Шағын жинақталған бастауыш мектепте оқытудың басты ерекшелігі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университеті
Наралы Нұрай
Шағын жинақталған бастауыш мектепте оқушылардың дүниетану пәнінен өз бетінше жұмысын ұйымдастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200- Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Түркістан 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университеті
Қызметте қолдану үшін (қажет кезінде)
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шағын жинақталған бастауыш мектепте оқушылардың дүниетану пәнінен өз бетінше жұмысын ұйымдастыру
5В010200- Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Орындаған Наралы Н.Е.
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент м.а. Токкулова Г.
Түркістан 2021
ШАҒЫН ЖИНАҚТАЛҒАН БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНУ ПӘНІНЕН ӨЗ БЕТІНШЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
Жоспар
КІРІСПЕ
I Дүниетану пәнінің теориясы мен практикасындағы дербестікті дамыту проблемасының жай күйі
1.1 Педагогикалық әдебиеттегі дербестік мәселесін шешу
1.2 Дүниетануды оқыту әдістемесінде өзіндік жұмыстарды пайдалану проблемасының жай-күйін талдау
1.3 Кіші жастағы оқушылардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы және дүниетану сабақтарында өзіндік жұмыстарды қолдану мүмкіндігі
II Өзіндік жұмысты жүзеге асыру әдістемесі және оның дүниетануды оқытудың тиімділігін арттырудағы рөлі
2.1 Өзіндік жұмыс және оның дүниетану пәнін оқытуда оқушылардың білімін қалыптастырудағы рөлі
2.2 Өзіндік жұмысты ұйымдастыру әдістемесі- дүниетану пәні бойынша дербестікті дамыту және білімді арттыру жолдарының бірі ретінде
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Мектеп- әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең маңыздысы. Ауыл мектебінің жағдайы- ұлттық, халықтық, мемлекеттікдеңгейдегі мәселе екендігі елге аян.
Жалпыға бірдей міндетті орта білім беру жүйесіне көшу ісін жүзеге асыруда бүкіл арнаулы білім беретін мектептердің оқу сапасын онан әрі жақсарту, оқушылардың сауаттылығын арттыру мақсаты және мұғалім қауымына оқыту барысында ізденушілікті күшейту міндеттері жүктелді. Бұл салада әсіресе ауыл мектептерінің оқу-тәрбие жұмысын жақсарту, оқушылардың білім деңгейін көтеру назарда тұрған негізгі мәселелердің бірі болатын. Ауыл мектептерінің оқу-тәрбие жұмысында жедел шешімді керек ететін проблемалар жеткілікті. Соның бірі- шағын жинақталған мектептердегі бастауыш сыныптың оқу ісімен байланысты туындады.
Бүгінгі таңда республикадағы ауыл мектебіне тән ерекшелік оның шағын жинақталуы. Еліміздегі әлеуметтік-эканомикалық жағдай, қала халқының күрт өсуі, миграция балалардың өмірге келуінің тұрақты болмауы, елді мекендердің қайта түрленуі шағын жинақталған мектептердің өсуіне алып келді.
Шағын жинақталған мектептің өзіндік қиындықтары бар, олар оқушылардың аздығына және әлеуметтік ортаға байланысты, бұл ауылдық баланың даму процесіне әрдайым оң әсер етпейді. Мынадай факторлар үлкен алаңдаушылық тудырады:
Ауылдағы мектептердің төмен ақпараттық қоры;
Арнайы әдебиеттің болмауы;
Бастауыш шағын жинақталған мектепті басқару бойынша ғылыми-әдістемелік ұсынымдардың жеткіліксіздігі;
Білім сапасының мен ауыл балаларының жалпы дамуы тұрақты деңгейде болмауы;
Ауыл тұрғындарының білім және мәдениет деңгейінің төмендігі;
Шағын жинақты бастауыш мектептердің әдістемелік орталықтардан алыстығы;
Білім беруді басқарудың муниципалды органдары мен бастауыш шағын жинақталған мектептердің басқаруды жетілдіру, білім беру сапасын бақылау және т.б. мәселелер бойынша өзара әрекеттесу формаларының болмауы.
Алайда, қиындықтарға қарамастан, шағын жинақталған мектептегі оқу-тәрбие жұмысының ерекшелігіне байланысты барлық мүмкіндіктерді оңтайлы пайдалана отырып, педагогикалық процесті ұйымдастырудың жаңа, неғұрлым тиімді құралдарын (оқыту мен тәрбиелеудің нысандары, әдістері, тәсілдері) табуға болады және табу қажет.
Сыныптағы оқушылардың аздығы күнделікті практикалық іс-әрекетте білуге және ұтымды пайдалануға болатын бірқатар артықшылықтарға ие.
Шағын жинақталған мектеп жағдайында мұғалімге:
Оқушыларға олардың темпераменті мен жүйке жүйесінің түрін, даму ерекшеліктерін, бейімділігі мен қызығушылықтарын, білім мен дағды деңгейін ескере отырып, жеке көзқараспен қарау;
Оқытудағы тұлғаға бағытталған тәсіл, онда жеке қарым-қатынас оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты мен құралы, оқушының ішкі жағдайын түсіну ретінде әрекет етеді. Оқушы мен мұғалім бір-бірін тыңдайды;
Оқушылардың оқу іс-әрекетінің тәжірибелік бағыты ( ауылшаруашылық нысандарына экскурсиялар, тәжірибелік жұмыстарға қатысу және т.б.);
Қоғамдық маңызы бар іс-әрекет, жолдастарымен, ересектермен және мұғалімдермен қарым-қатынас процесінде кіші жастағы оқушыларға адамгершілік, патриоттық тәрбие беру.
Шағын жинақталған бастауыш мектепте оқытудың басты ерекшелігі:
Мотивациялық аспект және оқытудың өзіндік сипаты ( оқушы өзі оқиды, мұғалім оған көмектеседі);
Оқушының белсенді ұстанымы: ол білім алып қана қоймай, білім алу тәсілдеріне де үйренеді;
Мұғалімнің оқушымен жеке қарым-қатынасын арттыру;
Оқу процесін ұйымдастыру үшін жағдай жасау ( жоспарлау, мектеп және үй тапсырмаларының көлемін мөлшерлеу, жұмыс және демалыс ырғағын реттеу);
Пәндік білімді, іскерлікті дағдыларды неғұрлым берік меңгеру;
Жалпыға бірдей ынтымақтастық, өзара жолдастық көмек, үлкендердің кішілерді оқытуға қатысуы;
Оқушыларды оқу процесін бақылауға, есепке алуға және басқаруға тарту.
Осылайша ұйымдастырылған оқу процесі қабілетті оқушыларды тежемеуге, олардың оқу қарқынын жеделдетуге, ынтымақтастықты кеңейтуге, әртүрлі жастағы балалардың табиғи қарым-қатынасын кеңейтуге мүмкіндік береді.
Шағын жинақты мектептің өзіндік ерекшеліктерін тиімді пайдалану- бүгінгі таңда кәсіби мәдениеті, білімділігі, басқа пікір қабылдауға дайындығы, айналасындағылар үшін, әсіресе, ол әрдайым назарда болатын ауылда жоғары адамгершілік мінез-құлықтың үлгісі болу қабілетімен ерекшеленетін мұғалімнің басты міндеті.
Қазақстанда барлық мектептердің үштен бірінен көбі- шағын жинақты, яғни қатарлас сыныптарсыз және оқушылар саны аз мектептер. Әлеуметтанушы Камилла Ковязинаның айтуынша, елдің жекелеген аймақтарындағы халықтың тығыздығының төмендігін ескере отырып, мұндай мектептердің болуы сөзсіз. Қазақстанда барлығы 2833 шағын жинақты мектеп бар. Ақмола облысы Қазақстандағы шағын жинақты мектептер саны бойынша көш бастап тұр.
2019-2020 жылдардағы деректерге сүйенсек Ақмола облысында 372, Солтүстік Қазақстан облысында 367, Шығыс Қазақстан облысында 347, Қостанай облысында 336, Алматы облысында 231, Қарағанды облысында 225, Батыс Қазақстан облысында 223, Павлодар облысында 216, Ақтөбе облысында 199, Түркістан облысында 138, Жамбыл облысында 123, Атырау облысында 25, Қызылорда облысында 20, Маңғыстау облысында 11 шағын жинақты мектеп бар
Алғашқы президентіміз Н.Ә.Назарбаев қазіргі таңдағы қазақ жеріндегі оқу- ағарту ісі тек бір мекеменің міндетімен шектеліп қойылмауы тиіс. Ұлт болашағын қамтамасыз ету - әрбір азаматтың парызы мен борышы. Демек, ұлтымыздың рухани жаңаруы, бүкіл халықтың айқын айтқан іргелі тұжырымдамасы бәріміздің ойымыздан шығады. Осы жоғары айтылған жағдайларға байланысты дипломдық жұмыстың тақырыбын "Шағын жинақталған бастауыш мектепте оқушылардың дүниетану пәнінен өз бетінше жұмысын ұйымдастыру" етіп алдым.
Зерттеу мақсаты: Теориялық тұрғыдан тәжірибелік- эксперименттік жұмыс арқылы шағын жинақталған мектептегі дүниетану сабақтарында оқушылардың өзіндік қызметін қалыптастыратын жағдайларды тексеру.
Зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық- педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу келесі гипотезаны ұсынуға мүмкіндік берді: егер сіз шағын мектепте дүниетану сабақтарындажүйелі түрде әр түрлі тәуелсіз жұмыстар жүргізсеңіз, бұл оқушылардың дербестігін дамытуға әсер етеді: мұғалімнің тікелей қатысуынсыз сыныпта және сыныптан тыс сабақтарда немесе үйде жеке немесе ұжымдық түрде әр түрлі өзіндік жұмыстарды орындау, бірақ оның міндеттері бойынша, сондай-ақ белгілі бір мақсаттар қоя білу және өз күштерімен оларға қол жеткізу.
Зерттеу міндеттері: Зерттеудің мақсаты мен гипотезасына сәйкес келесі міндеттер анықталды:
Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді талдау.
Жаратылыстануды оқыту әдістемесінде өзіндік жұмыстарды қолдану мәселесін зерттеу.
Дүниетану пәні бойынша тәуелсіз жұмыстар жүргізу кезінде бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктерін анықтау.
"Дүниетану" сабақтарына арналған дербес жұмыстардың даму кешенінің тиімділігін экспериментальды түрде тексеру.
Оқытудың бастапқы кезеңінде оқушылардың дүниетану пәні бойынша өзіндік жұмысын ұйымдастыру бойынша әдістемелік ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу нысаны: Шағын жинақты мектепте оқушылардың дүниетану пәнін оқу процесі
Зерттеу пәні: Шағын жинақталған мектепте дүниетану сабақтарында өз бетінше жұмыстар жүргізу кезінде дербестікті дамыту
Зерттеу әдістері:Қойылған міндеттерді шешу және гипотезаны тексеру үшін келесі зерттеу әдістері қолданылды:
- Бақылау, оқушылар мен мұғаліммен сұхбаттасу, оқушылардың іс- әрекетінің өнімдерін талдау;
- Салыстыру, құжаттаманы зерттеу;
- Гипотезаны тексеру мақсатында педагогикалық экспериментті ұйымдастыру және өткізу;
- Зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау.
Зерттеудің теориялық- әдіснамалық негізі: А.А. Вахрушев, Д.Д. Данилов, Г.Н. Аквилева, Н.Ф. Виноградова, З.А. Клепинин, Н.М. Верзилин, И.Д. Зверев және басқалардың еңбектерінде дүниетану пәнінде өзіндік жұмыстарды оқудың теориясы мен әдістемесінің әдістемелік және ғылыми зерттеулері қарастырылады. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың дүниетану пәні бойынша өзіндік жұмыстарды жүргізудегі ерекшеліктері А.В. Мудрик, Р.С. Немов, Е.А. Постникова, Г.Ф. Гавриличева және басқалардың еңбектерінде сипатталған.
I тарау Дүниетану пәнінің теориясы мен практикасындағы дербестікті дамыту проблемасының жай күйі
Педагогикалық әдебиеттегі дербестік мәселесін шешу
Оқушылардың өз бетінше әрекет ету дағдыларын қалыптастыру- қазіргі білім берудің өзекті міндеттерінің бірі, ал оқушыларға оқу материалымен өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын дарыту табысты оқытудың міндетті шарттарының бірі болып табылады.
Бүгінгі таңда оқушылардың оқу процесінің сапасын арттыруды қамтамасыз ететін, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, олардың ақыл-ой қабілеттерін дүниетану пәнін оқыту процесіне өзіндік жұмыстарды енгізу арқылы дамытуға ықпал ететін оқытудың неғұрлым жетілдірілген әдістерін әзірлеу мен педагогикалық практикаға енгізудің маңыздылығына сендірудің қажеті жоқ. Бұл мәселені шешуде олардың өзіндік ойлау қабілеттері мен дағдыларын қалыптастыруға және білімдерін іс жүзінде қолдануға маңызды рөл беріледі. Тәуелсіз ақыл-ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру да маңызды. Бұл білім алушылардың қандай білім және қандай көлемде алатынына қарамастан, бұл білімнің ескіруге, өмір қажеттіліктерінен артта қалуға қайтымсыз үрдісі бар. Мәселені шешу жолы- оқушыларды өз бетінше оқуға үйрету, әртүрлі ақпарат көздерінен іздену арқылы білім алу, өзіндік жұмыстың көптеген түрлері мен әдістерін игеру.
Тәуелсіздік- белгілі бір мақсаттар қою, сол қойылған мақсаттарға қол жеткізу қабілетін көрсететін жеке тұлғаның жетекші қасиеттерінің бірі.
Дербестікті дамыту жас оқушыға өз бетінше жұмыс жасау дағдыларын игеруге көмектеседі, бұл балаға алдағы уақыттарда өз бетінше білім алуына мүмкіндік береді.
Дидактикадағы өзіндік жұмыс дегеніміз- мұғалімнің тікелей қатысуынсыз, бірақ оның тапсырмаларына сәйкес сыныпта және сыныптан тыс сабақтарда немесе үйде оқушылардың жеке және ұжымдық іс-әрекетінің әртүрлі түрлері.
Өз бетінше жұмыс жасау арқылы шағын жинақталған мектепте дүниетану сабағында оқушылардың танымдық қызығушылықтарын дамыту және дербестікке тәрбиелеу біздің зерттеуіміздің мәселесі болды.
Көптеген әдіскерлер дүниетану сабағына өзіндік жұмыстарды енгізу мәселесіне әртүрлі көзқараспен қарады.
Оқушының өз бетінше ізденіп оқуын жетілдіріп отыру бағытында Л.С.Выготский, А.Н. Леонтьев, В.В. Давыдов, Л.В. Занков, Н.А. Любинская т.б. ғалымдардың еңбектері бар.
Л.В. Занков. Оқтудағы өз бетінше жұмыстың жетекші рөлін көрсетеді. Ақыл - ой қызметінің көрсеткіші өз бетінше жұмысты істеудііске асырады: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білуі, практикалық іс-әрекеттератқара білу қабілетінің артатынын көрсетеді.
Г.Я. Мор. Өз тәжірибесін жүргізу арқылы жеткен нәтижесі: бала өз бетінше жұмыс жасау арқылы білімді игереді, басқаға үйретеді, өзін тексереді, нәтижесін өз бетінше тексеріп қанағаттанады.
А. Байтұрсынов бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек деген пікірге сүйенеді.
Р.Г.Лемберг өзіндік жұмысты ұйымдастыру шарттарына тоқталған. Олар:
- нақты тапсырма беру;
- тапсырманы орындау, аяқтау уақытын белгілеу;
- мұғалім басқаруы мен оқушының дербестігінің байланысы;
- жұмысты өз еркімен, қалауымен істеуі.
Я.А. Каменский. Оқушының өз бетінше әрекеттенуінің кезеңдерін белгілеген:
- автопсия- өзіндік бақылау;
- автопрасия- практикалық жүзеге асыру;
- автохресия- алған білім білік, дағдыны жаңа жағдайда қолдану;
- автолексия- өз іс- әрекеті нәтижелерін өз бетінше баяндауы.
М. Бельферд оқыту үрдісінде пайда болатын тура жауаптарды бермеу, соңғы нәтижеге оқушының өз бетінше жетуі керек деп тұжырымдайды.
К.Д. Ушинский өзіндік жұмыстың ұйымдастыру туралы еңбегінің дидактикалық маңызы ерекше. Оқушының жас және жеке ерекшелігін ескеруді ұсынады. Ұйымдастырылған оқу- тәрбие үрдісіндегі өзіндік жұмыста ғана бала белсенді дамиды: саналы мақсатқа ұмтылады, білімді игеруге талпынады, білімді пайдалана біледі.[3]
Е.Я. Голант өзіндік жұмыстың негізгі 3 элементін ажыратты:
- ұйымдастыру техникалық дербестік (оқушының жоспарлауы, уақыт бөлуі, жұмыс орнын ұйымдастыруы т.б.)
- ойдың дербестігі (материалды іріктеуі, жүйелеу, салыстыру, қорытынды тексеру, оны жаңа мәліметпен бекіту, тұжырым жасау)
- іс-әрекеттің, қимылдың дербестігі.
Б.П. Есипов теориялық- қолданбалы сипаттағы дидактикалықміндеттерді ажырата білді:
- оқушының меңгерген білімінің беріктілігі мен саналылығын арттыру;
- бағдарлама талабына сай іскерлік пен дағдыны қалыптастыру;
- меңгерген білім, білік, дағдыны пайдалана білуге оқушыны үйрету;
- ақыл- ой және дене еңбегі мәдениетіне баулу;
- өз бетінше мәселені шешуге, еңбек етуге үйрету;
- болашақта өз бетінше өз білімін көтеру үшін тиімді еңбек етуге оқушыны даярлау.
Өзіндік жұмыстың белгілі бір түрлерін ажыратты;
- жаңа тапсырманы қабылдау және түсіну ұғымы;
- білімдерді бекіту және жетілдіру;
- білім, іскерлік, дағдыны қалыптастыру, бекіту, жетілдіру;
- білімдерді шығармашылықпен қолдану, іскерлікті дамыту;
- білім, білік, дағдыны тексеру.
А. Н. Лук өзіндік жұмыстарды жасауды көрегендікке, қырағылыққа балайды; ақылдың алғырлығы, әрекетті сынай- бақылай білу қабілетін, болжай іздене білу қабілеттерін атайды.
Соңғы уақыттары өзіндік жұмыс туралы Ж. Махимова, М. Мұсабеков, А. Мүбараков, Ж. Сардарова, С. Қаңтарбаев, А.Арымова және т.б. педагогтардың мақалалары жарық көруде.
Дүниетануды оқыту теориясындағы өзіндік жұмыстардың даму проблемасына көрнекті әдіскерлер А.Я. Герд, Л.Н. Никонова, К.П. Ягодовский, Б.Е. Райков, Н.К. Крупская, М.Н. Скаткин және т.б. айтарлықтай үлкен үлес қосты.
Оқу процесіндедүниетану сабағында өзіндік жұмысты ұйымдастырудағы мұғалімдердің жұмысындағы қиындықтар көптеген оқу құралдары оқушылардың танымдық белсенділігінің, олардың дербестігінің сәтті дамуына әлі толық ықпал етпейтіндігінде. Олар негізінен оқу материалының мазмұнын, әр оқушыдан мысалдарды тәуелсіз бақылауды, салыстырылатын құбылыстардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын табуды, тұжырымдамалардың, ережелердің, заңдардың мәнін сипаттайтын маңызды белгілерді ашуды және жаңа тұжырымдарды қалыптастыруды талап ететін тапсырмалардың жеткіліксіз санын береді. Ережелер, заңдар, тұжырымдар көбінесе дайын түрде беріледі және тек есте сақтауды қажет етеді.
Педагогикалық сөздіктегі дербестік белгілі бір мақсаттар қою, өз бетінше қол жеткізу қабілетінде көрінетін жеке тұлғаның жетекші қасиеттерінің бірі ретінде анықталады. Дербестік дегеніміз- адамның өз іс- әрекеттеріне жауапты қатынасы, кез-келген жағдайда саналы түрде әрекет ету, дәстүрлі емес шешімдер қабылдай алу мүмкіндігі.[4]
Бастауыш сынып оқушыларына белгілі бір мақсаттар қоюға және өз күштерімен қол жеткізуге үйрету үшін осы жаста дербестіктің дамуын қарастыру қажет.
Татьяна Гуськова (баланы дербес етіп тәрбиелеуге болады ма?) дербестік арқылы тұлғаның маңызды сапасын түсінеді. Оның пікірінше, дамудың алғашқы кезеңдерінде оның қалыптасуының сәттілігі көбінесе тұлғаның бағытын анықтайды. Ғылымда дербестік қанша жаста және қалай пайда болатындығы және баланың қандай мінез- құлқын дербес деп санауға болатындығы туралы әлі де пікірталастар бар. Кейбір ғалымдар шынайы дербестік тек ересек адамға, жетілген адамға ғана тән деп санайды. Басқалары дербестікті жасөспірімдерде көрінетін дамыған жеке қасиет ретінде қарастырады, ал тағы басқалары алты жасар балаларда айқын дербестікті анықтайды. Алайда, бұл шек емес. Сонымен, мерзімдерді анықтаудағы қарама- қайшылыққа қарамастан, ғалымдар бір нәрседе бірауызды: дербестік- бұл жеке тұлғаның маңызды сипаттамасы. Дербестік басқа жеке қасиеттерден ( озбырлық, ерік-жігер, мақсаттылық) бөлек пайда бола алмайды, дербестіксіз адам толыққанды бола алмайды.[5]
И.Д. Зверев " Оқу жұмысындағы оқушылардың дербестік мәселесі" атты мақаласында оқушылардың дербестігі дегеніміз- олардың белсенділігі мен шығармашылығы, бастамасы, оқу материалын саналы түрде қабылдау қабілеті, жаңа білім алуға деген ұмтылысы көрінетін әрекеттері деп түсіндіреді. Ол оқушылардығң дербестігі әсіресе зерттеу, проблемалық, жаңа материалды зерттеуге деген көзқараста, сондай-ақ білімді қолдануда, оларды жаңа жағдайда қолдануда, оқу және еңбек дағдыларын игеруге, оларды жетілдіруге, өз жұмысын дұрыс ұйымдастыруға және жоспарлауға деген ұмтылыста айқын көрінеді деп санайды. Дербестік алған білімнің тұрақтылығын, өміршеңдігін және саналылығын қамтамасыз етеді.
Дербестік- оқушылардың танымдық қызығушылықтарын дамытумен тығыз байланысты. Қызығушылық дербестікті оятады, және қызығушылықтың дамуын сипаттайды. Шынайы қызығушылық тұрақты, шыдамды және ұзақ дербес жұмыстарды шығармашылық орындауда көрінеді. Қоршаған әлемді зерттеуге байланысты дербес жұмыстардың көпжылдық тәжірибесі тек қызығушылықты ғана емес, сонымен қатар дүниетану пәніндегі бейімділіктер мен қабілеттерді де дамытады.[6]
И.Д. Карцева, Л.С. Шубкина дербестік дегенді- оқушының жаңа білім алуға, оларды әртүрлі жағдайларда саналы түрде қолдануға деген ұмтылысы көрінетін оқушылардың әрекеті- деп түсіндіреді. Оқушылардың дербестігін қалыптастырудың әдістемелік шарттары оқу материалының мазмұнмын сыныптан сыныпқа біртіндеп күрделендіруге, танымдық қызығушылықтарын дамытуға, оқушылардың әртүрлі іс-әрекеттерін қолдануға, дағдыларға баулуға, жеке көзқарасты жүзеге асыруға және оқытудың әртүрлі әдістерін қолдануда оқушылардың дербестік дәрежесін ескеруде.[6]
Сабақтардағы өзіндік іс-әрекеттің негізгі мақсаты- оқушыларға оқу материалын ойлауға, талдауға, жалпылауға және игеруге үйрету екені белгілі. Ол үшін мектеп бағдарламасына оқушылардың өзіндік жұмысын енгізу қажет.[7]
Сонымен, шығармалардан көрініп тұрғандай, дербестіктің дамуы бірнеше кезеңнен өтеді. Біздің жерттеуіміздің мәселесін зерттеу үшін біз мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы дербестікті қалыптастыру кезеңіне толығырақ тоқталуымыз керек.
Пәндік-практикалық қызмет саласындағы дербестіктің дамуы ерте жасты аяқтайтындықтан, дербестік пен пәндік іс-әрекеттің қалыптасуы уақытылы және толық болғандықтан, ол мектеп жасына дейінгі баланың сәтті психикалық дамуын қамтамасыз етеді. Мектеп жасына дейінгі ісшараларға тән, яғни ойын, сурет салу, құрастырмалар және т.б., егер баланың өз бетінше әрекет ету тәжірибесі болмаса- идеядан орындау арқылы өз жұмысын және өзін бағалауға дейін толық көлемде пайда болмайды және толық қалыптаспайды. Бұл тәжірибе негізінен екі жылдан үш жарым жылға дейін дамиды.
Мектепке дейінгі балалық шақта дербестіктің дамуы жалғасады, бірақ басқа негізде. Ересек адамға табиғат құбылыстары мен адамдардың өмірі туралы сұрақтар қою арқылы бала әлемді өзінің алуан түрлілігімен танып біледі. Бұл теориялық ынтымақтастықта бала қайтадан басқаларға, олардың біліміне тәуелді болады. Құбылыстардың өзара байланысының логикасын біртіндеп игеру оны қарапайым практикалық дүниетанымның құрылысына әкеледі, қол жетімді тәуелсіз ойлауды, тұжырымдарды, фактілерді жалпылауды қалыптастырады. Басқаша айтқанда, бұл мектепке дайындықты анықтайды.
Осылайша, дербестік, бір саладағы даму басқаларында автоматты түрде қамтамасыз етпейді, бірақ бала өмірінің өсіп келе жатқан салаларын кеңейту үшін қолайлы жағдайлар жасайды. [8]
Мектепте оқу кезеңінде мектеп жасына дейінгі бала дербестікті дамытудың келесі кезеңіне өтеді. Н.Ф. Талызина бастауыш мектеп жасындағы балалардың дербестігі олардың ересектерге тәуелділігімен үйлесетінін және бұл жас тұлғаның осы қасиетін қалыптастыру үшін бетбұрыс, сыни болуы мүмкін екенін атап өтті. Бір жағынан, сенімділік, мойынсұну және ашықтық, егер олар тым айқын болса, баланы тәуелді, тәуелсіз емес етуі мүмкін, бұл жеке тұлғаның дамуын кешіктіруі мүмкін. Екінші жағынан, тәуелсіздік пен дербестікке тым ерте назар аудару тілазарлық пен жақындықтытудыруы мүмкін, баланың басқа адамдарға сенім мен имитация арқылы маңызды өмірлік тәжірибе алуын қиындатады. Осы жағымсыз тенденциялардың біреуі де, екіншісі де көрінбеуі үшін тәуелсіздік пен тәуелділікті тәрбиелеу өзара теңдестірілуі керек.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, осы жастағы балаларда дербестікті дамытудың келесі құралдары мен әдістерін анықтауға болады. Ең алдымен, балаға көп нәрсені сеніп тапсыру керек, ол оларды өз бетінше орындай алады, сонымен бірге оған көбірек сенім арту керек , баланың тәуелсіздікке деген ұмтылысын құптап, оны ынталандыру керек. Мектептегі оқудың алғашқы күндерінен бастап баланың үй тапсырмасы мен ісстерін өз бетінше орындауы өте маңызды, ересек отбасы мүшелерінің ең аз көмегі қажет, сондықтан дербес әрекетке кез-келген әрекет сәттілікке немесе сәтсіздікке қарамастан тренд ретінде ынталандырылады. Балаларда осы қасиеттің дамуына қолайлы жағдай- бұл әлеуметтік- психологиялық жағдай, онда балаға кез-келген жауапты іс жүктеледі және оны орындау арқылы ол басқа адамдар, құрдастар мен ересектер үшін оларменбірге жұмыс жасауда көшбасшы болады. Әске асыру үшін жақсы жағдайлар; бұл міндет қазіргі уақытта мектептің бастауыш сыныптарында кеңінен қолданылатын оқу мен еңбектің топтық формаларын жасайды. [9]
Галина Гавриличева бастауыш мектеп жасындағы балалардың тыңдауға, бағынуға, нұсқаулар мен нұсқауларды орындауға дағдыланғанына, мұғалімнің не және қалай екенін жақсы білетініне назар аударады.
Ол дербестік көріністері негізінен сабақтарды дайындауға, өзін-өзі күтуге, жеке үй тапсырмаларына әсер етеді, яғни айқын тұрмыстық сипатқа ие және баланың өзіне қатысты. Сонымен қатар, үй тапсырмасын дайындаған кезде, балалардың көпшілігі қиын жағдайда, мұғалімнің, ата-ананың көмегіне жүгінуден тартынбайды, ересек адамның баланың шекарадан шықпай, өз шығармашылығын, тәуелсіздігін көрсетпестен қадағалайды.[8]
Осылайша, бастауыш мектеп жасына қарай дербестіктің қалыптасуын қарастыра отырып, осы жастағы оқушылар дербестікті дамыту үшін тәуелсіз іс-әрекеттің нұсқауларын ұсынуы керек деп айта аламыз, өйткені бұл дербестік деңгейін арттырудың нұсқаларының бірі болады. Дербестікті дамыту мәселесі көп өлшемді болғандықтан және оны жүзеге асырудың аспектілерінің бірі оқушылардың өзіндік жұмысы болатындықтан, келесі параграфта жаратылыстануды оқыту әдістемесіндегі өзіндік жұмыс проблемасының жағдайын қарастыру қажет.
Дүниетануды оқыту әдістемесінде өзіндік жұмыстарды пайдалану проблемасының жай күйін талдау.
Оқушының дүниетану сабағындағы тәуелсіздігі, ең алдымен, өз бетінше ойлау қажеттілігі мен қабілетінде, жаңа жағдайға үйрену, мәселені, тапсырманы өзі көру және оларды шешуге көзқарас табу қабілетінде көрінеді. Бұл, мысалы, күрделі оқу тапсырмаларын талдауда және оларды көмексіз өз бетінше орындауда көрінеді. Оқушының дүниетану сабағындағы дербестігі белгілі ақыл-ой сынымен, басқалардың пікіріне тәуелсіз өз көзқарасын білдіру қабілетімен сипатталады.
Дүниетану сабағында оқушылардың дербестігінің сыртқы белгілері- бұл олардың іс-әрекетін жоспарлау, мұғалімнің тікелей қатысуынсыз тапсырмаларды орындау, орындалған жұмыстың барысы мен нәтижесін жүйелі түрде бақылау, оны түзету және жетілдіру. Дербестіктің ішкі жағын мұқтаждық- мотивациялық сала, оқушылардың көмексіз мақсатқа жетуге бағытталған күш-жігері құрайды.[10]
Оқушылардың дербестігінің көріну дәрежесі- олардың тәжірибесіне, биологиялық және басқа да оқу пәндерін оқу процесінде өзіндік жұмысының жалпы деңгейіне байланысты. Оқушылардың дербестігі, тіпті бір сыныпта да әр түрлі болуы мүмкін. Кейбір оқушылар бастама көтереді, жаңа ізденістер жасайды, белгілі бір оқу мәселесін шешуде, жаңа жағдайда алған білімдерін қолданады; басқалары өте қарапайым оқу тапсырмаларын орындауда дәрменсіздік танытады, сондықтан олар кез-келген жаңа мәселені түсіндіруді қажет етеді, барлық әрекеттерде шешушілік танытады. Мұндай оқушыларда сирек сұрақтар туындайды, олар бастаған істі соңына дейін жеткізуге дағдыланады, кішкене қиындықтар туындаған кезде олар тоқтап қалады. Сондай-ақ, ақыл-ой немесе физикалық күш-жігермен байланысты практикалық іс-әрекетте көбірек дербестік көрсететін оқушылар бар. Демек, оқу жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін сыныптағы оқушылардың әр түрлі дербестік дәрежесін ескеру қаншалықты маңызды екені айқын.[6]
Бастауыш сыныпта оқушылардың өз бетінше жұмысты жасау дағдысын қалыптастыруды үш бағытқа топтадым:
Өз бетінше жұмысты ұйымдастыру технологиясын енгізу;
Сол технология негізінде өз бетінше жұмыс жасауға бағытталған өзіндік жұмыстар ұйымдастыру;
Өз бетінше жұмыс жасаудың нәтижелі болуына оқытудың түрлі формаларын енгізу.
Бірінші бағытты іске асыруда В.Т.Беспалько, В.В. Фирсов, В.М. Монахов, Ж.А. Қараев еңбектерінде зерттелген деңгейлік саралап оқыту технологиясын басшылыққа алдым, себебі бұл технологияның өзіндік ерекшеліктері бар:
Оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптатырады; оның жас, жеке ерекшелігі, қабілеті, сұранысы ескеріледі;
Оқушыны өз бетінше мақсат қойып, өз бетінше білім алуына ыңғайлы жағдайлар туғызады;
Оқушының әлі ашыла қоймаған қабілетін ашуға мүмкіндік беріледі;
Дамыта оқыту деңгейлік саралап оқыту негізінде жүргізілсе, оқушы білім алу жолында ізденеді, табады, негіздейді, анықтайды, өмірге енгізеді;
Оқулықтағы материалды оқушыға дайын күйінде ұсынбай, оқулықты әңгімелесуші, бағыттаушы құралға айналдырудың тиімді тәсілін ұсынады;
ойдың іске асырылуын бекітетін мотивтері қозғаушы күшті оятады.
Бұл технология деңгейлік тапсырмаға ерекше мән береді. Деңгейлік тапсырма беру- балаға шамадан тыс жүктеме беру емес, керісінше оқушы біліміне, мүмкіндігіне, сұранысына, қабілетіне сәйкес дайындалған сатылы жұмыстар жүйесі.
Оқушылардың тапсырмаларды орындау дәрежесін диагностикалау негізінде оқытудың түрлі формаларын тиімді пайдалануға болады. Ол үшін оқытудың жеке, топтық, жұптық, ұжымдық формалары тиімді. Топтық жүйедегі жұмысты үш әдіспен жүргізуге болады:
- оқушының білім дәрежесіне қарай араластыра бөлу;
- білім деңгейіне қарай бөлу;
- қабілетіне, жеке ерекшелігіне қарай бөлу.
Тиімділігі: бір-біріне достық қатынасы нығаяды; бір-біріне көмектесуге бейім болады, үйрете жүріп, өзі үйренеді, ұйымдастырушылық қабілеті артады, өз бетінше ізденіс туындайды, өзінің және жолдасының білімін саралайды, бағалайды.[11]
Өзіндік жұмыстың түрлерін қолдана отырып, сабақтың барлық жүйесінде оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту қажет. Оқулықпен жұмыс істеуде, есептерді шығару, мазмұндама, лабораториялық жұмыстарда және еңбек тапсырмаларын орындау кезінде өзіндік жұмыс түрлерін жан-жақты қарастырады.[12]
Дидактикалық мақсатта өзіндік жұмыс жаңа сабақты меңгеруге дайындық, жаттығу, қайталап пысықтау және бақылау болып бөлінеді. Дайындық өзіндік жұмыс жаңа сабақты сапалы түрде меңгеру, жаңа дағдыны қалыптастыру, өткен материалды қайталау мақсатында қолданылады.
Өз бетінше жұмыста тапсырма жалпы және жеке түрде беріледі. Жеке тапсырмаларды барлық оқушы өз бетінше орындайды. Көбінесе шағын жинақты мектепте өзіндік жұмыстың жеке түрі қолданылады, сонымен бірге өзіндік жұмысты ұйымдастырудың ұжымдық түрі де болады. Мысалы, лабораториялық жұмыстың кейбір түрлері, жергілікті жерде өлшей жұмыстары және т.б.[13]
Оқушылардың өзіндік жұмысыныңпедагогикалық тиімділігі мұғалімнің басшылығының сапасына байланысты. Ол өзіндік жұмыстың мақсатын анықтап оқушыларды ой-еңбегін қабылдауға баулып, сыныптың өзіндік жұмысының барысын бақылап, оқушылардың қате жібермеуіне жәрдемдеседі. Сөйтіп қорытынды жасап, әр жұмыстың нәтижесін бағалайды. Дүниетану сабағында өзіндік жұмыс орындауда оқушылардың жас ерекшеліктеріне мән берілуі тиіс.
Бастауыш сыныптарға арналған дүниетану бағдарламасының "Түсінік хатында" дүниетануды оқыту өзара байланысты төрт түрлі мақсатты көздейтіндігі айтылған, яғни:
Білімділік- бағдарламаға сәйкес математикалық білім, икемділік және машықтандырудың белгілі бір көлемін оқушылардың игеруі;
Тәрбиелік- шынайы ғылыми дүниетанымдық көзқарасты, ізгі игіліктерді, еңбекке бейімділік және т.б. қасиеттерді қалыптастыру;
Дамытушылық- логикалық құрылымдар мен ойлаудың стиліндамыта түсу;
Практикалық меңгерген білімдерін нақтылы жағдайларды практикалық есептерді шешуде қолдана білумен байланысты икемділікті қалыптастыру.
Осы мақсаттардың табысты шешілуін білім мазмұнын тиімді жолмен сұрыптап алуға , оны оқытып үйретудің жан-жақты үлестірілген, ойластырылған жүйесін құруға , оқытудың сәйкес әдіс-тәсілдерін, жабдықтарын ұйымдастыру формаларын іріктеп алуы, өзіндік жұмыс түрлерін пәндердің ерекшелігіне қарай құруға байланысты.[14]
Дүниетану пәнін оқыту әдістемесінде дүниетану сабақтарында өзіндік жұмысты енгізу мәселесі туралы әртүрлі көзқарастар бар. Революцияға дейінгі кезеңде дүниетануды оқыту теориясындағы өзіндік жұмыс туралы айтылды. Революцияға дейінгі алдыңғы қатарлы мектептердің тәжірибесінде көптеген әдістемелік жұмыстар жасалды, олардың мәліметтері кейіннен қолданылды. Бұл, ең алдымен оқушылардың өзіндік жұмыстарының көмегімен білімді белсенді игеру принципі. Бұл принцип практикалық зертханалық сабақтар мен экскурсиялар барысында жүзеге асырылды. Осы кезеңде А.Я. Герд әдістемелік тақырыптағы мақалаларында оқушыларды дербес бақылау, зертханалық жұмыстар жүргізу сияқты оқытудың озық әдістерін қорғады. Ол жалпы әдістеме курсын жазған жоқ, бірақ оның барлық еңбектері материалистік идеяға негізделген, мектептегі, үйдегіжәне экскурсиядағы жабайы табиғат объектілерін тікелей зерттеу арқылы оқушылардың дүниетанымы мен өзіндік жұмыс дағдыларын жүелі түрде дамытатын қатаң ойластырылған әдістемелік жүйені құру үшін бай материал береді.[15]
Н.К. Крупская оқу жұмысын ұйымдастырған кезде мұғалім балаларды кітаппен және басқа да өзіндік жұмыс түрлерімен жұмыс істеуге дағдыландырып, сабақ беретін пәнді жүйелі, дәйекті түрде баяндауға міндетті деп санайды. [16]
А.Н. Бекетов оқушылардың дербестігіне жоспарлы түрде дағдылану қажет деген құнды болжам жасады және әдістеменің ең маңызды мәселелерін қойды: өзіндік ойлауды тәрбиелеу, өзіндік жұмыстарды басқару.[15]
Кейіннен Л.Н. Никонова, К.П. Ягодовский бастауыш сынып оқушыларын оқыту процесіне тәуелсіз жұмыстарды енгізу мәселесіне назар аудара бастады. 1911 жылы Б.Е. Райков жаратылыстану ғылымдарын оқытуда тәжірибелік- зерттеу әдісін қолдану идеясын ұсынды. Бұл әдістің ерекшелігі дербес жұмыс болды.[17]
XX ғасырдың басында әдістерге басты назар аударылады және сабақтарға тәуелсіз оқытудың екі формасы жасалады: экскурсиялық және практикалық. Дүниетануды оқытудың қазіргі кезеңінде бастауыш білім беру мерзімінің қысқаруына байланысты бастауыш мектептің жаңа бағдарламалары, соның ішінде жаратылыстану ғылымдары бойынша бағдарламалары әзірленді. Бұл бағдарламалар балалардың мақсатты оқу іс-әрекеті жағдайында, олардың жоғары белсенділігі мен дербестігі жағдайында, мұғалімнің көмегін қоспағанда, білім алу керек деген теориялық ұстанымға негізделген.
Өзінің мазмұны, қисыны жіне құрылымы жағынан пән мынадай елеулі ерекшеліктермен сипатталады:
"Адам" блогы жаңа, "Дүниетанудың" жалпы мектеп тарихындағы адамды оның айналадағы дүниемен қарым-қатынасымен жан-жақты қарастырып, оқушыларға таныстыруды бастайтын алғашқы пән екендігін атап көрсеткен жөн. Мұнда бұл ұғымдардың мәні абстрактылы түрде қалмай оқушының өзін-өзі тану деңгейінде объективті және субъективті тұрғыдан шынайы көрініс беріп нақтылануына баса көңіл бөлінеді.
Әр блоктың мазмұны сыныптан сыныпқа біртіндеп күрделеніп 1-4 сыныптарда үздіксіз оқытылады.
Әр блок мазмұнының өзара байланысы адамның табиғатпен, қоғаммен әрекеттестік қарым- қатынасы туралы білім мазмұны арқылы жүзеге асады.
Дүниетану пәнінің тағы бір ерекшелігі- бұл пән мазмұны қазіргі заманның ғылыми білімнің, мәдениеттің әртүрлі салаларынан хабардар ету негізінде дүниені танып білу әдістеріменоқушыны қаруландыру арқылы оның ортамен сауатты қарым- қатынасын жан-жақты дамытып , тәрбиелеуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Білім мазмұнын қамтитын ақпараттардың әрсалалығы мен ауқымдылығы, мазмұн берілуінің жүйелілігі, білімнің теориялық деңгейінің жоғарылығы дүниетану пәнінің пропедевтикалық сипатын айқындайды және келесі сатыларда оқушылардың физика, химия, биология, тарих, қоғамтану, т.б. сияқты ғылым негіздерін нәтижелі зерделеуін қамтамасыз етеді, адамтану мәселелеріне арналған арнайы курс жасауға бастама болады.[2]
Дүниетану сабағында оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау негіздерін қалыптастырудың алғы шарттары мыналар:
Сыни тұрғыдан ойлауын қалыптастыру үздіксіз түрде жүзеге асырылуы қажет;
Жаңа буын оқулығы, хрестоматиялары, " бақылау дәптері" мазмұнын талдау, білімді сыни тұрғыдан ойлау арқылы мемлекеттік стандарт деңгейінде игеруге қол жеткізу;
Оқыту үрдісін айқын түрде демократияландыруды қадағалау, яғни, мұғалім- бағыттаушы, ал оқушы- ізденуші, зерттеуші іс- әрекеттері орындалуын қажет етеді.
Сын тұрғысынан ойлау негіздерін қалыптастырудың бірнеше әдіс- тәсілдері зерттелген. Бұл әдіс- тәсілдер дүниетану сабағының ұтымды да қызықты өтуіне ықпал етеді.
Негізгі белгісі- оқушылардың оқу мәселелерін шешу барысында меңгерілетін жаңа білімдерді өздігінен табуы, сын тұрғысынан ойлау негіздерінің, шығармашылық ойлауының және оқушылардың танымдық белсенділігінің артуына мүмкіншілік тудырады.
Дүниетану сабақтарында оқушылардың сын түрғысынан ойлауын дамыту олардың дүниетанымын, өмірге көзқарасын, сыни тұрғыда мәселені талдай алуын дамытып отырады.оқушылардың оқу жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарының маңызы ерекше. Оқушылардың өзіндік жұмысына мұғалімнің тапсырмасы бойынша, өздері жоспар жасап, істің тәсілін анықтап, оның нәтижесін бағалап орындайтын жұмыстары жатады.[18]
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән- мағынасын ұйымдастырудың амал-тәсілдерін бір ғана белгімен сипаттауға болмайды. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар:
Мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі;
Жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
Мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеуі;
Оған әсер ететән мотивтер т.б.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарына сабақ үстінде меңгерген оқу материалын пысықтау үшін оқулық не басқа құралдар бойынша жұмыс істеуі, жаттығу жұмыстарын жазба түрінде орындауы, түрлі практикалық немесе лобараториялық бақылау жұмыстарын өткізуі, шығармалар, пікір жазуы және көрнекі құралдар түрлерін жатқызуға болады.
Оқушылардың үй жұмыстары мен оқу материалын қайталау кезіндегі өздігінен істейтін жұмыстарының маңызы ерекше. Бұған қоса көрнекі құралдарын пайдалана отырып өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың да пайдасы зор.[19]
Оқушылардың дүниетануға көзқарасы ғылыми білім негізінде, оны тиянақты меңгеру нәтижесінде ғана қалыптаспақ. Жоғарыда айтқандай, қоғамеың даму дәрежесі төмен, оқу ағарту жұмыстарында әлі де жетіле қоймаған кездің өзінде де балаларда дүниеге деген қызығушылық болады. Бірақ ол ғылымға негізделмегендіктен, үстіртін көзге бірден түсетін, тез шалынған белгілер мен байланыстар жайындағы пікірлер болғандықтан, көбіне қате ұғымдардың қалыптасуына әкеліп соғады. Себебі балалар байқап көргендерін өз күйінде, әр затты не құбылысты тек сыртқы болмысынан, көрінісіне байланысты қабылдайды.
Қоғам дамуы, оқу ағарту ісінің ғылыми деңгейде өтілуі нәтижесінде көзқарастың ғылыми мәні жоғарылайды. Білім мазмұнының тереңдеуіне байланысты дүниеге көзқарас та жинақтала түседі. Білім арқылы ғана әр заттың не құбылыстың шынайы мәні ашылады. Білім жоқ болса, көзқарастың дұрыс дамуы мүмкін емес. Дүниетану пәнінен білім беру барысында ғылыми ұғымды меңгерту арқылы дүние заттарының, құбылыстарының нақтылығын , олардың біздің санамыздан тыс өмір сүретінін және бір-бірімен байланыстылығын, заттар мен құбылыстардың даму заңдылықтарын түсіндіріп , шындыққа сенімдерін арттыру мақсаты жүзеге асады. Шындыққа жету жолында өз іс-әрекеттерін қорытып, ой толғайды, оның нітижесін тұжырымдайды. Белгілі бір деңгейге жеткеннен кейін алған ұғымдарына сенімі артады. Сонымен қатар, әрекет жасап, ізденіп, талпыну арқылы өз-өзінің, алдына қойған мақсатты шеше алатындығына деген сенімі артады.
Бастауыш сыныпта дүниені танытуға байланысты материалдарды оқытуда бірнеше мақсат көзделеді.[11]
Дүниетануды оқыту барысында бір жағынан қоғам туралы білім беріп, қоғамның адаммен, табиғатпен байланысын айқындау, екінші жағынан, қоғамдыдамытудағы адам еңбегінің маңызын ұғындыру мақсаты алға қойылады.
Дүниетану оқушыларды объективті дүниемен таныстырады, соны үйретеді , сол туралы білім береді. Объективті дүние адам санасында сіулеленеді, ойын байытады. Сана-білімнің жиынтығы ол таным процесі. Дүниетануды оқытудың мәні осында жатыр.
Дүниені тану, білу барысында баланың эмоциясының маңызы күшті. Дүниетануды бастауыш сынып оқушыларына оқыту барысында оқушының таным процесі дамиды. Олардың танымына сезім мүшелерінің қызметі көмегін тигізеді. Оқушы сыртқы дүниені сезім мүшелері арқылы қабылдайды. Сезініп қабылдау нәтижесінде оның ой өрісі дамып, тиянақты ұғым алады.
Психологиялық тұрғыдан алғанда, адамның бірнеше даму кезеңі бар екені белгілі. Сол даму кезеңінің әр қайсысына бір жетекші әрекеттің басым болуы тән. Мысалы, үш жасқа дейінгі сәби кезеңінде комуникативті ірекет, яғни қарым-қатынас әрекеті басым. Баланың маңайы мен адамдар арасындағы қарым-қатынасының нәтижесінде тілі дамиды. Тілдің дамуы оның маңайы мен қатынасын күшейтеді де, енді басқа іс- әрекеттерді меңгере бастайды. Осыдан кейінгі екінші кезең үш жастан басталады. Бұрын маңайы мен қарым-қатынас әрекетін меңгерген бала енді ойын әрекетінің басқа да әрекеттерімен қабысқан ерекше түріне көшеді. Бала ойын арқылы маңайымен қарым- қатынас жасап қана қоймай, сонымен бірге оның таным әрекеті қатар жүреді. А.Н. Леонтевтің пікірінше, бұл ерекше жаңа типті көркем шығармашылық әрекет деп аталады. Үшінші кезең мектеп өмірінен басталады. Бұл кезеңдегі бүкіл әрекеттің ішіндегі жетекшісі- таным әрекеті. Оқудың мақсаттылығы жүйелілігі және оны меңгеруге оқушылардың міндеттілігі бірігіп, оқушының оқуға байланысты әрекеттерінің бәрі осы таным әрекетәне тіреледі.
Дербестік танымды ұйымдастыру- сабақтың ең күрделі кезеңі. Себебі, жұмысты тыңдаушылардың бәрі бірдей бір мезгілде аяқтамайды. Қазіргі кезде білім сапасы мен оқытушылардың жеке басының қабілетін дамыту қай кездегіден де өткір қойылып отыр. Ол үшін мұғалім оқытудың технологиялық жаңа әдіс- тәсілдерін пайдалануы қажет. Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мұғалім жеке қасиеттерін ескеріп, жекелей, саралай оқыту әдісін пайдаланғаны дұрыс. Тыңдаушылар өздігінен жұмыс істей алуы үшін , алдымен, мұғалімнің берген үлгісіне қарай еліктеу негізінде қарапайым тапсырмаларды орындайды. Мұндайда жұмыстың мазмұнын жасау әдістерінің бәрін мұғалімнің өзі айтып береді, ал тыңдаушы- тек орындаушы ғана. Ал егер мұғлім оқушыға бәрін өзі айтпай , бұрын алған білімдерін қолдануға лайықты жағдайлар туғызатын болса, сол кезде оқушы өдігінен ізденіп, жаңа міндеттерді шешуге тырысады. Сондықтан мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастырғанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университеті
Наралы Нұрай
Шағын жинақталған бастауыш мектепте оқушылардың дүниетану пәнінен өз бетінше жұмысын ұйымдастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200- Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Түркістан 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ- түрік университеті
Қызметте қолдану үшін (қажет кезінде)
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шағын жинақталған бастауыш мектепте оқушылардың дүниетану пәнінен өз бетінше жұмысын ұйымдастыру
5В010200- Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Орындаған Наралы Н.Е.
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент м.а. Токкулова Г.
Түркістан 2021
ШАҒЫН ЖИНАҚТАЛҒАН БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНУ ПӘНІНЕН ӨЗ БЕТІНШЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
Жоспар
КІРІСПЕ
I Дүниетану пәнінің теориясы мен практикасындағы дербестікті дамыту проблемасының жай күйі
1.1 Педагогикалық әдебиеттегі дербестік мәселесін шешу
1.2 Дүниетануды оқыту әдістемесінде өзіндік жұмыстарды пайдалану проблемасының жай-күйін талдау
1.3 Кіші жастағы оқушылардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы және дүниетану сабақтарында өзіндік жұмыстарды қолдану мүмкіндігі
II Өзіндік жұмысты жүзеге асыру әдістемесі және оның дүниетануды оқытудың тиімділігін арттырудағы рөлі
2.1 Өзіндік жұмыс және оның дүниетану пәнін оқытуда оқушылардың білімін қалыптастырудағы рөлі
2.2 Өзіндік жұмысты ұйымдастыру әдістемесі- дүниетану пәні бойынша дербестікті дамыту және білімді арттыру жолдарының бірі ретінде
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Мектеп- әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең маңыздысы. Ауыл мектебінің жағдайы- ұлттық, халықтық, мемлекеттікдеңгейдегі мәселе екендігі елге аян.
Жалпыға бірдей міндетті орта білім беру жүйесіне көшу ісін жүзеге асыруда бүкіл арнаулы білім беретін мектептердің оқу сапасын онан әрі жақсарту, оқушылардың сауаттылығын арттыру мақсаты және мұғалім қауымына оқыту барысында ізденушілікті күшейту міндеттері жүктелді. Бұл салада әсіресе ауыл мектептерінің оқу-тәрбие жұмысын жақсарту, оқушылардың білім деңгейін көтеру назарда тұрған негізгі мәселелердің бірі болатын. Ауыл мектептерінің оқу-тәрбие жұмысында жедел шешімді керек ететін проблемалар жеткілікті. Соның бірі- шағын жинақталған мектептердегі бастауыш сыныптың оқу ісімен байланысты туындады.
Бүгінгі таңда республикадағы ауыл мектебіне тән ерекшелік оның шағын жинақталуы. Еліміздегі әлеуметтік-эканомикалық жағдай, қала халқының күрт өсуі, миграция балалардың өмірге келуінің тұрақты болмауы, елді мекендердің қайта түрленуі шағын жинақталған мектептердің өсуіне алып келді.
Шағын жинақталған мектептің өзіндік қиындықтары бар, олар оқушылардың аздығына және әлеуметтік ортаға байланысты, бұл ауылдық баланың даму процесіне әрдайым оң әсер етпейді. Мынадай факторлар үлкен алаңдаушылық тудырады:
Ауылдағы мектептердің төмен ақпараттық қоры;
Арнайы әдебиеттің болмауы;
Бастауыш шағын жинақталған мектепті басқару бойынша ғылыми-әдістемелік ұсынымдардың жеткіліксіздігі;
Білім сапасының мен ауыл балаларының жалпы дамуы тұрақты деңгейде болмауы;
Ауыл тұрғындарының білім және мәдениет деңгейінің төмендігі;
Шағын жинақты бастауыш мектептердің әдістемелік орталықтардан алыстығы;
Білім беруді басқарудың муниципалды органдары мен бастауыш шағын жинақталған мектептердің басқаруды жетілдіру, білім беру сапасын бақылау және т.б. мәселелер бойынша өзара әрекеттесу формаларының болмауы.
Алайда, қиындықтарға қарамастан, шағын жинақталған мектептегі оқу-тәрбие жұмысының ерекшелігіне байланысты барлық мүмкіндіктерді оңтайлы пайдалана отырып, педагогикалық процесті ұйымдастырудың жаңа, неғұрлым тиімді құралдарын (оқыту мен тәрбиелеудің нысандары, әдістері, тәсілдері) табуға болады және табу қажет.
Сыныптағы оқушылардың аздығы күнделікті практикалық іс-әрекетте білуге және ұтымды пайдалануға болатын бірқатар артықшылықтарға ие.
Шағын жинақталған мектеп жағдайында мұғалімге:
Оқушыларға олардың темпераменті мен жүйке жүйесінің түрін, даму ерекшеліктерін, бейімділігі мен қызығушылықтарын, білім мен дағды деңгейін ескере отырып, жеке көзқараспен қарау;
Оқытудағы тұлғаға бағытталған тәсіл, онда жеке қарым-қатынас оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты мен құралы, оқушының ішкі жағдайын түсіну ретінде әрекет етеді. Оқушы мен мұғалім бір-бірін тыңдайды;
Оқушылардың оқу іс-әрекетінің тәжірибелік бағыты ( ауылшаруашылық нысандарына экскурсиялар, тәжірибелік жұмыстарға қатысу және т.б.);
Қоғамдық маңызы бар іс-әрекет, жолдастарымен, ересектермен және мұғалімдермен қарым-қатынас процесінде кіші жастағы оқушыларға адамгершілік, патриоттық тәрбие беру.
Шағын жинақталған бастауыш мектепте оқытудың басты ерекшелігі:
Мотивациялық аспект және оқытудың өзіндік сипаты ( оқушы өзі оқиды, мұғалім оған көмектеседі);
Оқушының белсенді ұстанымы: ол білім алып қана қоймай, білім алу тәсілдеріне де үйренеді;
Мұғалімнің оқушымен жеке қарым-қатынасын арттыру;
Оқу процесін ұйымдастыру үшін жағдай жасау ( жоспарлау, мектеп және үй тапсырмаларының көлемін мөлшерлеу, жұмыс және демалыс ырғағын реттеу);
Пәндік білімді, іскерлікті дағдыларды неғұрлым берік меңгеру;
Жалпыға бірдей ынтымақтастық, өзара жолдастық көмек, үлкендердің кішілерді оқытуға қатысуы;
Оқушыларды оқу процесін бақылауға, есепке алуға және басқаруға тарту.
Осылайша ұйымдастырылған оқу процесі қабілетті оқушыларды тежемеуге, олардың оқу қарқынын жеделдетуге, ынтымақтастықты кеңейтуге, әртүрлі жастағы балалардың табиғи қарым-қатынасын кеңейтуге мүмкіндік береді.
Шағын жинақты мектептің өзіндік ерекшеліктерін тиімді пайдалану- бүгінгі таңда кәсіби мәдениеті, білімділігі, басқа пікір қабылдауға дайындығы, айналасындағылар үшін, әсіресе, ол әрдайым назарда болатын ауылда жоғары адамгершілік мінез-құлықтың үлгісі болу қабілетімен ерекшеленетін мұғалімнің басты міндеті.
Қазақстанда барлық мектептердің үштен бірінен көбі- шағын жинақты, яғни қатарлас сыныптарсыз және оқушылар саны аз мектептер. Әлеуметтанушы Камилла Ковязинаның айтуынша, елдің жекелеген аймақтарындағы халықтың тығыздығының төмендігін ескере отырып, мұндай мектептердің болуы сөзсіз. Қазақстанда барлығы 2833 шағын жинақты мектеп бар. Ақмола облысы Қазақстандағы шағын жинақты мектептер саны бойынша көш бастап тұр.
2019-2020 жылдардағы деректерге сүйенсек Ақмола облысында 372, Солтүстік Қазақстан облысында 367, Шығыс Қазақстан облысында 347, Қостанай облысында 336, Алматы облысында 231, Қарағанды облысында 225, Батыс Қазақстан облысында 223, Павлодар облысында 216, Ақтөбе облысында 199, Түркістан облысында 138, Жамбыл облысында 123, Атырау облысында 25, Қызылорда облысында 20, Маңғыстау облысында 11 шағын жинақты мектеп бар
Алғашқы президентіміз Н.Ә.Назарбаев қазіргі таңдағы қазақ жеріндегі оқу- ағарту ісі тек бір мекеменің міндетімен шектеліп қойылмауы тиіс. Ұлт болашағын қамтамасыз ету - әрбір азаматтың парызы мен борышы. Демек, ұлтымыздың рухани жаңаруы, бүкіл халықтың айқын айтқан іргелі тұжырымдамасы бәріміздің ойымыздан шығады. Осы жоғары айтылған жағдайларға байланысты дипломдық жұмыстың тақырыбын "Шағын жинақталған бастауыш мектепте оқушылардың дүниетану пәнінен өз бетінше жұмысын ұйымдастыру" етіп алдым.
Зерттеу мақсаты: Теориялық тұрғыдан тәжірибелік- эксперименттік жұмыс арқылы шағын жинақталған мектептегі дүниетану сабақтарында оқушылардың өзіндік қызметін қалыптастыратын жағдайларды тексеру.
Зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық- педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу келесі гипотезаны ұсынуға мүмкіндік берді: егер сіз шағын мектепте дүниетану сабақтарындажүйелі түрде әр түрлі тәуелсіз жұмыстар жүргізсеңіз, бұл оқушылардың дербестігін дамытуға әсер етеді: мұғалімнің тікелей қатысуынсыз сыныпта және сыныптан тыс сабақтарда немесе үйде жеке немесе ұжымдық түрде әр түрлі өзіндік жұмыстарды орындау, бірақ оның міндеттері бойынша, сондай-ақ белгілі бір мақсаттар қоя білу және өз күштерімен оларға қол жеткізу.
Зерттеу міндеттері: Зерттеудің мақсаты мен гипотезасына сәйкес келесі міндеттер анықталды:
Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді талдау.
Жаратылыстануды оқыту әдістемесінде өзіндік жұмыстарды қолдану мәселесін зерттеу.
Дүниетану пәні бойынша тәуелсіз жұмыстар жүргізу кезінде бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктерін анықтау.
"Дүниетану" сабақтарына арналған дербес жұмыстардың даму кешенінің тиімділігін экспериментальды түрде тексеру.
Оқытудың бастапқы кезеңінде оқушылардың дүниетану пәні бойынша өзіндік жұмысын ұйымдастыру бойынша әдістемелік ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу нысаны: Шағын жинақты мектепте оқушылардың дүниетану пәнін оқу процесі
Зерттеу пәні: Шағын жинақталған мектепте дүниетану сабақтарында өз бетінше жұмыстар жүргізу кезінде дербестікті дамыту
Зерттеу әдістері:Қойылған міндеттерді шешу және гипотезаны тексеру үшін келесі зерттеу әдістері қолданылды:
- Бақылау, оқушылар мен мұғаліммен сұхбаттасу, оқушылардың іс- әрекетінің өнімдерін талдау;
- Салыстыру, құжаттаманы зерттеу;
- Гипотезаны тексеру мақсатында педагогикалық экспериментті ұйымдастыру және өткізу;
- Зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау.
Зерттеудің теориялық- әдіснамалық негізі: А.А. Вахрушев, Д.Д. Данилов, Г.Н. Аквилева, Н.Ф. Виноградова, З.А. Клепинин, Н.М. Верзилин, И.Д. Зверев және басқалардың еңбектерінде дүниетану пәнінде өзіндік жұмыстарды оқудың теориясы мен әдістемесінің әдістемелік және ғылыми зерттеулері қарастырылады. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың дүниетану пәні бойынша өзіндік жұмыстарды жүргізудегі ерекшеліктері А.В. Мудрик, Р.С. Немов, Е.А. Постникова, Г.Ф. Гавриличева және басқалардың еңбектерінде сипатталған.
I тарау Дүниетану пәнінің теориясы мен практикасындағы дербестікті дамыту проблемасының жай күйі
Педагогикалық әдебиеттегі дербестік мәселесін шешу
Оқушылардың өз бетінше әрекет ету дағдыларын қалыптастыру- қазіргі білім берудің өзекті міндеттерінің бірі, ал оқушыларға оқу материалымен өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын дарыту табысты оқытудың міндетті шарттарының бірі болып табылады.
Бүгінгі таңда оқушылардың оқу процесінің сапасын арттыруды қамтамасыз ететін, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, олардың ақыл-ой қабілеттерін дүниетану пәнін оқыту процесіне өзіндік жұмыстарды енгізу арқылы дамытуға ықпал ететін оқытудың неғұрлым жетілдірілген әдістерін әзірлеу мен педагогикалық практикаға енгізудің маңыздылығына сендірудің қажеті жоқ. Бұл мәселені шешуде олардың өзіндік ойлау қабілеттері мен дағдыларын қалыптастыруға және білімдерін іс жүзінде қолдануға маңызды рөл беріледі. Тәуелсіз ақыл-ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру да маңызды. Бұл білім алушылардың қандай білім және қандай көлемде алатынына қарамастан, бұл білімнің ескіруге, өмір қажеттіліктерінен артта қалуға қайтымсыз үрдісі бар. Мәселені шешу жолы- оқушыларды өз бетінше оқуға үйрету, әртүрлі ақпарат көздерінен іздену арқылы білім алу, өзіндік жұмыстың көптеген түрлері мен әдістерін игеру.
Тәуелсіздік- белгілі бір мақсаттар қою, сол қойылған мақсаттарға қол жеткізу қабілетін көрсететін жеке тұлғаның жетекші қасиеттерінің бірі.
Дербестікті дамыту жас оқушыға өз бетінше жұмыс жасау дағдыларын игеруге көмектеседі, бұл балаға алдағы уақыттарда өз бетінше білім алуына мүмкіндік береді.
Дидактикадағы өзіндік жұмыс дегеніміз- мұғалімнің тікелей қатысуынсыз, бірақ оның тапсырмаларына сәйкес сыныпта және сыныптан тыс сабақтарда немесе үйде оқушылардың жеке және ұжымдық іс-әрекетінің әртүрлі түрлері.
Өз бетінше жұмыс жасау арқылы шағын жинақталған мектепте дүниетану сабағында оқушылардың танымдық қызығушылықтарын дамыту және дербестікке тәрбиелеу біздің зерттеуіміздің мәселесі болды.
Көптеген әдіскерлер дүниетану сабағына өзіндік жұмыстарды енгізу мәселесіне әртүрлі көзқараспен қарады.
Оқушының өз бетінше ізденіп оқуын жетілдіріп отыру бағытында Л.С.Выготский, А.Н. Леонтьев, В.В. Давыдов, Л.В. Занков, Н.А. Любинская т.б. ғалымдардың еңбектері бар.
Л.В. Занков. Оқтудағы өз бетінше жұмыстың жетекші рөлін көрсетеді. Ақыл - ой қызметінің көрсеткіші өз бетінше жұмысты істеудііске асырады: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білуі, практикалық іс-әрекеттератқара білу қабілетінің артатынын көрсетеді.
Г.Я. Мор. Өз тәжірибесін жүргізу арқылы жеткен нәтижесі: бала өз бетінше жұмыс жасау арқылы білімді игереді, басқаға үйретеді, өзін тексереді, нәтижесін өз бетінше тексеріп қанағаттанады.
А. Байтұрсынов бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек деген пікірге сүйенеді.
Р.Г.Лемберг өзіндік жұмысты ұйымдастыру шарттарына тоқталған. Олар:
- нақты тапсырма беру;
- тапсырманы орындау, аяқтау уақытын белгілеу;
- мұғалім басқаруы мен оқушының дербестігінің байланысы;
- жұмысты өз еркімен, қалауымен істеуі.
Я.А. Каменский. Оқушының өз бетінше әрекеттенуінің кезеңдерін белгілеген:
- автопсия- өзіндік бақылау;
- автопрасия- практикалық жүзеге асыру;
- автохресия- алған білім білік, дағдыны жаңа жағдайда қолдану;
- автолексия- өз іс- әрекеті нәтижелерін өз бетінше баяндауы.
М. Бельферд оқыту үрдісінде пайда болатын тура жауаптарды бермеу, соңғы нәтижеге оқушының өз бетінше жетуі керек деп тұжырымдайды.
К.Д. Ушинский өзіндік жұмыстың ұйымдастыру туралы еңбегінің дидактикалық маңызы ерекше. Оқушының жас және жеке ерекшелігін ескеруді ұсынады. Ұйымдастырылған оқу- тәрбие үрдісіндегі өзіндік жұмыста ғана бала белсенді дамиды: саналы мақсатқа ұмтылады, білімді игеруге талпынады, білімді пайдалана біледі.[3]
Е.Я. Голант өзіндік жұмыстың негізгі 3 элементін ажыратты:
- ұйымдастыру техникалық дербестік (оқушының жоспарлауы, уақыт бөлуі, жұмыс орнын ұйымдастыруы т.б.)
- ойдың дербестігі (материалды іріктеуі, жүйелеу, салыстыру, қорытынды тексеру, оны жаңа мәліметпен бекіту, тұжырым жасау)
- іс-әрекеттің, қимылдың дербестігі.
Б.П. Есипов теориялық- қолданбалы сипаттағы дидактикалықміндеттерді ажырата білді:
- оқушының меңгерген білімінің беріктілігі мен саналылығын арттыру;
- бағдарлама талабына сай іскерлік пен дағдыны қалыптастыру;
- меңгерген білім, білік, дағдыны пайдалана білуге оқушыны үйрету;
- ақыл- ой және дене еңбегі мәдениетіне баулу;
- өз бетінше мәселені шешуге, еңбек етуге үйрету;
- болашақта өз бетінше өз білімін көтеру үшін тиімді еңбек етуге оқушыны даярлау.
Өзіндік жұмыстың белгілі бір түрлерін ажыратты;
- жаңа тапсырманы қабылдау және түсіну ұғымы;
- білімдерді бекіту және жетілдіру;
- білім, іскерлік, дағдыны қалыптастыру, бекіту, жетілдіру;
- білімдерді шығармашылықпен қолдану, іскерлікті дамыту;
- білім, білік, дағдыны тексеру.
А. Н. Лук өзіндік жұмыстарды жасауды көрегендікке, қырағылыққа балайды; ақылдың алғырлығы, әрекетті сынай- бақылай білу қабілетін, болжай іздене білу қабілеттерін атайды.
Соңғы уақыттары өзіндік жұмыс туралы Ж. Махимова, М. Мұсабеков, А. Мүбараков, Ж. Сардарова, С. Қаңтарбаев, А.Арымова және т.б. педагогтардың мақалалары жарық көруде.
Дүниетануды оқыту теориясындағы өзіндік жұмыстардың даму проблемасына көрнекті әдіскерлер А.Я. Герд, Л.Н. Никонова, К.П. Ягодовский, Б.Е. Райков, Н.К. Крупская, М.Н. Скаткин және т.б. айтарлықтай үлкен үлес қосты.
Оқу процесіндедүниетану сабағында өзіндік жұмысты ұйымдастырудағы мұғалімдердің жұмысындағы қиындықтар көптеген оқу құралдары оқушылардың танымдық белсенділігінің, олардың дербестігінің сәтті дамуына әлі толық ықпал етпейтіндігінде. Олар негізінен оқу материалының мазмұнын, әр оқушыдан мысалдарды тәуелсіз бақылауды, салыстырылатын құбылыстардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын табуды, тұжырымдамалардың, ережелердің, заңдардың мәнін сипаттайтын маңызды белгілерді ашуды және жаңа тұжырымдарды қалыптастыруды талап ететін тапсырмалардың жеткіліксіз санын береді. Ережелер, заңдар, тұжырымдар көбінесе дайын түрде беріледі және тек есте сақтауды қажет етеді.
Педагогикалық сөздіктегі дербестік белгілі бір мақсаттар қою, өз бетінше қол жеткізу қабілетінде көрінетін жеке тұлғаның жетекші қасиеттерінің бірі ретінде анықталады. Дербестік дегеніміз- адамның өз іс- әрекеттеріне жауапты қатынасы, кез-келген жағдайда саналы түрде әрекет ету, дәстүрлі емес шешімдер қабылдай алу мүмкіндігі.[4]
Бастауыш сынып оқушыларына белгілі бір мақсаттар қоюға және өз күштерімен қол жеткізуге үйрету үшін осы жаста дербестіктің дамуын қарастыру қажет.
Татьяна Гуськова (баланы дербес етіп тәрбиелеуге болады ма?) дербестік арқылы тұлғаның маңызды сапасын түсінеді. Оның пікірінше, дамудың алғашқы кезеңдерінде оның қалыптасуының сәттілігі көбінесе тұлғаның бағытын анықтайды. Ғылымда дербестік қанша жаста және қалай пайда болатындығы және баланың қандай мінез- құлқын дербес деп санауға болатындығы туралы әлі де пікірталастар бар. Кейбір ғалымдар шынайы дербестік тек ересек адамға, жетілген адамға ғана тән деп санайды. Басқалары дербестікті жасөспірімдерде көрінетін дамыған жеке қасиет ретінде қарастырады, ал тағы басқалары алты жасар балаларда айқын дербестікті анықтайды. Алайда, бұл шек емес. Сонымен, мерзімдерді анықтаудағы қарама- қайшылыққа қарамастан, ғалымдар бір нәрседе бірауызды: дербестік- бұл жеке тұлғаның маңызды сипаттамасы. Дербестік басқа жеке қасиеттерден ( озбырлық, ерік-жігер, мақсаттылық) бөлек пайда бола алмайды, дербестіксіз адам толыққанды бола алмайды.[5]
И.Д. Зверев " Оқу жұмысындағы оқушылардың дербестік мәселесі" атты мақаласында оқушылардың дербестігі дегеніміз- олардың белсенділігі мен шығармашылығы, бастамасы, оқу материалын саналы түрде қабылдау қабілеті, жаңа білім алуға деген ұмтылысы көрінетін әрекеттері деп түсіндіреді. Ол оқушылардығң дербестігі әсіресе зерттеу, проблемалық, жаңа материалды зерттеуге деген көзқараста, сондай-ақ білімді қолдануда, оларды жаңа жағдайда қолдануда, оқу және еңбек дағдыларын игеруге, оларды жетілдіруге, өз жұмысын дұрыс ұйымдастыруға және жоспарлауға деген ұмтылыста айқын көрінеді деп санайды. Дербестік алған білімнің тұрақтылығын, өміршеңдігін және саналылығын қамтамасыз етеді.
Дербестік- оқушылардың танымдық қызығушылықтарын дамытумен тығыз байланысты. Қызығушылық дербестікті оятады, және қызығушылықтың дамуын сипаттайды. Шынайы қызығушылық тұрақты, шыдамды және ұзақ дербес жұмыстарды шығармашылық орындауда көрінеді. Қоршаған әлемді зерттеуге байланысты дербес жұмыстардың көпжылдық тәжірибесі тек қызығушылықты ғана емес, сонымен қатар дүниетану пәніндегі бейімділіктер мен қабілеттерді де дамытады.[6]
И.Д. Карцева, Л.С. Шубкина дербестік дегенді- оқушының жаңа білім алуға, оларды әртүрлі жағдайларда саналы түрде қолдануға деген ұмтылысы көрінетін оқушылардың әрекеті- деп түсіндіреді. Оқушылардың дербестігін қалыптастырудың әдістемелік шарттары оқу материалының мазмұнмын сыныптан сыныпқа біртіндеп күрделендіруге, танымдық қызығушылықтарын дамытуға, оқушылардың әртүрлі іс-әрекеттерін қолдануға, дағдыларға баулуға, жеке көзқарасты жүзеге асыруға және оқытудың әртүрлі әдістерін қолдануда оқушылардың дербестік дәрежесін ескеруде.[6]
Сабақтардағы өзіндік іс-әрекеттің негізгі мақсаты- оқушыларға оқу материалын ойлауға, талдауға, жалпылауға және игеруге үйрету екені белгілі. Ол үшін мектеп бағдарламасына оқушылардың өзіндік жұмысын енгізу қажет.[7]
Сонымен, шығармалардан көрініп тұрғандай, дербестіктің дамуы бірнеше кезеңнен өтеді. Біздің жерттеуіміздің мәселесін зерттеу үшін біз мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы дербестікті қалыптастыру кезеңіне толығырақ тоқталуымыз керек.
Пәндік-практикалық қызмет саласындағы дербестіктің дамуы ерте жасты аяқтайтындықтан, дербестік пен пәндік іс-әрекеттің қалыптасуы уақытылы және толық болғандықтан, ол мектеп жасына дейінгі баланың сәтті психикалық дамуын қамтамасыз етеді. Мектеп жасына дейінгі ісшараларға тән, яғни ойын, сурет салу, құрастырмалар және т.б., егер баланың өз бетінше әрекет ету тәжірибесі болмаса- идеядан орындау арқылы өз жұмысын және өзін бағалауға дейін толық көлемде пайда болмайды және толық қалыптаспайды. Бұл тәжірибе негізінен екі жылдан үш жарым жылға дейін дамиды.
Мектепке дейінгі балалық шақта дербестіктің дамуы жалғасады, бірақ басқа негізде. Ересек адамға табиғат құбылыстары мен адамдардың өмірі туралы сұрақтар қою арқылы бала әлемді өзінің алуан түрлілігімен танып біледі. Бұл теориялық ынтымақтастықта бала қайтадан басқаларға, олардың біліміне тәуелді болады. Құбылыстардың өзара байланысының логикасын біртіндеп игеру оны қарапайым практикалық дүниетанымның құрылысына әкеледі, қол жетімді тәуелсіз ойлауды, тұжырымдарды, фактілерді жалпылауды қалыптастырады. Басқаша айтқанда, бұл мектепке дайындықты анықтайды.
Осылайша, дербестік, бір саладағы даму басқаларында автоматты түрде қамтамасыз етпейді, бірақ бала өмірінің өсіп келе жатқан салаларын кеңейту үшін қолайлы жағдайлар жасайды. [8]
Мектепте оқу кезеңінде мектеп жасына дейінгі бала дербестікті дамытудың келесі кезеңіне өтеді. Н.Ф. Талызина бастауыш мектеп жасындағы балалардың дербестігі олардың ересектерге тәуелділігімен үйлесетінін және бұл жас тұлғаның осы қасиетін қалыптастыру үшін бетбұрыс, сыни болуы мүмкін екенін атап өтті. Бір жағынан, сенімділік, мойынсұну және ашықтық, егер олар тым айқын болса, баланы тәуелді, тәуелсіз емес етуі мүмкін, бұл жеке тұлғаның дамуын кешіктіруі мүмкін. Екінші жағынан, тәуелсіздік пен дербестікке тым ерте назар аудару тілазарлық пен жақындықтытудыруы мүмкін, баланың басқа адамдарға сенім мен имитация арқылы маңызды өмірлік тәжірибе алуын қиындатады. Осы жағымсыз тенденциялардың біреуі де, екіншісі де көрінбеуі үшін тәуелсіздік пен тәуелділікті тәрбиелеу өзара теңдестірілуі керек.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, осы жастағы балаларда дербестікті дамытудың келесі құралдары мен әдістерін анықтауға болады. Ең алдымен, балаға көп нәрсені сеніп тапсыру керек, ол оларды өз бетінше орындай алады, сонымен бірге оған көбірек сенім арту керек , баланың тәуелсіздікке деген ұмтылысын құптап, оны ынталандыру керек. Мектептегі оқудың алғашқы күндерінен бастап баланың үй тапсырмасы мен ісстерін өз бетінше орындауы өте маңызды, ересек отбасы мүшелерінің ең аз көмегі қажет, сондықтан дербес әрекетке кез-келген әрекет сәттілікке немесе сәтсіздікке қарамастан тренд ретінде ынталандырылады. Балаларда осы қасиеттің дамуына қолайлы жағдай- бұл әлеуметтік- психологиялық жағдай, онда балаға кез-келген жауапты іс жүктеледі және оны орындау арқылы ол басқа адамдар, құрдастар мен ересектер үшін оларменбірге жұмыс жасауда көшбасшы болады. Әске асыру үшін жақсы жағдайлар; бұл міндет қазіргі уақытта мектептің бастауыш сыныптарында кеңінен қолданылатын оқу мен еңбектің топтық формаларын жасайды. [9]
Галина Гавриличева бастауыш мектеп жасындағы балалардың тыңдауға, бағынуға, нұсқаулар мен нұсқауларды орындауға дағдыланғанына, мұғалімнің не және қалай екенін жақсы білетініне назар аударады.
Ол дербестік көріністері негізінен сабақтарды дайындауға, өзін-өзі күтуге, жеке үй тапсырмаларына әсер етеді, яғни айқын тұрмыстық сипатқа ие және баланың өзіне қатысты. Сонымен қатар, үй тапсырмасын дайындаған кезде, балалардың көпшілігі қиын жағдайда, мұғалімнің, ата-ананың көмегіне жүгінуден тартынбайды, ересек адамның баланың шекарадан шықпай, өз шығармашылығын, тәуелсіздігін көрсетпестен қадағалайды.[8]
Осылайша, бастауыш мектеп жасына қарай дербестіктің қалыптасуын қарастыра отырып, осы жастағы оқушылар дербестікті дамыту үшін тәуелсіз іс-әрекеттің нұсқауларын ұсынуы керек деп айта аламыз, өйткені бұл дербестік деңгейін арттырудың нұсқаларының бірі болады. Дербестікті дамыту мәселесі көп өлшемді болғандықтан және оны жүзеге асырудың аспектілерінің бірі оқушылардың өзіндік жұмысы болатындықтан, келесі параграфта жаратылыстануды оқыту әдістемесіндегі өзіндік жұмыс проблемасының жағдайын қарастыру қажет.
Дүниетануды оқыту әдістемесінде өзіндік жұмыстарды пайдалану проблемасының жай күйін талдау.
Оқушының дүниетану сабағындағы тәуелсіздігі, ең алдымен, өз бетінше ойлау қажеттілігі мен қабілетінде, жаңа жағдайға үйрену, мәселені, тапсырманы өзі көру және оларды шешуге көзқарас табу қабілетінде көрінеді. Бұл, мысалы, күрделі оқу тапсырмаларын талдауда және оларды көмексіз өз бетінше орындауда көрінеді. Оқушының дүниетану сабағындағы дербестігі белгілі ақыл-ой сынымен, басқалардың пікіріне тәуелсіз өз көзқарасын білдіру қабілетімен сипатталады.
Дүниетану сабағында оқушылардың дербестігінің сыртқы белгілері- бұл олардың іс-әрекетін жоспарлау, мұғалімнің тікелей қатысуынсыз тапсырмаларды орындау, орындалған жұмыстың барысы мен нәтижесін жүйелі түрде бақылау, оны түзету және жетілдіру. Дербестіктің ішкі жағын мұқтаждық- мотивациялық сала, оқушылардың көмексіз мақсатқа жетуге бағытталған күш-жігері құрайды.[10]
Оқушылардың дербестігінің көріну дәрежесі- олардың тәжірибесіне, биологиялық және басқа да оқу пәндерін оқу процесінде өзіндік жұмысының жалпы деңгейіне байланысты. Оқушылардың дербестігі, тіпті бір сыныпта да әр түрлі болуы мүмкін. Кейбір оқушылар бастама көтереді, жаңа ізденістер жасайды, белгілі бір оқу мәселесін шешуде, жаңа жағдайда алған білімдерін қолданады; басқалары өте қарапайым оқу тапсырмаларын орындауда дәрменсіздік танытады, сондықтан олар кез-келген жаңа мәселені түсіндіруді қажет етеді, барлық әрекеттерде шешушілік танытады. Мұндай оқушыларда сирек сұрақтар туындайды, олар бастаған істі соңына дейін жеткізуге дағдыланады, кішкене қиындықтар туындаған кезде олар тоқтап қалады. Сондай-ақ, ақыл-ой немесе физикалық күш-жігермен байланысты практикалық іс-әрекетте көбірек дербестік көрсететін оқушылар бар. Демек, оқу жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін сыныптағы оқушылардың әр түрлі дербестік дәрежесін ескеру қаншалықты маңызды екені айқын.[6]
Бастауыш сыныпта оқушылардың өз бетінше жұмысты жасау дағдысын қалыптастыруды үш бағытқа топтадым:
Өз бетінше жұмысты ұйымдастыру технологиясын енгізу;
Сол технология негізінде өз бетінше жұмыс жасауға бағытталған өзіндік жұмыстар ұйымдастыру;
Өз бетінше жұмыс жасаудың нәтижелі болуына оқытудың түрлі формаларын енгізу.
Бірінші бағытты іске асыруда В.Т.Беспалько, В.В. Фирсов, В.М. Монахов, Ж.А. Қараев еңбектерінде зерттелген деңгейлік саралап оқыту технологиясын басшылыққа алдым, себебі бұл технологияның өзіндік ерекшеліктері бар:
Оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптатырады; оның жас, жеке ерекшелігі, қабілеті, сұранысы ескеріледі;
Оқушыны өз бетінше мақсат қойып, өз бетінше білім алуына ыңғайлы жағдайлар туғызады;
Оқушының әлі ашыла қоймаған қабілетін ашуға мүмкіндік беріледі;
Дамыта оқыту деңгейлік саралап оқыту негізінде жүргізілсе, оқушы білім алу жолында ізденеді, табады, негіздейді, анықтайды, өмірге енгізеді;
Оқулықтағы материалды оқушыға дайын күйінде ұсынбай, оқулықты әңгімелесуші, бағыттаушы құралға айналдырудың тиімді тәсілін ұсынады;
ойдың іске асырылуын бекітетін мотивтері қозғаушы күшті оятады.
Бұл технология деңгейлік тапсырмаға ерекше мән береді. Деңгейлік тапсырма беру- балаға шамадан тыс жүктеме беру емес, керісінше оқушы біліміне, мүмкіндігіне, сұранысына, қабілетіне сәйкес дайындалған сатылы жұмыстар жүйесі.
Оқушылардың тапсырмаларды орындау дәрежесін диагностикалау негізінде оқытудың түрлі формаларын тиімді пайдалануға болады. Ол үшін оқытудың жеке, топтық, жұптық, ұжымдық формалары тиімді. Топтық жүйедегі жұмысты үш әдіспен жүргізуге болады:
- оқушының білім дәрежесіне қарай араластыра бөлу;
- білім деңгейіне қарай бөлу;
- қабілетіне, жеке ерекшелігіне қарай бөлу.
Тиімділігі: бір-біріне достық қатынасы нығаяды; бір-біріне көмектесуге бейім болады, үйрете жүріп, өзі үйренеді, ұйымдастырушылық қабілеті артады, өз бетінше ізденіс туындайды, өзінің және жолдасының білімін саралайды, бағалайды.[11]
Өзіндік жұмыстың түрлерін қолдана отырып, сабақтың барлық жүйесінде оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту қажет. Оқулықпен жұмыс істеуде, есептерді шығару, мазмұндама, лабораториялық жұмыстарда және еңбек тапсырмаларын орындау кезінде өзіндік жұмыс түрлерін жан-жақты қарастырады.[12]
Дидактикалық мақсатта өзіндік жұмыс жаңа сабақты меңгеруге дайындық, жаттығу, қайталап пысықтау және бақылау болып бөлінеді. Дайындық өзіндік жұмыс жаңа сабақты сапалы түрде меңгеру, жаңа дағдыны қалыптастыру, өткен материалды қайталау мақсатында қолданылады.
Өз бетінше жұмыста тапсырма жалпы және жеке түрде беріледі. Жеке тапсырмаларды барлық оқушы өз бетінше орындайды. Көбінесе шағын жинақты мектепте өзіндік жұмыстың жеке түрі қолданылады, сонымен бірге өзіндік жұмысты ұйымдастырудың ұжымдық түрі де болады. Мысалы, лабораториялық жұмыстың кейбір түрлері, жергілікті жерде өлшей жұмыстары және т.б.[13]
Оқушылардың өзіндік жұмысыныңпедагогикалық тиімділігі мұғалімнің басшылығының сапасына байланысты. Ол өзіндік жұмыстың мақсатын анықтап оқушыларды ой-еңбегін қабылдауға баулып, сыныптың өзіндік жұмысының барысын бақылап, оқушылардың қате жібермеуіне жәрдемдеседі. Сөйтіп қорытынды жасап, әр жұмыстың нәтижесін бағалайды. Дүниетану сабағында өзіндік жұмыс орындауда оқушылардың жас ерекшеліктеріне мән берілуі тиіс.
Бастауыш сыныптарға арналған дүниетану бағдарламасының "Түсінік хатында" дүниетануды оқыту өзара байланысты төрт түрлі мақсатты көздейтіндігі айтылған, яғни:
Білімділік- бағдарламаға сәйкес математикалық білім, икемділік және машықтандырудың белгілі бір көлемін оқушылардың игеруі;
Тәрбиелік- шынайы ғылыми дүниетанымдық көзқарасты, ізгі игіліктерді, еңбекке бейімділік және т.б. қасиеттерді қалыптастыру;
Дамытушылық- логикалық құрылымдар мен ойлаудың стиліндамыта түсу;
Практикалық меңгерген білімдерін нақтылы жағдайларды практикалық есептерді шешуде қолдана білумен байланысты икемділікті қалыптастыру.
Осы мақсаттардың табысты шешілуін білім мазмұнын тиімді жолмен сұрыптап алуға , оны оқытып үйретудің жан-жақты үлестірілген, ойластырылған жүйесін құруға , оқытудың сәйкес әдіс-тәсілдерін, жабдықтарын ұйымдастыру формаларын іріктеп алуы, өзіндік жұмыс түрлерін пәндердің ерекшелігіне қарай құруға байланысты.[14]
Дүниетану пәнін оқыту әдістемесінде дүниетану сабақтарында өзіндік жұмысты енгізу мәселесі туралы әртүрлі көзқарастар бар. Революцияға дейінгі кезеңде дүниетануды оқыту теориясындағы өзіндік жұмыс туралы айтылды. Революцияға дейінгі алдыңғы қатарлы мектептердің тәжірибесінде көптеген әдістемелік жұмыстар жасалды, олардың мәліметтері кейіннен қолданылды. Бұл, ең алдымен оқушылардың өзіндік жұмыстарының көмегімен білімді белсенді игеру принципі. Бұл принцип практикалық зертханалық сабақтар мен экскурсиялар барысында жүзеге асырылды. Осы кезеңде А.Я. Герд әдістемелік тақырыптағы мақалаларында оқушыларды дербес бақылау, зертханалық жұмыстар жүргізу сияқты оқытудың озық әдістерін қорғады. Ол жалпы әдістеме курсын жазған жоқ, бірақ оның барлық еңбектері материалистік идеяға негізделген, мектептегі, үйдегіжәне экскурсиядағы жабайы табиғат объектілерін тікелей зерттеу арқылы оқушылардың дүниетанымы мен өзіндік жұмыс дағдыларын жүелі түрде дамытатын қатаң ойластырылған әдістемелік жүйені құру үшін бай материал береді.[15]
Н.К. Крупская оқу жұмысын ұйымдастырған кезде мұғалім балаларды кітаппен және басқа да өзіндік жұмыс түрлерімен жұмыс істеуге дағдыландырып, сабақ беретін пәнді жүйелі, дәйекті түрде баяндауға міндетті деп санайды. [16]
А.Н. Бекетов оқушылардың дербестігіне жоспарлы түрде дағдылану қажет деген құнды болжам жасады және әдістеменің ең маңызды мәселелерін қойды: өзіндік ойлауды тәрбиелеу, өзіндік жұмыстарды басқару.[15]
Кейіннен Л.Н. Никонова, К.П. Ягодовский бастауыш сынып оқушыларын оқыту процесіне тәуелсіз жұмыстарды енгізу мәселесіне назар аудара бастады. 1911 жылы Б.Е. Райков жаратылыстану ғылымдарын оқытуда тәжірибелік- зерттеу әдісін қолдану идеясын ұсынды. Бұл әдістің ерекшелігі дербес жұмыс болды.[17]
XX ғасырдың басында әдістерге басты назар аударылады және сабақтарға тәуелсіз оқытудың екі формасы жасалады: экскурсиялық және практикалық. Дүниетануды оқытудың қазіргі кезеңінде бастауыш білім беру мерзімінің қысқаруына байланысты бастауыш мектептің жаңа бағдарламалары, соның ішінде жаратылыстану ғылымдары бойынша бағдарламалары әзірленді. Бұл бағдарламалар балалардың мақсатты оқу іс-әрекеті жағдайында, олардың жоғары белсенділігі мен дербестігі жағдайында, мұғалімнің көмегін қоспағанда, білім алу керек деген теориялық ұстанымға негізделген.
Өзінің мазмұны, қисыны жіне құрылымы жағынан пән мынадай елеулі ерекшеліктермен сипатталады:
"Адам" блогы жаңа, "Дүниетанудың" жалпы мектеп тарихындағы адамды оның айналадағы дүниемен қарым-қатынасымен жан-жақты қарастырып, оқушыларға таныстыруды бастайтын алғашқы пән екендігін атап көрсеткен жөн. Мұнда бұл ұғымдардың мәні абстрактылы түрде қалмай оқушының өзін-өзі тану деңгейінде объективті және субъективті тұрғыдан шынайы көрініс беріп нақтылануына баса көңіл бөлінеді.
Әр блоктың мазмұны сыныптан сыныпқа біртіндеп күрделеніп 1-4 сыныптарда үздіксіз оқытылады.
Әр блок мазмұнының өзара байланысы адамның табиғатпен, қоғаммен әрекеттестік қарым- қатынасы туралы білім мазмұны арқылы жүзеге асады.
Дүниетану пәнінің тағы бір ерекшелігі- бұл пән мазмұны қазіргі заманның ғылыми білімнің, мәдениеттің әртүрлі салаларынан хабардар ету негізінде дүниені танып білу әдістеріменоқушыны қаруландыру арқылы оның ортамен сауатты қарым- қатынасын жан-жақты дамытып , тәрбиелеуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Білім мазмұнын қамтитын ақпараттардың әрсалалығы мен ауқымдылығы, мазмұн берілуінің жүйелілігі, білімнің теориялық деңгейінің жоғарылығы дүниетану пәнінің пропедевтикалық сипатын айқындайды және келесі сатыларда оқушылардың физика, химия, биология, тарих, қоғамтану, т.б. сияқты ғылым негіздерін нәтижелі зерделеуін қамтамасыз етеді, адамтану мәселелеріне арналған арнайы курс жасауға бастама болады.[2]
Дүниетану сабағында оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау негіздерін қалыптастырудың алғы шарттары мыналар:
Сыни тұрғыдан ойлауын қалыптастыру үздіксіз түрде жүзеге асырылуы қажет;
Жаңа буын оқулығы, хрестоматиялары, " бақылау дәптері" мазмұнын талдау, білімді сыни тұрғыдан ойлау арқылы мемлекеттік стандарт деңгейінде игеруге қол жеткізу;
Оқыту үрдісін айқын түрде демократияландыруды қадағалау, яғни, мұғалім- бағыттаушы, ал оқушы- ізденуші, зерттеуші іс- әрекеттері орындалуын қажет етеді.
Сын тұрғысынан ойлау негіздерін қалыптастырудың бірнеше әдіс- тәсілдері зерттелген. Бұл әдіс- тәсілдер дүниетану сабағының ұтымды да қызықты өтуіне ықпал етеді.
Негізгі белгісі- оқушылардың оқу мәселелерін шешу барысында меңгерілетін жаңа білімдерді өздігінен табуы, сын тұрғысынан ойлау негіздерінің, шығармашылық ойлауының және оқушылардың танымдық белсенділігінің артуына мүмкіншілік тудырады.
Дүниетану сабақтарында оқушылардың сын түрғысынан ойлауын дамыту олардың дүниетанымын, өмірге көзқарасын, сыни тұрғыда мәселені талдай алуын дамытып отырады.оқушылардың оқу жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарының маңызы ерекше. Оқушылардың өзіндік жұмысына мұғалімнің тапсырмасы бойынша, өздері жоспар жасап, істің тәсілін анықтап, оның нәтижесін бағалап орындайтын жұмыстары жатады.[18]
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән- мағынасын ұйымдастырудың амал-тәсілдерін бір ғана белгімен сипаттауға болмайды. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар:
Мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі;
Жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
Мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеуі;
Оған әсер ететән мотивтер т.б.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарына сабақ үстінде меңгерген оқу материалын пысықтау үшін оқулық не басқа құралдар бойынша жұмыс істеуі, жаттығу жұмыстарын жазба түрінде орындауы, түрлі практикалық немесе лобараториялық бақылау жұмыстарын өткізуі, шығармалар, пікір жазуы және көрнекі құралдар түрлерін жатқызуға болады.
Оқушылардың үй жұмыстары мен оқу материалын қайталау кезіндегі өздігінен істейтін жұмыстарының маңызы ерекше. Бұған қоса көрнекі құралдарын пайдалана отырып өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың да пайдасы зор.[19]
Оқушылардың дүниетануға көзқарасы ғылыми білім негізінде, оны тиянақты меңгеру нәтижесінде ғана қалыптаспақ. Жоғарыда айтқандай, қоғамеың даму дәрежесі төмен, оқу ағарту жұмыстарында әлі де жетіле қоймаған кездің өзінде де балаларда дүниеге деген қызығушылық болады. Бірақ ол ғылымға негізделмегендіктен, үстіртін көзге бірден түсетін, тез шалынған белгілер мен байланыстар жайындағы пікірлер болғандықтан, көбіне қате ұғымдардың қалыптасуына әкеліп соғады. Себебі балалар байқап көргендерін өз күйінде, әр затты не құбылысты тек сыртқы болмысынан, көрінісіне байланысты қабылдайды.
Қоғам дамуы, оқу ағарту ісінің ғылыми деңгейде өтілуі нәтижесінде көзқарастың ғылыми мәні жоғарылайды. Білім мазмұнының тереңдеуіне байланысты дүниеге көзқарас та жинақтала түседі. Білім арқылы ғана әр заттың не құбылыстың шынайы мәні ашылады. Білім жоқ болса, көзқарастың дұрыс дамуы мүмкін емес. Дүниетану пәнінен білім беру барысында ғылыми ұғымды меңгерту арқылы дүние заттарының, құбылыстарының нақтылығын , олардың біздің санамыздан тыс өмір сүретінін және бір-бірімен байланыстылығын, заттар мен құбылыстардың даму заңдылықтарын түсіндіріп , шындыққа сенімдерін арттыру мақсаты жүзеге асады. Шындыққа жету жолында өз іс-әрекеттерін қорытып, ой толғайды, оның нітижесін тұжырымдайды. Белгілі бір деңгейге жеткеннен кейін алған ұғымдарына сенімі артады. Сонымен қатар, әрекет жасап, ізденіп, талпыну арқылы өз-өзінің, алдына қойған мақсатты шеше алатындығына деген сенімі артады.
Бастауыш сыныпта дүниені танытуға байланысты материалдарды оқытуда бірнеше мақсат көзделеді.[11]
Дүниетануды оқыту барысында бір жағынан қоғам туралы білім беріп, қоғамның адаммен, табиғатпен байланысын айқындау, екінші жағынан, қоғамдыдамытудағы адам еңбегінің маңызын ұғындыру мақсаты алға қойылады.
Дүниетану оқушыларды объективті дүниемен таныстырады, соны үйретеді , сол туралы білім береді. Объективті дүние адам санасында сіулеленеді, ойын байытады. Сана-білімнің жиынтығы ол таным процесі. Дүниетануды оқытудың мәні осында жатыр.
Дүниені тану, білу барысында баланың эмоциясының маңызы күшті. Дүниетануды бастауыш сынып оқушыларына оқыту барысында оқушының таным процесі дамиды. Олардың танымына сезім мүшелерінің қызметі көмегін тигізеді. Оқушы сыртқы дүниені сезім мүшелері арқылы қабылдайды. Сезініп қабылдау нәтижесінде оның ой өрісі дамып, тиянақты ұғым алады.
Психологиялық тұрғыдан алғанда, адамның бірнеше даму кезеңі бар екені белгілі. Сол даму кезеңінің әр қайсысына бір жетекші әрекеттің басым болуы тән. Мысалы, үш жасқа дейінгі сәби кезеңінде комуникативті ірекет, яғни қарым-қатынас әрекеті басым. Баланың маңайы мен адамдар арасындағы қарым-қатынасының нәтижесінде тілі дамиды. Тілдің дамуы оның маңайы мен қатынасын күшейтеді де, енді басқа іс- әрекеттерді меңгере бастайды. Осыдан кейінгі екінші кезең үш жастан басталады. Бұрын маңайы мен қарым-қатынас әрекетін меңгерген бала енді ойын әрекетінің басқа да әрекеттерімен қабысқан ерекше түріне көшеді. Бала ойын арқылы маңайымен қарым- қатынас жасап қана қоймай, сонымен бірге оның таным әрекеті қатар жүреді. А.Н. Леонтевтің пікірінше, бұл ерекше жаңа типті көркем шығармашылық әрекет деп аталады. Үшінші кезең мектеп өмірінен басталады. Бұл кезеңдегі бүкіл әрекеттің ішіндегі жетекшісі- таным әрекеті. Оқудың мақсаттылығы жүйелілігі және оны меңгеруге оқушылардың міндеттілігі бірігіп, оқушының оқуға байланысты әрекеттерінің бәрі осы таным әрекетәне тіреледі.
Дербестік танымды ұйымдастыру- сабақтың ең күрделі кезеңі. Себебі, жұмысты тыңдаушылардың бәрі бірдей бір мезгілде аяқтамайды. Қазіргі кезде білім сапасы мен оқытушылардың жеке басының қабілетін дамыту қай кездегіден де өткір қойылып отыр. Ол үшін мұғалім оқытудың технологиялық жаңа әдіс- тәсілдерін пайдалануы қажет. Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мұғалім жеке қасиеттерін ескеріп, жекелей, саралай оқыту әдісін пайдаланғаны дұрыс. Тыңдаушылар өздігінен жұмыс істей алуы үшін , алдымен, мұғалімнің берген үлгісіне қарай еліктеу негізінде қарапайым тапсырмаларды орындайды. Мұндайда жұмыстың мазмұнын жасау әдістерінің бәрін мұғалімнің өзі айтып береді, ал тыңдаушы- тек орындаушы ғана. Ал егер мұғлім оқушыға бәрін өзі айтпай , бұрын алған білімдерін қолдануға лайықты жағдайлар туғызатын болса, сол кезде оқушы өдігінен ізденіп, жаңа міндеттерді шешуге тырысады. Сондықтан мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастырғанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz