Сөздің грамматикалық мағынасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:

«Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы» пәнінен дәрістер тезисі

1-дәріс: Морфология және сөздің грамматикалық сипаттары

1. Грамматика және морфология

2. Сөздің грамматикалық мағынасы

3. Грамматикалық мағынаны білдіретін тілдік бірліктер

4. Нөлдік қосымша арқылы грамматикалық мағынаның берілуі

5. Грамматикалық мағынаның жұрнақтар арқылы берілуі

6. Көмекшілер арқылы грамматикалық мағынаның берілуі

7. Сөздің грамматикалық тұлғасы

8. Грамматикалық категория

1. Морфология - грамматиканың бір бөлімі. Грамматика - тілдің грамматикалық құрылысын зерттейтін ғылым. Тіл сөздік қор мен грамматикалық құрылыстан тұрады. Сөздік қор сөздерден яғни лексемалардан тұрады. Адам ойды білдіру үшін ойын жеткізуге қажет сөздерді қолданады, бірақ жеке сөздер байланысты ойды білдіре алмайды. Байланысты ойды білдіру үшін, грамматикалық құрылыс бойынша бір-бірімен байланысады. Сөздерді бір-бірімен байланыстыратын тілде түрлі-түрлі грамматикалық бірліктер бар, грамматикалық құрылыста қалыптасқан түрлі әдістер бар. Осындай грамматикалық құрылысты зерттейтін ғылым грамматика деп аталады. «Грамматика» термині «гректің дұрыс жазу өнері» деген мағына беретін сөзінен шыққан. Сонымен бірге грамматика тіл білімі ғылымының бір саласы болып саналады.

Грамматиканың заңдылықтары сөйлемде көрінеді, сөйлем мәтінде іске асады. Осымен байланысты тіл білімінде мәтінді зерттейтін мәтін тіл білімі (лингвистика текста) деген бөлім бар. Рас, қазақ тіл білімінде бұл мәселе енді ғана зерттеле бастады. Ал мәтін сөйлемдер мен сөз тіркестерінен құралады. Сөйлем мен сөз тіркестерін грамматиканың синтаксис саласы зерттейді. Сөйлем, сөз тіркестері бір-бірімен байланысты сөз тіркестерінен құралады. Сөздерді бір-бірімен байланыстыратын заңдылықтарды грамматиканың морфология саласы зерттейді. «Морфология» көне грек тілінің «форма» және «ілім» деген сөздерінен шыққан. Демек, морфология деп тілдің морфологиялық құрылысын, яғни сөздің грамматикалық түрлену сипатын зерттейтін ғылым аталады. А. Ысқақов морфологияны «сөз және оның грамматикалық формалары туралы ілім» деп атаған. Орыс тіл білімінде В. В. Виноградовтан кейін морфологияны «грамматикалық сөз туралы ілім» деп атау да жиі кездеседі.

Сонда морфология сөз атаулының байланысты ойды білдіру үшін сөздіктегі қалпымен бірге түрлі-түрлі тұлғада қолданылуын қарастырады. Мысалы, сөз таптарының әрқайсысы (зат есім, сын есім, етістік т. б. ) сөйлем ішінде түбір тұлғасымен бірге өздеріне тән қосымшалармен түрленіп қолданылады. Ал сөздердің осындай түрленіп қолданылуының қалыптасқан заңдылықтары бар. Осы заңдылықтарды морфология зерттейді. Сонымен бірге, тілде түрленбей қолданылатын сөздер тобы да бар. Олар: еліктеуіш, одағайлар. Морфология сөздердің түрлену заңдылықтарымен бірге түрлі тұлғалардың қандай мақсатпен түрленетінін, қолданылатынын да зерттейді. Бұдан шығатын қорытынды - грамматика деп сөйлемнің, сөз тіркесінің, сөздің түрленуінің қандай заңдылықтар бойынша жүзеге асатынын зерттейтін ғылымды айтамыз.

Грамматиканың ерекшеліктерін оның басқа салаларымен (фонетикамен, лексикология) салыстыру арқылы анықтауға болады.

Сөздің грамматикалық сипатының өзіндік белгілері бар, ол белгілерге міндеттілік және қарама-қарсылық қасиеттері жатады. Грамматиканың міндеттілік белгісіне грамматикалық бірліктердің мағыналық қасиеті жатады. Сөйлемнің белгілі бір мағынада берілуі оны құрауға қатысатын тілдік бірліктердің мағыналарының болуына байланысты. Мысалы, зат есімнің сандылық мәні зат есім сөздердің бәрінде бар, сынның сапасы шырай көрсеткіштері арқылы беріледі, т. б. Грамматикалық құбылыстың қарама-қарсылық қасиеті ондағы тілдік бірліктердің бір-бірімен қарама-қарсысы жоқ ешбір жеке дара бірліктің болмауымен көрінеді. Мысалы, септіктің әр түрін бір-біріне қарама-қарсы қою арқылы олардың өзіндік ерекшеліктерін анықтауға болады. Осындай қасиет барлық грамматикалық көрсеткіштердің бәріне ортақ.

Сөздің грамматикалық қасиеті сөздің сыртқы тұлғасы арқылы да, оның мағынасы арқылы да көрінеді. Сөздің грамматикалық мағынасы, ол мағынаны білдіретін көрсеткіштері сөздің мағыналық топтарына байланысты болғандықтан, сөздер сөз таптарына жіктеледі де, бұл морфологияның мәселесіне жатады. Сонымен бірге, әр сөз табының ішкі мағыналық топтары, олардың өздеріне тән грамматикалық категориялары және олардың көрсеткіштері мен мағыналары да морфологияның нысанына жатады.

Грамматиканың екі бөлімі бар: морфология және синтаксис. Бұл екі сала бір-бірімен өте тығыз байланысты. Морфология сөздің грамматикалық сипатын зерттегенде, оның жеке сөзге қатысын емес, сөздердің белгілі бір топтарына қатысын зерттеп, ол грамматикалық сипаттың байланысты ойды білдіруде сөйлемде қандай қызмет атқаратынын анықтайды. Сөздің грамматикалық сипатына сөздердің қолданыста түрленуі жатады. Сөздің түрленуі сөйлемдегі сөздерді байланыстыру қызметін атқарады. Бұл морфология мен синтаксистің тығыз байланыстылығын дәлелдейді. Мәселен, атау септіктегі сөз сөйлемде баяндауышпен байланысады ( Ол келді. ) . Ілік септіктегі сөз сөйлемде тәуелдік жалғаулы сөзбен байланысады ( Менің кітабым ) . 1-жақтағы бастауыш 1-жақтағы баяндауышпен байланысады ( Мен оқыдым ) т. б.

Демек, заңдылықтары бойынша түрленген сөздердің бәрін сөз тіркесін, сөйлем, мәтін жасаушы, байланысты ойды білдіруші де қарауға болады. ал, синтаксис сөз тіркесін, сөйлемді зерттейтін болғандықтан, ол сөз тіркесін, сөйлем құрайтын бірліктермен яғни морфологиямен тікелей байланысты. Солай бола тұрса да, яғни морфология мен синтаксис байланысты бола тұра, олар бірінен-бірі зерттеу нысаны арқылы ажыратылады. Өйткені, бұл екеуінің зерттеу нысандары басқа-басқа. Морфологияның зерттеу нысаны - сөздердің түрлену заңдылықтары, синтаксистің зерттеу нысаны - сөз тіркесі, сөйлем. Сондықтан да морфология мен синтаксис грамматиканың әрі өзара байланысты, әрі өзіндік зерттеу нысандары бар екі түрлі саласы болады.

2. Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасымен бірге, оған қосыла жүріп, байланысты ойды білдіруде қызмет атқарады. Сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасының мынадай айырмашылықтары бар:

1. Сөздің лексикалық мағынасы түбір сөздер арқылы беріледі (қағаз, күн, ай, жүзік, он бес т. б. ), ал грамматикалық мағына түрлі грамматикалық көрсеткіштер арқылы беріледі (қағаз+дар, күн+ді, ай+ға, кел+ген т. б. ) . бұдан шығатын қорытынды: 1) грамматикалық мағына сөйлемде лексикалық мағынаның үстіне қосылады; 2) грамматикалық мағына лексикалық мағынасыз өздігінен жеке тұрып қолданылмайды; 3) грамматикалық мағынаны білдіретін тілде арнайы тілдік бірліктер бар; 4) лексикалық мағына нақты, шындық өмірге қатысты, ал грамматикалық мағына абстрактылы, дерексіз. Сондықтан лексикалық мағына жеке әр сөзге қатысты болса, грамматикалық мағына үлкен мағыналық топқа қатысты; 5) сөйлемде қандай сөз болмасын бір лексикалық мағынада ғана қолданылады, грамматикалық мағына бір сөзде бірнешеу бола береді; 6) сөз сөйлемде де, сөйлемнен тыс, мысалы сөздікте де қолданылатын болса, грамматикалық мағына сөйлемде, мәтінде ғана қолданылады; 7) грамматикалық мағына сөйлемде жеке түрде емес, көптеп қолданылады. Яғни, сөйлемдегі сөз бір лексикалық мағынада қолданылса, ол сөздің құрамында бірнеше грамматикалық мағына болуы заңды құбылысқа жатады.

Сонымен грамматикалық мағына деп сөйлемдегі сөздің лексикалық мағынасына үстеліп, лексикалық мағынаны айқындайтын немесе сөздің сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасын білдіретін мағыналар аталады. Сөздің грамматикалық мағыналары түрліше беріледі. Түбір сөздер де, түрлі грамматикалық көрсеткіштер де грамматикалық мағынаны білдіре алады. Демек, грамматикалық мағынасы бар сөзде ол грамматикалық мағынаны білдіретін көрсеткіштер де болады.

Грамматикалық мағыналардың бәрі бірдей емес. Олардың ерекшеліктеріне қарай қазақ тілінде жалпы грамматикалық мағына және жеке грамматикалық мағына деп бөлу бар. Жалпы грамматикалық мағына сөз табындағы нақты лексикалық мағыналардың жалпылануы арқылы пайда болатындықтан, бір сөз табының барлық сөздеріне түгелдей қатысты болады. яғни жалпы грамматикалық мағына оның қаншама сөзді қамтуына, қаншама сөзге тарауына яғни қанша сөзбен қолданылуына байланысты. Жалпы грамматикалық мағынаны кейде сөзтабылық мағына деп атау да осыған байланысты. Бір сөзбен айтқанда, жалпы грамматикалық мағына бір сөз табына тән барлық сөздерге ортақ жалпы мағына, сондықтанда ол сөздерді таптастырудың бір белгісі (принципі) ретінде аталады. Жалпы грамматикалық мағына - сөйлемдегі сөз атаулының құрамында үнемі болатын, басқа грамматикалық мағыналармен бірге жарыса, қабаттаса жүретін, қолданылу аясы кең мағына.

Жеке грамматикалық мағына сөйлемдегі сөздердің басқа сөздермен қандай грамматикалық қатынасқа түсуіне байланысты бір сөйлемде қолданылса,, екінші сөйлемде кездеспеуі мүмкін. Демек, жеке грамматикалық яғни категориялық грамматикалық мағынаның қолданылу аясы жалпы грамматикалық мағынадан әлдеқайда тар. Мысалы, Дауға Қаздауысты Қазыбек келіпті. Қаттырақ жүріңдер, бүгін ауылға жетіп қонайық. Осы екі сөйлемдегі сөздерде кейбір грамматикалық мағыналар қайталанып отырса, кейбір грамматикалық мағыналар бірінде бар, бірінде жоқ. Олар төмендегідей: екі сөйлемде де жалпы зат атауы, қимыл атаулары қолданылған, бағыт мағынасы екі сөйлемдегі сөздерде де бар. Бірақ мына грамматикалық мағыналар бір сөйлемдегі сөздерде ғана бар: 1) бұрынғы өткен шақ мағынасы, 2) салыстырмалы шырай мағынасы, 3) бұйрық мағынасы, 4) көпше 2-жақ мағынасы, 5) жалпы мезгіл мағынасы, 6) қимылдың сыны, 7) көпше 1-жақ мағынасы.

Бұл салыстыру грамматикалық мағыналардың әр сөйлемде қолданылуы міндетті емес екенін дәлелдейді. Әр грамматикалық категорияның өзіндік мағынасымен бірге ішкі мағыналық құрылысы болады. Ол мағыналардың сөйлемде қолданылу, қолданылмауына және ол сөздің сөйлемдегі басқа сөздермен қандай қарым-қатынасқа түсуіне байланысты. Демек, қандай грамматикалық мағынаның сөйлемдегі сөзде қолданылуы сөз табына да қатысты. Жоғарыда айтылғандардан сөйлемде грамматикалық мағыналар не арқылы, қандай тәсілдер арқылы беріледі деген сұрақ туындайды.

3. Тілде қандай мағына болмасын тілдік бірліктер арқылы беріледі, ешбір тілдік бірліксіз берілетін мағына болмайды. Тілдегі әр түрлі грамматикалық мағынаны білдіретін тілдік бірліктер де, грамматикалық мағынаның берілу жолдары мен тәсілдері де түрліше болып келеді. Олар - 1) қосымша арқылы грамматикалық мағынаның берілуі, 2) көмекші бірліктер арқылы грамматикалық мағынаның берілуі.

Қазақ тілінде грамматикалық мағынаны білдіретін қосымшалар мыналар: 1) жалғау, 2) нөлдік қосымша, 3) грамматикалық жұрнақ.

Грамматикалық мағынаны білдіретін бұл қосымшалар - тілдің грамматикалық құрылысында ертеден қалыптасып, әбден орныққан қосымшалар. Олардың қолданылу аясы, сөз таптарына қатысы, сөзден алатын орны, беретін, білдіретін мағыналары да алуан түрлі, ұқсастықтары да жоқ емес. Сондықтан оларға жеке-жеке тоқталу керек.

1) Грамматикалық мағына беретін жалғаулар 4 түрлі: көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғаулары.

Көптік жалғау - зат есімнің сандылық категориясының көптік мағынасын білдіретін жалғау. Осыған байланысты ол тек зат есім сөздермен және заттық мағынадағы басқа сөз таптарының сөздерімен қолданылады. Мысалы, кітаптар, мектептер, жануарлар; біздер, сендер; жақсылар, үлкендер; келгендер, баратындар; т. б. Көптік жалғау грамматикалық болжалдық мағынаны да білдіреді: алтыларда келермін, жасы он сегіздерде; ертеңдер келер, биылдар бітіреді т. б.

Тәуелдік жалғау меншіктілік, тәуелдік мағынаны білдіреді. сондықтан ол зат есім және зат есім мағынасындағы сөздермен 3 жақта, анайы, сыпайы, жекеше, көпше түрде қолданылады. Бұлардың әрқайсысының тұлғалары бар. Мысалы, менің туысым, біздің ауылымыз, менің үлкенім, біздің күтеріміз т. б. Сөздің тәуелдік жалғауларымен түрлену жүйесін тәуелдену парадигмасы, кейде морфологиялық парадигма деп те атайды.

Септік жалғау - зат есім және есім сөздердің сөйлемдегі басқа сөздермен өзара қарым-қатынасын білдіретін грамматикалық мағыналы жалғау. Қазақ тілінде 7 септік бар. Олардың әрқайсысының бірнеше жалғаулары бар және олар бірнеше грамматикалық мағыналарды білдіреді. Яғни септік жалғаулары - әр түрлі мағынаны білдіретін, грамматикалық мағына құрамы күрделі жалғаулар. Сөзге қандай жалғаулардың жалғанғанына және олардың сұрақтарына қарай сөздің қай септікте тұрғаны анықталады. Сөздің септік жалғаулары арқылы түрленуі септік парадигмасы деп аталады.

Жіктік жалғау - қимыл-әрекеттің, істің жақтық мағына арқылы кімге қатысты екенін білдіретін қосымша. Осымен байланысты, жіктік жалғауы баяндауышқа жалғанып, істің иесі бастауышпен оны байланыстырады. Бұл жалғау негізінен етістікке жалғанғанымен, баяндауыш қызметіндегі басқа сөз таптарына да жалғана береді. Жіктік жалғаулары жалғанған сөзіне жақ мағыналарын, жекешелік көпшелік мағынаны, анайылық, сыпайылық мағыналарын үстейді. Бұл мағыналар жіктік жалғау жүйесінде әр түрлі қосымшалар арқылы беріледі. Жіктік жалғаулардың сөзді түрлендіру жүйесі жіктік жалғау парадигмасы деп аталады.

4. Тілдегі грамматикалық мағыналар нөлдік тұлғалар арқылы да беріледі деп есептеледі. Сөзді түрлендіру парадигмаларының ішінде грамматикалық мағынасы бар, бірақ көрсеткіші жоқ яғни парадигманың дыбыстық құрамнан тұратын көрсеткіші жоқ мүшелер бар. Мысалы, атау септіктің, жіктік жалғау парадигмасының 3-жағы, сондай-ақ бұйрық райдың жікті жалғауының 2-жақ жекеше түрінің нақтылы қосымшалары жоқ. Бірақ қосымшалары жоқ болса да, сол қосымшаның жоқтығы олардың атау септік, 2-жақ, 3-жақ екенін білдіреді. Олар ешқашан басқа мағыналармен шатастырылмайды. Сондықтан мұндай грамматикалық мағыналар нөлдік тұлға арқылы берілген деп есептеледі. Септік жалғауларының ішінде тек атау септігі ғана емес, қолданыста басқа септіктердің грамматикалық мағыналары да нөлдік тұлғада беріле алатыны бар. Бұрын олар «септік жалғауының түсірілуі, жасырын тұруы» деген тәрізді терминдермен аталып келді.

Сонымен, нөлдік жалғауы - грамматикалық жүйеден кең орын алатын, әр түрлі грамматикалық мағынаны білдіретін тілдік бірлік.

5. Тілде грамматикалық мағынаны білдіретін жұрнақтар бар. Сөз таптары тұрғысынан келгенде, грамматикалық жұрнақтар етістіктерге қатысты. Грамматикалық жұрнақтардың мағыналары әр түрлі.

Етістіктің болымсыздық мағынасын білдіретін жұрнақтар. Етістік болымды мағынада да, болымсыз мағынада да қолданылады. Болымды мағына нөлдік тұлға арқылы, болымсыз мағына -ма, -ме, - ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары арқылы беріледі. Болымсыздық мағына жұрнақтары түбірге тікелей жалғанады.

Шақ мағынасын білдіретін грамматикалық жұрнақтар. -а, -е, -й (осы шақ) ; -атын, -етін, -йтын, -йтін (өткен шақ, келер шақ) ; -ды, -ді, -ты, -ті (жедел өткен шақ) ; -ған, -ген, -қан, -кен (өткен шақ) ; -ып, -іп, -п (бұрынғы өткен шақ) ; -мақ. -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек (мақсатты келер шақ) ; -ар, -ер, -р (болжалды келер шақ) ; -у (қимыл атауы) ; есімше жұрнақтары (әрі етістік, әрі есім мағынасын білдіреді) ; көсемше жұрнақтары (қимылдың белгісін білдіреді) ; -ғай, -гей, -қай, -кей (қалау рай) ; -са, -се (шартты рай) . Тілде грамматикалық мағынаны білдіретін нөлдік грамматикалық жұрнақтар бар. олар да әр түрлі: 1) сөздің ешбір көрсеткішсіз-ақ қай сөз табына жататынын ажыратуға болады. Бұл ерекшелік те сөздің грамматикалық қасиеті болғандықтан, ол сөзтабылық мағына нөлдік жұрнақ арқылы берілген деп есептеледі; 2) етістіктің рай, шақ мағыналарының бәрі белгілі көрсеткіштер арқылы беріледі де, ол қимылдың кімге қатысты екені жіктік жалғаулары арқылы білдіріледі. Сөйтіп, рай, шақ мағынасындағы етістік үш морфемадан құралады: түбір етістік; рай, шақ көрсеткіштері; жіктік жалғауы. Бұйрық райда бұл үштік жүйе бұзылады. Бұйрық райдағы етістік екі морфемадан ғана тұрады: түбір етістік және жіктік жалғау. Мұның себебі бұйрық рай мағынасын нөлдік жұрнақ білдіреді ( алыңдар - 2-жақ көпше, ескеріңіз - 2-жақ сыпайы, болсын - 3-жақ) ; 3) отыр, тұр, жүр етістіктері арқылы берілетін нақ осы шақ мағынасы осы сөздердің нөлдік жұрнақ арқылы беріледі.

6. Көмекшілер - тілдің дамуында лексикалық мағынасынан айырылып, грамматикалық мағынаға көшкен тілдік бірліктер. Олар алуан түрлі грамматикалық мағыналарды білдіретін болып қалыптасқан.

1) Шылаулар - толық мағыналы сөздермен қолданылып, оларды бір-бірімен байланыстырып, оларға түрлі грамматикалық мағыналар үстейтін тілдік бірліктер. Шылаулар жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер болып бөліне отырып, әрқайсысы грамматикалық мағыналарына, қызметіне қарай іштей бірнешеге түрге жіктеледі.

2) Көмекші есімдер септіктің мекендік мәнін анықтайды ( ел іші, үйдің сырты, ауылдың маңы т. б. ) .

3) Көмекші етістіктердің саны да, білдіретін мағыналары да өте көп. Мысалы, кей көмекші етістіктер шақ, рай мағыналарын білдірсе ( келсе екен, келгей еді, келіп жүр т. б. ), кейбіреуі қимылдың қалай жасалғанын білдіреді ( айта салды, итеріп жіберді, жығыла жаздады т. б. ) т. б.

4) Модаль сөздер сөйлемде айтылатын ойға сөйлеушінің көзқарасын, пікірін білдіреді. мысалы, келуі мүмкін , бәлкім келер , кетсе керек , білетін болар , айту қажет , естіген сияқты , т. б.

5) Күшейткіш көмекшілер - сындық белгі мағынасының өте жоғары екенін білдіретін тілдік бірліктер. Мысалы, өте қалың, тым биік, аса сезімтал, ең жүйрік, т. б.

6) Күшейткіш буындар - сын есім сөздердің сындық белгі мағынасына күшейту мәнін қосатын тілдік бірліктер. Қап -қара, ұп -ұзын, әп пақ, жап -жасыл, біп -биік, т. б.

Көмекшілердің ешқайсысы жеке дербес сөз ретінде қолданылмайды, олар сөйлемде толық лексикалық мағыналы сөздерге тіркесіп, түрлі грамматикалық мағына қосады.

Қазақ тілінде сөз таптарына қатысты жалпы грамматикалық мағына белгілі топтағы сөздердің ортақ мағынасына сүйену арқылы белгіленіп,, сөзтабылық грамматикалық мағына анықталған. Бұл қазақ тіл білімінде семантикалық тәсіл деп аталып жүр. Грамматикалық мағынаның қосымшалар арқылы берілуі синтетикалық тәсілге жатады. Ал грамматикалық мағынаның көмекші бірліктер арқылы берілуі аналитикалық тәсілге жатады деп есептеледі.

Көмекші сөздердің өзіндік ерекшеліктері мынадай:

1) көмекші бірліктер сөзге екі түрлі жалғанады: біреулері соңынан тіркеседі (шылаулар, көмекші есімдер мен көмекші етістіктер және модаль сөздер) ; дербес сөздің алдынан тіркеседі (күшейткіш көмекшілер, күшейткіш буындар) ;

2) көмекшілердің көпшілігі - грамматикалық категориялардың мағынасын білдіретін тілдік бірліктер: көмекші етістіктер етістік категорияларына, көмекші есімдер мен септеулік шылаулар септік категориясына, модаль сөздер модальдік категориясына, күшейткіш көмекшілер мен күшейткіш буындар сын есімнің шырай категориясына қатысты болады.

3) жалғаулық, демеулік шылаулар ешбір категорияға жатпайды.

7. Сөйлем, мәнмәтін (контекст) және мәтін байланысты оймен тікелей қатысты. Сөз жеке тұрып, байланысты ойды білдірмейтіні белгілі болды. Байланысты ойды білдіру үшін сөз сөйлемдегі басқа сөздермен түрлі қарым-қатынасқа түсіп, ол қарым-қатысты білдіретін грамматикалық тілдік бірліктермен қолданылып, тұлғасын түрлендіреді.

Тілде сөз тұлғасын түрлендіретін парадигмалар көп, олар түрлі сөз таптарына қатысты және бір сөз табының өзінде олар әртүрлі. Мәселен, зат есімнің, етістіктің әрқайсысының бірнеше сөз түрлендіруші парадигмалары бар. Олай болса, сөздердің тұлғасының қалай түрленуі сол сөздің қай сөз табына қатысына, қай сөз табының парадигмасы бойынша түрленуіне байланысты. Демек, сөйлемде сөз тұлғасының түрленуінің белгілі заңдылығы бар, сөзтұлға қалай болса, солай, кездейсоқ түрленбейді. Тілде әбден қалыптасқан сөздерді түрлендіру парадигмалары бар, сөздер сөйлемде сол парадигмалар бойынша ғана түрленеді. Ол парадигмалар әр сөз табының грамматикалық категорияларымен тікелей байланысты. Әр категорияның өз парадигмалары бар. Ал категориялар сөз таптарына тән. Сонда парадигмалар да осы арқылы сөз таптарымен байланысты болады. Парадигмалар категорияға қатысты болғандықтан, ол арқылы түрленген сөзтұлғалар да категорияға қатысты болады. Олай болса, категорияға қатысты болғандықтан, сөзтұлғалар да сөз таптарына қатысты болып шығады.

Сөзтұлға атаулының бәрі сөйлемде ғана қызмет атқарады, сөйлемде ғана қолданылады. Сөйлемсіз сөзтұлға жасалмайды. Сөйтіп, сөздің грамматикалық тұлғасы (формасы) деп сөздің сөйлемде категориялардың көрсеткіштерімен түрленіп, грамматикалық мағынада қолданылған түрін айтады. Бұдан шығатын қорытынды:

сөзтұлға сөйлемде ғана қолданылады;

әр сөз табының өз сөзтұлғалары болады және олар әр түрлі;

сөзтұлға грамматикалық категорияларға тікелей байланысты;

грамматикалық категориялар сөз табына қатысты болғандықтан, сөзтұлғалар да сөз табына қатысты;

сөйлемде сөз бір грамматикалық тұлғада да, бірнеше грамматикалық тұлғада да қолданыла береді;

сөздің грамматикалық тұлғасын категориялардың тұлғасы түрлендіреді;

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.