Ұлттық Банктің ақша - кредит саясатының құралдары
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Жақанов Ерасыл Бауыржанұлы
Экономиканы ақша-несиелік реттеу
мамандығы 5В050900 Қаржы
Ғылыми жетекшісі,
э.ғ.к., доцент Ельчибекова А.А.
Қарағанды 2020
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Ақша-несиелік реттеудің теориялық аспектілері 5
1.1 Ақша-несиелік реттеу негіздері, мақсаттары мен объектілері 5
1.2 Ұлттық Банк - елдің орталық банкі 9
1.3 Ұлттық Банктегі талдау және зерттеу жұмысы 14
2. Қазақстан Ұлттық Банкінің экономиканы ақша-кредит реттеудегі рөлін бағалау 16
2.1 Ұлттық Банктің ақша-кредит саясатының құралдары 16
2.2 Ақша-несие саясатының құралдарын талдау 20
2.3 Ұлттық Банктің 2000-2020 жылдардағы ақша-кредит саясатын талдау 25
3. Қазақстан Республикасының 2020 жылға арналған ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын анықтау 36
3.1.Дамыған елдер ақша-несие саясатының ерекшеліктері 36
3.2 Нұрбанк АҚ 2014-2018 жылдардағы ақша-кредит саясатын талдау 63
3.3 Қазақстан Республикасының ақша-кредит саясатын жетілдіруге бағытталған қадамдар 68
Қорытынды 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
Қосымша 76
Кіріспе
Барлық елдер инфляция, жұмыссыздық, экономика саласындағы дағдарыстар сияқты мәселелерге тап болды. Мемлекеттік саясат тауарлар мен қызметтерде тұрақты бағаларға қол жеткізу, халықтың толыққанды жұмыспен қамтылуын қадағалау, өндіріс көлемінің ұлғаюы және тұтастай алғанда елдегі экономикалық жағдай ақша-кредит реттеу деп аталатын айналымдағы ақша көлеміне әсер етеді.
Бүгінгі күнде ақша-несиелік реттеу қоғамда несие мен ақша айналымына тікелей әсер ететін күрделі механизм болып есептелгендіектен осы мәселе экономика саласының ең өзекті мәселелерінің біріне айналды. Бұның негізі осы құбылыстың ел экономикасындағы маңызды рөл атқаруында. Соңғы онжылдықта бүкіл әлемде ақша-несие саясаты айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Қазіргі кезде дамыған елдердің барлығы дерлік инфляциялық нысаналау тәсілін қолданады немесе бағаның тұрақтандырылуын негізге алады.
Экономикалық реттеу үдерісінде мемлекет ақшалай операцияларды кеңінен қолданады. Қаржы механизмі секілді олар да екі тұрғыдан қарастырылады. Бір жағынан, бұл шаралар экономикалық саясаттың барлық кешенінің ажырамас бөлігі болып табылады, бірақ екінші жағынан несиелік реттеу мемлекеттің экономикаға араласуының өзіндік құралы ретінде қызмет етеді.
Несиелік ақша мен оның туынды құралдарының енгізілуімен бұрынғы ақша жүйесі өзінің жұмысын тоқтатты, ол өзгеше жүйемен алмастырылуынатура келді. Ақша жүйесі несиелік және есеп айырысу қатынастарының, несие берудің нысандары мен әдістерінің жиынтығы, ақша ұсынысы мен сұранысын реттейтін қаржы-несие мекемелері, айналыстағы көп ақша болып табылады. Институционалдық тұрғыдан қарағанда ақша-несие жүйесі ақша-қаржы институттарының (орталық банк, банк жүйесін ұсынатын коммерциялық банктер) және мамандандырылған несие-қаржы институттарының (белгілі бір қаржы-несиелік операцияларды жүзеге асыратын мекемелер: инвестициялар, ипотека, экспорт-импорт), банктер, жинақ кассалары, несиелік кооперативтер, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, ломбардтар) рнетінде алынады.
Ақша жүйесінің қызметі күрделі және шексіз көп: ақша нарығын дамытуды басқарады, капиталды қалыптастырады және оның ағымын бір экономикалық сектордан екіншісіне ауыстырып, инвестициялық климатты анықтайды және инвестициялық белсенділікке әсер етеді, ақша айналымындағы ойын ережелерін белгілейді, өндіріс құрылымын және жиынтық сұранысты анықтайды, экономикалық тепе-теңдіктің компоненттеріне әсер етеді.
Ақша-несиелің саясаттың іс-шаралар жиынтығы (ол негізінен ақша көлемінің өзгеруін реттейді), несиелік саясат (несие көлемін, пайыздық мөлшерлемелерді және несие капиталы нарығының басқа көрсеткіштерін реттеуге бағытталған) ақша-несие саясатының атауын алды. Ақша-несие саясаты айналыстағы ақшаның саны мен құнына әсер ету үшін Орталық Банк жүргізетін мемлекеттік экономикалық саясаттың бір бөлігін білдіреді. Ұлттық Банк ақша-несие саясатын баға тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады. Өз мақсатына қол жеткізу үшін Ұлттық Банк ақша-несие саясатын инфляциялық нысаналау режімінде қызмет етеді, бұл режімге өту 2015 жылы 20 тамызда жарияланды.
1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан жоспарланған жүйеден нарықтық ұстанымдарға көшуіне байланысты экономиканың бағытын өзгерту қажеттілігі туындады. Бірінші кезекте жекешелендіру, бағаны ырықтандыру және бәсекелестік орта құру қажет болды. КСРО-ның ыдырауы, 90-шы жылдардың бірінші жартысындағы бұрыннан бері келе жатқан экономикалық байланыстардың құлдырауы ел экономикасының барлық салаларындағы терең дағдарысқа әкелді.
Басқарудың жаңа тетіктеріне көшу арқылы ақша нарығы экономиканың жағдайына едәуір әсер етуде. Ұзақ уақыт бойы Қазақстанда нарықтық қатынастар болмаған әкімшілік-жоспарлау жүйесі үстемдік етті және Мемлекеттік банктің монополиясы алынып тасталынды. Сонымен қатар, ақша-несиелік реттеу іс жүзінде болған жоқ, алайда ол бүкіл әлемде белсенді қолданылысқа енгізіліп, оның құралдары мен оларды қолдану әдістері жетілдіріліп отырды. Нарыққа көшу Қазақстан Республикасы үшін жаңа реттеуші құралдарды, оның ішінде ақша-несие құралдарын толығымен енгізуді талап етті. Алайда, ішкі жағдайлардың ерекшелігі дәстүрлі әдістерді тиімді қолдануға мүмкіндік бермеді. Ақша-несиелік реттеудің тиімділігі қаржы ресурстарын ұтымды басқаруға және сол арқылы ең тиімді инвестициялық саясатты жүзеге асыруда шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында капиталдың толып кетуін қамтамасыз етуге негізделген.
2019 жылғы 1 тамызда ҚРҰБ операциялары бойынша ашық позиция 3,8 трлн теңге тең (болды (корреспонденттік шоттар есебісіз), бұл барлық ақша массасынан 19%-ды немесе ІЖӨ-ден 6%-ды (2018 жыл) құрайды. 2018 және 2019 жылдары ҚРҰБ ноттары теңгемен өтімділікті алудың негізгі құралы болып қалады. Сондай-ақ, теңгемен өтімділіктің елеулі бөлігі ҚРҰБның корреспонденттік шоттарында және депозиттерінде болды. 2018 және 2019 жылдары ҚРҰБ-ның банктермен жасаған валюталық-пайыздық своптарын өтеу жүргізілді, бұл айналыстағы теңгемен өтімділікті ішінара қысқартты.
Ұлттық валюта бағамына әсер ететін негізгі факторлар ағымдағы шот және қаржы шоты болып табылады. 2018 жылдың соңына қарай - 2019 жылдың басында төрт жылда алғашқы рет ағымдағы шот мемлекеттік сектор, атап айтқанда, ҰҚ-тан трансферттер есебінен басым қаржыландырылған тапшылықтан шықты. Ағымдағы шоттың жақсаруы халықаралық резервтер көлемінде елеулі өзгерістерсіз сыртқы қаржыландыруға қажеттілікті төмендетуге мүмкіндік берді.
2018 - 2019 1Ж экономикалық белсенділіктің жандануымен бірге кредиттік белсенділік те қалпына келді. Негізінен, жақсы капиталдандырылған банктермен қамтамасыз етілген экономикаға кредит беру көлемінің өсуі байқалды. Несие портфелі ипотекалық және кепілсіз кредиттеудің өсуі және проблемалық қарыздардың қысқаруы және дәрменсіз банктерді жүйеден шығару нәтижесінде корпоративтік портфельдің қысқаруы есебінен жеке портфельдің жоғары өсуі аясында шамалы өсті. 2019 1Ж қорытындысы бойынша несие портфеліндегі жеке кредиттердің үлесі 40%-ға жетті.
Осы дипломның басты мақсаты- Қазақстандық ақша-несиелік реттеу жүйесін зерттеу, басқа елдермен салыстыру және оны жетік дамуына ұсыныс беру болып табылады. Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасындағы экономикалық салада туындайтын мәселелерден туындайды. Мемлекет тарапынан тиімді ақша-несие саясатын жүргізу коммерциялық банктердің несиелік қызметіне тікелей әсер етіп, экономикаға несие беруді кеңейту немесе азайтуды реттейді және ішкі экономиканың тұрақты дамуын, ақша айналымын күшейтуді және ішкі экономикалық процестердің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасында ұлттық валюта енгізілген кезден бастап жүргізілген тәуелсіз ақша-несие саясатының мүмкіндіктерін еске ала отыру бүгінгі күнде өте маңызды.
1. Ақша-несиелік реттеудің теориялық аспектілері
1.1 Ақша-несиелік реттеу негіздері, мақсаттары мен объектілері
Экономиканы ақша-несиелік реттеу мемлекеттің макроэкономикалық саясатының құрамдас бөлігі және экономикалық процестерге мемлекеттің әсер етуінің негізгі құралдарының бірі болып табылады.
Экономиканың тиімді дамуының қажетті шарттарының бірі - бұл іскерлік белсенділікке, жиынтық сұранысқа, несие нарығының жай-күйіне әсер етуге, коммерциялық банктердің қызметін бақылауға және ақша айналымын тұрақтандыруға қол жеткізуге мүмкіндік беретін ақша-несиелік реттеудің нақты механизмін қалыптастыру болып табылады.
Ақша-несиелік реттеу- қаржы-несиелік реттеудің негізі, бұған несие жүйесі арқылы жүзеге асырылатын және несие капиталы мен ақшаны басқарудың нарықтық ахуалын өзгертуге бағытталған шаралар жиынтығы кіреді. Оның негізгі мақсаттары - тұрақты экономикалық өсімге қол жеткізу, жұмыссыздық пен инфляцияны төмендету, төлем балансын теңдестіру.
Ақша-несиелік реттеудің қосалқы мақсаттарын бірнеше жеке-дара топтарға жіктеуге болады. Экономикалық жүйені қамту дәрежесі бойынша ақша-несие саясатының міндеттері:
- экономиканы мемлекеттік реттеу әдістерінің жиынтығы ретінде барлық экономикалық саясатқа тән ортақ мақсаттар: өндірістің тұрақты өсуі, жұмыс күшінің толық жұмыспен қамтылуы, тұрақты бағалар, төлемнің оң сальдосы;
- экономиканы мемлекеттік реттеудің осы әдісіне ғана тән нақты мақсаттар: ішкі ақша нарығындағы пайыздық мөлшерлеменің тұрақтылығы, ұлттық қаржы нарығының жекелеген сегменттеріндегі баланс, ішкі валюта нарығының тұрақтылығы.
Іс-әрекет шекарасындағы ақша-несие саясатының міндеттері:
- ішкі мақсаттар: өндірістің тұрақты өсуі, ұлттық ақша бірлігінің ішкі тұрақтылығы, жұмыс күшінің толық жұмыспен қамтылуы, ішкі ақша нарығындағы пайыздық мөлшерлеменің тұрақтылығы, белгілі бір деңгейдегі тепе-теңдік;
- ұлттық қаржы нарығының сегменттері;
- сыртқы мақсаттар: ұлттық ақша бірлігінің сыртқы тұрақтылығы, төлем балансының оң сальдосы, ішкі валюта нарығының тұрақтылығы.
Ақша-кредит саясатының орталық банктің әсер ету (қол жеткізу) дәрежесі бойынша міндеттері:
- тікелей мақсаттар: тұрақты бағалар, төлем балансының оң сальдосы, ішкі ақша нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің тұрақтылығы, ұлттық қаржы нарығының жекелеген сегменттеріндегі баланс, тұрақтылық
ішкі валюта нарығы;
- жанама мақсаттар: өндірістің тұрақты өсуі, толық жұмыспен қамту.
Негізгі объектілері ретінде төмендегілер көрсетіледі:
айналымдағы ақша көлемі мен оның құрылымы;
ақша айналымының жылдамдығы және экономиканың ақшаға қанығу деңгейі;
қолма-қол ақша айналымына қатысушыларға, оның ішінде банк жүйесінде берілген несиелер көлемі;
ақшалай (банктік) анимациондық коэффициенттер;
-ақша ағындарына қатысушылардың ақшалай кірістерінің және шығыстарының көлемі мен құрылымы;
ұлттық валютаның бағамы.
Осыған қоса, ақша-несиелік реттеудің объектілері ақша ұсынысы мен сұранысы болып табылады. Ақшаға деген сұраныс функциясы монетарлық органдар тікелей басқара алмайтын көптеген факторлардың әсерінен қалыптасады, олар сұраныстың қалыптасуына жанама әсер етеді және ақшаны реттеудің тетіктерін таңдай отырып, ақшаға деген сұраныс функциясын ескереді.
Ақша массасын керісінше ақша-несие органдары және әсіресе Орталық банк бақылауға алады. Бірақ Орталық банктің толық бақылауында - бұл тек ақша базасы болып келеді. Ақша көлемі және оның Ml, M2 және M3 жеке агрегаттарының қалыптасуы Орталық банктің, коммерциялық банктердің және банктік емес сектордың өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Сонымен қатар, Орталық банктің ақша массасына әсерінің тиімділігі ақша базасы мен ақша агрегаттарын байланыстыратын берілу механизміне байланысты.
2018 - 2019 жылдары ҚРҰБ ақша-кредит саясатын инфляциялық таргеттеу және өзгермелі айырбастау бағамы қағидаттарына сәйкес жүргізуін жалғастырды. Инфляция 2018 жылы 5,3%-ға дейін, 2019 жылғы 1 жарты жылдықтың аяғында 5,4%-ға дейін төмендеуін жалғастырды, бірақ дисинфляция қарқыны бәсеңдеді, ал инфляция құрамдас бөліктерінің құбылмалылығы мен қалдық тәуекелдер жоғары болып қалды, ол қырағылықты сақтауды және базалық мөлшерлеме мен 3,0 - 3,5 п.т. төмен емес инфляция болжамы арасындағы ең төменгі спредті қолдауды талап етті.
Ақша-кредит саясатының пайыздық және кредиттік арналар арқылы жиынтық сұранысқа әсер етуі институционалдық және құрылымдық факторлардың жанында тежелді. Сұранысты кредиттік арна арқылы кеңейту мүмкіндігі саудаланбайтын сектор ұсынған және жоғары борыш жүктемесі бар корпоративтік сектордың жоғары кредиттік тәуекелімен, сондай-ақ банктердің кредиттік тәуекелді сіңіру бойынша шектеулі мүмкіндіктерімен шектелген.
2018 жылы ақша-кредит саясаты инфляциялық таргеттеу және еркін өзгермелі айырбастау бағамы қағидаттарына негізделді және инфляция бойынша орташа мерзімді мақсатқа қол жеткізуге бағытталды. Инфляция бойынша нысаналы дәліз 2018 жылдың соңында 5-7% шегінде айқындалды. 2017 жылы Қазақстандағы экономика ахуалын жақсартуға ықпал еткен үрдістер 2018 жылдың басында да жалғасты. Осыған орай бірінші жартыжылдықта базалық мөлшерлеме бойынша шешімдер көбінесе экономикалық ахуалдың оң дамуын күтулеріне себепші болды. Қазақстан үшін сыртқы нарықтарда қолайлы сауда талаптарын және негізгі сауда әріптестері елдеріндегі ахуалды сақтауға ақша-кредит саясатының жеңілдетілуі әсер етті. Тұтастай алғанда инфляцияның болжамды және нысаналы серпіні бір-біріне сәйкес келді.
Ұлттық Банк шілдеде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарын Clearstream халықаралық есеп айырысу жүйесінде есептелетін бағалы қағаздардың тізіміне қосу жөніндегі жобаны сәтті іске асырды, бұл халықаралық инвесторлардың Қазақстан қор нарығына кіруін айтарлықтай жеңілдеткенін білдіреді. Жобаның сәтті аяқталуы Қазақстанда қаржы нарығының дамуындағы жаңа кезеңінің бастамасы болды және қазақстанның мемлекеттік облигацияларына шетелдік инвесторлар тарапынан сұраныстың ұлғаюына, олардың сыртқы нарықтағы өтімділігі мен тартымдылығының артуына ықпал ететін болады. Бұл бастама ұзақ мерзімді қорландыру көздерін кеңейтуге, мемлекет үшін қарыз алу құнын төмендетуге мүмкіндік береді, кірістілік қисығының қалыптасуына және Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының ары қарай дамуына оң әсерін тигізеді. 2018 жылғы қыркүйекте Қазақстан қор биржасымен бірлесіп валюта нарығын Т+1 есеп айырысу жүйесіне көшіру жүзеге асырылды. Нәтижесінде теңгенің АҚШ долларына ресми бағамы Т+1 есеп айырысу мерзімдерімен негізгі және қосымша сессиялардың қорытындысы бойынша орташа биржалық бағамның негізінде белгілене бастады. 2018 жылғы қазанда өтімділікті басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында Ұлттық Банктің қысқа мерзімді ноттары Т+2 жүйесі бойынша орналастырыла бастады. Бұл жүйе халықаралық тәжірибеге сәйкес келеді және әлемдік қаржы нарықтарында бағалы қағаздармен операциялар жүргізу кезінде стандарт болып табылады. Валюта нарығы мен бағалы қағаздар нарығында кейінге қалдырылған төлемдермен есеп айырысу жүйесін ендіру банк секторының өтімділігін болжау жүйелерін жетілдіруге ықпал етеді, шетелдік капитал ағынының, оның ішінде Clearstream бірге іске қосылған халықаралық арна аясында ұлғаюына алдын ала жағдайлар жасайды.
Пайыздық мөлшерлемелерді басқарудағы үш жарым жыл ішінде кірістіліктің тәуекелсіз қисығының бір жылға дейінгі мерзімде ақша нарығы мөлшерлемелеріне әсері айтарлықтай жақсарды, мұнда ҚРҰБ ноттары негізгі құрал болды, сұранысты ерікті инвесторлар ұсынды, ал белсенділік салыстырмалы түрде жоғары. Бір жылға дейінгі мерзімдегі кірістілік ақша-кредит саясаты бойынша мынадай шешімдерді көрсетті: 2018 жылғы 1-тоқсанның аяғына дейін жеңілдету, 2018 жылғы 2-тоқсанда қатаңдату және 2019 жылғы жазда ҚРҰБ теңгедегі міндеттемелерінің орташа мерзімділігін ұзарту. Бірақ бір жылдан асатын мерзімде нарық өтімсіз, ал мөлшерлемелердің қысқа мерзімді мөлшерлемелерге әсері жоқ болып қалады. Жүргізіліп отырған мөлшерлемелер саясатының айқындылығын арттыруға қарамастан ақша нарығы мөлшерлемелерінің трансмиссиясы мерзімді қорлар нарығына шектеулі болып қалады.
Экономикаға тұрақты кредит аясында жиынтық сұранысты қалыптастырудың және инфляцияның шешуі факторы бекітілген саясат болып қалды, ол 2017 және 2018 жылдардағы шоғырландырудан кейін 2019 жылы жеңілдетілді.
Ұлттық валютаның тұрақты құнын қолдау ҚРҰБның негізгі міндеті болып, ал айырбастау бағамының арнасы пайыздық мөлшерлемелер саясаты трансмиссиясының негізгі арнасы болып қалды. ҚРҰБ өзгермелі айырбастау бағамы саясатын ұстанды, ал оның валюталық нарыққа қатысуы барынша төмен болып отыр. USDKZT құбылмалылығы 2018 жылдың 2-жартыжылдығында және 2019 жылғы 1-тоқсанда төмендеді, бірақ 2019 жылғы 1-жартыжылдығының соңына қарай ішінара қалпына келді. Алайда, валюта нарығы салыстырмалы түрде кішігірім, оның тиімділігі төмен болып қалады, ал оның қатысушыларының ашық валюталық позицияларды иеленудегі дайындығы мен мүмкіндігі шектеулі болып қалады.
2019 жылғы желтоқсан - 2020 жылғы ақпанда ішкі валюта нарығына Covid-19 коронавирус пандемиясының әлемдік экономикаға теріс әсерінен қорқу жағдайында сыртқы сектордағы құбылмалылықтың жоғарылауы әсер етті. Сонымен қатар, жағдайды тұрақтандыруға бейрезиденттер тарапынан мемлекеттік бағалы қағаздарға портфельдік инвестициялардың ағылып келуі түріндегі шетел валютасының қосымша көздері және Ұлттық қордың кепілдендірілген трансферттерді бөлуге арналған валюталық активтерді айырбастау операциялары ықпал етті. Наурыздың басында ОПЕК+ мүше елдердің мұнай өндіруді азайту туралы мәміленің талаптары бойынша келіспеушіліктеріне байланысты сыртқы тауарлық және қор нарықтарында ахуал нашарлады, бұл ішкі валюта нарығына қысым жасады.
2020 жылғы қаңтар-ақпан айларында халықаралық қаржы және тауар-шикізат нарықтарында құбылмалылықтың жоғарылауы байқалды. Мұнай бағасы 2019 жылдың соңында барреліне 66 АҚШ долларынан 2020 жылғы ақпанда барреліне 50,5 АҚШ долларына дейін 23,5%-ға төмендеді. Әлемдік экономикалық өсудің ықтимал баяулауы туралы алаңдаушылықтың артуы Қазақстанның сауда серіктестері - елдердің валюталарына әсер етті. Қарастырылып отырған кезең үшін (2020 жылғы қаңтар - ақпан) Ресей рублі АҚШ долларына қатысты 8,2%, еуро - 1,7%, юань - 0,4% әлсіреді. Ішкі факторлар сыртқы келеңсіз әсерлердің нәтижесін теңестірді. 2019 жылғы желтоқсаннан бастап 2019 жылғы желтоқсаннан бастап әлемдік инвесторлардың теңге бағалы қағаздарына салуы нәтижесінде шетел валютасының ағылып келуі байқалды. Бейрезиденттердің Ұлттық Банктің ноттарына портфельдік инвестициялары 2019 жылғы қыркүйектің соңындағы 61,8 млрд теңге немесе 159,3 млн АҚШ долларымен салыстырғанда 2020 жылғы ақпанның соңында 273 млрд теңе немесе 716,0 млн АҚШ долларын құрады. Ұлттық қордың валюталық активтерін кепілдендірілген трансферттерге айырбастау операциялары тағы бір валюта көзі болды. 2020 жылғы қаңтар-ақпанда трансферт бөлу үшін Қазақстан қор биржасындағы айырбастау көлемі 951,9 млн АҚШ долларын немесе 360,9 млрд теңгені құрады. Теңгені қосымша қолдау экспортшылардың салық міндеттемелерін өтеу үшін валюталық түсімдерін сатуы арқылы жүзеге асырылды.
1.2 Ұлттық Банк - елдің орталық банкі
Қазақстан Ұлттық Банкі - мемлекеттің ақша-несие саясатын, төлем жүйелерінің жұмыс жасауын және дамуын қамтамасыз ететін, валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыратын, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектесетін және мемлекеттік статистика жүргізетін, сондай-ақ мемлекеттік реттеуді, бақылауды және жүзеге асыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік орган. қаржы нарығын, қаржы ұйымдарын және басқа тұлғаларды және қаржы құқығы саласындағы қадағалауды жүзеге асыруға бағытталған.
Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасындағы баға тұрақтылығын қамтамасыз ету. Өз мақсатына жету үшін Қазақстан Ұлттық Банкінің келесі міндеттері бар:
1) мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және іске асыру;
2) төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесінің тұрақтылығына ықпал ету.
Ұлттық Банк баға тұрақтылығымен, яғни инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұрумен айналысады. Төмен инфляция халықтың сатып алу қабілеттілігін сақтауға, экономикалық тұрақсыздықты төмендетуге, өндіріске ұзақ мерзімді инвестициялардың өсуіне ықпал етеді және экономикалық өсуге және халықтың әл-ауқатын жақсартуға жақсы ықпал етеді. 2016-2017 жж. Ұлттық Банктің жылдық инфляция дәлізі 6-8% деңгейінде болды. 2018 жылдан бастап орташа мерзімді инфляцияға қол жеткізу стратегиясының бөлігі ретінде нысаналы параметрлер азаяды. Инфляциялық мақсаттар келесі деңгейде белгіленді: 2018 жылдың аяғында 5-7%, ал 2019-2021 жылдары 4-6% құрады.
Ұлттық Банк ақша-несие саясаты бойынша шешімдер қабылдау үшін талдау және болжау жүйесін енгізеді. Бұл процестің түпкілікті нәтижесі инфляция және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамдары болады, олардың негізінде ақша-кредит саясатының одан әрі жүргізілуіне ұсыныстар жасалады.
Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банк жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді. Ал екінші деңгейге өзге коммерциялық банктер кіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз құзыреті шегінде Орталық Банктермен және басқа елдердің банктерімен қатынастар құруда, халықаралық банктерде және басқа да қаржы-несиелік ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүдделерін білдіреді. Екінші деңгейдегі банктердің түрлері, құқықтық мәртебесі, құрылуы, жұмыс істеуі және таратылу тәртібі банктік заңнамамен анықталады.
Ал Қазақстан Ұлттық Банкі болса, өз қызметінде Конституцияны, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңды, Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңды, республиканың өзге де заңнамалық актілерді, Қазақстан Республикасы Президентінің актілерді және Қазақстан Республикасы жасасқан халықаралық шарттарды (келісімдерді) басшылыққа алады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді. Қазақстан Ұлттық Банкі өз құзыретіне кіретін мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының заңдарының негізінде және оларға сәйкес барлық банктерге, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға және олардың клиенттеріне, Қазақстан Республикасының аумағындағы басқа заңды және жеке тұлғаларға міндетті күші бар нормативтік құқықтық актілерді шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік мекеме-ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға, дербес теңгерімі бар, және филиалдарымен, өкілдіктерімен және ұйымдарымен бірге бірыңғай құрылымды жасайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің функциялары Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңда келтірілген. Қазақстан Ұлттық Банкі осы Заңға және Қазақстан Республикасының банктік заңнамасына сәйкес банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қызметін реттеуге және қадағалауға қатысады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банктер желісінің жұмыс істеуі үшін жалпы жағдай жасауға және адал банктік бәсекелестік қағидаттарын іске асыруға өз үлесін қосады. Қазақстан Ұлттық Банкінің реттеуші функциялары Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің тұрақтылығын қолдауға, банк кредиторларының, салымшыларының және клиенттерінің мүдделерін қорғауға бағытталған. Егер заңнама актілерінде өзгеше көзделмесе, Қазақстан Ұлттық Банкі банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың операциялық қызметіне араласпайды.
Ұлттық Банк - Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және еліміздің банк жүйесiнiң жоғары (бірiншi) деңгейiн бiлдiредi. Ұлттық Банктің негiзгi мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Бұл ретте төмен инфляцияны және қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету арқылы Қазақстан халқының әл-ауқатын жақсарту кең ауқымдағы миссиясы болып табылады. Іс жүзінде бұл Ұлттық Банк қызметінің негізгі бағыттары тиімді ақша-кредит саясатын жүргізу және кәсіпорындар мен халыққа сапалы қаржылық қызметтер көрсететін қаржы секторының орнықтылығын қамтамасыз ету болып табылатындығын білдіреді. Заңнамаға сәйкес мыналар Ұлттық Банктің міндеттері болып табылады: мемлекеттің ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу; төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету; валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру; қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу; қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын, сондай-ақ құзыреті шегінде өзге де тұлғаларды реттеу, бақылау және қадағалау; қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың тиісті деңгейін қамтамасыз ету; ақша-кредит статистикасы және сыртқы сектор статистикасы саласында статистикалық қызметті жүзеге асыру. Сонымен қатар Ұлттық Банк Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының банкноттары мен монеталарының жалғыз эмитентi болып табылады. Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын және Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ-тың (Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры) зейнетақы активтерін сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады.
Тәуекелдерді басқару тәуекелдерді үздіксіз анықтау және бағалау, тәуекелдерге қатысты қолданылатын саясаттар мен рәсімдерге шолу жасау, оларды төмендету жөніндегі іс-қимылдарды іске асыру, тәуекелдерді мониторингтеу арқылы жүзеге асырылады. Бұл жұмысқа Ұлттық Банктің тиімді әдіснамаларымен, процестерімен және жүйелерімен қолдау көрсетіледі. Ұлттық Банктің тәуекелдерді басқару жүйесі тәуекелдерді жоюға емес, оларды басқаруға арналған және ықтимал шығындарға қарсы абсолютті емес, ақылға қонымды кепілдікті білдіреді. Ұлттық Банктің басқаруындағы активтермен операциялар көзі болып табылатын қаржы тәуекелдерін басқару оларды бағалау және тиісті лимиттер мен шектеулерді белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Нарықтық тәуекелдерді басқару шеңберінде tracking error, Value-at-Risk сияқты тәуекелдердің өлшемдеріне лимиттер мен шектеулер жүйесі айқындалды, құралдардың, эмитенттердіңконтрәріптестердің кредиттік сапасына, инвестициялау үшін рұқсат етілген құралдардың тізбесіне және портфельдер мен қосалқы портфельдерді стратегиялық бөлуге қойылатын талаптар жетілдірілді. Ұлттық Банктің алтын-валюта активтерінің, Ұлттық қордың портфельдері және Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтері бойынша кредиттік тәуекелді басқару шеңберінде 2018 жыл бойы қаржылық есептілік көрсеткіштерінің есебіне және халықаралық агенттіктер рейтингтеріне негізделген контрәріптестерге кредиттік тәуекел лимиттері қайта қаралды. Қаржы құралдары халықаралық қаржылық есептілік стандартына сәйкес Ұлттық Банктің қаржылық активтері бойынша күтілетін кредитік зиян тоқсан сайын есептелді және олар бойынша провизиялар қалыптастырылды. Осы процесс шеңберінде жыл бойы S&P Global Market Intelligence компаниясының Ұлттық Банктің контрәріптестері мен қаржы активтерінің бір көзден - S&P Global Market Intelligence алынған кредиттік рейтингтері, дефолт болу ықтималдығының мәндері туралы деректерді қолдануға негізделген әдіснамасына өту жөніндегі жұмыс жүзеге асырылды.
Ұлттық Банк Қазақстан Республикасы банктеріне белгіленетін лимиттер сипатын шектеуліден индикативтіге өзгертті және Ұлттық Банктің ішкі кредиттік рейтингтерді және банктерге индикативті лимиттерді айқындау тәртібін белгілейтін жаңа әдіснаманы әзірледі. Жаңа әдіснама банктің классикалық қаржылық көрсеткіштерін және халықаралық рейтингтік агенттіктер белгілеген кредиттік рейтингін бағалаумен қатар банк активтерінің сапасын бағалауға көңіл бөледі, банк өтімділігіне және капиталының жеткіліктілігіне талдау жасайды. Бұл көрсеткіштердің жиынтығы банктің қаржылық орнықтылығын бағалауға және банктің ішкі кредиттік рейтингін және индикативті лимитін беруге мүмкіндік жасайды, ол банкті бағалау үшін база және (немесе) қосалқы ақпарат ретінде пайдаланылуы мүмкін. Ұлттық Банкте операциялық тәуекелдерді басқару Тредвей Комиссиясының демеуші ұйымдар комитетінің (COSO) үш қорғау жолының бейімделген моделі мен қағидаттары негізінде құрылған. Әрбір қорғау жолы үшін тиісті тетік белгіленген, ол операциялық тәуекелдерді тиімді басқаруды алдын ала айқындайды. Модельдің Ұлттық Банк қызметіне бейімделуінің маңызды элементі екінші қорғау жолының күшейтілген рөлі болып табылады, ол Ұлттық Банктің қолданыстағы процестерін талдайды және бөлімшелермен бірлесіп тәуекелдерді барынша азайту жөнінде әзірленген ұсынымдарды іске асырады.
Ұлттық Банк 2018 жылы қоғамды және қаржы мекемелерін реттеушінің қызметі туралы тұрақты ақпараттандыруға, сондай-ақ нысаналы аудиториялар үшін барлық қолайлы және қолжетімді тәсілдермен диалогты қамтамасыз етуге бағытталған коммуникациялық саясат жүргізуді жалғастырды. 2018 жылы Ұлттық Банк басшылығының және құрылымдық бөлімшелер басшыларының қатысуымен 52 іс-шара өткізілді, олардың ішінде баспасөз конференциялары, брифингтер, дөңгелек үстелдер, жария тыңдаулар, мемлекеттік органдардың отырыстары, халықаралық кездесулер бар. Ұлттық Банк Төрағасының онлайн-конференциясы, қаржы нарығындағы ахуал туралы 5 баспасөз конференциясы, базалық пайыздық мөлшерлеме жөнінде, қаржы нарығындағы ахуал туралы, мемлекетішілік және халықаралық іс-шараларға қатысу қорытындылары туралы, төлем жүйелері нарығын дамыту мәселелері бойынша, Invest Online жүйесі, 7-20-25 бағдарламасы, әзірленіп жатқан заң жобалары туралы 25 тақырыптық брифинг ұйымдастырылды. Ұлттық Банктің сарапшы қоғамдастықпен өзара әрекет етуін нығайту мақсатында базалық пайыздық мөлшерлеменің деңгейін белгілеу жөніндегі шешімді және ақша-кредит саясатының ағымдағы бағыттарын түсіндіру бойынша 8 кездесу өткізілді.
2018 жылы Ұлттық Банк негізгі әріптестер - халықаралық қаржы ұйымдарымен тұрақты диалог жүргізу арқылы ұзақ мерзімді өзара пайдалы серіктестікті қалыптастыру бойынша жұмысын жалғастырды. 2018 жылы Ұлттық Банк басшылығы Дүниежүзілік банк тобының және ХВҚ Басқарушылар кеңесінің Көктемгі және Жыл сайынғы кездесулеріне қатысты. Ұлттық Банк ХВҚ келісімдері бабының IV бабына сәйкес консультациялар жүргізу үшін ХВҚ миссиясының Қазақстан Республикасына сапарын және ХВҚ-мен бірлесе отырып Өңірлік экономиканы дамыту перспективалары: Кавказ және Орталық Азия тақырыбына презентация ұйымдастырды. 2018 жылғы мамырда XI Астана экономикалық форумы шеңберінде ХВҚ-ның өңірлік кездесуі болды, онда өңірлік және жаһандық деңгейлердегі ынтымақтастық және интеграция тақырыбы талқыланды. Ұлттық Банк еліміздің қаржы секторын одан әрі дамыту үшін халықаралық қаржы ұйымдарынан техникалық көмек тарту бойынша жұмыстарды жалғастырды. 2018 жылы инфляциялық таргеттеу және болжау модельдерін жетілдіру режимі шеңберінде валюта нарығындағы өктемдіктер жүргізу мәселелері бойынша ХВҚ-дан консультациялық қызметтер алынды. Сондай-ақ негізгі макроэкономикалық индикаторларды модельдеу және болжау, капиталды шығаруға қарыс іс-қимыл, шоғырландырылған қадағалау, тәуекелге бағдарланған қадағалау және кірісті жылыстатуға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша техникалық көмек көрсетуге ХВҚ-ға қосымша өтінім берілді. Еуропа қайта құру және даму банкімен бірлесіп Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының туынды қаржы құралдарымен операцияларды реттейтін заңнамалық және нормативтік құқықтық актілерін реформалау тақырыбына техникалық көмекті іске асыру жұмысын жалғастырады.
2018 жылы ақша нарығының қолданыстағы индикаторларын қарау және жаңаларын әзірлеу жөніндегі жұмыс тобы құрылды, оның мүшелері Ұлттық Банктің, Еуропа қайта құру және даму банкінің, сондай-ақ Қазақстан қаржы нарығының өкілдері болып табылады. Жұмыс тобының мақсаты банкаралық кредиттеу нарығының индексін ақша-кредит саясатының таргеттелетін мөлшерлемесі ретінде пайдалану мүмкіндіктерін зерделеу болып табылады. 2018 жылы Ұлттық Банктің сарапшылары сатып алуды өткізу процесімен танысу үшін Швейцарияның Ұлттық Банкіне, сондай-ақ бюджеттеу тәжірибесін зерделеу үшін Италия Банкіне барды. 2018 жылғы қыркүйекте әлеуетті техникалық көмекті талқылау үшін Ұлттық Банктің делегациясы Швейцарияға сапары болды. Интеграциялық ынтымақтастықты дамыту шеңберінде Ұлттық Банк 2018 жылы ЕАЭО-ның жалпы қаржы нарығын қалыптастыру тұжырымдамасының, ЕАЭО мүше мемлекеттердегі биржаларда (сауда-саттық ұйымдастырушыларда) бағалы қағаздарды орналастыруға және айналысына өзара рұқсат беру туралы келісімнің, ЕАЭО мүше бір мемлекеттің брокерлері мен дилерлеріне басқа мүше мемлекеттердің биржаларына (сауда-саттық ұйымдастырушыларына) кіруге рұқсат беру туралы келісімнің, ЕАЭО-ның ортақ биржалық кеңістігін қалыптастыру жөніндегі жол картасының, Кредиттік тарихтардың құрамына кіретін мәліметтермен алмасу тәртібі туралы келісімнің, ЕАЭО мүше мемлекеттердің бағамдық саясаты жөніндегі консультациялық кеңес туралы келісімнің жобаларын қарады. Ұлттық Банк ЕАЭО және ТМД жанында құрылған түрлі консультативтік-кеңесші органдардың жұмысына қатысты.
Қысқасы, Қазақстан Ұлттық Банкі - Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақша-кредит саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын жалғыз орган. Ақша-кредит саясатын Қазақстан Ұлттық Банкі төмен инфляция мен ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады.
1.3 Ұлттық Банктегі талдау және зерттеу жұмысы
Ұлттық Банктегі талдау және зерттеу жұмысы ғылыми-негізделген ақшакредиттік және макропруденциялық саясатты жүргізу үшін берік іргетас құруға мүмкіндік береді және Ұлттық Банктегі адами капиталды дамытуға ықпал етеді. 2018 жылы Ұлттық Банк экономикалық зерттеулерді жүргізуді, негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамдарын әзірлеуді жалғастырды. Бұл жұмыстың нәтижелері жүйелі негізде жұмыс құжаттарында, түрлі басылымдардағы және БАҚ-тағы мақалаларда, Ұлттық Банк Төрағасының және басқа да басшыларының сөйлеген сөздерінде жарияланды. 2018 жылы Ұлттық Банк 4 болжамдық раунд өткізді, олардың барысында негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді, оның ішінде инфляцияның, орташа мерзімі перспективаның болжамдарын әзірлеу жүзеге асырылды. Әрбір болжамдық раунд және болжамаралық раундтар шеңберінде жүргізілген мұқият талдау негізінде, ішкі және сыртқы нарықтардағы ахуалды жан-жақты және нақты зерделеуді қоса алғанда, базалық мөлшерлеменің деңгейі бойынша шешімдер қабылданды.
Бұл жұмыс ақша-кредит саясатының, салық-бюджет саясатының, макроэкономикалық даму, қаржылық тұрақтылықтың, төлем жүйелерін дамытудың жекелеген аспектілерінің мәнін ашатын талдау және зерттеу материалдарын дайындауға және жариялауға себепші болды. Ұлттық Банк әрбір болжамдық раунд нәтижелері бойынша Инфляция болжамы туралы баспасөз релизін, сондай-ақ Инфляцияға шолу ресми басылымын жариялады. Бұл құжаттарда Қазақстандағы макроэкономикалық ахуалды дамыту, сыртқы талаптар, банк және ақша нарықтарын дамыту, инфляцияның орташа мерзімді перспективаға арналған болжамдары туралы ақпарат берілген. 2018 жылы Ұлттық Банк қысқа мерзімді, сол сияқты ұзақ мерзімді болжамдарды әзірлеу үшін пайдаланатын модельдік техниканы жетілдірді. Ұлттық Банкте модельдік құралды жетілдіру жұмысы ХВҚ-дан Техникалық көмек алуды қамтиды, оның негізгі мақсаты қызметкерді орташа мерзімді болжамдау мәселелеріне оқыту, Қазақстанның тоқсандық болжамдық моделіндегі теңдеулері өлшемдерінің өзектілігін тексеру, модельдің жекелеген өлшемдерін калибрлеу болды. 2018 жылы Ұлттық Банктің интернет-ресурсына ақша-кредит саясаты, макроэкономикалық көрсеткіштерді талдау, нақты секторды, төлем балансын дамыту, Қазақстанның сауда талаптары мәселелеріне арналған 3 жұмыс құжат және 5 талдау жазбасы дайындалып, жарияланды.
Зерттеу жұмыстарының нәтижелері Ұлттық Банктің Экономикалық шолу ресми басылымына жарияланды. 2018 жылы Ұлттық Банктің интернетресурсына осы басылымның 3 шығарылымы жарияланды. Ақша-кредит саясаты, экономиканың нақты секторын дамыту, макроэкономикалық даму, қаржы секторын, төлем жүйелерін дамыту мәселелері мақалалардың негізгі тақырыбы болды. 2018 жылы Ұлттық Банк Қазақстанның сыртқы секторын шолу талдамалық басылымды бірінші рет жариялады, ол Қазақстанның сыртқы факторындағы үрдістерге оларды қалыптастырудың негізгі факторларының мәнін аша отырып, оларға жүргізілген толық талдауды білдіреді. Сонымен қатар жұмыс Қазақстанның экономикасының құрылымы ұқсас елдермен және негізгі сауда әріптестерімен ағымдағы шотына сауда талаптарының ықпалын салыстырмалы талдауды қамтиды.
Ұлттық Банк сонымен қатар Қаржы нарығына шолу тоқсан сайынғы жарияланымды ресми интернет-ресурсқа орналастыруды жалғастырып отыр, оның шеңберінде қаржы нарығындағы өтімділіктің негізгі ағындарының барынша толық бейнесін нарыққа қатысушыларға ұсыну мақсатында қаржы нарығындағы негізгі үрдістерге талдау жүргізді. Ұлттық Банк кәсіпорындарға жүргізген пікіртерім шеңберінде конъюнктуралық және салалық шолулар дайындалды. Конъюнктуралық шолу басым және сәйкес келетін индикаторлар жүйелерін салу арқылы (дайын өнімге сұраныстың өзгеруі, кредиттік ресурстарға қажеттілік және қолжетімділік, айырбастау бағамының кәсіпорындардың қызметіне ықпалы) экономиканың нақты секторындағы іскерлік ахуалдың жай-күйін сипаттайды. Салалық шолу экономиканың салалары бойынша нақтылай отырып, жүргізілген конъюнктуралық талдауды білдіреді.
Осы пікіртерім нәтижелері экономикадағы іскерлік белсенділікті біртіндеп қалпына келтіруді куәландырады, бұл экономиканың барлық негізгі салаларындағы өндірістің, халықтың сұранысы мен кірістерінің өсуіне, еңбек нарығындағы ахуалдың жақсаруына мүмкіндік береді. Осы пікіртерім нәтижелері Конъюнктуралық шолу. Кәсіпорындардың экономика бойынша пікіртерімдерінің нәтижелері және Салалық конъюнктуралық шолу. Кәсіпорындардың салаларға қатысты пікіртерімдерінің нәтижелері есептерінде Ұлттық Банктің интернет-ресурсына жүйелі түрде жарияланды. Ұлттық Банк жүргізетін зерттеу және талдау жұмысы бойынша жанжақты ақпарат жүйелі негізде Ұлттық Банктің интернет-ресурсына жарияланады.
2018 жылы мемлекеттік қызметтерді көрсету бойынша қызметтің басым бағыттары мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді оңтайландыру, мемлекеттік қызметтерді көрсету тиімділігін арттыру және стандарттар мен регламенттерді әзірлеу болды. 2018 жылы Ұлттық Банк 3 954 мемлекеттік қызмет көрсетті, оның ішінде электрондық нысанда 795, оның ішінде электрондық үкімет порталы арқылы - 289, Е-лицензиялау мемлекеттік дерекқоры ақпараттық жүйесі арқылы - 506 мемлекеттік қызмет, қағаз нысанда 3 159 мемлекеттік қызмет көрсетілді. Мемлекеттік қызмет көрсетудің бизнес-процестерін оңтайландыру шеңберінде қызмет көрсету және ұсынылатын қызметтер тізбесі, қызмет көрсетуді электрондық нысанға аудару, бір мемлекеттік қызметті композиттік көрсетуге аудару мерзімдерін, сондай-ақ біржолғы парольді қолдана отырып, бір мемлекеттік қызметті көрсету мерзімдерін оңтайландыру туралы шешім қабылданды.
Оңтайландыру нәтижесінде Ұлттық Банк көрсететін қызметтер саны 46-дан 41-ге азайды, оның 27-і электрондық және қағаз нысанда, 8-і - тек электрондық нысанда, 6-ы - тек қағаз нысанда көрсетіледі, оның ішінде 2-уі 2019 жылғы 1 шілдеден бастап алып тасталады. Сонымен қатар мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді алу үшін ұсынылатын құжаттар тізбесін 38,4%-ға қысқарту; 23 мемлекеттік көрсетілетін қызметтің қызмет көрсету мерзімін 60%- ға дейін қысқарту болжанады. Тәуелсіз зерттеу орталығы өткізген қоғамдық мониторингтің нәтижелері бойынша Ұлттық Банк көрсеткен мемлекеттік қызметтерге қанағаттану деңгейі 87,9%, орташа балл - 5-тен 4,87 болды. Қоғамдық мониторингке қатысқан мемлекеттік органдар рейтингінде Ұлттық Банк жетекші орында тұр.
2. Қазақстан Ұлттық Банкінің экономиканы ақша-кредит реттеудегі рөлін бағалау
2.1 Ұлттық Банктің ақша-кредит саясатының құралдары
Ақша-кредит саясатының құралдары елдегі ақша массасын өзгерту үшін Орталық Банктің иелігінде болатын белгілі бір левереджді білдіреді. Тарихи тұрғыдан ақша-несие саясатының тікелей және жанама құралдары баяғы кездерден бері кең қолданысқа ие. Тікелей құралдарға экономикалық стандарттар мен орталық банк белгілеген банктер қызметіне қатысты шектеулер, сондай-ақ банк қызметін бақылау (қадағалау) кіреді. 1970 жылдардың аяғы мен 1980 жылдардың ортасында көптеген дамыған елдер жанама құралдарды белсенді қолдана бастады және бүгінгі күнде Қазақстан олардың арттарынан қалмайды.
Қажетті сақтық қорлар саясаты және резервке қойылатын талаптар ҚР Ұлттың Банкінің маңызды құралдарының бірі болып табылады. Қазіргі уақытта ең төмен сақтық қорлар - бұл барлық несие ұйымдары, әдетте, банктердің кассасындағы қолма-қол ақша түрінде немесе орталық банктегі депозиттер түрінде немесе орталық банк анықтайтын басқа да өтімді нысандарда болуы қажет ең өтімді активтер. Резервтік талаптардың нормативі пассивті (депозиттер) немесе белсенді (несиелік инвестициялар) операциялардың абсолютті (көлем) немесе салыстырмалы (өсім) көрсеткіштеріне минималды резервтердің белгіленген пайыздық мөлшері болып табылады. Стандарттарды қолдану әсер етудің жалпы (міндеттемелердің немесе қарыздардың барлық мөлшерін белгілеу) және таңдамалы (олардың белгілі бір бөлігіне) сипатына ие болуы мүмкін.
Ең төмен сақтық қорлар екі негізгі функцияға жауапты. Біріншіден, олар өтімді резервтер ретінде коммерциялық банктердің клиенттер салымдары бойынша міндеттемелерін қамтамасыз ету ретінде қызмет етеді. Міндетті сақтық қор коэффициентті кезең-кезеңімен өзгерту арқылы орталық банк экономикалық жағдайға байланысты коммерциялық банктердің өтімділік деңгейін ең төмен қолайлы деңгейде ұстап отырады. Екіншіден, ең төмен сақтық қорлар - бұл елдегі ақша массасын реттеу үшін Ұлттық Бану пайдаланатын құрал. Сақтық қорлардың нормативін өзгерту арқылы Ұлттық Банк коммерциялық банктердің белсенді операцияларының көлемін (негізінен олар берген несиелер көлемін) және, сәйкесінше, олардың депозиттер шығару мүмкіндігін реттейді. Егер олардың орталық банктегі резервтері белгіленген нормадан асып кетсе, несиелік ұйымдар несие операцияларын кеңейте алады. Айналымдағы ақшаның (қолма-қол ақшаның) көлемі жедел қажеттіліктен асып кетсе, Ұлттық Банк шегерімдердің нормаларын, яғни Ұлттық Банктегі резервтік қорлардың пайыздық мөлшерін көбейту арқылы несиені шектеу саясатын жүргізеді. Осылайша, ол банктерді белсенді операциялар көлемін азайтуға мәжбүр етеді. Қажетті резервтік коэффициенттің өзгеруі несие ұйымдарының кірістілігіне әсер етеді. Талап етілетін резервтердің өсуі жағдайында пайда тапшылығы байқалады, сондықтан көптеген Батыс экономистерінің пікірінше, бұл әдіс инфляцияға қарсы тиімді әдіс болып табылады.
Бұл әдістің кемшілігі, кейбір институттар, негізінен шамалы салымдары бар мамандандырылған банктер үлкен ресурстарға ие коммерциялық банктерге қарағанда басымдықты жағдайға ие. Соңғы бір жарым-екі онжылдықта ақшаны реттеудің осы әдісінің рөлі айтарлықтай төмендеді. Бұған дәлел барлық жерде (батыс елдерінде) талап етілетін резервтер коэффициентінің төмендеуі және тіпті депозиттердің жекелеген түрлері үшін оның жойылуы байқалады.
Ақша резервтері мөлшерлемесінің төмендеуі ақша мультипликаторының ұлғаюына әкеліп соғады, сондықтан белгілі бір резервтер саны қолдау көрсете алатын ақша массасының көлемін арттырады. Егер орталық банк резервтік коэффициентті жоғарылатса, бұл банктердің артық резервтерінің азаюына және ақша массасының мультфильмдік азаюына әкеледі. Бұл процесс өте жылдам. Резервтік нормативтерді ұлғайту туралы шешімге қол қойылғаннан кейін әр банк өз резервтерінің жеткіліксіздігін бірден анықтайды. Ол тез арада өзінің бағалы қағаздарының бір бөлігін сатады және қарыздардың қайтарылуын талап етеді.
Ақша-несиелік саясаттың бұл құралы ең күшті болып табылады, өйткені ол бүкіл банк жүйесінің негіздеріне қатысты. Бұл соншалықты күшті, іс жүзінде оны ашық нарықтағы сияқты, күн сайын емес, бірнеше жыл сайын қолданады.
Сонымен қатар, Ұлттық Банктің құралдарына Коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру кіреді. Қайта қаржыландыру термині несиелік мекемелердің орталық банктен қаражат алуын білдіреді. Орталық банк коммерциялық банктерге несие бере алады, сондай-ақ олардың портфельдеріндегі бағалы қағаздарды қайта санауы мүмкін (әдетте вексельдер).
Вексельдерді қайта есептеу ұзақ уақыттан бері Батыс Еуропаның орталық банктерінің ақша-несие саясатының негізгі әдістерінің бірі болып келеді. Орталық банктер вексель бойынша белгілі бір талаптарды қойды, олардың негізгісі қарыздың сенімділігі болды.
Вексельдер дисконттау жалақысы бойынша қайта есептеледі. Бұл мөлшерлеме ресми дисконттау жалақысы деп те аталады, ол әдетте несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемеден (қайта қаржыландыру) төменгі жағынан аз мөлшерде (Еуропада 0,5-2 пайыздық пунктке) айырмашылығы бар. Орталық банк қарызды коммерциялық банкке қарағанда төмен бағамен сатып алады.
Егер орталық банк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Жақанов Ерасыл Бауыржанұлы
Экономиканы ақша-несиелік реттеу
мамандығы 5В050900 Қаржы
Ғылыми жетекшісі,
э.ғ.к., доцент Ельчибекова А.А.
Қарағанды 2020
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Ақша-несиелік реттеудің теориялық аспектілері 5
1.1 Ақша-несиелік реттеу негіздері, мақсаттары мен объектілері 5
1.2 Ұлттық Банк - елдің орталық банкі 9
1.3 Ұлттық Банктегі талдау және зерттеу жұмысы 14
2. Қазақстан Ұлттық Банкінің экономиканы ақша-кредит реттеудегі рөлін бағалау 16
2.1 Ұлттық Банктің ақша-кредит саясатының құралдары 16
2.2 Ақша-несие саясатының құралдарын талдау 20
2.3 Ұлттық Банктің 2000-2020 жылдардағы ақша-кредит саясатын талдау 25
3. Қазақстан Республикасының 2020 жылға арналған ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын анықтау 36
3.1.Дамыған елдер ақша-несие саясатының ерекшеліктері 36
3.2 Нұрбанк АҚ 2014-2018 жылдардағы ақша-кредит саясатын талдау 63
3.3 Қазақстан Республикасының ақша-кредит саясатын жетілдіруге бағытталған қадамдар 68
Қорытынды 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
Қосымша 76
Кіріспе
Барлық елдер инфляция, жұмыссыздық, экономика саласындағы дағдарыстар сияқты мәселелерге тап болды. Мемлекеттік саясат тауарлар мен қызметтерде тұрақты бағаларға қол жеткізу, халықтың толыққанды жұмыспен қамтылуын қадағалау, өндіріс көлемінің ұлғаюы және тұтастай алғанда елдегі экономикалық жағдай ақша-кредит реттеу деп аталатын айналымдағы ақша көлеміне әсер етеді.
Бүгінгі күнде ақша-несиелік реттеу қоғамда несие мен ақша айналымына тікелей әсер ететін күрделі механизм болып есептелгендіектен осы мәселе экономика саласының ең өзекті мәселелерінің біріне айналды. Бұның негізі осы құбылыстың ел экономикасындағы маңызды рөл атқаруында. Соңғы онжылдықта бүкіл әлемде ақша-несие саясаты айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Қазіргі кезде дамыған елдердің барлығы дерлік инфляциялық нысаналау тәсілін қолданады немесе бағаның тұрақтандырылуын негізге алады.
Экономикалық реттеу үдерісінде мемлекет ақшалай операцияларды кеңінен қолданады. Қаржы механизмі секілді олар да екі тұрғыдан қарастырылады. Бір жағынан, бұл шаралар экономикалық саясаттың барлық кешенінің ажырамас бөлігі болып табылады, бірақ екінші жағынан несиелік реттеу мемлекеттің экономикаға араласуының өзіндік құралы ретінде қызмет етеді.
Несиелік ақша мен оның туынды құралдарының енгізілуімен бұрынғы ақша жүйесі өзінің жұмысын тоқтатты, ол өзгеше жүйемен алмастырылуынатура келді. Ақша жүйесі несиелік және есеп айырысу қатынастарының, несие берудің нысандары мен әдістерінің жиынтығы, ақша ұсынысы мен сұранысын реттейтін қаржы-несие мекемелері, айналыстағы көп ақша болып табылады. Институционалдық тұрғыдан қарағанда ақша-несие жүйесі ақша-қаржы институттарының (орталық банк, банк жүйесін ұсынатын коммерциялық банктер) және мамандандырылған несие-қаржы институттарының (белгілі бір қаржы-несиелік операцияларды жүзеге асыратын мекемелер: инвестициялар, ипотека, экспорт-импорт), банктер, жинақ кассалары, несиелік кооперативтер, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, ломбардтар) рнетінде алынады.
Ақша жүйесінің қызметі күрделі және шексіз көп: ақша нарығын дамытуды басқарады, капиталды қалыптастырады және оның ағымын бір экономикалық сектордан екіншісіне ауыстырып, инвестициялық климатты анықтайды және инвестициялық белсенділікке әсер етеді, ақша айналымындағы ойын ережелерін белгілейді, өндіріс құрылымын және жиынтық сұранысты анықтайды, экономикалық тепе-теңдіктің компоненттеріне әсер етеді.
Ақша-несиелің саясаттың іс-шаралар жиынтығы (ол негізінен ақша көлемінің өзгеруін реттейді), несиелік саясат (несие көлемін, пайыздық мөлшерлемелерді және несие капиталы нарығының басқа көрсеткіштерін реттеуге бағытталған) ақша-несие саясатының атауын алды. Ақша-несие саясаты айналыстағы ақшаның саны мен құнына әсер ету үшін Орталық Банк жүргізетін мемлекеттік экономикалық саясаттың бір бөлігін білдіреді. Ұлттық Банк ақша-несие саясатын баға тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады. Өз мақсатына қол жеткізу үшін Ұлттық Банк ақша-несие саясатын инфляциялық нысаналау режімінде қызмет етеді, бұл режімге өту 2015 жылы 20 тамызда жарияланды.
1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан жоспарланған жүйеден нарықтық ұстанымдарға көшуіне байланысты экономиканың бағытын өзгерту қажеттілігі туындады. Бірінші кезекте жекешелендіру, бағаны ырықтандыру және бәсекелестік орта құру қажет болды. КСРО-ның ыдырауы, 90-шы жылдардың бірінші жартысындағы бұрыннан бері келе жатқан экономикалық байланыстардың құлдырауы ел экономикасының барлық салаларындағы терең дағдарысқа әкелді.
Басқарудың жаңа тетіктеріне көшу арқылы ақша нарығы экономиканың жағдайына едәуір әсер етуде. Ұзақ уақыт бойы Қазақстанда нарықтық қатынастар болмаған әкімшілік-жоспарлау жүйесі үстемдік етті және Мемлекеттік банктің монополиясы алынып тасталынды. Сонымен қатар, ақша-несиелік реттеу іс жүзінде болған жоқ, алайда ол бүкіл әлемде белсенді қолданылысқа енгізіліп, оның құралдары мен оларды қолдану әдістері жетілдіріліп отырды. Нарыққа көшу Қазақстан Республикасы үшін жаңа реттеуші құралдарды, оның ішінде ақша-несие құралдарын толығымен енгізуді талап етті. Алайда, ішкі жағдайлардың ерекшелігі дәстүрлі әдістерді тиімді қолдануға мүмкіндік бермеді. Ақша-несиелік реттеудің тиімділігі қаржы ресурстарын ұтымды басқаруға және сол арқылы ең тиімді инвестициялық саясатты жүзеге асыруда шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында капиталдың толып кетуін қамтамасыз етуге негізделген.
2019 жылғы 1 тамызда ҚРҰБ операциялары бойынша ашық позиция 3,8 трлн теңге тең (болды (корреспонденттік шоттар есебісіз), бұл барлық ақша массасынан 19%-ды немесе ІЖӨ-ден 6%-ды (2018 жыл) құрайды. 2018 және 2019 жылдары ҚРҰБ ноттары теңгемен өтімділікті алудың негізгі құралы болып қалады. Сондай-ақ, теңгемен өтімділіктің елеулі бөлігі ҚРҰБның корреспонденттік шоттарында және депозиттерінде болды. 2018 және 2019 жылдары ҚРҰБ-ның банктермен жасаған валюталық-пайыздық своптарын өтеу жүргізілді, бұл айналыстағы теңгемен өтімділікті ішінара қысқартты.
Ұлттық валюта бағамына әсер ететін негізгі факторлар ағымдағы шот және қаржы шоты болып табылады. 2018 жылдың соңына қарай - 2019 жылдың басында төрт жылда алғашқы рет ағымдағы шот мемлекеттік сектор, атап айтқанда, ҰҚ-тан трансферттер есебінен басым қаржыландырылған тапшылықтан шықты. Ағымдағы шоттың жақсаруы халықаралық резервтер көлемінде елеулі өзгерістерсіз сыртқы қаржыландыруға қажеттілікті төмендетуге мүмкіндік берді.
2018 - 2019 1Ж экономикалық белсенділіктің жандануымен бірге кредиттік белсенділік те қалпына келді. Негізінен, жақсы капиталдандырылған банктермен қамтамасыз етілген экономикаға кредит беру көлемінің өсуі байқалды. Несие портфелі ипотекалық және кепілсіз кредиттеудің өсуі және проблемалық қарыздардың қысқаруы және дәрменсіз банктерді жүйеден шығару нәтижесінде корпоративтік портфельдің қысқаруы есебінен жеке портфельдің жоғары өсуі аясында шамалы өсті. 2019 1Ж қорытындысы бойынша несие портфеліндегі жеке кредиттердің үлесі 40%-ға жетті.
Осы дипломның басты мақсаты- Қазақстандық ақша-несиелік реттеу жүйесін зерттеу, басқа елдермен салыстыру және оны жетік дамуына ұсыныс беру болып табылады. Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасындағы экономикалық салада туындайтын мәселелерден туындайды. Мемлекет тарапынан тиімді ақша-несие саясатын жүргізу коммерциялық банктердің несиелік қызметіне тікелей әсер етіп, экономикаға несие беруді кеңейту немесе азайтуды реттейді және ішкі экономиканың тұрақты дамуын, ақша айналымын күшейтуді және ішкі экономикалық процестердің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасында ұлттық валюта енгізілген кезден бастап жүргізілген тәуелсіз ақша-несие саясатының мүмкіндіктерін еске ала отыру бүгінгі күнде өте маңызды.
1. Ақша-несиелік реттеудің теориялық аспектілері
1.1 Ақша-несиелік реттеу негіздері, мақсаттары мен объектілері
Экономиканы ақша-несиелік реттеу мемлекеттің макроэкономикалық саясатының құрамдас бөлігі және экономикалық процестерге мемлекеттің әсер етуінің негізгі құралдарының бірі болып табылады.
Экономиканың тиімді дамуының қажетті шарттарының бірі - бұл іскерлік белсенділікке, жиынтық сұранысқа, несие нарығының жай-күйіне әсер етуге, коммерциялық банктердің қызметін бақылауға және ақша айналымын тұрақтандыруға қол жеткізуге мүмкіндік беретін ақша-несиелік реттеудің нақты механизмін қалыптастыру болып табылады.
Ақша-несиелік реттеу- қаржы-несиелік реттеудің негізі, бұған несие жүйесі арқылы жүзеге асырылатын және несие капиталы мен ақшаны басқарудың нарықтық ахуалын өзгертуге бағытталған шаралар жиынтығы кіреді. Оның негізгі мақсаттары - тұрақты экономикалық өсімге қол жеткізу, жұмыссыздық пен инфляцияны төмендету, төлем балансын теңдестіру.
Ақша-несиелік реттеудің қосалқы мақсаттарын бірнеше жеке-дара топтарға жіктеуге болады. Экономикалық жүйені қамту дәрежесі бойынша ақша-несие саясатының міндеттері:
- экономиканы мемлекеттік реттеу әдістерінің жиынтығы ретінде барлық экономикалық саясатқа тән ортақ мақсаттар: өндірістің тұрақты өсуі, жұмыс күшінің толық жұмыспен қамтылуы, тұрақты бағалар, төлемнің оң сальдосы;
- экономиканы мемлекеттік реттеудің осы әдісіне ғана тән нақты мақсаттар: ішкі ақша нарығындағы пайыздық мөлшерлеменің тұрақтылығы, ұлттық қаржы нарығының жекелеген сегменттеріндегі баланс, ішкі валюта нарығының тұрақтылығы.
Іс-әрекет шекарасындағы ақша-несие саясатының міндеттері:
- ішкі мақсаттар: өндірістің тұрақты өсуі, ұлттық ақша бірлігінің ішкі тұрақтылығы, жұмыс күшінің толық жұмыспен қамтылуы, ішкі ақша нарығындағы пайыздық мөлшерлеменің тұрақтылығы, белгілі бір деңгейдегі тепе-теңдік;
- ұлттық қаржы нарығының сегменттері;
- сыртқы мақсаттар: ұлттық ақша бірлігінің сыртқы тұрақтылығы, төлем балансының оң сальдосы, ішкі валюта нарығының тұрақтылығы.
Ақша-кредит саясатының орталық банктің әсер ету (қол жеткізу) дәрежесі бойынша міндеттері:
- тікелей мақсаттар: тұрақты бағалар, төлем балансының оң сальдосы, ішкі ақша нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің тұрақтылығы, ұлттық қаржы нарығының жекелеген сегменттеріндегі баланс, тұрақтылық
ішкі валюта нарығы;
- жанама мақсаттар: өндірістің тұрақты өсуі, толық жұмыспен қамту.
Негізгі объектілері ретінде төмендегілер көрсетіледі:
айналымдағы ақша көлемі мен оның құрылымы;
ақша айналымының жылдамдығы және экономиканың ақшаға қанығу деңгейі;
қолма-қол ақша айналымына қатысушыларға, оның ішінде банк жүйесінде берілген несиелер көлемі;
ақшалай (банктік) анимациондық коэффициенттер;
-ақша ағындарына қатысушылардың ақшалай кірістерінің және шығыстарының көлемі мен құрылымы;
ұлттық валютаның бағамы.
Осыған қоса, ақша-несиелік реттеудің объектілері ақша ұсынысы мен сұранысы болып табылады. Ақшаға деген сұраныс функциясы монетарлық органдар тікелей басқара алмайтын көптеген факторлардың әсерінен қалыптасады, олар сұраныстың қалыптасуына жанама әсер етеді және ақшаны реттеудің тетіктерін таңдай отырып, ақшаға деген сұраныс функциясын ескереді.
Ақша массасын керісінше ақша-несие органдары және әсіресе Орталық банк бақылауға алады. Бірақ Орталық банктің толық бақылауында - бұл тек ақша базасы болып келеді. Ақша көлемі және оның Ml, M2 және M3 жеке агрегаттарының қалыптасуы Орталық банктің, коммерциялық банктердің және банктік емес сектордың өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Сонымен қатар, Орталық банктің ақша массасына әсерінің тиімділігі ақша базасы мен ақша агрегаттарын байланыстыратын берілу механизміне байланысты.
2018 - 2019 жылдары ҚРҰБ ақша-кредит саясатын инфляциялық таргеттеу және өзгермелі айырбастау бағамы қағидаттарына сәйкес жүргізуін жалғастырды. Инфляция 2018 жылы 5,3%-ға дейін, 2019 жылғы 1 жарты жылдықтың аяғында 5,4%-ға дейін төмендеуін жалғастырды, бірақ дисинфляция қарқыны бәсеңдеді, ал инфляция құрамдас бөліктерінің құбылмалылығы мен қалдық тәуекелдер жоғары болып қалды, ол қырағылықты сақтауды және базалық мөлшерлеме мен 3,0 - 3,5 п.т. төмен емес инфляция болжамы арасындағы ең төменгі спредті қолдауды талап етті.
Ақша-кредит саясатының пайыздық және кредиттік арналар арқылы жиынтық сұранысқа әсер етуі институционалдық және құрылымдық факторлардың жанында тежелді. Сұранысты кредиттік арна арқылы кеңейту мүмкіндігі саудаланбайтын сектор ұсынған және жоғары борыш жүктемесі бар корпоративтік сектордың жоғары кредиттік тәуекелімен, сондай-ақ банктердің кредиттік тәуекелді сіңіру бойынша шектеулі мүмкіндіктерімен шектелген.
2018 жылы ақша-кредит саясаты инфляциялық таргеттеу және еркін өзгермелі айырбастау бағамы қағидаттарына негізделді және инфляция бойынша орташа мерзімді мақсатқа қол жеткізуге бағытталды. Инфляция бойынша нысаналы дәліз 2018 жылдың соңында 5-7% шегінде айқындалды. 2017 жылы Қазақстандағы экономика ахуалын жақсартуға ықпал еткен үрдістер 2018 жылдың басында да жалғасты. Осыған орай бірінші жартыжылдықта базалық мөлшерлеме бойынша шешімдер көбінесе экономикалық ахуалдың оң дамуын күтулеріне себепші болды. Қазақстан үшін сыртқы нарықтарда қолайлы сауда талаптарын және негізгі сауда әріптестері елдеріндегі ахуалды сақтауға ақша-кредит саясатының жеңілдетілуі әсер етті. Тұтастай алғанда инфляцияның болжамды және нысаналы серпіні бір-біріне сәйкес келді.
Ұлттық Банк шілдеде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарын Clearstream халықаралық есеп айырысу жүйесінде есептелетін бағалы қағаздардың тізіміне қосу жөніндегі жобаны сәтті іске асырды, бұл халықаралық инвесторлардың Қазақстан қор нарығына кіруін айтарлықтай жеңілдеткенін білдіреді. Жобаның сәтті аяқталуы Қазақстанда қаржы нарығының дамуындағы жаңа кезеңінің бастамасы болды және қазақстанның мемлекеттік облигацияларына шетелдік инвесторлар тарапынан сұраныстың ұлғаюына, олардың сыртқы нарықтағы өтімділігі мен тартымдылығының артуына ықпал ететін болады. Бұл бастама ұзақ мерзімді қорландыру көздерін кеңейтуге, мемлекет үшін қарыз алу құнын төмендетуге мүмкіндік береді, кірістілік қисығының қалыптасуына және Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының ары қарай дамуына оң әсерін тигізеді. 2018 жылғы қыркүйекте Қазақстан қор биржасымен бірлесіп валюта нарығын Т+1 есеп айырысу жүйесіне көшіру жүзеге асырылды. Нәтижесінде теңгенің АҚШ долларына ресми бағамы Т+1 есеп айырысу мерзімдерімен негізгі және қосымша сессиялардың қорытындысы бойынша орташа биржалық бағамның негізінде белгілене бастады. 2018 жылғы қазанда өтімділікті басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында Ұлттық Банктің қысқа мерзімді ноттары Т+2 жүйесі бойынша орналастырыла бастады. Бұл жүйе халықаралық тәжірибеге сәйкес келеді және әлемдік қаржы нарықтарында бағалы қағаздармен операциялар жүргізу кезінде стандарт болып табылады. Валюта нарығы мен бағалы қағаздар нарығында кейінге қалдырылған төлемдермен есеп айырысу жүйесін ендіру банк секторының өтімділігін болжау жүйелерін жетілдіруге ықпал етеді, шетелдік капитал ағынының, оның ішінде Clearstream бірге іске қосылған халықаралық арна аясында ұлғаюына алдын ала жағдайлар жасайды.
Пайыздық мөлшерлемелерді басқарудағы үш жарым жыл ішінде кірістіліктің тәуекелсіз қисығының бір жылға дейінгі мерзімде ақша нарығы мөлшерлемелеріне әсері айтарлықтай жақсарды, мұнда ҚРҰБ ноттары негізгі құрал болды, сұранысты ерікті инвесторлар ұсынды, ал белсенділік салыстырмалы түрде жоғары. Бір жылға дейінгі мерзімдегі кірістілік ақша-кредит саясаты бойынша мынадай шешімдерді көрсетті: 2018 жылғы 1-тоқсанның аяғына дейін жеңілдету, 2018 жылғы 2-тоқсанда қатаңдату және 2019 жылғы жазда ҚРҰБ теңгедегі міндеттемелерінің орташа мерзімділігін ұзарту. Бірақ бір жылдан асатын мерзімде нарық өтімсіз, ал мөлшерлемелердің қысқа мерзімді мөлшерлемелерге әсері жоқ болып қалады. Жүргізіліп отырған мөлшерлемелер саясатының айқындылығын арттыруға қарамастан ақша нарығы мөлшерлемелерінің трансмиссиясы мерзімді қорлар нарығына шектеулі болып қалады.
Экономикаға тұрақты кредит аясында жиынтық сұранысты қалыптастырудың және инфляцияның шешуі факторы бекітілген саясат болып қалды, ол 2017 және 2018 жылдардағы шоғырландырудан кейін 2019 жылы жеңілдетілді.
Ұлттық валютаның тұрақты құнын қолдау ҚРҰБның негізгі міндеті болып, ал айырбастау бағамының арнасы пайыздық мөлшерлемелер саясаты трансмиссиясының негізгі арнасы болып қалды. ҚРҰБ өзгермелі айырбастау бағамы саясатын ұстанды, ал оның валюталық нарыққа қатысуы барынша төмен болып отыр. USDKZT құбылмалылығы 2018 жылдың 2-жартыжылдығында және 2019 жылғы 1-тоқсанда төмендеді, бірақ 2019 жылғы 1-жартыжылдығының соңына қарай ішінара қалпына келді. Алайда, валюта нарығы салыстырмалы түрде кішігірім, оның тиімділігі төмен болып қалады, ал оның қатысушыларының ашық валюталық позицияларды иеленудегі дайындығы мен мүмкіндігі шектеулі болып қалады.
2019 жылғы желтоқсан - 2020 жылғы ақпанда ішкі валюта нарығына Covid-19 коронавирус пандемиясының әлемдік экономикаға теріс әсерінен қорқу жағдайында сыртқы сектордағы құбылмалылықтың жоғарылауы әсер етті. Сонымен қатар, жағдайды тұрақтандыруға бейрезиденттер тарапынан мемлекеттік бағалы қағаздарға портфельдік инвестициялардың ағылып келуі түріндегі шетел валютасының қосымша көздері және Ұлттық қордың кепілдендірілген трансферттерді бөлуге арналған валюталық активтерді айырбастау операциялары ықпал етті. Наурыздың басында ОПЕК+ мүше елдердің мұнай өндіруді азайту туралы мәміленің талаптары бойынша келіспеушіліктеріне байланысты сыртқы тауарлық және қор нарықтарында ахуал нашарлады, бұл ішкі валюта нарығына қысым жасады.
2020 жылғы қаңтар-ақпан айларында халықаралық қаржы және тауар-шикізат нарықтарында құбылмалылықтың жоғарылауы байқалды. Мұнай бағасы 2019 жылдың соңында барреліне 66 АҚШ долларынан 2020 жылғы ақпанда барреліне 50,5 АҚШ долларына дейін 23,5%-ға төмендеді. Әлемдік экономикалық өсудің ықтимал баяулауы туралы алаңдаушылықтың артуы Қазақстанның сауда серіктестері - елдердің валюталарына әсер етті. Қарастырылып отырған кезең үшін (2020 жылғы қаңтар - ақпан) Ресей рублі АҚШ долларына қатысты 8,2%, еуро - 1,7%, юань - 0,4% әлсіреді. Ішкі факторлар сыртқы келеңсіз әсерлердің нәтижесін теңестірді. 2019 жылғы желтоқсаннан бастап 2019 жылғы желтоқсаннан бастап әлемдік инвесторлардың теңге бағалы қағаздарына салуы нәтижесінде шетел валютасының ағылып келуі байқалды. Бейрезиденттердің Ұлттық Банктің ноттарына портфельдік инвестициялары 2019 жылғы қыркүйектің соңындағы 61,8 млрд теңге немесе 159,3 млн АҚШ долларымен салыстырғанда 2020 жылғы ақпанның соңында 273 млрд теңе немесе 716,0 млн АҚШ долларын құрады. Ұлттық қордың валюталық активтерін кепілдендірілген трансферттерге айырбастау операциялары тағы бір валюта көзі болды. 2020 жылғы қаңтар-ақпанда трансферт бөлу үшін Қазақстан қор биржасындағы айырбастау көлемі 951,9 млн АҚШ долларын немесе 360,9 млрд теңгені құрады. Теңгені қосымша қолдау экспортшылардың салық міндеттемелерін өтеу үшін валюталық түсімдерін сатуы арқылы жүзеге асырылды.
1.2 Ұлттық Банк - елдің орталық банкі
Қазақстан Ұлттық Банкі - мемлекеттің ақша-несие саясатын, төлем жүйелерінің жұмыс жасауын және дамуын қамтамасыз ететін, валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыратын, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектесетін және мемлекеттік статистика жүргізетін, сондай-ақ мемлекеттік реттеуді, бақылауды және жүзеге асыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік орган. қаржы нарығын, қаржы ұйымдарын және басқа тұлғаларды және қаржы құқығы саласындағы қадағалауды жүзеге асыруға бағытталған.
Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасындағы баға тұрақтылығын қамтамасыз ету. Өз мақсатына жету үшін Қазақстан Ұлттық Банкінің келесі міндеттері бар:
1) мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және іске асыру;
2) төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесінің тұрақтылығына ықпал ету.
Ұлттық Банк баға тұрақтылығымен, яғни инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұрумен айналысады. Төмен инфляция халықтың сатып алу қабілеттілігін сақтауға, экономикалық тұрақсыздықты төмендетуге, өндіріске ұзақ мерзімді инвестициялардың өсуіне ықпал етеді және экономикалық өсуге және халықтың әл-ауқатын жақсартуға жақсы ықпал етеді. 2016-2017 жж. Ұлттық Банктің жылдық инфляция дәлізі 6-8% деңгейінде болды. 2018 жылдан бастап орташа мерзімді инфляцияға қол жеткізу стратегиясының бөлігі ретінде нысаналы параметрлер азаяды. Инфляциялық мақсаттар келесі деңгейде белгіленді: 2018 жылдың аяғында 5-7%, ал 2019-2021 жылдары 4-6% құрады.
Ұлттық Банк ақша-несие саясаты бойынша шешімдер қабылдау үшін талдау және болжау жүйесін енгізеді. Бұл процестің түпкілікті нәтижесі инфляция және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамдары болады, олардың негізінде ақша-кредит саясатының одан әрі жүргізілуіне ұсыныстар жасалады.
Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банк жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді. Ал екінші деңгейге өзге коммерциялық банктер кіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз құзыреті шегінде Орталық Банктермен және басқа елдердің банктерімен қатынастар құруда, халықаралық банктерде және басқа да қаржы-несиелік ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүдделерін білдіреді. Екінші деңгейдегі банктердің түрлері, құқықтық мәртебесі, құрылуы, жұмыс істеуі және таратылу тәртібі банктік заңнамамен анықталады.
Ал Қазақстан Ұлттық Банкі болса, өз қызметінде Конституцияны, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңды, Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңды, республиканың өзге де заңнамалық актілерді, Қазақстан Республикасы Президентінің актілерді және Қазақстан Республикасы жасасқан халықаралық шарттарды (келісімдерді) басшылыққа алады.
Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді. Қазақстан Ұлттық Банкі өз құзыретіне кіретін мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының заңдарының негізінде және оларға сәйкес барлық банктерге, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға және олардың клиенттеріне, Қазақстан Республикасының аумағындағы басқа заңды және жеке тұлғаларға міндетті күші бар нормативтік құқықтық актілерді шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік мекеме-ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға, дербес теңгерімі бар, және филиалдарымен, өкілдіктерімен және ұйымдарымен бірге бірыңғай құрылымды жасайды.
Қазақстан Ұлттық Банкінің функциялары Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңда келтірілген. Қазақстан Ұлттық Банкі осы Заңға және Қазақстан Республикасының банктік заңнамасына сәйкес банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қызметін реттеуге және қадағалауға қатысады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банктер желісінің жұмыс істеуі үшін жалпы жағдай жасауға және адал банктік бәсекелестік қағидаттарын іске асыруға өз үлесін қосады. Қазақстан Ұлттық Банкінің реттеуші функциялары Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің тұрақтылығын қолдауға, банк кредиторларының, салымшыларының және клиенттерінің мүдделерін қорғауға бағытталған. Егер заңнама актілерінде өзгеше көзделмесе, Қазақстан Ұлттық Банкі банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың операциялық қызметіне араласпайды.
Ұлттық Банк - Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және еліміздің банк жүйесiнiң жоғары (бірiншi) деңгейiн бiлдiредi. Ұлттық Банктің негiзгi мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Бұл ретте төмен инфляцияны және қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету арқылы Қазақстан халқының әл-ауқатын жақсарту кең ауқымдағы миссиясы болып табылады. Іс жүзінде бұл Ұлттық Банк қызметінің негізгі бағыттары тиімді ақша-кредит саясатын жүргізу және кәсіпорындар мен халыққа сапалы қаржылық қызметтер көрсететін қаржы секторының орнықтылығын қамтамасыз ету болып табылатындығын білдіреді. Заңнамаға сәйкес мыналар Ұлттық Банктің міндеттері болып табылады: мемлекеттің ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу; төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету; валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру; қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу; қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын, сондай-ақ құзыреті шегінде өзге де тұлғаларды реттеу, бақылау және қадағалау; қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың тиісті деңгейін қамтамасыз ету; ақша-кредит статистикасы және сыртқы сектор статистикасы саласында статистикалық қызметті жүзеге асыру. Сонымен қатар Ұлттық Банк Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының банкноттары мен монеталарының жалғыз эмитентi болып табылады. Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын және Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ-тың (Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры) зейнетақы активтерін сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады.
Тәуекелдерді басқару тәуекелдерді үздіксіз анықтау және бағалау, тәуекелдерге қатысты қолданылатын саясаттар мен рәсімдерге шолу жасау, оларды төмендету жөніндегі іс-қимылдарды іске асыру, тәуекелдерді мониторингтеу арқылы жүзеге асырылады. Бұл жұмысқа Ұлттық Банктің тиімді әдіснамаларымен, процестерімен және жүйелерімен қолдау көрсетіледі. Ұлттық Банктің тәуекелдерді басқару жүйесі тәуекелдерді жоюға емес, оларды басқаруға арналған және ықтимал шығындарға қарсы абсолютті емес, ақылға қонымды кепілдікті білдіреді. Ұлттық Банктің басқаруындағы активтермен операциялар көзі болып табылатын қаржы тәуекелдерін басқару оларды бағалау және тиісті лимиттер мен шектеулерді белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Нарықтық тәуекелдерді басқару шеңберінде tracking error, Value-at-Risk сияқты тәуекелдердің өлшемдеріне лимиттер мен шектеулер жүйесі айқындалды, құралдардың, эмитенттердіңконтрәріптестердің кредиттік сапасына, инвестициялау үшін рұқсат етілген құралдардың тізбесіне және портфельдер мен қосалқы портфельдерді стратегиялық бөлуге қойылатын талаптар жетілдірілді. Ұлттық Банктің алтын-валюта активтерінің, Ұлттық қордың портфельдері және Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтері бойынша кредиттік тәуекелді басқару шеңберінде 2018 жыл бойы қаржылық есептілік көрсеткіштерінің есебіне және халықаралық агенттіктер рейтингтеріне негізделген контрәріптестерге кредиттік тәуекел лимиттері қайта қаралды. Қаржы құралдары халықаралық қаржылық есептілік стандартына сәйкес Ұлттық Банктің қаржылық активтері бойынша күтілетін кредитік зиян тоқсан сайын есептелді және олар бойынша провизиялар қалыптастырылды. Осы процесс шеңберінде жыл бойы S&P Global Market Intelligence компаниясының Ұлттық Банктің контрәріптестері мен қаржы активтерінің бір көзден - S&P Global Market Intelligence алынған кредиттік рейтингтері, дефолт болу ықтималдығының мәндері туралы деректерді қолдануға негізделген әдіснамасына өту жөніндегі жұмыс жүзеге асырылды.
Ұлттық Банк Қазақстан Республикасы банктеріне белгіленетін лимиттер сипатын шектеуліден индикативтіге өзгертті және Ұлттық Банктің ішкі кредиттік рейтингтерді және банктерге индикативті лимиттерді айқындау тәртібін белгілейтін жаңа әдіснаманы әзірледі. Жаңа әдіснама банктің классикалық қаржылық көрсеткіштерін және халықаралық рейтингтік агенттіктер белгілеген кредиттік рейтингін бағалаумен қатар банк активтерінің сапасын бағалауға көңіл бөледі, банк өтімділігіне және капиталының жеткіліктілігіне талдау жасайды. Бұл көрсеткіштердің жиынтығы банктің қаржылық орнықтылығын бағалауға және банктің ішкі кредиттік рейтингін және индикативті лимитін беруге мүмкіндік жасайды, ол банкті бағалау үшін база және (немесе) қосалқы ақпарат ретінде пайдаланылуы мүмкін. Ұлттық Банкте операциялық тәуекелдерді басқару Тредвей Комиссиясының демеуші ұйымдар комитетінің (COSO) үш қорғау жолының бейімделген моделі мен қағидаттары негізінде құрылған. Әрбір қорғау жолы үшін тиісті тетік белгіленген, ол операциялық тәуекелдерді тиімді басқаруды алдын ала айқындайды. Модельдің Ұлттық Банк қызметіне бейімделуінің маңызды элементі екінші қорғау жолының күшейтілген рөлі болып табылады, ол Ұлттық Банктің қолданыстағы процестерін талдайды және бөлімшелермен бірлесіп тәуекелдерді барынша азайту жөнінде әзірленген ұсынымдарды іске асырады.
Ұлттық Банк 2018 жылы қоғамды және қаржы мекемелерін реттеушінің қызметі туралы тұрақты ақпараттандыруға, сондай-ақ нысаналы аудиториялар үшін барлық қолайлы және қолжетімді тәсілдермен диалогты қамтамасыз етуге бағытталған коммуникациялық саясат жүргізуді жалғастырды. 2018 жылы Ұлттық Банк басшылығының және құрылымдық бөлімшелер басшыларының қатысуымен 52 іс-шара өткізілді, олардың ішінде баспасөз конференциялары, брифингтер, дөңгелек үстелдер, жария тыңдаулар, мемлекеттік органдардың отырыстары, халықаралық кездесулер бар. Ұлттық Банк Төрағасының онлайн-конференциясы, қаржы нарығындағы ахуал туралы 5 баспасөз конференциясы, базалық пайыздық мөлшерлеме жөнінде, қаржы нарығындағы ахуал туралы, мемлекетішілік және халықаралық іс-шараларға қатысу қорытындылары туралы, төлем жүйелері нарығын дамыту мәселелері бойынша, Invest Online жүйесі, 7-20-25 бағдарламасы, әзірленіп жатқан заң жобалары туралы 25 тақырыптық брифинг ұйымдастырылды. Ұлттық Банктің сарапшы қоғамдастықпен өзара әрекет етуін нығайту мақсатында базалық пайыздық мөлшерлеменің деңгейін белгілеу жөніндегі шешімді және ақша-кредит саясатының ағымдағы бағыттарын түсіндіру бойынша 8 кездесу өткізілді.
2018 жылы Ұлттық Банк негізгі әріптестер - халықаралық қаржы ұйымдарымен тұрақты диалог жүргізу арқылы ұзақ мерзімді өзара пайдалы серіктестікті қалыптастыру бойынша жұмысын жалғастырды. 2018 жылы Ұлттық Банк басшылығы Дүниежүзілік банк тобының және ХВҚ Басқарушылар кеңесінің Көктемгі және Жыл сайынғы кездесулеріне қатысты. Ұлттық Банк ХВҚ келісімдері бабының IV бабына сәйкес консультациялар жүргізу үшін ХВҚ миссиясының Қазақстан Республикасына сапарын және ХВҚ-мен бірлесе отырып Өңірлік экономиканы дамыту перспективалары: Кавказ және Орталық Азия тақырыбына презентация ұйымдастырды. 2018 жылғы мамырда XI Астана экономикалық форумы шеңберінде ХВҚ-ның өңірлік кездесуі болды, онда өңірлік және жаһандық деңгейлердегі ынтымақтастық және интеграция тақырыбы талқыланды. Ұлттық Банк еліміздің қаржы секторын одан әрі дамыту үшін халықаралық қаржы ұйымдарынан техникалық көмек тарту бойынша жұмыстарды жалғастырды. 2018 жылы инфляциялық таргеттеу және болжау модельдерін жетілдіру режимі шеңберінде валюта нарығындағы өктемдіктер жүргізу мәселелері бойынша ХВҚ-дан консультациялық қызметтер алынды. Сондай-ақ негізгі макроэкономикалық индикаторларды модельдеу және болжау, капиталды шығаруға қарыс іс-қимыл, шоғырландырылған қадағалау, тәуекелге бағдарланған қадағалау және кірісті жылыстатуға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша техникалық көмек көрсетуге ХВҚ-ға қосымша өтінім берілді. Еуропа қайта құру және даму банкімен бірлесіп Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының туынды қаржы құралдарымен операцияларды реттейтін заңнамалық және нормативтік құқықтық актілерін реформалау тақырыбына техникалық көмекті іске асыру жұмысын жалғастырады.
2018 жылы ақша нарығының қолданыстағы индикаторларын қарау және жаңаларын әзірлеу жөніндегі жұмыс тобы құрылды, оның мүшелері Ұлттық Банктің, Еуропа қайта құру және даму банкінің, сондай-ақ Қазақстан қаржы нарығының өкілдері болып табылады. Жұмыс тобының мақсаты банкаралық кредиттеу нарығының индексін ақша-кредит саясатының таргеттелетін мөлшерлемесі ретінде пайдалану мүмкіндіктерін зерделеу болып табылады. 2018 жылы Ұлттық Банктің сарапшылары сатып алуды өткізу процесімен танысу үшін Швейцарияның Ұлттық Банкіне, сондай-ақ бюджеттеу тәжірибесін зерделеу үшін Италия Банкіне барды. 2018 жылғы қыркүйекте әлеуетті техникалық көмекті талқылау үшін Ұлттық Банктің делегациясы Швейцарияға сапары болды. Интеграциялық ынтымақтастықты дамыту шеңберінде Ұлттық Банк 2018 жылы ЕАЭО-ның жалпы қаржы нарығын қалыптастыру тұжырымдамасының, ЕАЭО мүше мемлекеттердегі биржаларда (сауда-саттық ұйымдастырушыларда) бағалы қағаздарды орналастыруға және айналысына өзара рұқсат беру туралы келісімнің, ЕАЭО мүше бір мемлекеттің брокерлері мен дилерлеріне басқа мүше мемлекеттердің биржаларына (сауда-саттық ұйымдастырушыларына) кіруге рұқсат беру туралы келісімнің, ЕАЭО-ның ортақ биржалық кеңістігін қалыптастыру жөніндегі жол картасының, Кредиттік тарихтардың құрамына кіретін мәліметтермен алмасу тәртібі туралы келісімнің, ЕАЭО мүше мемлекеттердің бағамдық саясаты жөніндегі консультациялық кеңес туралы келісімнің жобаларын қарады. Ұлттық Банк ЕАЭО және ТМД жанында құрылған түрлі консультативтік-кеңесші органдардың жұмысына қатысты.
Қысқасы, Қазақстан Ұлттық Банкі - Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақша-кредит саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын жалғыз орган. Ақша-кредит саясатын Қазақстан Ұлттық Банкі төмен инфляция мен ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады.
1.3 Ұлттық Банктегі талдау және зерттеу жұмысы
Ұлттық Банктегі талдау және зерттеу жұмысы ғылыми-негізделген ақшакредиттік және макропруденциялық саясатты жүргізу үшін берік іргетас құруға мүмкіндік береді және Ұлттық Банктегі адами капиталды дамытуға ықпал етеді. 2018 жылы Ұлттық Банк экономикалық зерттеулерді жүргізуді, негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамдарын әзірлеуді жалғастырды. Бұл жұмыстың нәтижелері жүйелі негізде жұмыс құжаттарында, түрлі басылымдардағы және БАҚ-тағы мақалаларда, Ұлттық Банк Төрағасының және басқа да басшыларының сөйлеген сөздерінде жарияланды. 2018 жылы Ұлттық Банк 4 болжамдық раунд өткізді, олардың барысында негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді, оның ішінде инфляцияның, орташа мерзімі перспективаның болжамдарын әзірлеу жүзеге асырылды. Әрбір болжамдық раунд және болжамаралық раундтар шеңберінде жүргізілген мұқият талдау негізінде, ішкі және сыртқы нарықтардағы ахуалды жан-жақты және нақты зерделеуді қоса алғанда, базалық мөлшерлеменің деңгейі бойынша шешімдер қабылданды.
Бұл жұмыс ақша-кредит саясатының, салық-бюджет саясатының, макроэкономикалық даму, қаржылық тұрақтылықтың, төлем жүйелерін дамытудың жекелеген аспектілерінің мәнін ашатын талдау және зерттеу материалдарын дайындауға және жариялауға себепші болды. Ұлттық Банк әрбір болжамдық раунд нәтижелері бойынша Инфляция болжамы туралы баспасөз релизін, сондай-ақ Инфляцияға шолу ресми басылымын жариялады. Бұл құжаттарда Қазақстандағы макроэкономикалық ахуалды дамыту, сыртқы талаптар, банк және ақша нарықтарын дамыту, инфляцияның орташа мерзімді перспективаға арналған болжамдары туралы ақпарат берілген. 2018 жылы Ұлттық Банк қысқа мерзімді, сол сияқты ұзақ мерзімді болжамдарды әзірлеу үшін пайдаланатын модельдік техниканы жетілдірді. Ұлттық Банкте модельдік құралды жетілдіру жұмысы ХВҚ-дан Техникалық көмек алуды қамтиды, оның негізгі мақсаты қызметкерді орташа мерзімді болжамдау мәселелеріне оқыту, Қазақстанның тоқсандық болжамдық моделіндегі теңдеулері өлшемдерінің өзектілігін тексеру, модельдің жекелеген өлшемдерін калибрлеу болды. 2018 жылы Ұлттық Банктің интернет-ресурсына ақша-кредит саясаты, макроэкономикалық көрсеткіштерді талдау, нақты секторды, төлем балансын дамыту, Қазақстанның сауда талаптары мәселелеріне арналған 3 жұмыс құжат және 5 талдау жазбасы дайындалып, жарияланды.
Зерттеу жұмыстарының нәтижелері Ұлттық Банктің Экономикалық шолу ресми басылымына жарияланды. 2018 жылы Ұлттық Банктің интернетресурсына осы басылымның 3 шығарылымы жарияланды. Ақша-кредит саясаты, экономиканың нақты секторын дамыту, макроэкономикалық даму, қаржы секторын, төлем жүйелерін дамыту мәселелері мақалалардың негізгі тақырыбы болды. 2018 жылы Ұлттық Банк Қазақстанның сыртқы секторын шолу талдамалық басылымды бірінші рет жариялады, ол Қазақстанның сыртқы факторындағы үрдістерге оларды қалыптастырудың негізгі факторларының мәнін аша отырып, оларға жүргізілген толық талдауды білдіреді. Сонымен қатар жұмыс Қазақстанның экономикасының құрылымы ұқсас елдермен және негізгі сауда әріптестерімен ағымдағы шотына сауда талаптарының ықпалын салыстырмалы талдауды қамтиды.
Ұлттық Банк сонымен қатар Қаржы нарығына шолу тоқсан сайынғы жарияланымды ресми интернет-ресурсқа орналастыруды жалғастырып отыр, оның шеңберінде қаржы нарығындағы өтімділіктің негізгі ағындарының барынша толық бейнесін нарыққа қатысушыларға ұсыну мақсатында қаржы нарығындағы негізгі үрдістерге талдау жүргізді. Ұлттық Банк кәсіпорындарға жүргізген пікіртерім шеңберінде конъюнктуралық және салалық шолулар дайындалды. Конъюнктуралық шолу басым және сәйкес келетін индикаторлар жүйелерін салу арқылы (дайын өнімге сұраныстың өзгеруі, кредиттік ресурстарға қажеттілік және қолжетімділік, айырбастау бағамының кәсіпорындардың қызметіне ықпалы) экономиканың нақты секторындағы іскерлік ахуалдың жай-күйін сипаттайды. Салалық шолу экономиканың салалары бойынша нақтылай отырып, жүргізілген конъюнктуралық талдауды білдіреді.
Осы пікіртерім нәтижелері экономикадағы іскерлік белсенділікті біртіндеп қалпына келтіруді куәландырады, бұл экономиканың барлық негізгі салаларындағы өндірістің, халықтың сұранысы мен кірістерінің өсуіне, еңбек нарығындағы ахуалдың жақсаруына мүмкіндік береді. Осы пікіртерім нәтижелері Конъюнктуралық шолу. Кәсіпорындардың экономика бойынша пікіртерімдерінің нәтижелері және Салалық конъюнктуралық шолу. Кәсіпорындардың салаларға қатысты пікіртерімдерінің нәтижелері есептерінде Ұлттық Банктің интернет-ресурсына жүйелі түрде жарияланды. Ұлттық Банк жүргізетін зерттеу және талдау жұмысы бойынша жанжақты ақпарат жүйелі негізде Ұлттық Банктің интернет-ресурсына жарияланады.
2018 жылы мемлекеттік қызметтерді көрсету бойынша қызметтің басым бағыттары мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді оңтайландыру, мемлекеттік қызметтерді көрсету тиімділігін арттыру және стандарттар мен регламенттерді әзірлеу болды. 2018 жылы Ұлттық Банк 3 954 мемлекеттік қызмет көрсетті, оның ішінде электрондық нысанда 795, оның ішінде электрондық үкімет порталы арқылы - 289, Е-лицензиялау мемлекеттік дерекқоры ақпараттық жүйесі арқылы - 506 мемлекеттік қызмет, қағаз нысанда 3 159 мемлекеттік қызмет көрсетілді. Мемлекеттік қызмет көрсетудің бизнес-процестерін оңтайландыру шеңберінде қызмет көрсету және ұсынылатын қызметтер тізбесі, қызмет көрсетуді электрондық нысанға аудару, бір мемлекеттік қызметті композиттік көрсетуге аудару мерзімдерін, сондай-ақ біржолғы парольді қолдана отырып, бір мемлекеттік қызметті көрсету мерзімдерін оңтайландыру туралы шешім қабылданды.
Оңтайландыру нәтижесінде Ұлттық Банк көрсететін қызметтер саны 46-дан 41-ге азайды, оның 27-і электрондық және қағаз нысанда, 8-і - тек электрондық нысанда, 6-ы - тек қағаз нысанда көрсетіледі, оның ішінде 2-уі 2019 жылғы 1 шілдеден бастап алып тасталады. Сонымен қатар мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді алу үшін ұсынылатын құжаттар тізбесін 38,4%-ға қысқарту; 23 мемлекеттік көрсетілетін қызметтің қызмет көрсету мерзімін 60%- ға дейін қысқарту болжанады. Тәуелсіз зерттеу орталығы өткізген қоғамдық мониторингтің нәтижелері бойынша Ұлттық Банк көрсеткен мемлекеттік қызметтерге қанағаттану деңгейі 87,9%, орташа балл - 5-тен 4,87 болды. Қоғамдық мониторингке қатысқан мемлекеттік органдар рейтингінде Ұлттық Банк жетекші орында тұр.
2. Қазақстан Ұлттық Банкінің экономиканы ақша-кредит реттеудегі рөлін бағалау
2.1 Ұлттық Банктің ақша-кредит саясатының құралдары
Ақша-кредит саясатының құралдары елдегі ақша массасын өзгерту үшін Орталық Банктің иелігінде болатын белгілі бір левереджді білдіреді. Тарихи тұрғыдан ақша-несие саясатының тікелей және жанама құралдары баяғы кездерден бері кең қолданысқа ие. Тікелей құралдарға экономикалық стандарттар мен орталық банк белгілеген банктер қызметіне қатысты шектеулер, сондай-ақ банк қызметін бақылау (қадағалау) кіреді. 1970 жылдардың аяғы мен 1980 жылдардың ортасында көптеген дамыған елдер жанама құралдарды белсенді қолдана бастады және бүгінгі күнде Қазақстан олардың арттарынан қалмайды.
Қажетті сақтық қорлар саясаты және резервке қойылатын талаптар ҚР Ұлттың Банкінің маңызды құралдарының бірі болып табылады. Қазіргі уақытта ең төмен сақтық қорлар - бұл барлық несие ұйымдары, әдетте, банктердің кассасындағы қолма-қол ақша түрінде немесе орталық банктегі депозиттер түрінде немесе орталық банк анықтайтын басқа да өтімді нысандарда болуы қажет ең өтімді активтер. Резервтік талаптардың нормативі пассивті (депозиттер) немесе белсенді (несиелік инвестициялар) операциялардың абсолютті (көлем) немесе салыстырмалы (өсім) көрсеткіштеріне минималды резервтердің белгіленген пайыздық мөлшері болып табылады. Стандарттарды қолдану әсер етудің жалпы (міндеттемелердің немесе қарыздардың барлық мөлшерін белгілеу) және таңдамалы (олардың белгілі бір бөлігіне) сипатына ие болуы мүмкін.
Ең төмен сақтық қорлар екі негізгі функцияға жауапты. Біріншіден, олар өтімді резервтер ретінде коммерциялық банктердің клиенттер салымдары бойынша міндеттемелерін қамтамасыз ету ретінде қызмет етеді. Міндетті сақтық қор коэффициентті кезең-кезеңімен өзгерту арқылы орталық банк экономикалық жағдайға байланысты коммерциялық банктердің өтімділік деңгейін ең төмен қолайлы деңгейде ұстап отырады. Екіншіден, ең төмен сақтық қорлар - бұл елдегі ақша массасын реттеу үшін Ұлттық Бану пайдаланатын құрал. Сақтық қорлардың нормативін өзгерту арқылы Ұлттық Банк коммерциялық банктердің белсенді операцияларының көлемін (негізінен олар берген несиелер көлемін) және, сәйкесінше, олардың депозиттер шығару мүмкіндігін реттейді. Егер олардың орталық банктегі резервтері белгіленген нормадан асып кетсе, несиелік ұйымдар несие операцияларын кеңейте алады. Айналымдағы ақшаның (қолма-қол ақшаның) көлемі жедел қажеттіліктен асып кетсе, Ұлттық Банк шегерімдердің нормаларын, яғни Ұлттық Банктегі резервтік қорлардың пайыздық мөлшерін көбейту арқылы несиені шектеу саясатын жүргізеді. Осылайша, ол банктерді белсенді операциялар көлемін азайтуға мәжбүр етеді. Қажетті резервтік коэффициенттің өзгеруі несие ұйымдарының кірістілігіне әсер етеді. Талап етілетін резервтердің өсуі жағдайында пайда тапшылығы байқалады, сондықтан көптеген Батыс экономистерінің пікірінше, бұл әдіс инфляцияға қарсы тиімді әдіс болып табылады.
Бұл әдістің кемшілігі, кейбір институттар, негізінен шамалы салымдары бар мамандандырылған банктер үлкен ресурстарға ие коммерциялық банктерге қарағанда басымдықты жағдайға ие. Соңғы бір жарым-екі онжылдықта ақшаны реттеудің осы әдісінің рөлі айтарлықтай төмендеді. Бұған дәлел барлық жерде (батыс елдерінде) талап етілетін резервтер коэффициентінің төмендеуі және тіпті депозиттердің жекелеген түрлері үшін оның жойылуы байқалады.
Ақша резервтері мөлшерлемесінің төмендеуі ақша мультипликаторының ұлғаюына әкеліп соғады, сондықтан белгілі бір резервтер саны қолдау көрсете алатын ақша массасының көлемін арттырады. Егер орталық банк резервтік коэффициентті жоғарылатса, бұл банктердің артық резервтерінің азаюына және ақша массасының мультфильмдік азаюына әкеледі. Бұл процесс өте жылдам. Резервтік нормативтерді ұлғайту туралы шешімге қол қойылғаннан кейін әр банк өз резервтерінің жеткіліксіздігін бірден анықтайды. Ол тез арада өзінің бағалы қағаздарының бір бөлігін сатады және қарыздардың қайтарылуын талап етеді.
Ақша-несиелік саясаттың бұл құралы ең күшті болып табылады, өйткені ол бүкіл банк жүйесінің негіздеріне қатысты. Бұл соншалықты күшті, іс жүзінде оны ашық нарықтағы сияқты, күн сайын емес, бірнеше жыл сайын қолданады.
Сонымен қатар, Ұлттық Банктің құралдарына Коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру кіреді. Қайта қаржыландыру термині несиелік мекемелердің орталық банктен қаражат алуын білдіреді. Орталық банк коммерциялық банктерге несие бере алады, сондай-ақ олардың портфельдеріндегі бағалы қағаздарды қайта санауы мүмкін (әдетте вексельдер).
Вексельдерді қайта есептеу ұзақ уақыттан бері Батыс Еуропаның орталық банктерінің ақша-несие саясатының негізгі әдістерінің бірі болып келеді. Орталық банктер вексель бойынша белгілі бір талаптарды қойды, олардың негізгісі қарыздың сенімділігі болды.
Вексельдер дисконттау жалақысы бойынша қайта есептеледі. Бұл мөлшерлеме ресми дисконттау жалақысы деп те аталады, ол әдетте несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемеден (қайта қаржыландыру) төменгі жағынан аз мөлшерде (Еуропада 0,5-2 пайыздық пунктке) айырмашылығы бар. Орталық банк қарызды коммерциялық банкке қарағанда төмен бағамен сатып алады.
Егер орталық банк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz