкі һәм сыртқы хабарды жазып тұру, қазақтың бұрынғы және бүгінгі жайын жазу, күнелту, сауда, жер-су, кәсіп, егін-таран, мал шаруасы жайынан кеңесу, оқу, оқыту, мектеп-медресе, школа, ғылым, өнер, тіл-әдебиет турасында жөн көрсету, адам һәм мал дәрігерлігі жайынан жазу [16].
Жоғарыда аталған мақсаттардан шығатын гезеттің тақырып ауқымын Ө.Әбдіманов: Саяси-әлеуметтік мәселелер, шаруашылық-экономикалық мәселелер және мәдени-ағартушылық мәселелер деп шартты түрде 3 желіге жіктей отырып, ...Әлихан көбінесе саяси-экономикалық, Ахмет мәдени-ағартушылық, Міржақып әдебиет пен өнер мәселелеріне көбірек барғаны Қазақ беттерін ақтарғанда көзге айқын түседі деп үш публицист жайлы, аталған тақырыптардың көлемінде мақалаларды жазып дайындады деген тұжырым жасайды [17, б. 44].
Жұрт пайдасына көз болу мақсұтына жету жолында қолына қалам алып,
бар күш-қуатын жұмсаған қаламгерлердің аты 1914 жылғы газеттің №45 санында аталған: Қазақ-та қаламымен қызмет еткен және мұнан бұлай да пайдалы қызметтері үміт етіліп Алашқа аты білінген білімді азаматтар: Ахмет Байтұрсынов, Ғалихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, доктор Әбубәкір Алдияров, доктор Арғынғазы Поштаев, доктор Халел Досмұхамедов, доктор Дәулетшаһ Күсепғалиев, доктор Бенъкевеч, присиаженни поверенный Райымжан Мәрсеков, инженер Мұхаметжан Тынышбаев, қазақшыл Хасан Али, студент Есенғали Қасаболатов, шежіре Шаһкәрім Хұдайбердин, Әбділғазиз Мұса, Ғұмар Қарашев, Жұмағали Тілеулин һәм басқалары [18, б. 5].
Тарихшы С.Смағұлова: Патша өкіметі құлағаннан кейін бұл басылымдардың қатары Бірлік туы (1917, мамыр), Сарыарқа (1917, маусым) газеттерімен толығып, ұлт зиялыларының органына айналып, елдегі саяси жағдай, демократиялық өзгерістердің жүргізілу барысы жайында мағлұматтар жариялап, Ақпан революциясының нәтижесінде құрылған Уақытша үкіметті қолдауға, Құрылтай жиналысына әзірлік жұмыстарын жүргізуге шақырды. Сонымен қатар аталған басылымдарда Алаш партиясының бағдарламасы, оның саяси қызмет барысы туралы, ұлт зиялыларының идеологиялық-демократиялық ой-пікірлері басылды. Бұл басылымдарда жарияланған материалдардың деректік құндылығын соңғы жылдарда ғылыми зерттеулер дәлелдеп отыр, - деп тұжырымдайды [19, б. 5].
1917 жылы көктемде бостандыққа жетелейтін ойларға бой алдырған қазақтың қоғамдық және саяси қайраткері Мұстафа Шоқай Ташкентте Бірлік туы газетін шығара бастады. М.Шоқайдан кейін редакторлық қызметті Қ.Болғанбаев пен С.Қожанов қолға алған. Газет пантүрікшілдік бағытта болды. Онда ол алғашқы болып барлық түркітілдес халықтардың, сондай-ақ орыс ұлттарының тәуелсіздік идеясын жариялады.
Бірлік туының алғашқы сандарын алған Қазақ газеті 1917 жылғы шілденің 17-сіндегі Ішкі хабарлар атты айдарында тілек білдіріп, қолдауын көрсетеді: Бірлік туы атты қазақ газетінің 1-ші һәм 2-ші нөмірлері басқармаға келді. Шығарушысы - Мұстафа Шоқай баласы. Газет жетісіне бір шығады. Жылдық құны - 5 сом, жарты жылдығы - 3 сом, үш айлығы - 1 сом 70 тиын. Баспасөздің ең керек уақытында көтерілген Бірлік туы алаш арасына жала жапқан марқұм Алаш газетіндей болмай, қазақ-қырғыздың шын қызметкері, шын жолбасшысы болсын! [20].
Газет бетіндегі мақалалар Түркістан автономиясы, қазақ-қырғыз автономиясы, қараңғы қазақтың саяси сауатын ашу, Алаш идеясы, оқу-ағарту, имандылық мәселелері хақында жазылды. Мақсат-мұраты жағынан Қазақ газетіне ұқсайтын Бірлік туы аталған мәселелерді соңғы нөмеріне дейін қозғаған.
Дәл осы сарынмен, қазақ баспасөз тарихнамасында тұңғыш рет алашшыл жастардың ұйымдасуымен құрылған келесі басылым - Жас азамат газеті. Газеттің редакторлығын Қошке Кемеңгеров атқарса, басқарма мүшесінде Смағұл Сәдуақасұлы, Мұратбек Сейітұлы, Гуля Досымбекқызы, Әбдірахман Байділдәұлы сынды Алаш Орданың тілеулестері болды. Бұл қоғамдық-саяси басылым 1918 жылдың 30 шілдесінен бастап Қызылжар қаласында (қазіргі Петропавл) жарияланып тұрды.
Баспасөз шежіресіндегі бірінші жастар газетінің алғашқы беташары Жас тілек атты бағдарлама мақаламен ашылады. Онда газеттің ұстанатын бағыты мен діттеген мақсаты жазылған: Өмір тәжірибесінің, білім аз - дығының кемдігіне қарамай, төрт түлігі сайланбай Жас азамат тәуекел кемесіне мініп, тұрмыстың таласатын, күресетін майданына шықты. Келешектің қараңғылығы, саяси һауананың күн сайын құбылуы, қалың өрттей, кеселді дерттей, апаты күшті күндердің тууы, дүниеде болу-болмауы, әлінің майданға қойылуы, ұлттың өмірлі құқықтары аяқ астына тапталып, зорлықтың қан соруы Жас азаматтың үстіне ауыр жүк салып отыр. Қоғамдасып, қолтықтасып, күш беріп, ауыр жүкті тиісті орнына жеткізу - жастардың бас міндеті, үлкен борышы. Жас азаматтың алтын идеалы, әулие мақсұты, негізгі жолы - ұлт бостандығы, ұлт теңдігі [21].
Жас азаматты зерттеуші ғалым Дихан Қамзабекұлы Алашқа таныс болған Жас азамат мақаласында былай деген: Қазақтың ұлттық баспасөз тарихында елеулі орыны бар Қазақ газетінің бағытын жалпы жұртқа мәшһүр етуге жәрдемдескен, азаматтық ой-сананы ілгерілетуге септігі тиген газет-журналдардың ішінде Жас азамат атты басылымды ерекше атаған жөн. Жас азамат ұлт тәуелсіздігін жоқтап, отаршылдық езгіге қарсы тұрған қазақ жастарының тұңғыш қоғамдық-саяси газеті [22].
Филология ғылымдарының докторы Бауыржан Омаров Ана тілі ұлт газетіне жарияланған мақаласында: Бертінге дейін жастар басылымының шежіресін 1921 жылғы 22 наурызда алғашқы саны жарық көрген Жас Алаштан бастап келгеніміз баршаға мәлім. Ал Дихан Қызылжарда шыққан Жас азамат газетін іздеп тауып, қазақ жастар баспасөзінің тарихын 1918 жылғы 30 шілдеден бастау керектігін дәлелдеді, - деп жазады [23].
Газеттің өзіне тән ерекшелігіне тоқталатын болсақ, онда жарияланған мақалалар көбіне авторсыз берілген. Бүркеншік есіммен шыққандары да болған. Оның басты екі себебі бар. Біріншіден, газеттегі мақалалардың көпшілігін бір ғана автордың жазуы не болмаса, сол уақыттағы алқын-толқын заманға байланысты кез келген жазушының алдын ала сақтануынан материалдар авторсыз шыққан. Екіншіден, 1920 жылы большевиктер дауылының Түркістан, Сібір аумағында жеңіске жетуінің салдарынан ұлт бостандығы жолында қызмет еткендер қуғын-сүргінге ұшыраған.
Жас азаматта мынадай тақырыптар көтерілді: болшеуик сүлікше сорған қазақ жері, жаңа өкіметтің саясаты, аумалы-төкпелі кезеңдегі қазақтың жағдайы, отаршылдық езгіден құтылудың жолдары және де алға қойған әулие мақсұтынан танбай ұлтының теңдігі үшін күрескен қайраткерлердің жан айқайы.
Алаштың күрескерлік жолында иық тірестіретін басылымдардың бірі - Абай қоғамдық-саяси, әдеби журналы. Журналдың жарыққа шығатынын оқырмандар алғашқы болып Сарыарқаның 1917 жылғы 26-нөмеріндегі Құлақтандырудан оқиды. Алаш дуанында 15-нші январдан шыға бастайтын Абай атты қазақша ғылыми, әдеби, шаруашылық журналына жазылу дәптері ашылды. Журналдың жобасы кең, жазушылар сай, нағыз қазақ тілінде ай сайын екі ірет шығады. Ылғи жазып тұрушылар: Мәннан Тұрғанбаев, Йусупбек Аймауытов, Сұлтан Махмұд Торайғыров, Мұхтар Әуезов, Сәбит Дөнентаев, Сейдбатал Мұстафин. Бағасы: жылға - 13 сом. Жарты жылға - 7 сом, 3 айға - 4 сом. Бір нөмері - 60 тиын. Адресі: Заречная Слободка, Семип. об. Редакция журнала Абай, - деп оқырман қауымға журналдан хабардар ету мақсатында жарнамасы шығады [24].
Абайдың алдына қойған мақсаты қандай? деген көпшіліктің сұрағына журналдың алғашқы санында басылымның негізін қалаушы, редактор Жүсіпбек Аймауытов жауап береді: ...Басқа жұрттың атақты білімдісінен кем емес, білімдіні құрмет ете алмасақ - тоғышарлығымыз, жақсы кісінің атын әспеттеп, қарағым, бәленше екендей болар ма екен деген әдет қазақта да бар. Журналдың атын Абай қойғандық қазақтың баласына ат қойғаны сықылды. Журналымыз Абайдай болсыншы деп еліктегендік емес, Абайды құрметтеп, атын тарих жүзінде көркейтіп, нығайтпақ [25].
Зерттеушілердің айтуынша, журналды шығару жөніндегі ұсыныс қазақ зиялыларының арасында Абай Құнанбайұлының қазасының он жылдығына байланысты Семейге қаласында өткізілген үлкен жиылыс үстінде бекітілген болатын. Алайда, сол кездегі тарихи жағдайларға байланысты, бірінші дүниежүзілік соғыстың басталып кетуі және патшалық Ресейдің отарлау саясатының бұрынғысынан да күшейе түсуіне байланысты журнал шығару кейінге қалдырылған [26]. Арада төрт жыл өткен соң алаш үнді Абай журналы 1918 жылдың ақпан айының 4-інен бастап Семейде шыға бастады. Бастырушылардың бірі Ж.Аймауытов, екіншісі әдебиет майталманы М.Әуезов болды. Журнал материалдарының авторлары өз заманының әйгілі адамдары, прогрессивті интеллигенция өкілдері, олардың көпшілігі Алашордалықтар: Шәкәрім Құдайбердиев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Тұрағұл Құнанбаев, Мағжан Жұмабаев, Ғұмар Қарашев, Смағұл Сәдуақасов, Ыдырыс Мұстанбаев, Тұрар Рысқұлов, Халел Досмұхамедовтер. Журнал жұмысына белсене қатысқан Мұхтар Әуезовті ерекше атауымызға болады. Қаламгердің ғылыми-танымдық мақалалары Абай журналының әр санында жарияланған.
Журналда сөз болған тақырыптар жөнінде ХХ ғасырдың басындағы басылымдардың тарихын зерттеуші Алтын Ақынбекова: Ошақтың үш бұты сияқты әдебиетті де, ғылымды да, шаруашылықты да қатар қамтыған журналдың негізгі тақырыптары: Абай өнері, Абай ұрпағының шығармашылығы, ғылым, білім, жаңадан ашылып жатқан кооператив, серіктестіктер туралы және әйел теңдігі мәселесі. Сондай-ақ журналдың жиі көтерген тақырыбы - алаш тақырыбы болды. Басылымның үшінші санынан бастап Алашорда үкіметінің іс-әрекеті үзбей жарияланып отырды. Журнал бетіндегі алаш тақырыбына қатысты жарияланымдардың қазақ елінің шынайы тарихын қалыптастырудағы үлесі қомақты, - дейді [27, б. 19].
Осы уақытқа дейін зерттеушілер тарапынан журнал тарихына қатысты біршама деректер қамтылғанымен, екі мәселеге қатысты тиянақты байлам жоқ екенін байқадық. Бірінші мәселе журналдың қанша саны шыққандығына байланысты туындап отыр. Екінші мәселе журналдың редакторы төңірегіндегі пікір таласы [28].
Алғашқы мәселе бойынша ғалымдардың көзқарасы екі түрге бөлінеді. Қазақ баспасөзі тарихын зерттеуші Б.Кенжебаевтың: Абай журналы 1918 жылдың ақпан айынан сол жылғы қазан айына дейін Алаш қаласында шығып тұрды. Жиыны 11 саны шықты [29, б. 21] деген пікірімен Қ.Аллаберген [30, б. 87] мен Ө.Әбдиманұлы [31, б. 6], М.Мукашева [32, б. 151] еңбектеріндегі пікірлер үндеседі. Журналдың 12 саны шықты деген көзқарас 1992 жылы қайта басылған Абай журналындағы М.Әуезовтің мақаласы арқылы оқырманға жетті [33]. Осы мақалада С.Мұқанов та журналдың 12 саны шықты деп жазған [33, б. 57]. Алаш һәм Алашорда еңбегінің авторы, алаштанушы К.Нұрпейісов те басылымның 12 саны ғана тарады - деп жазған [34, б. 26]. Бастырушы Ж.Аймауытовтың өзі Абай қалай жабылды? мақаласында: Өткен 1918 жылдың ақпанынан бастап Абай журналы оқырманға тарап, 12 саны шығып, он ай өмір сүрді, - деп айтады [35]. PhD-докторант Алтын Ақынбекова өзінің зерттеу жұмысының барысында журналдың 12-санын іздеп, М.О.Әуезов мұражай үйінен табады.
Егеменді ел болуды аңсаған және сол жолда қызмет еткен үнпарақтың бірі - Алаш газеті. Апталық газет 1916 жылдың 26 қарашасынан 1917 жылдың 25 мамырына дейін Ташкентте шығарылды. Газет шығарушысы - Мәриям Тоғысова. Редакторы - білімі бойынша заңгер, журналист, жазушы, драматург Көлбай Тоғысов. Ерлі-зайыптылардың басшылығымен жарық көрген бұл басылымның Туркестанский курьер баспаханасында 22 нөмері басылып шыққан. Газеттің шығу мақсаты жөнінде бағдарлама мақалада: Россия қарамағындағы елдердің бірі болу үшін қазақ халқының шешетін мәселелері көшпелілік пен отырықшылық, оқу-ағарту ісін жөнге қою, Мемлекеттік Думаға қатысу, сот ісін жөндеу, әйел мәселесін көтеру, елдің тұрмыс-халін түзету, - деп көрсетіледі [36]. Сонымен қатар, Алаштың алғашқы санында баспасөз ісінің қоғамдағы маңыздылығын түсіндіре отырып, өздерінің прогресс ұранын ұстанатындығын және аталған тақырыптардың төңірегінде сөз қозғайтындығын айта кетеді. Оған қазақ зиялылары мен белгілі азаматтар Ш. Айманов, Ғ. Ботбаев, Т. Жанбаев, Н. Құлжанова, Н. Құлжанов, Ғ. Жанайдарова, Р. Мәрсеков, Х. Ғаб-басов, Ж. Сейдалин, Ж. Ақбаев, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Ғ.Дәулетияров, С. Торайғыров, С. Мұстафин, А. Баржақсин т.б. белсене атсалысқан, - дейді т.ғ.к. Дәметкен Сүлейменова [37].
1917 ж. 22-санынан бастап редакторы - Т.Жанбайұлы. Кейбір зерттеушілердің еңбегіне қарағанда, осы жылы күзде газет бастапқыда Омбыға, сонан соң Петропавлға көшсе де, К.Төгісұлының белсенді саясатқа кіруіне байланысты жабылып қалады [38, б. 33].
1.2 Алаш ұранды Сарыарқа газеті
XX ғасырдың басы қазақ халқының тарихында бүкіл қоғамдық ой - пікірдің өрлеуіне мүмкіндік туып, ұлттық сананың ояну дәуіріне жол ашқан кезең. Бұл кезеңде Абай, Шоқан, Ыбырайдан бастау алатын ағартушылық жұмыстары жаңа бағытта жаңғырды. Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұхтар Әуезов туралы алыптар әдебиет айдынына шығып, әдебиетіміздің жазба жаңа белестерге көтерді. Қазақ оқығандары 1905 жылдан бастап-ақ революциялық идея, ұлттық теңдік пен халықты азаттыққа үндеу сияқты ұлы мұраттар жолында жұмыла еңбек етуді қолға алды.
Ұлт - азаттық жолындағы күрестің, халықтық қозғалыстың қол бастаушылары алғашқы орыс революциясының саяси әлеуметтік мәнін терең түсініп, егемен ел болып, өнер - білім жолына түсуді негізгі мақсат ұстанды. Алашорда мемлекеті құрылып, оның айналасында озық ойлы зиялы қауым топтасты. Өз бағыттарын айқындап, сара жолды халыққа жаңылмай нұсқап, адастырмас даңғылға алып шығуға ұмтылған қазақ зиялылары Алашорданың Семей облыстық комитетінің үні болған Сарыарқа газетін шығару жұмысын қолға алған еді.
Сарыарқа 1917 жылдың 15-ші маусымынан бастап Семей қаласында аптасына рет шыға бастаған. Газетті жедел түрде шығару қажеттілігін 1917 жылдың көктемінде өткен Семей облыстық съезі арнайы сөз еткен.
Қазақ зиялыларының ықпалымен шыққан Сарыарқа газетіне халықтан қолдап, қуаттаған, құттықтаған хаттар көптеп келді. Газеттің 1917 жылғы сандарының бірінде: Міне, Қазақстанның әр жағынан күн жарқырап, біздің Семейде Сарыарқа туды. Қазақ халқы үшін қайырлы қолбасшы болған десе, екіншісінде:
Сәтімен құтты болсын Сарыарқамыз!
Артарлық өзімізде бар арқамыз.
Қысылып, қымтырылып, өліп едік,
Иншалла, кеңір енді тар арқамыз.
Кез болды қуанышта бұл Сарыарқа,
Ұлттың әділетке қолын тарта.
Үштің бірі газет боп жарықтансын,
Күннен-күнге мәртебесі арта-арта.
Бұл тілеу, жаңа тілеу, жарық тілеу,
Біреу де емес, тілек те халық тілеу.
Тілекті тілеушілер қосылыңдар!
Жарамас жолдастардан қалып тілеу.
Тілек те уақта шығып, жайды нұрын,
Қазақта газет те бар шыққан бұрын.
Жаңа талап Сарыарқа сайран қылып,
Көгерткен сахараның ой мен қырын, - деп Нұғман Төлетаев арнау өлеңін жолдады.
Басылым маңына терең ойлы, ағартушылық бағытты ұстанған, патша үкіметінің отаршыл езгісіне қарсы шыққан, қазақ халқының экономикалық және саяси өрлеуі жолында еңбек етіп жүрген қазақ зиялылары топтасып отыр. Сарыарқа газетінде халықтың тұрмыс тіршілігі, елде болып жатқан жағдайларды кеңінен қамтыған мақалалар көптеп жарияланып отыр. Сондай-ақ Алашорда үкіметін құрып, қазақ мемлекетінің негізін қалау секілді маңызды мәселелер қозғаған саяси мазмұндағы мақалалар берілді. Алашорда партиясының қарулы қарарлары - құжаттары жарық көрді. Бұл жөнінде Сейтмұхамет Тәбәрікұлы былай деп жазды: Алашорданың Семей тобының саяси бағдарламасы да осы газетте жарық көрген. Қазақ қайраткерлерінің іс - қимыл әрекеттерімен де олардың жазған мақалалары арқылы тікелей танысуға болады.
Газеттің редакторы - алаштың ардақты азаматы Халел Ғаббасұлы, шығарған баспасы - Теңдік серіктігі. Алаш Орда үкіметін құру, демократиялық мемлекетті жасау - Сарыарқа көтерген мәселелердің айқын бағыты болып саналады.
Газетте патша үкіметінің отаршыл саясатының қазақ еліне тигізген зияны, Алаш партиясының бағдарламасы, қазақ жеріне қоныс аударған орыс шаруалары мен қарым-қатынасы, оқу-ағарту ісі туралы Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов, Райымжан Мәрсеков, Халел Ғаббасов, Әлімхан Ермековтың т.б. мақалалары жарияланған [39, б. 120].
Сарыарқа басылымында өзге авторларға қарағанда Жүсіпбек Аймауытұлының көптеген мақалалары, шағын әңгімелері, өлеңдері жиі жарияланып, газет ісіне белсенді түрде ат салысқан. Мәселен, газеттің бірінші санында Сарыарқаның сәлемі атты өлеңі жарық көрді. Ал, газеттің екінші бір санында Тұр, бұқара, жиыл кедей, ұмтыл жастар! және Партия деген мақалалары шыққан. Олардың қатарына Ғашықтық (Абайша), Жынды, Айна деген әңгімелері қосуымызға болады.
...Көшу, Ұран, Әскер марсельезасы, Бишаралар (Виктор Гюго аудармасынан), Ұсақ-түйек заттар есімде жоқ, - дейді қаламгер [40, б. 262].
Жүсіпбек Аймауытовтың Ұран және Әскер марсельезасы өлеңдері көпшілікке кеңінен таралып, өз дәуірінде Алаштықтардың әнұранына айналды. Аталған туындылар қазақ халқының бостандығын, ел тәуелсіздігін, теңдік арманын көздейді [41, б. 270].
Белгілі ғалым, қазақ баспасөз тарихын зерттеуші Намазалы Омашев өзінің Алаш көсемсөзі еңбегінде: Сарыарқа газеті таза саяси мәселелерді қозғаумен ерекшеленді. Онда Алашорда үкіметі мен оның қайраткерлерінің азаттық жолындағы әрбір қадамдары егжей-тегжейлі баяндалып отырды, - деп атап өткен [42, б. 4].
Сарыарқа газетінде Россия хабарлары, Ел хабарлары, Сыртқы хабарлар, Ішкі хабарлар, Семей хабарлары, Тілшілерімізден, Газеттерден, Өлең сынды айдарлар болған. Газет Алашорда үкіметінің құрылуы, қазақ мемлекетінің қалыптасуы мәселелерін жариялап, ұлттық өзін-өзі билеу идеясының төңірегінде қазақ зиялыларының бірігуіне ықпал етті.
Газет орталық Ресей үкіметінің отаршыл саясатының қазақ еліне тигізген зиянын, Алаш партиясының бағдарламасы мен қызмет барысын, елдегі саяси-экономикалық жағдайды, қоныс аударған қара-шекпен орыс шаруалары мен жергілікті қазақтар арасындағы қарым-қатынасты, Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына даярлық барысын, Алаш партиясының, Алашорда үкіметінің құрылуы мен атқарған жұмыстарын, жер, дін, тіл, оқу-ағарту ісі, мәдениеті, әйел мәселесі турасындағы заманауи шыншыл мақалаларымен құнды. - дей отыра филология ғылымдарының докторы Ғ.Әнес басылымға аса жоғары баға берді [43, б. 8].
Сарыарқа газетінің 1917 жылғы 19 маусымдағы екінші нөмірінде газеттің жарық көруіне байланысты құттықтау материалдары басылды. Атап айтар болсақ: Нұғман Төлетаевтың Құттықтау өлеңі, Рахметолла Елкібаевтың Менің құттықтауым мақаласы, Дүйсенбі Қалымтаевтың, Біләл Малдыбаевтың құттықтау мақалалары және т.б. Сарыарқа газетінің беттерінде халықты мәдениетке, білімге, ұлттық тәуелсіздікке, ғылымды игеруге шақырған материалдар түрлі формада жарияланды. Газетте жарияланған Оқытушылар шығаратын медресе (№7. 1.08.1917 г.), Оқудағы құрбыларыма (13.14.09.1917 г.), Керекудегі мұғалімдік курсы (№15. 29.09.1917 г.), Мұғалім - молла сиезінің пәтуасы (№9. 15.08.1917 г.), Мектеп (№13. 14.09.1917 г.), Бастауыш мектептегі оқу программасы (№27. 12.01.1917 г.), Учитель керек (№19. 9.11.1917 г.), Медресе Якубия (№19. 9.11.1917 г.), Оқушы аздық (№22. 27.11.1917 г.), Мұғалімдік курстар туралы (№28. 22.01.1917 г.), Жазғы мұғалім - мұғалималар курсы ашылды (№40. 25.04.1918 г.) мақалалары білім беру, мұғалім кадрларын даярлау, мұғалімдерге арналған жазғы курстарды өткізу, оқу бағдарламаларын дайындау, мектептерді ашу қажеттілігіне арналады.
Сарыарқа газетінде Әлихан Бөкейхановтың Мен кадет партиясынан неге шықтым? мақаласы жарияланады (№29.25.01.1917 ж.). Ә.Бөкейханов 1905 жылдан бастап мүшесі болған кадеттер партиясынан өзінің шығуын қазақтардың автономиясына деген көзқарастарындағы кадеттермен келіспеушіліктерімен түсіндіреді, Ресей аумағында тұратын халықтардың ұлттық мәселесін шешу, оларға мемлекеттік құқықтық өзін-өзі анықтауды ұсыну бойынша: Кадеттер партиясы жерді жеке меншікке беруді қолдайды. Біздің жағдайымызда жерді жеке меншікке беру біраз уақыттан кейін пайда болады, башқұрттар сияқты жер учаскелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1ҚАЗАҚ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІНІҢ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.1ХIХ ғасырдың II жартысы мен XX ғасыр басындағы қазақ мерзімді баспасөзі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2Алаш ұранды Сарыарқа газеті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3Мерзімді баспасөз тілінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2САРЫАРҚА ГАЗЕТІНДЕГІ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЛЕКСИКА ... ... ... ... .
2.1Сарыарқа газетіндегі қоғамдық-саяси лексиканың семантикалық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2Сарыарқа газеті бетіндегі қоғамдық саяси лексиканың генетикалық қабаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3Басылымдағы жаңа қолданыстардың қалыптасу жолдарына талдау ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінде тамыры тереңде жатқан, ғасырдан да ұзақ ғұмыры бар қазақ баспасөзі тарихының әлі де болса, зерттеуге зәру боларлық тұстары бар. Соның ішінде Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қайта қарау - бүгінгі заман талабы. Төңкеріске дейінгі қазақ баспасөзінің тарихын Халижан Бекхожин, Бейсембай Кенжебаев, Тауман Амандосов, Үшкөлтай Субханбердина т.б белгілі ғалымдар зерттеп, жазып шықты. Бұл еңбектерде Қазақ, Сарыарқа, Ақ жол сынды газеттер ғылыми тұрғыдан біржақты бағаланғанымен, объективті бағасын ала алмады. Саяси цензураның, түрлі сүрлеу-соқпақтардың салдарынан тіл білімінің зерттеу жұмыстырына кері әсер еткен жайттардың бар екендігі баршаға мәлім. Тек егемендігімізді алғаннан бастап, баспасөздің қоғамдағы рөлі арта түсті. Газеттің төртінші билік құзыретіне жеткен уақытында оның саяси мәселелерді шешудегі ықпалы мен функциясын зерттеудің маңызы зор.
Сондай зерттеуді қажет ететін қазақтың жалпыұлттық демократиялық басылымдарының бірі - Сарыарқа газеті. Басылым бетінде қолданылған қоғамдық-саяси лексиканың қалыптасуы мен дамуында Сарыарқа газетінің маңызы орасан зор. Атқарған қызметі ұшан-теңіз екендігін көрсетеді. Мұның өзі Сарыарқа газетінің тілін арнайы зерттеудің қажеттілігін тудырумен қатар, бұл мәселенің күн тәртібінен түспейтін тақырыптың өзектілігін де айқындай түседі.
Бүгінгі күнге дейін Сарыарқа газетінің тіліне тоқталып, тілдік ерекшеліктерін нақты талдап көрсеткен зерттеу жұмысы жазылған емес. Сәйкесінше, бұл дипломдық жұмыс зерттеудің өзектілігін нақтылай бермек.
Жалпы, Алаш баспасөзі шын мәнінде жастардың көзі мен құлағы және тілі (А.Байтұрсынов) бола білгендігі, халықтық сипатының басымдығы нақты деректермен дәлелденді, ерекшеліктері айқындалды.
Бүтінде бұқаралық ақпарат құралдарында пайдаланылып жүрген көптеген қоғамдық-саяси терминдер қазіргі лексикалық мағынасы мен стилистикалық реңктерінде ең алғаш Сарыарқа газеті бетінде қолданылған болатын. Яғни, Сарыарқа газеті жаңа замандағы, жаңа әлеуметтік-саяси бағыттағы қоғамдық-саяси лексиканың негізін қалаған тұңғыш қазак, мерзімді басылымы болды. Сондықтан да, жалпылай алғанда, қазақ тілінің бүгінгі және болашақтағы қалыптасу, даму тарихында Сарыарқа газетінің маңызы зор, өзі Сарыарқа газетінің тілін арнайы зерттеудің қажеттілігін дамуында, жекелей алғанда, қоғамдық-саяси лексиканың тудырумен қатар, бұл мәселенің күн тәртібінен түспейтін атқарған қызметі ұшан-теңіз екендігін көрсетеді. Мұның актуальдылығын да айқындайды.
Әр ақпараттың ескіден бастау алатындығын ескерсек, Сарыарқа баспасында пайда болған нұсқалардың қазіргі әдебиетіміздің мәдениетімізді зерттеуде баға жетпес асыл қазына екендігі даусыз. Жиырмасыншы ғасырдың елуінші жылдарында басылымдардың ақпараттық, үгіт-насихаттық тұрғыдағы жүргізілген қызметтері дами бастады. Дәл осы уақыттары совет қоғамы, оның ішінде басылымдарға деген пікір едәуір саясаттандырылды. Бұның өзі басылымдардың қоғамдық - лексикасы қатарының өсуіне өзіндік ықпалын тигізді. Ал, 1960-1970 жылдары тілімізде қалыптасқан қоғамдық - саяси лексика элементтері жайлы Р. Барлыбаев еңбегі арқылы біліуге болады. Бұл тұста шығып тұрған басылымдардың түгелі дерлік бір идеологиялық мақсатқа, коммунистік үгіт-насихатқа, саясатқа жұмылдырылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Сарыарқа газетінде қолданылған қоғамдық-саяси лексиканың саны мен сапасын анықтау. Қоғамдық-саяси лексиканы классификациялау және оған семантика-стилистикалық сипаттама беру. Жаңа қоғамдық-саяси ұғым-түсініктерді білдіретін шет тілдік лексиканы анықтау олардың қолданылу ерекшеліктерін айқындау. Сарыарқа қоғамдық-саяси лексикасын сол кезде тұстас шығып өзге де қазақ мерзімді басылымдарындағы қоғамдық-саяси лексикамен салыстыру және сол арқылы оның өзіндік ерекшеліктерін көрсету. Сарыарқа бетіндегі қоғамдық-саяси лексикаға жататын атаулардың стилистикалық мағыналарын функционалды стилистиканың, публицистикалық стильдің бір бөлшегі ретінде қарастырып талдау және сипаттау. Сарыарқа газетінің қоғамдық-саяси лексикасын этимологиялық, генетикалық және семантика- стилистикалық тұрғыдан талдап, сипаттау. Сарыарқа газетінің қоғамдық-саяси лексикасын статистикалық және стилистикалық тұрғыдан талдау, оның нәтижелерін қазіргі мерзімді баспасөз материалдарындағы қоғамдық-саяси лексикамен салыстыру. Кітапта мынадай басты-басты мәселелер қамтылды: Сарыарқа газетінің қоғамдық-саяси лексикасы тұңғыш рет зерттеліп, ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ тілі публицистикалық стилінің негізгі ерекшіліктері айқындалды. Сарыарқа газеті мен оның қоғамдық-саяси лексикасының публицистикалық стильді және қазіргі қазақ әдеби тілін дамытудағы ролі көрсетілді. Қазақ тіліне жаңа саяси, әлеуметтік ұғым-түсініктердің енуі және олардың Сарыарқа газеті арқылы тілде орнығуы айқындалып, талданды. Қазіргі қазақ мерзімді баспасөзіндегі қолданылып жүрген қоғамдық-саяси лексиканың Сарыарқа газетімен іштей сабақтастығы ашып көрсетілді.
Зерттеудің нысаны. Семантика-стилистикалық тұрғыдан Сарыарқа газетінің тіліне талдау жасау.
Зерттеу пәні. Сарыарқа (1917-1918) газетіндегі қоғамдық-саяси лексиканы топтастыру.
1 ҚАЗАҚ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІНІҢ ТАРИХЫ
ХIХ ғасырдың II жартысы мен XX ғасыр басындағы қазақ мерзімді баспасөзі
Тамыры тереңде жатқан, ғасырдан да ұзақ ғұмыры бар қазақ баспасөзі тарихының әлі де болса, зерттеуді қажет ететін тұстары бар. Соның ішінде Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қайта қарау - заман талабы. Ғылыми тұрғыдан біржақты бағаланғанымен, түрлі сүрлеу-соқпақтардың себебінен зерттеу жұмыстарына кері әсер еткен жайттардың бар екендігі баршаға мәлім. Тек тәуелсіздігімізді алғаннан соң ғана баспасөздің қоғамдағы рөлі арта түсті. Газеттің төртінші билік құзыретіне жеткен уақытында оның саяси мәселелерді шешудегі ықпалы мен функциясын зерттеудің маңызы зор.
Қазақ баспасөзінің қоғамдағы әлеуметтік-саяси мәселелерді шешуге деген талпынысы ХХ ғасырдың басында қалыптаса бастады. Дәлірек айтқанда, қазақ баспасөзінің алғашқы қадамы 1870 жылы жарық көрген Түркістан уәлаяты газетінен басталады. Газет Ташкент қаласында 1870 жылдың 28 сәуірінен бастап, орыс тілінде шығатын Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде айына төрт рет шығарыла бастаған. Алғашында қосымша деп хабарланғанымен, көп ұзамай жеке газет ретінде басылып тұрды. Оған дәлел ретінде Түркстан ведомстыларының редакторы қызметін атқарған Н.П.Остроумовтың мына сөздерін келтіруге болады: Аталған қосымша Түркстан ведомстыларының редакциясына қаражат жағынан болмаса, басқа ешқандай қатысы болған жоқ. Осы жағдайда ол 13 жыл бойы, 1883 жылға дейін шығып тұрды. Газетті шығарушы басында генерал-губернатордың тілмашы Ибрагимов, ал кейін генерал-губернатор канцеляриясының тілмашы Чанышев болды... 1883 жылдың басынан бастап Түркстан генерал-губернаторы генерал-лейтенант Черняевтың бұйрығымен газет редакциясын басқару маған тапсырылды. Сонымен бірге оны қырғыз тілінде шығару тоқтатылып, ол сарт тілінде жұмасына бір рет шығатын шағын газетке айналды [1, б. 127]. Түркістан өлкесін билейтін генерал-губернаторлардың ресми органы болғанымен, бұл газетте жарияланған Орта Азия халыктарының тарихы мен этнографиясы, археологиясы және географиясы жөніндегі материалдардың мәні зор болды [2]. Ш.Уәлихановтың көп танысының бірі газеттің редакторы - Шахмардан Мирасұлы Ибрагимов еді. Ал басылымның аудармашы әрі әдеби қызметкерлері болып Хасен Жанышев, Заманбек Шайқыәлібеков, Жүсіп Қазыбековтар жұмыс атқарды.
Түркістан уәлаяты газетінің ресми бөлімінде патша өкіметінің бұйрықтары жарияланып, үкімдері түсіндірілсе, ресми емес бөлімінде отырықшылық, егіншілік, мал шаруашылығы, сауда, ішкі-сыртқы жағдайлар, әдебиет, мәдениет, білім, ғылым, өнер және әйел теңдігі мәселелері қаралды. Мұндағы жанр мәселесіне келетін болсақ, алғашында орыс журналистикасының әсерімен келген заметка, корреспонденция, мақала, фельетон, очерк секілді баспасөз жанрларының түрлері пайда болды. Тұңғыш газет өз оқырмандарына Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты біртуар перзенттерінің өмірі мен еңбек жолдарына алғаш болып танысуларына мүмкіндік жасады [3, б. 7].
Қазақ баспасөзінің тұңғыш қарлығашы атанған аталмыш басылым екі мақсатта шығып отырды. Негізгі мақсаты - жергілікті қазақ халқының сауатын ашу, мұң-мұқтажын жаза отырып, жағдайын жақсартуға себепкер болу. Алайда газеттің патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын қазақ халқына мойындату және орыс тілін шала үйретуді ұстанғандығы жасырын емес.
Түркістан уәлаяты газетінен кейінгі қазақ тіліндегі екінші газет - Дала уәлаятының газеті жаңадан құрылған Омбы генерал-губернаторының органы ретінде Омбы қаласында 1888 жылдың 1 қаңтарынан бастап 1902 жылдың 12 сәуіріне дейін 14 жыл қатарынан жарық көріп тұрған. Жұмасына бір рет шығып тұрған газеттің орысшасы Киргизская степная газета деп аталған. Газетте әр жылдары редактор болғандар: И.Козлов, К.Михайлов, Г.Абаза, А.Попов, Д.Лавров. Газетті қазақша шығару ісін басқарушылар: Ешмұхамед Аблайханов, Дінмұхамет (Дінше) Сұлтанғазин, Рақымжан Дүйсембаев [4, б. 9].
Өзінің мақсатына сәйкес газет ресми түрде патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, реакцияшыл, отаршылдық саясатын үгіттейтін мақалаларды жариялайтын басылым болды. Ал ресми емес бөлімінде егіншілікті өркендету, отырықшылыққа көшу, көпшілікке пайдалы ғылым, білім, мәдениет жаңалықтары, ел басқару, сауда ісін жолға қою және т.б. көптеген мәселелерді қамтыды.
Қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына ықпал еткен басылымның өзіндік ерекшеліктері бар. Дала уәлаяты газеті басқа жергілікті газеттерге қарағанда қазақ бұқарасының тұрмысын, оның шаруашылық жағдайларын, мәдени тіршілігін толығырақ көрсетіп отырған газет болды [4, б. 10]. Сонымен қатар, газет бетінде аударманың бірінші адымы жасалынып, араб әліпбиі негізіндегі қазақ жазбасында алғаш рет тыныс белгілері қолданылды.
1879 жылы орталығы Орынбор қаласында облыстық басқарманың баспасөз орталығы құрылған сәттен бастап оның ресми органы шыға бастады. 1895 жылдан бастап бұған қосымша Тургайская газета деген атпен ресми емес бөлімі шығарылып, ол 15 жылдай өмір сүрді [5, б. 27]. Газетте Шоқан Уәлиханов пен Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен қызмет жолы жайында жазылған жазбалар жарияланды.
Торғай газеті жалпақ жұрттың кәдесіне жарайтын материалдарды орыс алфивитімен және араб графикасымен қазақ тілінде жиі жариялап отырды. Газет бетінде сол замандағы індет пен жұтқа байланысты ақпараттар, қоғамда болып жатқан құбылыстарды сынау мақсатында жазылған фельетондар, халық ауыз әдебиеті мұралары көрініс тапты. Орыс әліпбиінің икеміне келтіріліп, таза ұлт тілінде материалдарды шығару баспасөздің тарихында Торғай газетінен басталады.
Орынборда шығатын баспасөз органдарына жетекшілік еткен Торғай облыстық басқармасы газет столының төрағасы Ғ.Балғынбаев болды (1902-1906 жылдар) [5, б. 27]. Қазақ Совет Энциклопедиясынан Ғ.Балғынбаевтың тілшілік қызметіне қатысты бір ғана сөйлем жазылған: Торғай облыстық ведомстволары газетінің редакторы (1902) Ғ.Балғынбаев тек әкімшілік жұмыспен ғана айналыспай өзі де жиі-жиі мақалалар жазып тұрды [6, б. 128]
XX ғасырдың бас кезінде қазақ интеллигенциясының өкілдері - демократ ақын, жазушылар шығарған прогресшіл-демократтық бағыттағы Қазақ газеті (1906), Серке (1907), Қазақстан (1911-13), Ешім даласы (1913) газеттері мен Айқап (1911-15) журналы қазақ халқының ой-санасын оятып, жаңа революция өрлеу қарсаңында ұлт-азаттық қозғалысын өрістетуге ықпал етті [7].
1905-1907 жылдар қазақ баспасөзінің тарихнамасында қазақ даласындағы революциялық толқулар мен тарихи өзгерістер кезеңіндегі баспасөз деген атпен белгілі. Осы жылдарға тән мерзімді баспасөз деп, патша самодержавиесін құлатуды мақсат тұтқан екі басылым - Қырғыз (қазақ) және Серке газеттерін айтуымызға болады.
Жалпыхалықтық революциялық қозғалыстың әсерімен 1906 жылы февральда Қазақ газеті шықты [8, б. 68]. Торғай газетінің 1906 жылы жарияланған бір санындағы заметкада газеттің редакторы Х.Сосновский, бастырушы Қостанайдың қазағы Е.Иманбаев екені, газет орыс және араб әрпімен екі тілде, орыс және қазақ тілінде басылатындығы жазылған [9].
1907 жылы 28 наурызда Санкт-Петербургте қазақтың тұңғыш қоғамдық-саяси Серке газеті шықты. Ол татардың Улфәт газетіне қосымша ретінде шыға бастады. Басшысы - Шаһмардан Қосшығұлов, редакторы - Әбдірашид Ибрагимов болды. Бірақ газет саяси реакцияның өршуіне байланысты жабылды. Газеттің шығуы мен жабылуына байланысты Б.Кенжебаев келтірген мәліметтерді Н.Омашевтың қазақ журналистикасына қатысты көптомдық еңбектерінің 1-томынан көруге болады: 1906 жылдың ақырында Үлфәттің қазақ оқушыларына арнап қазақ тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға қарары болды. Келесі жылы март айының басында сол газеттің жариялануы шықты. Ол Үлфәт газетінің қосымшасы болып шықты. Газет шыққан соң бірер күн өткеннен кейін полиция келіп, қала начальнигінің Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы әмірін оқып, басқармада бар даналарын жинап алып, құлыптап кетті. Екінші күні тиісті орындардан себебін сұрағанымызда, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда қазақ халқын үкіметке қарсы үгіттеу бар. Содан ұсталды деп жауап берді [10, б. 253].
Отаршылдық езгіге қарамастан, бейресми төл басылымдардың дүниеге келуі мұнымен тоқтап қалмады. Орыс революциясынан кейінгі жылдарда саябырлаған ұлттық бейресми газет-журнал шығару ісі революциялық өрлеу жылдарында (1910-1912) қайта жанданды. Нәтижесінде екі айтулы басылым жарыққа шықты. Оның бірі - 1911 жылдың 11 қаңтарынан Троицк қаласында шыға бастаған қазақтың тұңғыш журналы Айқап та, екіншісі - оның ізін ала әуелі Бөкей ордасында, 5-санынан бастап Орал шаһарында жарық көрген Қазақстан газеті [10, б. 254].
Әсіресе Айқап журналының жарыққа шығуы төлтума баспасөзіміздің шежіресінде ауыз толтырып айтарлықтай ерекше оқиға деуге болады. Журналды қазақ жұртшылығы шынайы қуаныш сезімімен қарсы алды. Өйткені журнал өзінің мақсатына сәйкес қазақтың арман-тілегі мен мақсат-мүддесіне жетудің жолын қарастырды. Оның қоғамдағы алатын рөлі туралы Ү.Субханбердина: 20-ғасырдың бас кезінде, яғни 1911 жылдың январынан бастап, 1915 жылдың сентябрь айына дейін Троицк қаласындағы Энергия баспаханасында қазақ тілінде үзбей шығып тұрған Айқап журналы халқымыздың əлеуметтік, саяси өмірінде, əдебиет пен мəдениетімізді насихаттап, таратуда елеулі роль атқарды деп жазады [4, б. 24].
Қазақ тіліндегі алғашқы қоғамдық-саяси және әдеби журнал 1911 жылы қаңтарда Троицк қаласында шыға бастады. Журналдың редакторы талантты публицист Мұхаметжан Сералин болды. Журналда Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Молдағали Жолдыбаев, Спандияр Көбеев, Бақытжан Қаратаев және т.б. көрнекті қоғам қайраткерлері мен жазушылардың мақалалары жарияланды.
Журналдың Айқап деп аталуының мәнісін М.Сералин алғашқылардың бірі болып Қызмет иесі мырзаларға атты мақаласында түсіндірген: Біздің қазақтың Әй, қап! демейтұғын қай ісі бар? Газет шығармақшы болдық, қолымыздан келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмадық. Пұлы жоқтарымыз ынтымақтассақ та, ақшасыз істің жөні табылмады. Қап, пұлдың жоқтығы, қолдың қысқалығы-ай дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтау үшін қала салмақ болдық. Басымыз қосылмады. Қолайлы жерлер қолдан кетті. Қап, ынтымақсыздығымыз-ай дедік. Болыс, би, ауылнай боламыз деп таластық, қырылыстық. Жеңілгеніміз жеңген жағымызға, ендігі сайлауда көреміз, қап, бәлем-ай! дедік. Осындай біздің қазақтың неше жерде қап деп қапы қалған істері көп. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журналымыз да өкінішімізге ылайық Айқап болды [11].
Айқап журналының бетінде жарияланған жазбаларды профессор Б.Кенжебаев тақырып пен мазмұн тұрғысынан төмендегідей 9 бөлімге бөлген:
Саяси-әлеуметтік мақалалар
Әдеби шығармалар, әдебиет мәселелері
Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі және маңызды мәселелері
Ана тілі, әліппе, емле мәселелері
Қазақ әйелдерінің жайы, бостандық, теңдік мәселесі
Дәрігерлік, агротехникалық кеңестер, ғылым табыстары
Ішкі-сыртқы хабарлар
Кітап сындары
Тілші хаттары, жауап хаттар [7, б. 26-30].
Азаттық қозғалыстың өрлеу жылдарында дүниеге келген қазақ демократиялық баспасөзінің бірі - Қазақстан газеті. Газет алғашқыда Ордада, кейін Орал қаласында 1911-1913 жылдары қазақ және орыс тілдерінде жарық көрді. Оның редакторы Елеусін Бұйрин болды. Қазақстан қазақ қоғамының прогрессивті дамуында маңызды рөл атқарды. Басылым жалпы демократиялық және ағартушылық бағытқа ие болды. Өзінің өмір сүрген үш жылында 18 саны жарық көрді. Демократиялық ойды дамытуда Б.Қаратаев, Е.Бұйрин, С.Меңдешев сынды публицистердің қосқан үлесі зор.
Х.Бекхожин: Қазақстан газетінің ерекшелігі - одан бұрынғы Түркістан уалаяты және Дала уалаятымен салыстырғанда (бұл органдарға әсерін тигізген заманның түбірлі айырмашылығын сөз етпегенде) ол патшаның отаршылдық әкімшілігінің ресми органы болмағандығында деп басты ерекшелігіне тоқталады [12, б. 45].
Газет бетіне шыққан материалдардың ішінде мына мақала көпшіліктің назарын аударды: Бұл күнде халық екіге бөлінді: бірі капиталистер - байлар табы, екіншісі жұмысшылар - пролетарлар табы. Байлар жұмысшыларды арзан жалдап алуға тырысып, оларға таң атқаннан күн батқанша жұмыс істетті. Мұндай ауыр жағдайға наразы болған жұмысшылар еңбегіне қарай жалақы алу үшін, күніне 8-10 сағаттан артық жұмыс істемеу үшін күресті [13]. Көріп отырғанымыздай, мақаланы барша оқырманға түсінікті етіп, екі тап өкілдерінің арасындағы кикілжіңнің себеп-салдарын нақты атап көрсеткен. Қазақстан газеті елде болып жатқан әлеуметтік-саяси ахуалдарды тілге тиек етуімен, халықты егіншілік және сауда-саттыққа шақыруымен ерекшеленеді.
Басылымда елдің әлеуметтік, мәдени және экономикалық әл-ауқатының өзекті мәселелері көтерілді. Газет көшпелі қазақты отырықшылыққа, өнер-білімге, орыс халқының мәдениетімен таныс болуға насихаттады. Мысалы, Б.Қаратаев Азаматтарға деген хатында көшпелі өмірдің күні өтті, көшпенділік және партиархалдық-феодалдық тұрмыстың салты мәдениеттің дамуына бөгет жасайды деп жазды. Кертартпа элементтерге соққы бере отырып, ол қазақтың еңбекші бұқарасын поселке болып тұруға, пайдалы кәсіппен айнылысуға, балаларды мектепке оқытуға шақырады 14, б. 25.
Қазақ журналистикасының жылнамасындағы маңызды кезең - прогрессшіл қазақ зииялыларының саяси орталығына айналған Қазақ (1913-1918) қоғамдық-саяси газетінің жарыққа шығуы. Қазақ халқының мүддесін алға тарта отырып, Қазақ газеті ұлтының трибунасы мен құқық қорғаушысы бола білді. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде ол барлық процесті объективті түрде қамтып, халықты ынтымақтастық пен бірлікке шақырды. Газет прогрессшіл ұлттық интеллигенцияның саяси жұмысын ұйымдастырушы болды. Ондағы негізгі мақсат - тәуелсіздік үшін күрестің тактикасы мен стратегиясын жасау болып табылады. Қазақ партиялық бағытты ұстанды. Алаш-Орда ұлттық партиясы Қазақ газетінің идеяларының әсерінен құрылды. Газет Ресей мұсылмандарының съезін белсенді түрде жариялады. Онда патшаға бағынышты халықтар діни талаптарды ғана емес, сонымен қатар саяси талаптарды да алға тартты.
Тұңғыш жалпыхалықтық Қазақ газетінің көшбастаушысы әрі бас редакторы - Ахмет Байтұрсынов, бастырып шығарушысы - Мұстафа Оразаев болды. Ұлттық газет жеті жылдан астам уақыттан кейін пайда болды, дегенмен архивтік деректерге сәйкес, Қазақ деген атпен қазақ газетін шығаруға рұқсат Ахмет Байтұрсынұлына 1905 жылы 9 желтоқсанда берілген. Мұхтар Әуезовтің Шолпан журналында жарияланған Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі деген мақаласынан газеттің шығу мерзіміне сәйкес берілген бағасын көруімізге болады: Қазақ газетінің мезгілі... қазақ жұрты 1905 жылдың өзгерісін өткізіп, ел дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге жиып, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сөзден де іске қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына келді... Бұл тұтынған жолында Қазақ газеті өз міндетін дөп атқарды [15].
Қазақ апталық газетінің алғашқы саны 1913 жылы 2 ақпанда Орынборда шыққан. 1915 жылдан бастап ол аптасына екі рет шыға бастады. Газетте ұлтымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігі, ішкі және сыртқы саяси жағдайы, экономикалық-әлеуметтік, мәдени, оқу-ағарту, дін мәселелері жан-жақты қамтылған.
Қазақ газеті оқырман қауымға өзінің ұстанымын, көздеген мақсаты мен
ниетін былайша түсіндірді: Бұл газетаның мақсұты - жұрт пайдасына көз болу, қазақ арасына өнер, ғылыми жайылуына басшылық ету, басқа жұрттың халінен хабар беріп, таныстыру. Сол мақсаттарды орнына келтіру үшін зәкүшндерді, хакімдердің бұйрық-жарлықтарын білдіріп тұру, Государственный совет жұмыстары турасында жете хабар беріп тұру, ішкі һәм сыртқы хабарды жазып тұру, қазақтың бұрынғы және бүгінгі жайын жазу, күнелту, сауда, жер-су, кәсіп, егін-таран, мал шаруасы жайынан кеңесу, оқу, оқыту, мектеп-медресе, школа, ғылым, өнер, тіл-әдебиет турасында жөн көрсету, адам һәм мал дәрігерлігі жайынан жазу [16].
Жоғарыда аталған мақсаттардан шығатын гезеттің тақырып ауқымын Ө.Әбдіманов: Саяси-әлеуметтік мәселелер, шаруашылық-экономикалық мәселелер және мәдени-ағартушылық мәселелер деп шартты түрде 3 желіге жіктей отырып, ...Әлихан көбінесе саяси-экономикалық, Ахмет мәдени-ағартушылық, Міржақып әдебиет пен өнер мәселелеріне көбірек барғаны Қазақ беттерін ақтарғанда көзге айқын түседі деп үш публицист жайлы, аталған тақырыптардың көлемінде мақалаларды жазып дайындады деген тұжырым жасайды [17, б. 44].
Жұрт пайдасына көз болу мақсұтына жету жолында қолына қалам алып,
бар күш-қуатын жұмсаған қаламгерлердің аты 1914 жылғы газеттің №45 санында аталған: Қазақ-та қаламымен қызмет еткен және мұнан бұлай да пайдалы қызметтері үміт етіліп Алашқа аты білінген білімді азаматтар: Ахмет Байтұрсынов, Ғалихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, доктор Әбубәкір Алдияров, доктор Арғынғазы Поштаев, доктор Халел Досмұхамедов, доктор Дәулетшаһ Күсепғалиев, доктор Бенъкевеч, присиаженни поверенный Райымжан Мәрсеков, инженер Мұхаметжан Тынышбаев, қазақшыл Хасан Али, студент Есенғали Қасаболатов, шежіре Шаһкәрім Хұдайбердин, Әбділғазиз Мұса, Ғұмар Қарашев, Жұмағали Тілеулин һәм басқалары [18, б. 5].
Тарихшы С.Смағұлова: Патша өкіметі құлағаннан кейін бұл басылымдардың қатары Бірлік туы (1917, мамыр), Сарыарқа (1917, маусым) газеттерімен толығып, ұлт зиялыларының органына айналып, елдегі саяси жағдай, демократиялық өзгерістердің жүргізілу барысы жайында мағлұматтар жариялап, Ақпан революциясының нәтижесінде құрылған Уақытша үкіметті қолдауға, Құрылтай жиналысына әзірлік жұмыстарын жүргізуге шақырды. Сонымен қатар аталған басылымдарда Алаш партиясының бағдарламасы, оның саяси қызмет барысы туралы, ұлт зиялыларының идеологиялық-демократиялық ой-пікірлері басылды. Бұл басылымдарда жарияланған материалдардың деректік құндылығын соңғы жылдарда ғылыми зерттеулер дәлелдеп отыр, - деп тұжырымдайды [19, б. 5].
1917 жылы көктемде бостандыққа жетелейтін ойларға бой алдырған қазақтың қоғамдық және саяси қайраткері Мұстафа Шоқай Ташкентте Бірлік туы газетін шығара бастады. М.Шоқайдан кейін редакторлық қызметті Қ.Болғанбаев пен С.Қожанов қолға алған. Газет пантүрікшілдік бағытта болды. Онда ол алғашқы болып барлық түркітілдес халықтардың, сондай-ақ орыс ұлттарының тәуелсіздік идеясын жариялады.
Бірлік туының алғашқы сандарын алған Қазақ газеті 1917 жылғы шілденің 17-сіндегі Ішкі хабарлар атты айдарында тілек білдіріп, қолдауын көрсетеді: Бірлік туы атты қазақ газетінің 1-ші һәм 2-ші нөмірлері басқармаға келді. Шығарушысы - Мұстафа Шоқай баласы. Газет жетісіне бір шығады. Жылдық құны - 5 сом, жарты жылдығы - 3 сом, үш айлығы - 1 сом 70 тиын. Баспасөздің ең керек уақытында көтерілген Бірлік туы алаш арасына жала жапқан марқұм Алаш газетіндей болмай, қазақ-қырғыздың шын қызметкері, шын жолбасшысы болсын! [20].
Газет бетіндегі мақалалар Түркістан автономиясы, қазақ-қырғыз автономиясы, қараңғы қазақтың саяси сауатын ашу, Алаш идеясы, оқу-ағарту, имандылық мәселелері хақында жазылды. Мақсат-мұраты жағынан Қазақ газетіне ұқсайтын Бірлік туы аталған мәселелерді соңғы нөмеріне дейін қозғаған.
Дәл осы сарынмен, қазақ баспасөз тарихнамасында тұңғыш рет алашшыл жастардың ұйымдасуымен құрылған келесі басылым - Жас азамат газеті. Газеттің редакторлығын Қошке Кемеңгеров атқарса, басқарма мүшесінде Смағұл Сәдуақасұлы, Мұратбек Сейітұлы, Гуля Досымбекқызы, Әбдірахман Байділдәұлы сынды Алаш Орданың тілеулестері болды. Бұл қоғамдық-саяси басылым 1918 жылдың 30 шілдесінен бастап Қызылжар қаласында (қазіргі Петропавл) жарияланып тұрды.
Баспасөз шежіресіндегі бірінші жастар газетінің алғашқы беташары Жас тілек атты бағдарлама мақаламен ашылады. Онда газеттің ұстанатын бағыты мен діттеген мақсаты жазылған: Өмір тәжірибесінің, білім аз - дығының кемдігіне қарамай, төрт түлігі сайланбай Жас азамат тәуекел кемесіне мініп, тұрмыстың таласатын, күресетін майданына шықты. Келешектің қараңғылығы, саяси һауананың күн сайын құбылуы, қалың өрттей, кеселді дерттей, апаты күшті күндердің тууы, дүниеде болу-болмауы, әлінің майданға қойылуы, ұлттың өмірлі құқықтары аяқ астына тапталып, зорлықтың қан соруы Жас азаматтың үстіне ауыр жүк салып отыр. Қоғамдасып, қолтықтасып, күш беріп, ауыр жүкті тиісті орнына жеткізу - жастардың бас міндеті, үлкен борышы. Жас азаматтың алтын идеалы, әулие мақсұты, негізгі жолы - ұлт бостандығы, ұлт теңдігі [21].
Жас азаматты зерттеуші ғалым Дихан Қамзабекұлы Алашқа таныс болған Жас азамат мақаласында былай деген: Қазақтың ұлттық баспасөз тарихында елеулі орыны бар Қазақ газетінің бағытын жалпы жұртқа мәшһүр етуге жәрдемдескен, азаматтық ой-сананы ілгерілетуге септігі тиген газет-журналдардың ішінде Жас азамат атты басылымды ерекше атаған жөн. Жас азамат ұлт тәуелсіздігін жоқтап, отаршылдық езгіге қарсы тұрған қазақ жастарының тұңғыш қоғамдық-саяси газеті [22].
Филология ғылымдарының докторы Бауыржан Омаров Ана тілі ұлт газетіне жарияланған мақаласында: Бертінге дейін жастар басылымының шежіресін 1921 жылғы 22 наурызда алғашқы саны жарық көрген Жас Алаштан бастап келгеніміз баршаға мәлім. Ал Дихан Қызылжарда шыққан Жас азамат газетін іздеп тауып, қазақ жастар баспасөзінің тарихын 1918 жылғы 30 шілдеден бастау керектігін дәлелдеді, - деп жазады [23].
Газеттің өзіне тән ерекшелігіне тоқталатын болсақ, онда жарияланған мақалалар көбіне авторсыз берілген. Бүркеншік есіммен шыққандары да болған. Оның басты екі себебі бар. Біріншіден, газеттегі мақалалардың көпшілігін бір ғана автордың жазуы не болмаса, сол уақыттағы алқын-толқын заманға байланысты кез келген жазушының алдын ала сақтануынан материалдар авторсыз шыққан. Екіншіден, 1920 жылы большевиктер дауылының Түркістан, Сібір аумағында жеңіске жетуінің салдарынан ұлт бостандығы жолында қызмет еткендер қуғын-сүргінге ұшыраған.
Жас азаматта мынадай тақырыптар көтерілді: болшеуик сүлікше сорған қазақ жері, жаңа өкіметтің саясаты, аумалы-төкпелі кезеңдегі қазақтың жағдайы, отаршылдық езгіден құтылудың жолдары және де алға қойған әулие мақсұтынан танбай ұлтының теңдігі үшін күрескен қайраткерлердің жан айқайы.
Алаштың күрескерлік жолында иық тірестіретін басылымдардың бірі - Абай қоғамдық-саяси, әдеби журналы. Журналдың жарыққа шығатынын оқырмандар алғашқы болып Сарыарқаның 1917 жылғы 26-нөмеріндегі Құлақтандырудан оқиды. Алаш дуанында 15-нші январдан шыға бастайтын Абай атты қазақша ғылыми, әдеби, шаруашылық журналына жазылу дәптері ашылды. Журналдың жобасы кең, жазушылар сай, нағыз қазақ тілінде ай сайын екі ірет шығады. Ылғи жазып тұрушылар: Мәннан Тұрғанбаев, Йусупбек Аймауытов, Сұлтан Махмұд Торайғыров, Мұхтар Әуезов, Сәбит Дөнентаев, Сейдбатал Мұстафин. Бағасы: жылға - 13 сом. Жарты жылға - 7 сом, 3 айға - 4 сом. Бір нөмері - 60 тиын. Адресі: Заречная Слободка, Семип. об. Редакция журнала Абай, - деп оқырман қауымға журналдан хабардар ету мақсатында жарнамасы шығады [24].
Абайдың алдына қойған мақсаты қандай? деген көпшіліктің сұрағына журналдың алғашқы санында басылымның негізін қалаушы, редактор Жүсіпбек Аймауытов жауап береді: ...Басқа жұрттың атақты білімдісінен кем емес, білімдіні құрмет ете алмасақ - тоғышарлығымыз, жақсы кісінің атын әспеттеп, қарағым, бәленше екендей болар ма екен деген әдет қазақта да бар. Журналдың атын Абай қойғандық қазақтың баласына ат қойғаны сықылды. Журналымыз Абайдай болсыншы деп еліктегендік емес, Абайды құрметтеп, атын тарих жүзінде көркейтіп, нығайтпақ [25].
Зерттеушілердің айтуынша, журналды шығару жөніндегі ұсыныс қазақ зиялыларының арасында Абай Құнанбайұлының қазасының он жылдығына байланысты Семейге қаласында өткізілген үлкен жиылыс үстінде бекітілген болатын. Алайда, сол кездегі тарихи жағдайларға байланысты, бірінші дүниежүзілік соғыстың басталып кетуі және патшалық Ресейдің отарлау саясатының бұрынғысынан да күшейе түсуіне байланысты журнал шығару кейінге қалдырылған [26]. Арада төрт жыл өткен соң алаш үнді Абай журналы 1918 жылдың ақпан айының 4-інен бастап Семейде шыға бастады. Бастырушылардың бірі Ж.Аймауытов, екіншісі әдебиет майталманы М.Әуезов болды. Журнал материалдарының авторлары өз заманының әйгілі адамдары, прогрессивті интеллигенция өкілдері, олардың көпшілігі Алашордалықтар: Шәкәрім Құдайбердиев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Тұрағұл Құнанбаев, Мағжан Жұмабаев, Ғұмар Қарашев, Смағұл Сәдуақасов, Ыдырыс Мұстанбаев, Тұрар Рысқұлов, Халел Досмұхамедовтер. Журнал жұмысына белсене қатысқан Мұхтар Әуезовті ерекше атауымызға болады. Қаламгердің ғылыми-танымдық мақалалары Абай журналының әр санында жарияланған.
Журналда сөз болған тақырыптар жөнінде ХХ ғасырдың басындағы басылымдардың тарихын зерттеуші Алтын Ақынбекова: Ошақтың үш бұты сияқты әдебиетті де, ғылымды да, шаруашылықты да қатар қамтыған журналдың негізгі тақырыптары: Абай өнері, Абай ұрпағының шығармашылығы, ғылым, білім, жаңадан ашылып жатқан кооператив, серіктестіктер туралы және әйел теңдігі мәселесі. Сондай-ақ журналдың жиі көтерген тақырыбы - алаш тақырыбы болды. Басылымның үшінші санынан бастап Алашорда үкіметінің іс-әрекеті үзбей жарияланып отырды. Журнал бетіндегі алаш тақырыбына қатысты жарияланымдардың қазақ елінің шынайы тарихын қалыптастырудағы үлесі қомақты, - дейді [27, б. 19].
Осы уақытқа дейін зерттеушілер тарапынан журнал тарихына қатысты біршама деректер қамтылғанымен, екі мәселеге қатысты тиянақты байлам жоқ екенін байқадық. Бірінші мәселе журналдың қанша саны шыққандығына байланысты туындап отыр. Екінші мәселе журналдың редакторы төңірегіндегі пікір таласы [28].
Алғашқы мәселе бойынша ғалымдардың көзқарасы екі түрге бөлінеді. Қазақ баспасөзі тарихын зерттеуші Б.Кенжебаевтың: Абай журналы 1918 жылдың ақпан айынан сол жылғы қазан айына дейін Алаш қаласында шығып тұрды. Жиыны 11 саны шықты [29, б. 21] деген пікірімен Қ.Аллаберген [30, б. 87] мен Ө.Әбдиманұлы [31, б. 6], М.Мукашева [32, б. 151] еңбектеріндегі пікірлер үндеседі. Журналдың 12 саны шықты деген көзқарас 1992 жылы қайта басылған Абай журналындағы М.Әуезовтің мақаласы арқылы оқырманға жетті [33]. Осы мақалада С.Мұқанов та журналдың 12 саны шықты деп жазған [33, б. 57]. Алаш һәм Алашорда еңбегінің авторы, алаштанушы К.Нұрпейісов те басылымның 12 саны ғана тарады - деп жазған [34, б. 26]. Бастырушы Ж.Аймауытовтың өзі Абай қалай жабылды? мақаласында: Өткен 1918 жылдың ақпанынан бастап Абай журналы оқырманға тарап, 12 саны шығып, он ай өмір сүрді, - деп айтады [35]. PhD-докторант Алтын Ақынбекова өзінің зерттеу жұмысының барысында журналдың 12-санын іздеп, М.О.Әуезов мұражай үйінен табады.
Егеменді ел болуды аңсаған және сол жолда қызмет еткен үнпарақтың бірі - Алаш газеті. Апталық газет 1916 жылдың 26 қарашасынан 1917 жылдың 25 мамырына дейін Ташкентте шығарылды. Газет шығарушысы - Мәриям Тоғысова. Редакторы - білімі бойынша заңгер, журналист, жазушы, драматург Көлбай Тоғысов. Ерлі-зайыптылардың басшылығымен жарық көрген бұл басылымның Туркестанский курьер баспаханасында 22 нөмері басылып шыққан. Газеттің шығу мақсаты жөнінде бағдарлама мақалада: Россия қарамағындағы елдердің бірі болу үшін қазақ халқының шешетін мәселелері көшпелілік пен отырықшылық, оқу-ағарту ісін жөнге қою, Мемлекеттік Думаға қатысу, сот ісін жөндеу, әйел мәселесін көтеру, елдің тұрмыс-халін түзету, - деп көрсетіледі [36]. Сонымен қатар, Алаштың алғашқы санында баспасөз ісінің қоғамдағы маңыздылығын түсіндіре отырып, өздерінің прогресс ұранын ұстанатындығын және аталған тақырыптардың төңірегінде сөз қозғайтындығын айта кетеді. Оған қазақ зиялылары мен белгілі азаматтар Ш. Айманов, Ғ. Ботбаев, Т. Жанбаев, Н. Құлжанова, Н. Құлжанов, Ғ. Жанайдарова, Р. Мәрсеков, Х. Ғаб-басов, Ж. Сейдалин, Ж. Ақбаев, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Ғ.Дәулетияров, С. Торайғыров, С. Мұстафин, А. Баржақсин т.б. белсене атсалысқан, - дейді т.ғ.к. Дәметкен Сүлейменова [37].
1917 ж. 22-санынан бастап редакторы - Т.Жанбайұлы. Кейбір зерттеушілердің еңбегіне қарағанда, осы жылы күзде газет бастапқыда Омбыға, сонан соң Петропавлға көшсе де, К.Төгісұлының белсенді саясатқа кіруіне байланысты жабылып қалады [38, б. 33].
1.2 Алаш ұранды Сарыарқа газеті
XX ғасырдың басы қазақ халқының тарихында бүкіл қоғамдық ой - пікірдің өрлеуіне мүмкіндік туып, ұлттық сананың ояну дәуіріне жол ашқан кезең. Бұл кезеңде Абай, Шоқан, Ыбырайдан бастау алатын ағартушылық жұмыстары жаңа бағытта жаңғырды. Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұхтар Әуезов туралы алыптар әдебиет айдынына шығып, әдебиетіміздің жазба жаңа белестерге көтерді. Қазақ оқығандары 1905 жылдан бастап-ақ революциялық идея, ұлттық теңдік пен халықты азаттыққа үндеу сияқты ұлы мұраттар жолында жұмыла еңбек етуді қолға алды.
Ұлт - азаттық жолындағы күрестің, халықтық қозғалыстың қол бастаушылары алғашқы орыс революциясының саяси әлеуметтік мәнін терең түсініп, егемен ел болып, өнер - білім жолына түсуді негізгі мақсат ұстанды. Алашорда мемлекеті құрылып, оның айналасында озық ойлы зиялы қауым топтасты. Өз бағыттарын айқындап, сара жолды халыққа жаңылмай нұсқап, адастырмас даңғылға алып шығуға ұмтылған қазақ зиялылары Алашорданың Семей облыстық комитетінің үні болған Сарыарқа газетін шығару жұмысын қолға алған еді.
Сарыарқа 1917 жылдың 15-ші маусымынан бастап Семей қаласында аптасына рет шыға бастаған. Газетті жедел түрде шығару қажеттілігін 1917 жылдың көктемінде өткен Семей облыстық съезі арнайы сөз еткен.
Қазақ зиялыларының ықпалымен шыққан Сарыарқа газетіне халықтан қолдап, қуаттаған, құттықтаған хаттар көптеп келді. Газеттің 1917 жылғы сандарының бірінде: Міне, Қазақстанның әр жағынан күн жарқырап, біздің Семейде Сарыарқа туды. Қазақ халқы үшін қайырлы қолбасшы болған десе, екіншісінде:
Сәтімен құтты болсын Сарыарқамыз!
Артарлық өзімізде бар арқамыз.
Қысылып, қымтырылып, өліп едік,
Иншалла, кеңір енді тар арқамыз.
Кез болды қуанышта бұл Сарыарқа,
Ұлттың әділетке қолын тарта.
Үштің бірі газет боп жарықтансын,
Күннен-күнге мәртебесі арта-арта.
Бұл тілеу, жаңа тілеу, жарық тілеу,
Біреу де емес, тілек те халық тілеу.
Тілекті тілеушілер қосылыңдар!
Жарамас жолдастардан қалып тілеу.
Тілек те уақта шығып, жайды нұрын,
Қазақта газет те бар шыққан бұрын.
Жаңа талап Сарыарқа сайран қылып,
Көгерткен сахараның ой мен қырын, - деп Нұғман Төлетаев арнау өлеңін жолдады.
Басылым маңына терең ойлы, ағартушылық бағытты ұстанған, патша үкіметінің отаршыл езгісіне қарсы шыққан, қазақ халқының экономикалық және саяси өрлеуі жолында еңбек етіп жүрген қазақ зиялылары топтасып отыр. Сарыарқа газетінде халықтың тұрмыс тіршілігі, елде болып жатқан жағдайларды кеңінен қамтыған мақалалар көптеп жарияланып отыр. Сондай-ақ Алашорда үкіметін құрып, қазақ мемлекетінің негізін қалау секілді маңызды мәселелер қозғаған саяси мазмұндағы мақалалар берілді. Алашорда партиясының қарулы қарарлары - құжаттары жарық көрді. Бұл жөнінде Сейтмұхамет Тәбәрікұлы былай деп жазды: Алашорданың Семей тобының саяси бағдарламасы да осы газетте жарық көрген. Қазақ қайраткерлерінің іс - қимыл әрекеттерімен де олардың жазған мақалалары арқылы тікелей танысуға болады.
Газеттің редакторы - алаштың ардақты азаматы Халел Ғаббасұлы, шығарған баспасы - Теңдік серіктігі. Алаш Орда үкіметін құру, демократиялық мемлекетті жасау - Сарыарқа көтерген мәселелердің айқын бағыты болып саналады.
Газетте патша үкіметінің отаршыл саясатының қазақ еліне тигізген зияны, Алаш партиясының бағдарламасы, қазақ жеріне қоныс аударған орыс шаруалары мен қарым-қатынасы, оқу-ағарту ісі туралы Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов, Райымжан Мәрсеков, Халел Ғаббасов, Әлімхан Ермековтың т.б. мақалалары жарияланған [39, б. 120].
Сарыарқа басылымында өзге авторларға қарағанда Жүсіпбек Аймауытұлының көптеген мақалалары, шағын әңгімелері, өлеңдері жиі жарияланып, газет ісіне белсенді түрде ат салысқан. Мәселен, газеттің бірінші санында Сарыарқаның сәлемі атты өлеңі жарық көрді. Ал, газеттің екінші бір санында Тұр, бұқара, жиыл кедей, ұмтыл жастар! және Партия деген мақалалары шыққан. Олардың қатарына Ғашықтық (Абайша), Жынды, Айна деген әңгімелері қосуымызға болады.
...Көшу, Ұран, Әскер марсельезасы, Бишаралар (Виктор Гюго аудармасынан), Ұсақ-түйек заттар есімде жоқ, - дейді қаламгер [40, б. 262].
Жүсіпбек Аймауытовтың Ұран және Әскер марсельезасы өлеңдері көпшілікке кеңінен таралып, өз дәуірінде Алаштықтардың әнұранына айналды. Аталған туындылар қазақ халқының бостандығын, ел тәуелсіздігін, теңдік арманын көздейді [41, б. 270].
Белгілі ғалым, қазақ баспасөз тарихын зерттеуші Намазалы Омашев өзінің Алаш көсемсөзі еңбегінде: Сарыарқа газеті таза саяси мәселелерді қозғаумен ерекшеленді. Онда Алашорда үкіметі мен оның қайраткерлерінің азаттық жолындағы әрбір қадамдары егжей-тегжейлі баяндалып отырды, - деп атап өткен [42, б. 4].
Сарыарқа газетінде Россия хабарлары, Ел хабарлары, Сыртқы хабарлар, Ішкі хабарлар, Семей хабарлары, Тілшілерімізден, Газеттерден, Өлең сынды айдарлар болған. Газет Алашорда үкіметінің құрылуы, қазақ мемлекетінің қалыптасуы мәселелерін жариялап, ұлттық өзін-өзі билеу идеясының төңірегінде қазақ зиялыларының бірігуіне ықпал етті.
Газет орталық Ресей үкіметінің отаршыл саясатының қазақ еліне тигізген зиянын, Алаш партиясының бағдарламасы мен қызмет барысын, елдегі саяси-экономикалық жағдайды, қоныс аударған қара-шекпен орыс шаруалары мен жергілікті қазақтар арасындағы қарым-қатынасты, Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына даярлық барысын, Алаш партиясының, Алашорда үкіметінің құрылуы мен атқарған жұмыстарын, жер, дін, тіл, оқу-ағарту ісі, мәдениеті, әйел мәселесі турасындағы заманауи шыншыл мақалаларымен құнды. - дей отыра филология ғылымдарының докторы Ғ.Әнес басылымға аса жоғары баға берді [43, б. 8].
Сарыарқа газетінің 1917 жылғы 19 маусымдағы екінші нөмірінде газеттің жарық көруіне байланысты құттықтау материалдары басылды. Атап айтар болсақ: Нұғман Төлетаевтың Құттықтау өлеңі, Рахметолла Елкібаевтың Менің құттықтауым мақаласы, Дүйсенбі Қалымтаевтың, Біләл Малдыбаевтың құттықтау мақалалары және т.б. Сарыарқа газетінің беттерінде халықты мәдениетке, білімге, ұлттық тәуелсіздікке, ғылымды игеруге шақырған материалдар түрлі формада жарияланды. Газетте жарияланған Оқытушылар шығаратын медресе (№7. 1.08.1917 г.), Оқудағы құрбыларыма (13.14.09.1917 г.), Керекудегі мұғалімдік курсы (№15. 29.09.1917 г.), Мұғалім - молла сиезінің пәтуасы (№9. 15.08.1917 г.), Мектеп (№13. 14.09.1917 г.), Бастауыш мектептегі оқу программасы (№27. 12.01.1917 г.), Учитель керек (№19. 9.11.1917 г.), Медресе Якубия (№19. 9.11.1917 г.), Оқушы аздық (№22. 27.11.1917 г.), Мұғалімдік курстар туралы (№28. 22.01.1917 г.), Жазғы мұғалім - мұғалималар курсы ашылды (№40. 25.04.1918 г.) мақалалары білім беру, мұғалім кадрларын даярлау, мұғалімдерге арналған жазғы курстарды өткізу, оқу бағдарламаларын дайындау, мектептерді ашу қажеттілігіне арналады.
Сарыарқа газетінде Әлихан Бөкейхановтың Мен кадет партиясынан неге шықтым? мақаласы жарияланады (№29.25.01.1917 ж.). Ә.Бөкейханов 1905 жылдан бастап мүшесі болған кадеттер партиясынан өзінің шығуын қазақтардың автономиясына деген көзқарастарындағы кадеттермен келіспеушіліктерімен түсіндіреді, Ресей аумағында тұратын халықтардың ұлттық мәселесін шешу, оларға мемлекеттік құқықтық өзін-өзі анықтауды ұсыну бойынша: Кадеттер партиясы жерді жеке меншікке беруді қолдайды. Біздің жағдайымызда жерді жеке меншікке беру біраз уақыттан кейін пайда болады, башқұрттар сияқты жер учаскелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz