Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері
ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ЕУРАЗИЯ ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ЗАҢ ПӘНДЕРІНІҢ КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пән: ҚР Азаматтық құқығы. Жалпы бөлім
Тақырыбы: Азаматтық құқықтық қатынастар
Орындаған:
Тексерген:
Нұр - Сұлтан, 2020
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастың ерекшеліктері және белгілері ... ... ... .10
2. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Азаматтық құқықтық қатынастың объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 22
3. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
КІРІСПЕ
Қазіргі замандағы нарықтық қатынастардың күн өткен сайын арта түсуі және олардың қарыштап дами түсуі азаматтық-құқықтық қатынастардың барынша ұлғаюына алып келуде. Қоғамдық қатынастарды құқықтың түрлі салаларының нормалары реттеп отырады.
Азаматтық құқық негізінен меншік қатынастарын және тауар-ақша айналымы саласында қалыптасатын қатынастарды реттейтіні бізге мәлім. Сонымен, азаматтық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар азаматтық-құқықтық қатынастар деп аталады. Азаматтар мен заңды тұлғалар өмірдегі өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін түрлі қатынастарға түсіп отырады. Адамдар арасында қалыптасатын қатынастар сан алуан. Осы қатынастар құқық тұрғысынан реттеле бастаған кезде олар құқықтық қатынас сипатына ие болады.
Осы курстық жұмыста азаматтық құқық жалпы бөлімінің негізгі институттарының қатарына жататын азаматтық құқық қатынастарының жалпы сипаттамасы мен ұғымын, олардың ерекшеліктерін, белгілерін, объектілерін, субъектілерін, азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу негіздерін және бүгінгі күні кездесіп жатқан сан алуан түрлері туралы мәселелерді қарастырдым. Кез келген қатынастың өзіне сай мазмұны болатындай, азаматтық-құқықтық қатынастардың да өздеріне сай мазмұндары бар. Осы мәселе де бұл курстық жұмыстың зерттеу аясынан шет қалмайтындығын айта кеткен жөн.
Осы курстық жұмыста азаматтық-құқықтық қатынастар саласындағы ғылыми еңбектер, атап айтқанда қазақстандық және ресейлік ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылмақ.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың ерекшеліктері азаматтық-құқықтық реттеудің объектісі мен әдістеріне байланысты болып табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың аса маңызды белгісі ондағы тараптар теңдігі болып табылады.
Азаматтық және азаматтық заңдар ұғымына, жүйесіне және олардың қолданылуына қатысты барлық мәселелер көлемін зерттейтін құқықтық ғылым саласын азаматтық құқық ғылымы деп таниды.
Азаматтық құқық ғылымының міндеті - азаматтық - құқықтық нормалар жүйесінің және оның жекелеген буындарының пайда болуы мен мазмұнының ерекшеліктерін анықтайтын жағдайларды зерттеу. Егер азаматтық құқықтың пәні қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласы болса, азаматтық құқық ғылымының пәні құқықтық нормалардың жиынтығы - нақ азаматтық құқықтың өзі болып табылады.
Әлбетте бұл пән азаматтық құқықтық нормалар реттейтін қоғамдық қатынастарды да, бұл нормалардың заңдарда бейнеленуін де , олардың әр түрлі мемлекеттердегі ерекшеліктерін де, оларға сын тарапынан берілген бағаны да және жетілдіру мүмкіндіктерін де қамтиды.
1. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМСЫ
1.1 Азаматтық-құқықтық қатынастың түсінігі
Азаматтық құқықтық қатынастар дегеніміз - нормалармен
реттелетін қоғамдық қатынастардың бірі. Ол субъект, объект және
мазмұн сияқты элементтерден тұрады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері немесе мүліктік және оларға байланысты мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің иелері болып - азаматтар (жеке тұлғалар) мен ұйымдар (заңды тұлғалар) және мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер
танылады. Азаматтық құқық қатынастарының объектілері ретінде өздеріне құқықтық қатынастар бағытталған нәрселер түсініледі. Бұл - қандай да болмасын объектілерге байланысты тиісінше белгілі бір құқықтық қатынастар туындайды дегенді білдіреді.
Азаматтық құқықтық объектілерге мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар жатады. Азаматтық құқық объектілерінің басым бөлігін мүліктік игіліктер мен құқықтар, жалпыламай айтсақ мүліктер құрайды. Олар: заттар, ақша, валюта, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық санаткерлік қызмет нәтижелері, фирмалық атаулар, тауар белгілері т.с.с.
Объектілердің басқа тобын, яғни жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарды - жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір- қасиеті, ар-намысы, игі атағы, іскерлік беделі т.б. көптеген материалдық емес игіліктер мен құқықтар құрайды.
Азаматтық құқықтар мен міндеттер АК-тің 7-бабында көрсетілген негіздер бойынша туындайды. Аталмыш баптың мазмұнына қарап азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындауының негізі - әрекеттер деп пайымдауға болады. Әрекеттерге нақтылы қызмет көрсетулер, яғни азаматтық-құқықтық тапсырма, комиссия, сақтау, мердігерлік, тасымалдау және басқа да шарттар. Жоғарыда атап көрсеткенімдей жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атағы, іскерлік беделі, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады [1, 7-б.].
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген құқықтарды
жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет
жасап, заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын,
ал кәсіпкерлер бұған қоса іскерлік әдептілік ережелерін сақтауға
тиіс.
Азаматтық құқықтық қатынастарының жалпы сипаттамасы
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық қатынастары деп аталады.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына түседі. Мәселен, қайсыбір затты сатып аларда азаматтардың
арасында, яғни сатушы мен сатып алушының арасында осындай қатынастар
туындайды. Азаматтық заңнамада көрсетілген сатып алу сату шартынан
туындайтын өте күрделі қатынастар туындайды. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сома көлемінде сатушыға сыйақыны тауар үшін береді, ал сатушы өз кезегінде сол ақшаға құны теңдес тауар беруге міндетттенеді. Осындай қатыснастарға адамдар мен заңды тұлғалар сан қилы түрде күнде түсіп жатады. Заңды тұлғаларға қатысты алар болсақ та, жоғарыда аталғандай, азаматтық құқық қатынастарының шегінен шығып кете алмайды. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру - осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы
белгілі салдары болады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың бір ерекшелігі - олардың ерікті
түрде пайда болатындығында. Әдетте, мұндай қатыснастар оларға
қатысушылардың қалауы бойынша жасалады, өйткені азаматтық-құқықтық
қатынастардың басым бөлігі шарттың негізінде пайда болады. Алайда олар өзге де себептермен пайда болатын жағдайда мұндай құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын құқықтар мен міндеттер қатысушылардың ерікті әрекеттерімен жүзеге асырылады.
Құқық қатынастары туралы сөз қозғағанда және оны зерттеу барысында
біз алдымен олардың құрамдас бөліктерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады.
Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлға,
әкімшілік-аумақтық бөліністер, сонымен қатар мемлекет болып табылады, яғни бұдан байқайтынымыз, азаматтық құқық субъектілері азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері болып табылады.
Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады. Сол қатынастарда құқықтар мен міндеттер нені реттеуге бағытталған
болса, мәселен, мүліктік және мүліктік емес игіліктер, сол нәрселер оның
объектісі болып табылады. Сөйтіп, құқық қатынастарына төмендегідей элементтер тән болады: субъектілер (қатысушылары), мазмұны (құқықтар мен міндеттер) және объектілер (құқықтар мен міндеттердің қатысы бар мүліктік және мүліктік емес игіліктер).
Азаматтық құқық қатынастарына қатысушы тұлғалар олардың субъектілері
болып табылады. Азаматтық құқық қатынастар субъектілерінің ауқымы Азаматтық кодекстің 2-тарауында белгіленіп берілген. Құқық, оның ішінде азаматтық құқық реттеп отыратын қатынастар қоғамдық қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар болып табылады. Жекелеген индивидтер, сондай-ақ олар құрайтын ұжымдық түзілімдер осындай қатынастардың қатысушылары бола алады [1, 2-т.].
Заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде азаматтық құқық субъектілерін белгілеу үшін әдетте "тұлғалар" деген жинақтаушы термин пайдаланылады. Азаматтық-құқықтық қатынастарға құқық берілген немесе міндетті адам ретінде қатысу мүмкіндігі құқық субъектіліктің болуын талап етеді, ал ол құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін қамтиды.
Азаматтық құқықтарды иеленіп, міндеттер атқару қабілетін құқық
қабілеттілігі деп түсінеміз. Өз әрекеттерімен құқықтарды иеленіп, оларды
жүзеге асыру, сондай-ақ міндеттерді белгілеп, орындау қабілеті әрекет
қабілеттілігі болады.
Жеке индивидтерді жеке адамдар деп атайды. Жеке адамдар ұғымы
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктерді, азаматтығы жоқ
адамдарды қамтиды. Басым көпшілік жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері Қазақстан Республикасының азаматтары болады, сондықтан құқықтық нормаларда, әдетте, азаматтар жөнінде сөз болады. Бұл осындай нормалардың қағидалары тек Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-бабына сәйкес, Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады [2, 12-б.].
Егер олардың заңды тұлға мәртебесі болса, адамдар құратын ұжымдық
құрылымдар (ұйымдар) азаматтық құқық субъектілері болып танылады.
Ұйымдардың филиалдары мен өкілдіктері азаматтық құқықтың субъектілері бола алмайды, өйткені олар заңды тұлғалар болып танылмайды. Бұл норма Азаматтық кодекстің 43-бабында өз бекімін тапқан. Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие
болып, олардың жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола
алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Қызметтің мақсаттарына қарай заңды тұлғалар коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлінеді. Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін заңды тұлғалар коммерциялық ұйымдарға жатады. Коммерциялық емес ұйымдар табыс табудан өзге мақсаттар үшін құрылады. Мәселен, діни бірлестіктің негізгі мақсаты бірлесіп ғибадат ету және тиісті дінді тарату болып табылады. Заң актілерінде көзделген ұйымдық-құқықтық нысандарда ғана заңды тұлғалар құруға болады. Коммерциялық ұйымдар үшін мұндай нысандардың жеткілікті тізбесі Азаматтық кодексте белгіленген [1, 43-б.].
Бұл атап отырғандарымыз, азаматтық-құқықтық қатынастарға түсуші
субъектілердің бір бөлігі болып табылады, бұлардың азаматтық-құқықтық
қатынастарға түсуі сол қатынастардың өмір сүруін білдіреді.
Жеке және заңды тұлғалармен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастардың
қатысушылары мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер (облыстар,
аудандар, қалалар және т.б.) болуы мүмкін, бұлар азаматтық-құқықтық
қатынастарда осы қатынастардың өзге де қатысушыларымен тең негіздерде
әрекет етеді. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер заңды тұлғалар
болып табылмайды, алайда заңды тұлғалардың азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысуын анықтайтын нормалар бұларға да қолданылады.
Осыған орай, жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, Қазақстан Республикасы
және әкімшілік-аумақтық бөліністер азаматтық-құқықтық қатынастардың
субъектілері бола алады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың сипаты мен ерекшелігін анағұрлым айқын көрсету үшін ол қатынастардың объектілерін атап өтпей кету дұрыс емес.
Құқықтық қатынастардың объектілері жөнінде заң әдебиеттерінде әр
түрлі көзқарастар бар. Бір авторлардың пікірінше, оның субъектілерінің
мінез-құлқы ғана құқықтық қатынастардың объектісі бола алады. Ал оның
субъектілерінің материалдық немесе материалдық емес игілігіне бағытталған
мінез-құлқы, тиісінше, азаматтық-құқықтық қатынастардың объектісі болып
табылады1. Азаматтық құқық ғалымдарының көпшілігі қуаттайтын пікір бойынша, құқықтық қатынастардың объектісі азаматтық-құқықтық қатынастардың да объектісі болады [1, 115-б.].
Азаматтық құқықтар объектілерінің негізгі түрлері Азаматтық
кодекстің 115-бабында аталған, мұнда олар мүліктік және мүліктік емес
өзіндік игіліктер мен құқықтарға бөлінеді. Мүліктік игіліктер мен
құқықтарға, атап айтқанда, заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта,
бағалы қағаздар, жұмыстар, көрсетілген қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объективтелген нәтижелер, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және өзге де дараландыру құралдары, мүліктік құқықтың өзі де жатады. Мүліктік емес өзіндік құқықтар мен игіліктерге адамның өмірі, денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті, іскерлік беделі, ізгі атағы, жеке өміріне қол сұғылмайтындығы, жеке және отбасылық құпиясы, есіміне деген құқығы, авторлық құқығы, шығармаларына қол сұғылмау құқығы және басқа материалдық емес игіліктері мен құқықтары жатады.
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастың ерекшеліктері және белгілері
Азаматтық құқықтық қатынастардың ерекшеліктері:
* азаматтық құқықтық қатынастардың субъектілері заң жүзінде тең, бір бірінен тәуелсіз, осынысымен басқа құқықтық қатынастардан айырмашылығы бар;
* азаматтық құқықтық қатынастар заңда көрсетілген не көрсетілмеген негіздердің де барысында пайда болады;
* азамттық құқықтық қатынастардың жағдайы мен мазмұнын бекітуде тараптардың келісімі шешуші рол атқарады;
* азаматтық құқықтарды қорғаудың тәртібі мен тәсілінің өзгешелігі;
* азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болуының басты негізі болып шарт табылады;
* жауапкершілік - келтірілген шығынның орнын толтыру сипатында болады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың өзіне тән ерекшеліктері мен
белгілері бар.
Барлық құқықтық қатынастар әрдайым нақты тұлғалар арасында қатынас ретінде болады. Барлық құқықтық қатынастың қатысушылары әрдайым нақты
белгілі болады, себебі олар әрдайым нақты тұлғалар және олардың арасындағы қатынас заңды сипатта болады. Керісінше басқа қоғамдық қатынастардың қатысушылары әрдайым нақты анықталмайды, себебі олар анықталған тұлғалар ғана болмай, анықталмаған адамдар тобы болуы мүмкін және олардың арасындағы қатынастың заңды сипаты жоқ. Мысалы: еңбектік-құқықтық қатынаста жұмыс берген мекеме сол жұмысты жасауға міндетті тұлғалардан жұмысты орындауды талап етеді. Керісінше, ерікті қоғамдық жұмыстар (сенбілік) жүргізу үшін, оған анықталмаған тұлғалар тобы қатысуы мүмкін.
Барлық құқықтық қатынастар оның қатысушыларының өзара жүріс-тұрысын заңды түрде бекітеді. Қандай да болмасын құқықтық қатынастың
қатысушыларының біреуі белгілі бір уақытқа дейін белгісіз болса да, осы
қатынастың субъектілері өзара байланысты қатынасқа түседі және бұл
қатынас заңды түрде бекітіледі. Керісінше,басқа қоғамдық қатынастың
қатысушылары бір-біріне деген міндетті қызметтерін өнегелі түрде
орындаулары мүмкін, бірақ бұл қатынастың заңды сипаты жоқ, сондықтан олар заңды түрде бекітілмейді [3].
Сондықтан да заңды қатынастардың субъектілерінің міндетті қызметтері
нақты анықталған, ал басқа қоғамдық қатынастың қатысушыларының міндетті қызметі бұндай дәрежеде нақты анықталмауы мүмкін. Мысалы: балаларының ата-аналарына төлейтін алимент заңда көрсетілген белгілі бір жағдайларда туындайды және балалары өзінің ата-анасына төлейтін нақты ақша сомасымен
белгіленген. Керісінше, заңды көрсетілген белгілі бір жағдайлар болмаған
кезде, балалары өз ата-анасына көрсеткен материалдық көмегі нақты түрде
анықталуы мүмкін емес.
Барлық құқықтық қатынастар мемлекетпен белгіленген және бекітілген құқық нормаларымен реттеледі. Сондықтан да қоғамдық қатынастар, мемлекет белгіленген және бекіткен құқық нормаларымен реттелгендіктен құқықтық қатынас болады және бұл құқықтық қатынастар қатысушылардың әрқайсысына белгіленген міндеттерін нақты түрде анықтайды. Керісінше, жалпы және нақты заң нормаларымен реттелмейтін қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар болмайды. Ал олардың қатысушыларының міндеттері толық және нақты сипат алмайды. Сондықтан да балаларының ата-анасына алимент төлеу қатынасында, бір жағдайда заң нормаларымен реттеледі, ал екінші жағдайда бұл реттерден тыс қалып тұр, бірінші жағдайда қатынастардың міндеттері толық және анықталған сипат алып тұр, ал екінші жағдайда қатысушылардың міндеттері субъектілердің әрқайсысының өз еркімен анықталады.
Барлық құқықтық қатынас өзінің өмір сүру барысында мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етіледі. Қоғамдық қатынас құқықтық қатынас болып қалыптасқан уақыттан бастап, оның іске асуы мемлекеттің күштеу шарасының көмегімен жүзеге асырылуына кепілдік береді. Керісінше, құқықтық қатынас
ретінде қалыптаспаған қоғамдық қатынас, егер де ол мемлекеттің
институттарына сәйкес болған жағдайда ғана артынан мемлекеттің күштеу
шарасының көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ оның пайда болу
кезеңінде оған бұндай кепілдік берілмейді, себебі ол мемлекеттің
қатысынсыз жүзеге асады. Мысалы: жұмысқа тұру және жұмыс орнын таңдау азаматтардың өз еркімен, мемлекеттің күштеу шарасынсыз іске асады. Бірақ соғыс жағдайы кезінде жұмыс істеу немесе басқа жұмысқа ауысу мемлекеттің күштеу шарасымен жүзеге асады. Керісінше, жұмысқа тұрып, белгілі бір
қызметті атқарып жатқан тұлғаларға әр уақытта мемлекеттің күштеу шарасы
қолданылуы мүмкін.
Осы төрт белгіні бірге алып қараған кезде, біз заңды қатынастардың
қоғамдық қатынастың ерекше түрі екенін байқадық. Қорытындылай келе, біз
құқықтық қатынастардың өзіне тән белгілеріне қарап, оны басқа қоғамдық
қатынастардан айыра аламыз, яғни құқықтық қатынас дегеніміз - құқықпен
реттелген нақты тұлғалар арасындағы, субъектілердің өзара жүріс-тұрысы
заңмен бекітілген және олардың жүзеге асуы мемлекеттің күштеу шарасымен
қамтамасыз етілетін қатынас. Барлық қоғамдық қатынастар құқықтық қатынас болып қалыптасқаннан кейін, соңғысына тән барлық белгілерді өзіне алады.
Бірақ мемлекет тек қана құүқықтық қатынастардың орындалуына мүдделі емес, алға қойған мақсат пен нысанаға жетуге және оларды шешуге қатысты барлық қоғамдық қатынастардың орындалуына мүдделі. Осы қатынастардың бәрі құқықтық қатынас болуы міндетті емес, сондықтан құқықтық қатынас басқа қоғамдық қатынастардың жүзеге асырылуының міндетті және жалғыз тәсілі емес. Бірақ соны да, біраз қоғамдық қатынастарды жүзеге асыру үшін, олар міндетті түрде заңмен реттелуі керек, бұл осы қоғамдық қатынастардың сипатымен ғана түсіндірілмейді, сонымен бірге құқықтық қатынастардың ерекшелігімен түсіндіріледі. Біз білеміз, құқықтық қатынастардың ерекшелігі мынада, нақты тұлғалардың арасында заңды түрде бекітілген өзара жүріс-тұрысы, олар мемлекеттің құқықтық нормаларымен реттеледі, ал оларды жүзеге асыру, мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етіледі. Заңды сипатты алуға тиіс және міндетті қоғамдық қатынастардың жүзеге асуы мемлекет мүддесіне сәйкес мына жағдайларда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін, егер ол нақты тұлғалардың арасындағы қатынас болса, егер олардың қатысушыларының жүріс-тұрысы заңды түрде бекітілсе және егер де осы жүріс-тұрыстың нақтылығы мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етілсе. Қандай қоғамдық қатынастар жүзеге асырылуы үшін құқықтық реттеуді қажет ететіндігін абстрактылы түрде шешуге болмайды [4].
Қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрлерінің құқықтық қатынасқа
айналуының себептерін, олардың әрқайсысына нақты талдау жасау жолымен
анықтауға болады. Қоғамдық қатынас қажеттігіне байланысты құқықтық нысанда (формада) алынған да, ол әрдайым құқықтық қатынас болып табылмайды, ол тек қана белгілі бір құқық салсымен реттелетін қатынас болып табылады.
Сондықтан барлық құқықтық қатынастардың жалпы белгілермен қатар, ол өзі реттелетін саласына байланысты, өзіне ғана ерекше белгілерге ие болады. Осындай ерекше белгілер азаматтық-құқықтық қатынастарға да тән, олар осы әр түрлі құқықтық саласының жиынтығының арасынан азаматтық құқық нормаларымен реттелген қатынастарды айқындауы қажет. Құқықтық қатынастардың бір түрі ретінде азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қатынасқа тоқталайық, яғни азаматтық-құқықтық қатынас дегеніміз оның қатысушы жақтарының құқықтары мен міндеттері заңды тепе-теңдік әдісімен, азаматтық-құқықтық нормаларымен. Реттелетін қоғамдағы қатынас. Азаматтық-құқықтық қатынас барлық қоғамдық қатынас сияқты тұлғалардың өзара қарым-қатынасы болып табылады. Ол кем дегенде екі субъектілердің әрқайсысы не құқыққа не міндетке ие болады, немесе бұл екі жақта құқықтық қатынас болса, онда субъектілерінің әрқайсысы құқықтыр мен міндеттерге бір мезгілден ие болады.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық құқықтық қатынастарға тән жалпы белгілерімен қатар тек өзіне тән ерекшеліктерге ие. О.С. Иоффе "Советтік азаматтық құқықтық қатынастар" деген еңбегінде, азаматтық-құқықтық қатынасқа тоқталып, оның құрылысындағы ерекшеліктерді ашқан. Сондықтан да, осы азаматтық-құқықтық қатынастарды басқа құқықтық қатынастардан айыратын сыртқы белгілерге тоқталайық [5].
Бірінші белгі, азаматтық құқықты қорғау тәсілі болып табылады. Егер
бұл құқықтырды жүзеге асыруға міндетті жақ кедергі жасаса, онда азаматтық
талап тәртібімен олардың еркінен тыс және еркіне қарсы жүзеге асырылуы
мүмкін. Бірақ сол тәртібімен қорғау арқылы азаматтық құқықтарға бірдей
қолданылмайтын және оларға ғана тән емес. Кейбір азаматтық-құқықтар
әкімшілік тәртіппен қорғалады және керісінше әкімшілік құқықтан туындайтын құқықтық қатынастар сот тәртібімен қорғалуы мүмкін.
Екінші белгі, азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болу негіздері.
Азаматтық-құқықтық қатынастарды әдеттегідей, өзінің пайда болу негізі
ретінде қатысушыларының өз еркімен көңіл білдіруін айтамыз. Бұл белгі де
бірінші белгі сияқты барлық азаматтық қатынастарға жалпы және соларға ғана тән болуы мүмкін емес. Себебі азаматтық-құқықтық қатынастар өз еркімен көңіл білдіру нәтижесінде болмаса да пайда болады (мысалы, зиян келтіруге байланысты міндеттемеде), олар әрі қарай әкімшілік құқықтық қатынастар сияқты мемлекеттің басқару актілерінен пайда бола алады (мысалы, әкімшілік
актіден келісім жасау міндеттемесінің пайда болуы), соңында бір әкімшілік
акты азаматтық да және әкімшілік те құқықтың қатынастарын тудыра алатынын көріп тұрамыз (мысалы: қорларды бөлу әкімшілік актысы бойынша жеткізіп беруші мен қабылдап алушының арасында азаматтық-құқықтық қатынас туады және осылар мен акт шығарған органның арасындағы әкімшілік құқықтық қатынас пайда болады).
Үшінші белгі, азаматтық-құқықтық нормаларының ерекшелігінен көрінеді. Көптеген азаматтық-құқықтыр нормалар, соның ішінде азаматтардың арасындағы қатынастарды реттейтіндер диспозитивтік сипатта болады. Бірақ бұл белгіге салыстырмалы мағынада күмән туғызу мүмкін емес, себебі әкімшілік құқықтық кейбір нормалары да диспозитивті болуы мүмкін, ал басқа жағынан алсақ, көптеген азаматтық-құқықтың нормалары, заңды тұлғалар арасындағы қатынастарды реттейтін нормалар, әкімшілік құқықтық нормалары сияқты императивті сипатта болады.
Төртінші белгі ретінде азаматтық-құқықтық қатынастардың тоқтатылуының ерекше тәсілін алып қараймыз. Жаңарту, есепке алу, қарыздарды жинау, бір жақтың еркін білдіру және де басқа да тоқтатылу тәсілдері тек қана
азаматтық-құқықта белгілі, оларды басқа құқық салалары білдірмейді, тек
қана әкімшілік-құқықтық қатынастағы өкімет органдарының бір жақты еркін
білдіру болуы мүмкін. Бірақ бұл еңбегі де жеткілікті дәрежеде нақты емес,
себебі барлық азаматтық-құқықтық қатынастар жаңартылуы немесе есепке алу жолымен тоқталуы мүмкін емес (мысалы, алименттік міндеттемені жаңарту немесе есептеу жолымен жоюға болмайды), қарыздарды жинау арқылы азаматтық құқықтық қатынастарды тоқтатуға жол бермейді, (заңды тұлғалардың арасындағы бұл құқық қолданылмайды), қатынастарды бір жақты еркін білдіру жолымен тоқтату, азаматтардың арасындағы қатынастарда ерекше жағдайда ғана жол беріледі [5].
Сонымен, біз жоғарыда көрсеткен белгілердің ешқайсысы тек қана
азаматтық-құқықтық қатынасқа қолданылмайды. Бірақ бұған қарамай азаматтық - құқықтық қатынастар басқа және ең алдымен әкімшілік қатынастардан айырмашылығы бар.
Осы екі құқықтық қатынастың арасындағы бір айырмашылық олардың
субъектілерінің құқықтығы статусында. Азаматтық-құқықтық қатынастың
субъектілерінің құқықтық статусы, олардың атқаратын қызметіне байланыссыз тең. Сондықтан құқыққа ие субъект міндетті жақтан белгі бір қызметті орындауын заңға сәйкес талап етуге құқылы, бірақ оның бұйрық беруге құқы жоқ. Ал міндетті субъект келісім бойынша анықталған қызметті ғана орындайды, ол құқыққа ие субъектіге бағынышты болмайды. Екі жақтың құқықтары мен міндеттері тең жағдайда болады. Бірақ әкімшілік-құқықтық қатынаста субъектілердің құқықтық статусы мүддесі басқаша. Субъектілердің біреуі құққа ие ме, әлде міндетке ие ме оған байланыссыз, екінші субъектілігіне қатысты билік ету функциясымен қамтамасыз етілген. Ал соңғысы құққа ие болған жағдайда да, біріншінің билігіне бағынышты болады.
Сонымен, азаматтық-құқықтық қатынас өзінің барлық элементтерімен
әкімшілік-құқықтық қатынастан өзгешеленеді. Олардың айырмашылығы: 1)
құрылымның жалпы сипатында. 2) субъективтік құрамында. 3) объектісінде 4) құқықтары мен міндеттерінің көлемінде [6].
Азаматтық-құқықтық қатынастың ерекшелігі. Азаматтық-құқықтық пәніне кіретін қоғамдық қатынастар жақтардың тепе-теңдік әдісімен реттеледі. Сондықтан көп жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастар оған қатысуымен тұлғалардың еркімен жүзеге асырылады. Әдетте азаматтық-құқықта құқықтық
қатынастың пайда болуы негізгі шарт болып табылады. Бұл азаматтық-құқықтық қатынастың сипатына әсер етеді. Жақтардың тепе-теңдігі және олардың бір- бірінен заңды тәуелсіздігі азаматтық-құқықтық қатынаста ең маңызды ерекшелігі болып табылады.
Азаматтық-құқықтық қатынаста жақтардың біреуі екінші жаққа бұйрық бере алмайды және өзінің атқаратын қызметінің күшіне байланысты белгілі бір қызметті орындауға еріксіз көндіре алмайды. Егер де азаматтық-құқықтық қатынасқа, құқықа ие жақ міндетті тұлғадан нақты анықталған әрекеттерді талап етсе, бұл тек қана олардың арасындағы шартты немесе тіке заңның нұсқауының күшімен жүзеге асады. Мысалы: тапсырыс беруші мердігерден белгілі бір жұмысты орындауын талап етуге құқылы, бірақ оны мердігер екеуінің арасында шарт жасасқан жағдайда ғана орындауға келісім береді. Тіпті азаматтық-құқықтық оның қатысушыларының еркінен тыс асырылған кезде де, қатысушылар заңды тепе-теңдік жағдайда болады. Мысалы: зиян келтіру жағдайда әдепті міндеттеме көбіне зиян келтірушінің ықыласынан тыс пайда болады. Бірақ бұл азаматтық-құқықтық қатынаста да жақтар заңды тепе - теңдік жағдайда болады және тек қана заңға бағынады. Жақтардың заңды тепе-теңдігі азаматтық-құқық қатынастың ажыратылмас қасиеті. Осы қасиетті жоғалтқан кезде құқықтық қатынасты табиғаты да өзгереді. Азаматтық-құқықтық қатынастан басқа құқықтық қатынасқа айналады. Мысалы, жергілікті әкімшіліктегі пәтерде меншікке алған кезде азамат азаматтық-құқықтық қатынасқа түседі және жергілікті әкімшілікпен заңды тепе- теңдік жағдайда болады. Егер жергілікті әкімшілік жер сілкінісінен зардап шеккен азаматтарға пәтер бөліп берсе, ондай жағдай өзгереді. Бұл жердегі құқықтық қатынаста жергілікті әкімшілік азаматқа қатысты билік ету құзіретіне ие орган ретінде көрініп тұр, сондықтан бұл жерде жақтардың тепе - теңдігі жоқ. Және бұл құқықтық қатынас өзінің заңды табиғаты бойынша азаматтық-құқықтық қатынас емес, әкімшілік-құқықтық қатынас болады.
2. АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
2.1 Азаматтық құқықтық қатынастың объектілері
Азаматтық құқық қатынастарының обьектілерінің ұғымы және түрлері
(классификация). Азаматтық құқық қатынастарының пайда болуының,
өзгеруінің және тоқтатылуының негіздері.
Азаматтық құқықтық нормалармен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтық құқық объектісі деп аталады. Мүліктік және жеке мүліктік
емес игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық объектілері бола
алады.
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматтық құқық объектілеріне
кеңінен тізбе келтірілген:
а) мүліктік игіліктер мен қүқықтарға (мүлікке) жататындар: заттар, ақша, соның ішінде шетел валютасы, қүнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық-интеллектуалдық қызметтердің объектіге айнал-ған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бүйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік қүқықтар мен басқа да мүлік жатады;
ә) жеке мүліктік емес игіліктер мен қүқықтарға мыналар жатады: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел,
жеке өмірге қолсұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы қүпиясы, есім алу қүқығы, автор болу қүқығы, шығармаға қол сұқпаушылық қүқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен қүқықтар [1, 115-б.].
Құқық объектісі ретінде заттардың экономикалық (шаруа-шылық) және физикалық қасиеттерінің азаматтық қүқықта үлкен маңызы бар. Затқа қатысты туындайтын зандылық қатынастардың сипаты күні бүрын белгіленеді. Сондықтан азаматтық құқықтың ғылыми негізі заттарды тиісті физикалық немесе экономикалық қасиеттеріне қарай саралап береді. Азаматтық құқықтың объектілерінің бірі бағалы қағаздар болып
табылады. Азаматтық кодекстің 129-бабында оған мынадай анықтама берілген: белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік қүқықтарды куәландыратын қүжат бағалы қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың ерекше сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) бағалы қағаз -- түрі және мазмүнымен заң талаптарына қатаң бағынатын құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын қүқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң қүжаттарымен немесе соларда белгіленген тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздьщ ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куә-ландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсет-кенде не
бергенде ғана қүқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық қүқықтарды бағалы қағаз бойынша құқықтар берілетін адамға -- индоссантқа немесе соның бүйрығына ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам көрсетілмейді) [1,129-б.].
2.2 Азаматтық құқық қатынастың субъектілері
Азаматтық құқықтар мен міндеттер құқықтың субъектілері деп аталатын құқықтық қатынасқа қатынасушыларға тән. Азаматтық құқықтық қатынастардың субъектілеріне азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер жатады. Аталған субъектілердің азаматтық құқықтық қатынастарға қатысуының алғышарты олардың азаматтық құқықтық қабілеттілікке және азаматтық әрекет қабілеттілігіне ие бола алуы.
Азаматтық құқықтың негізгі субъектілері жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Мемлект пен әкімшілік-аумақтық бөліністер де азаматтық құқықтың субъектілірі болып табылады, бірақ өздерінің азаматтық олар арнайы және соған уәкілетті заңды тұлғалар арқылы жүзеге асырады.
Жеке тұлғалар деп Қазақстан Республикасының азаматтары,басқа мемлекеттің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ тұлғалар ұғынылады. Азаматтық құқыққа ие болып,міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық қабілеті) барлық азаматтарға бірдей деп танылады.Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып,қайтыс болған соң тоқтатылады. Азаматтардың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға,өзі үшін азаматтық міндеттер жасап,оларды орындауға қабілеттілігі (азаматтық құқық қабілеттілігі) кәмелетке толғанда,яғни он сегіз жасқа толғаннан кейін толық көлемде пайда болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтық құқық нормалары бар. Атап айытқанда, 6-бапта Қазақстанда мемлекеттік меншік пен меншіктің танылатыны және тең дәрежеде қорғалатыны белгіленген. Азаматтардың жеке меншігі мәселелері Конституцияның 26-бабында неғұрлым тәптіштеп баяндалған. Азаматтың ар-ожданы, қадір-қасиеті және абыройлы есімі, оның бостандығы мен өміріне ешкімнің тиіспеуі, жеке және отбасылық құпия, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және өзгеде хабарлар сияқты рухани қазыналар жөнінде туындайтын жеке мүліктік қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗАҢ ПӘНДЕРІНІҢ КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пән: ҚР Азаматтық құқығы. Жалпы бөлім
Тақырыбы: Азаматтық құқықтық қатынастар
Орындаған:
Тексерген:
Нұр - Сұлтан, 2020
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастың ерекшеліктері және белгілері ... ... ... .10
2. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Азаматтық құқықтық қатынастың объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 22
3. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
КІРІСПЕ
Қазіргі замандағы нарықтық қатынастардың күн өткен сайын арта түсуі және олардың қарыштап дами түсуі азаматтық-құқықтық қатынастардың барынша ұлғаюына алып келуде. Қоғамдық қатынастарды құқықтың түрлі салаларының нормалары реттеп отырады.
Азаматтық құқық негізінен меншік қатынастарын және тауар-ақша айналымы саласында қалыптасатын қатынастарды реттейтіні бізге мәлім. Сонымен, азаматтық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар азаматтық-құқықтық қатынастар деп аталады. Азаматтар мен заңды тұлғалар өмірдегі өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін түрлі қатынастарға түсіп отырады. Адамдар арасында қалыптасатын қатынастар сан алуан. Осы қатынастар құқық тұрғысынан реттеле бастаған кезде олар құқықтық қатынас сипатына ие болады.
Осы курстық жұмыста азаматтық құқық жалпы бөлімінің негізгі институттарының қатарына жататын азаматтық құқық қатынастарының жалпы сипаттамасы мен ұғымын, олардың ерекшеліктерін, белгілерін, объектілерін, субъектілерін, азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу негіздерін және бүгінгі күні кездесіп жатқан сан алуан түрлері туралы мәселелерді қарастырдым. Кез келген қатынастың өзіне сай мазмұны болатындай, азаматтық-құқықтық қатынастардың да өздеріне сай мазмұндары бар. Осы мәселе де бұл курстық жұмыстың зерттеу аясынан шет қалмайтындығын айта кеткен жөн.
Осы курстық жұмыста азаматтық-құқықтық қатынастар саласындағы ғылыми еңбектер, атап айтқанда қазақстандық және ресейлік ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылмақ.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың ерекшеліктері азаматтық-құқықтық реттеудің объектісі мен әдістеріне байланысты болып табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың аса маңызды белгісі ондағы тараптар теңдігі болып табылады.
Азаматтық және азаматтық заңдар ұғымына, жүйесіне және олардың қолданылуына қатысты барлық мәселелер көлемін зерттейтін құқықтық ғылым саласын азаматтық құқық ғылымы деп таниды.
Азаматтық құқық ғылымының міндеті - азаматтық - құқықтық нормалар жүйесінің және оның жекелеген буындарының пайда болуы мен мазмұнының ерекшеліктерін анықтайтын жағдайларды зерттеу. Егер азаматтық құқықтың пәні қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласы болса, азаматтық құқық ғылымының пәні құқықтық нормалардың жиынтығы - нақ азаматтық құқықтың өзі болып табылады.
Әлбетте бұл пән азаматтық құқықтық нормалар реттейтін қоғамдық қатынастарды да, бұл нормалардың заңдарда бейнеленуін де , олардың әр түрлі мемлекеттердегі ерекшеліктерін де, оларға сын тарапынан берілген бағаны да және жетілдіру мүмкіндіктерін де қамтиды.
1. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМСЫ
1.1 Азаматтық-құқықтық қатынастың түсінігі
Азаматтық құқықтық қатынастар дегеніміз - нормалармен
реттелетін қоғамдық қатынастардың бірі. Ол субъект, объект және
мазмұн сияқты элементтерден тұрады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері немесе мүліктік және оларға байланысты мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің иелері болып - азаматтар (жеке тұлғалар) мен ұйымдар (заңды тұлғалар) және мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер
танылады. Азаматтық құқық қатынастарының объектілері ретінде өздеріне құқықтық қатынастар бағытталған нәрселер түсініледі. Бұл - қандай да болмасын объектілерге байланысты тиісінше белгілі бір құқықтық қатынастар туындайды дегенді білдіреді.
Азаматтық құқықтық объектілерге мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар жатады. Азаматтық құқық объектілерінің басым бөлігін мүліктік игіліктер мен құқықтар, жалпыламай айтсақ мүліктер құрайды. Олар: заттар, ақша, валюта, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық санаткерлік қызмет нәтижелері, фирмалық атаулар, тауар белгілері т.с.с.
Объектілердің басқа тобын, яғни жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарды - жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір- қасиеті, ар-намысы, игі атағы, іскерлік беделі т.б. көптеген материалдық емес игіліктер мен құқықтар құрайды.
Азаматтық құқықтар мен міндеттер АК-тің 7-бабында көрсетілген негіздер бойынша туындайды. Аталмыш баптың мазмұнына қарап азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындауының негізі - әрекеттер деп пайымдауға болады. Әрекеттерге нақтылы қызмет көрсетулер, яғни азаматтық-құқықтық тапсырма, комиссия, сақтау, мердігерлік, тасымалдау және басқа да шарттар. Жоғарыда атап көрсеткенімдей жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атағы, іскерлік беделі, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады [1, 7-б.].
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген құқықтарды
жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет
жасап, заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын,
ал кәсіпкерлер бұған қоса іскерлік әдептілік ережелерін сақтауға
тиіс.
Азаматтық құқықтық қатынастарының жалпы сипаттамасы
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық қатынастары деп аталады.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына түседі. Мәселен, қайсыбір затты сатып аларда азаматтардың
арасында, яғни сатушы мен сатып алушының арасында осындай қатынастар
туындайды. Азаматтық заңнамада көрсетілген сатып алу сату шартынан
туындайтын өте күрделі қатынастар туындайды. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сома көлемінде сатушыға сыйақыны тауар үшін береді, ал сатушы өз кезегінде сол ақшаға құны теңдес тауар беруге міндетттенеді. Осындай қатыснастарға адамдар мен заңды тұлғалар сан қилы түрде күнде түсіп жатады. Заңды тұлғаларға қатысты алар болсақ та, жоғарыда аталғандай, азаматтық құқық қатынастарының шегінен шығып кете алмайды. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру - осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы
белгілі салдары болады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың бір ерекшелігі - олардың ерікті
түрде пайда болатындығында. Әдетте, мұндай қатыснастар оларға
қатысушылардың қалауы бойынша жасалады, өйткені азаматтық-құқықтық
қатынастардың басым бөлігі шарттың негізінде пайда болады. Алайда олар өзге де себептермен пайда болатын жағдайда мұндай құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайтын құқықтар мен міндеттер қатысушылардың ерікті әрекеттерімен жүзеге асырылады.
Құқық қатынастары туралы сөз қозғағанда және оны зерттеу барысында
біз алдымен олардың құрамдас бөліктерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады.
Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлға,
әкімшілік-аумақтық бөліністер, сонымен қатар мемлекет болып табылады, яғни бұдан байқайтынымыз, азаматтық құқық субъектілері азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері болып табылады.
Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады. Сол қатынастарда құқықтар мен міндеттер нені реттеуге бағытталған
болса, мәселен, мүліктік және мүліктік емес игіліктер, сол нәрселер оның
объектісі болып табылады. Сөйтіп, құқық қатынастарына төмендегідей элементтер тән болады: субъектілер (қатысушылары), мазмұны (құқықтар мен міндеттер) және объектілер (құқықтар мен міндеттердің қатысы бар мүліктік және мүліктік емес игіліктер).
Азаматтық құқық қатынастарына қатысушы тұлғалар олардың субъектілері
болып табылады. Азаматтық құқық қатынастар субъектілерінің ауқымы Азаматтық кодекстің 2-тарауында белгіленіп берілген. Құқық, оның ішінде азаматтық құқық реттеп отыратын қатынастар қоғамдық қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар болып табылады. Жекелеген индивидтер, сондай-ақ олар құрайтын ұжымдық түзілімдер осындай қатынастардың қатысушылары бола алады [1, 2-т.].
Заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде азаматтық құқық субъектілерін белгілеу үшін әдетте "тұлғалар" деген жинақтаушы термин пайдаланылады. Азаматтық-құқықтық қатынастарға құқық берілген немесе міндетті адам ретінде қатысу мүмкіндігі құқық субъектіліктің болуын талап етеді, ал ол құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін қамтиды.
Азаматтық құқықтарды иеленіп, міндеттер атқару қабілетін құқық
қабілеттілігі деп түсінеміз. Өз әрекеттерімен құқықтарды иеленіп, оларды
жүзеге асыру, сондай-ақ міндеттерді белгілеп, орындау қабілеті әрекет
қабілеттілігі болады.
Жеке индивидтерді жеке адамдар деп атайды. Жеке адамдар ұғымы
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктерді, азаматтығы жоқ
адамдарды қамтиды. Басым көпшілік жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері Қазақстан Республикасының азаматтары болады, сондықтан құқықтық нормаларда, әдетте, азаматтар жөнінде сөз болады. Бұл осындай нормалардың қағидалары тек Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-бабына сәйкес, Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады [2, 12-б.].
Егер олардың заңды тұлға мәртебесі болса, адамдар құратын ұжымдық
құрылымдар (ұйымдар) азаматтық құқық субъектілері болып танылады.
Ұйымдардың филиалдары мен өкілдіктері азаматтық құқықтың субъектілері бола алмайды, өйткені олар заңды тұлғалар болып танылмайды. Бұл норма Азаматтық кодекстің 43-бабында өз бекімін тапқан. Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие
болып, олардың жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола
алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Қызметтің мақсаттарына қарай заңды тұлғалар коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлінеді. Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін заңды тұлғалар коммерциялық ұйымдарға жатады. Коммерциялық емес ұйымдар табыс табудан өзге мақсаттар үшін құрылады. Мәселен, діни бірлестіктің негізгі мақсаты бірлесіп ғибадат ету және тиісті дінді тарату болып табылады. Заң актілерінде көзделген ұйымдық-құқықтық нысандарда ғана заңды тұлғалар құруға болады. Коммерциялық ұйымдар үшін мұндай нысандардың жеткілікті тізбесі Азаматтық кодексте белгіленген [1, 43-б.].
Бұл атап отырғандарымыз, азаматтық-құқықтық қатынастарға түсуші
субъектілердің бір бөлігі болып табылады, бұлардың азаматтық-құқықтық
қатынастарға түсуі сол қатынастардың өмір сүруін білдіреді.
Жеке және заңды тұлғалармен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастардың
қатысушылары мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер (облыстар,
аудандар, қалалар және т.б.) болуы мүмкін, бұлар азаматтық-құқықтық
қатынастарда осы қатынастардың өзге де қатысушыларымен тең негіздерде
әрекет етеді. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер заңды тұлғалар
болып табылмайды, алайда заңды тұлғалардың азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысуын анықтайтын нормалар бұларға да қолданылады.
Осыған орай, жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, Қазақстан Республикасы
және әкімшілік-аумақтық бөліністер азаматтық-құқықтық қатынастардың
субъектілері бола алады. Азаматтық-құқықтық қатынастардың сипаты мен ерекшелігін анағұрлым айқын көрсету үшін ол қатынастардың объектілерін атап өтпей кету дұрыс емес.
Құқықтық қатынастардың объектілері жөнінде заң әдебиеттерінде әр
түрлі көзқарастар бар. Бір авторлардың пікірінше, оның субъектілерінің
мінез-құлқы ғана құқықтық қатынастардың объектісі бола алады. Ал оның
субъектілерінің материалдық немесе материалдық емес игілігіне бағытталған
мінез-құлқы, тиісінше, азаматтық-құқықтық қатынастардың объектісі болып
табылады1. Азаматтық құқық ғалымдарының көпшілігі қуаттайтын пікір бойынша, құқықтық қатынастардың объектісі азаматтық-құқықтық қатынастардың да объектісі болады [1, 115-б.].
Азаматтық құқықтар объектілерінің негізгі түрлері Азаматтық
кодекстің 115-бабында аталған, мұнда олар мүліктік және мүліктік емес
өзіндік игіліктер мен құқықтарға бөлінеді. Мүліктік игіліктер мен
құқықтарға, атап айтқанда, заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта,
бағалы қағаздар, жұмыстар, көрсетілген қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объективтелген нәтижелер, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және өзге де дараландыру құралдары, мүліктік құқықтың өзі де жатады. Мүліктік емес өзіндік құқықтар мен игіліктерге адамның өмірі, денсаулығы, ар-намысы, қадір-қасиеті, іскерлік беделі, ізгі атағы, жеке өміріне қол сұғылмайтындығы, жеке және отбасылық құпиясы, есіміне деген құқығы, авторлық құқығы, шығармаларына қол сұғылмау құқығы және басқа материалдық емес игіліктері мен құқықтары жатады.
1.2 Азаматтық құқықтық қатынастың ерекшеліктері және белгілері
Азаматтық құқықтық қатынастардың ерекшеліктері:
* азаматтық құқықтық қатынастардың субъектілері заң жүзінде тең, бір бірінен тәуелсіз, осынысымен басқа құқықтық қатынастардан айырмашылығы бар;
* азаматтық құқықтық қатынастар заңда көрсетілген не көрсетілмеген негіздердің де барысында пайда болады;
* азамттық құқықтық қатынастардың жағдайы мен мазмұнын бекітуде тараптардың келісімі шешуші рол атқарады;
* азаматтық құқықтарды қорғаудың тәртібі мен тәсілінің өзгешелігі;
* азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болуының басты негізі болып шарт табылады;
* жауапкершілік - келтірілген шығынның орнын толтыру сипатында болады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың өзіне тән ерекшеліктері мен
белгілері бар.
Барлық құқықтық қатынастар әрдайым нақты тұлғалар арасында қатынас ретінде болады. Барлық құқықтық қатынастың қатысушылары әрдайым нақты
белгілі болады, себебі олар әрдайым нақты тұлғалар және олардың арасындағы қатынас заңды сипатта болады. Керісінше басқа қоғамдық қатынастардың қатысушылары әрдайым нақты анықталмайды, себебі олар анықталған тұлғалар ғана болмай, анықталмаған адамдар тобы болуы мүмкін және олардың арасындағы қатынастың заңды сипаты жоқ. Мысалы: еңбектік-құқықтық қатынаста жұмыс берген мекеме сол жұмысты жасауға міндетті тұлғалардан жұмысты орындауды талап етеді. Керісінше, ерікті қоғамдық жұмыстар (сенбілік) жүргізу үшін, оған анықталмаған тұлғалар тобы қатысуы мүмкін.
Барлық құқықтық қатынастар оның қатысушыларының өзара жүріс-тұрысын заңды түрде бекітеді. Қандай да болмасын құқықтық қатынастың
қатысушыларының біреуі белгілі бір уақытқа дейін белгісіз болса да, осы
қатынастың субъектілері өзара байланысты қатынасқа түседі және бұл
қатынас заңды түрде бекітіледі. Керісінше,басқа қоғамдық қатынастың
қатысушылары бір-біріне деген міндетті қызметтерін өнегелі түрде
орындаулары мүмкін, бірақ бұл қатынастың заңды сипаты жоқ, сондықтан олар заңды түрде бекітілмейді [3].
Сондықтан да заңды қатынастардың субъектілерінің міндетті қызметтері
нақты анықталған, ал басқа қоғамдық қатынастың қатысушыларының міндетті қызметі бұндай дәрежеде нақты анықталмауы мүмкін. Мысалы: балаларының ата-аналарына төлейтін алимент заңда көрсетілген белгілі бір жағдайларда туындайды және балалары өзінің ата-анасына төлейтін нақты ақша сомасымен
белгіленген. Керісінше, заңды көрсетілген белгілі бір жағдайлар болмаған
кезде, балалары өз ата-анасына көрсеткен материалдық көмегі нақты түрде
анықталуы мүмкін емес.
Барлық құқықтық қатынастар мемлекетпен белгіленген және бекітілген құқық нормаларымен реттеледі. Сондықтан да қоғамдық қатынастар, мемлекет белгіленген және бекіткен құқық нормаларымен реттелгендіктен құқықтық қатынас болады және бұл құқықтық қатынастар қатысушылардың әрқайсысына белгіленген міндеттерін нақты түрде анықтайды. Керісінше, жалпы және нақты заң нормаларымен реттелмейтін қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар болмайды. Ал олардың қатысушыларының міндеттері толық және нақты сипат алмайды. Сондықтан да балаларының ата-анасына алимент төлеу қатынасында, бір жағдайда заң нормаларымен реттеледі, ал екінші жағдайда бұл реттерден тыс қалып тұр, бірінші жағдайда қатынастардың міндеттері толық және анықталған сипат алып тұр, ал екінші жағдайда қатысушылардың міндеттері субъектілердің әрқайсысының өз еркімен анықталады.
Барлық құқықтық қатынас өзінің өмір сүру барысында мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етіледі. Қоғамдық қатынас құқықтық қатынас болып қалыптасқан уақыттан бастап, оның іске асуы мемлекеттің күштеу шарасының көмегімен жүзеге асырылуына кепілдік береді. Керісінше, құқықтық қатынас
ретінде қалыптаспаған қоғамдық қатынас, егер де ол мемлекеттің
институттарына сәйкес болған жағдайда ғана артынан мемлекеттің күштеу
шарасының көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ оның пайда болу
кезеңінде оған бұндай кепілдік берілмейді, себебі ол мемлекеттің
қатысынсыз жүзеге асады. Мысалы: жұмысқа тұру және жұмыс орнын таңдау азаматтардың өз еркімен, мемлекеттің күштеу шарасынсыз іске асады. Бірақ соғыс жағдайы кезінде жұмыс істеу немесе басқа жұмысқа ауысу мемлекеттің күштеу шарасымен жүзеге асады. Керісінше, жұмысқа тұрып, белгілі бір
қызметті атқарып жатқан тұлғаларға әр уақытта мемлекеттің күштеу шарасы
қолданылуы мүмкін.
Осы төрт белгіні бірге алып қараған кезде, біз заңды қатынастардың
қоғамдық қатынастың ерекше түрі екенін байқадық. Қорытындылай келе, біз
құқықтық қатынастардың өзіне тән белгілеріне қарап, оны басқа қоғамдық
қатынастардан айыра аламыз, яғни құқықтық қатынас дегеніміз - құқықпен
реттелген нақты тұлғалар арасындағы, субъектілердің өзара жүріс-тұрысы
заңмен бекітілген және олардың жүзеге асуы мемлекеттің күштеу шарасымен
қамтамасыз етілетін қатынас. Барлық қоғамдық қатынастар құқықтық қатынас болып қалыптасқаннан кейін, соңғысына тән барлық белгілерді өзіне алады.
Бірақ мемлекет тек қана құүқықтық қатынастардың орындалуына мүдделі емес, алға қойған мақсат пен нысанаға жетуге және оларды шешуге қатысты барлық қоғамдық қатынастардың орындалуына мүдделі. Осы қатынастардың бәрі құқықтық қатынас болуы міндетті емес, сондықтан құқықтық қатынас басқа қоғамдық қатынастардың жүзеге асырылуының міндетті және жалғыз тәсілі емес. Бірақ соны да, біраз қоғамдық қатынастарды жүзеге асыру үшін, олар міндетті түрде заңмен реттелуі керек, бұл осы қоғамдық қатынастардың сипатымен ғана түсіндірілмейді, сонымен бірге құқықтық қатынастардың ерекшелігімен түсіндіріледі. Біз білеміз, құқықтық қатынастардың ерекшелігі мынада, нақты тұлғалардың арасында заңды түрде бекітілген өзара жүріс-тұрысы, олар мемлекеттің құқықтық нормаларымен реттеледі, ал оларды жүзеге асыру, мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етіледі. Заңды сипатты алуға тиіс және міндетті қоғамдық қатынастардың жүзеге асуы мемлекет мүддесіне сәйкес мына жағдайларда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін, егер ол нақты тұлғалардың арасындағы қатынас болса, егер олардың қатысушыларының жүріс-тұрысы заңды түрде бекітілсе және егер де осы жүріс-тұрыстың нақтылығы мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етілсе. Қандай қоғамдық қатынастар жүзеге асырылуы үшін құқықтық реттеуді қажет ететіндігін абстрактылы түрде шешуге болмайды [4].
Қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрлерінің құқықтық қатынасқа
айналуының себептерін, олардың әрқайсысына нақты талдау жасау жолымен
анықтауға болады. Қоғамдық қатынас қажеттігіне байланысты құқықтық нысанда (формада) алынған да, ол әрдайым құқықтық қатынас болып табылмайды, ол тек қана белгілі бір құқық салсымен реттелетін қатынас болып табылады.
Сондықтан барлық құқықтық қатынастардың жалпы белгілермен қатар, ол өзі реттелетін саласына байланысты, өзіне ғана ерекше белгілерге ие болады. Осындай ерекше белгілер азаматтық-құқықтық қатынастарға да тән, олар осы әр түрлі құқықтық саласының жиынтығының арасынан азаматтық құқық нормаларымен реттелген қатынастарды айқындауы қажет. Құқықтық қатынастардың бір түрі ретінде азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қатынасқа тоқталайық, яғни азаматтық-құқықтық қатынас дегеніміз оның қатысушы жақтарының құқықтары мен міндеттері заңды тепе-теңдік әдісімен, азаматтық-құқықтық нормаларымен. Реттелетін қоғамдағы қатынас. Азаматтық-құқықтық қатынас барлық қоғамдық қатынас сияқты тұлғалардың өзара қарым-қатынасы болып табылады. Ол кем дегенде екі субъектілердің әрқайсысы не құқыққа не міндетке ие болады, немесе бұл екі жақта құқықтық қатынас болса, онда субъектілерінің әрқайсысы құқықтыр мен міндеттерге бір мезгілден ие болады.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық құқықтық қатынастарға тән жалпы белгілерімен қатар тек өзіне тән ерекшеліктерге ие. О.С. Иоффе "Советтік азаматтық құқықтық қатынастар" деген еңбегінде, азаматтық-құқықтық қатынасқа тоқталып, оның құрылысындағы ерекшеліктерді ашқан. Сондықтан да, осы азаматтық-құқықтық қатынастарды басқа құқықтық қатынастардан айыратын сыртқы белгілерге тоқталайық [5].
Бірінші белгі, азаматтық құқықты қорғау тәсілі болып табылады. Егер
бұл құқықтырды жүзеге асыруға міндетті жақ кедергі жасаса, онда азаматтық
талап тәртібімен олардың еркінен тыс және еркіне қарсы жүзеге асырылуы
мүмкін. Бірақ сол тәртібімен қорғау арқылы азаматтық құқықтарға бірдей
қолданылмайтын және оларға ғана тән емес. Кейбір азаматтық-құқықтар
әкімшілік тәртіппен қорғалады және керісінше әкімшілік құқықтан туындайтын құқықтық қатынастар сот тәртібімен қорғалуы мүмкін.
Екінші белгі, азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болу негіздері.
Азаматтық-құқықтық қатынастарды әдеттегідей, өзінің пайда болу негізі
ретінде қатысушыларының өз еркімен көңіл білдіруін айтамыз. Бұл белгі де
бірінші белгі сияқты барлық азаматтық қатынастарға жалпы және соларға ғана тән болуы мүмкін емес. Себебі азаматтық-құқықтық қатынастар өз еркімен көңіл білдіру нәтижесінде болмаса да пайда болады (мысалы, зиян келтіруге байланысты міндеттемеде), олар әрі қарай әкімшілік құқықтық қатынастар сияқты мемлекеттің басқару актілерінен пайда бола алады (мысалы, әкімшілік
актіден келісім жасау міндеттемесінің пайда болуы), соңында бір әкімшілік
акты азаматтық да және әкімшілік те құқықтың қатынастарын тудыра алатынын көріп тұрамыз (мысалы: қорларды бөлу әкімшілік актысы бойынша жеткізіп беруші мен қабылдап алушының арасында азаматтық-құқықтық қатынас туады және осылар мен акт шығарған органның арасындағы әкімшілік құқықтық қатынас пайда болады).
Үшінші белгі, азаматтық-құқықтық нормаларының ерекшелігінен көрінеді. Көптеген азаматтық-құқықтыр нормалар, соның ішінде азаматтардың арасындағы қатынастарды реттейтіндер диспозитивтік сипатта болады. Бірақ бұл белгіге салыстырмалы мағынада күмән туғызу мүмкін емес, себебі әкімшілік құқықтық кейбір нормалары да диспозитивті болуы мүмкін, ал басқа жағынан алсақ, көптеген азаматтық-құқықтың нормалары, заңды тұлғалар арасындағы қатынастарды реттейтін нормалар, әкімшілік құқықтық нормалары сияқты императивті сипатта болады.
Төртінші белгі ретінде азаматтық-құқықтық қатынастардың тоқтатылуының ерекше тәсілін алып қараймыз. Жаңарту, есепке алу, қарыздарды жинау, бір жақтың еркін білдіру және де басқа да тоқтатылу тәсілдері тек қана
азаматтық-құқықта белгілі, оларды басқа құқық салалары білдірмейді, тек
қана әкімшілік-құқықтық қатынастағы өкімет органдарының бір жақты еркін
білдіру болуы мүмкін. Бірақ бұл еңбегі де жеткілікті дәрежеде нақты емес,
себебі барлық азаматтық-құқықтық қатынастар жаңартылуы немесе есепке алу жолымен тоқталуы мүмкін емес (мысалы, алименттік міндеттемені жаңарту немесе есептеу жолымен жоюға болмайды), қарыздарды жинау арқылы азаматтық құқықтық қатынастарды тоқтатуға жол бермейді, (заңды тұлғалардың арасындағы бұл құқық қолданылмайды), қатынастарды бір жақты еркін білдіру жолымен тоқтату, азаматтардың арасындағы қатынастарда ерекше жағдайда ғана жол беріледі [5].
Сонымен, біз жоғарыда көрсеткен белгілердің ешқайсысы тек қана
азаматтық-құқықтық қатынасқа қолданылмайды. Бірақ бұған қарамай азаматтық - құқықтық қатынастар басқа және ең алдымен әкімшілік қатынастардан айырмашылығы бар.
Осы екі құқықтық қатынастың арасындағы бір айырмашылық олардың
субъектілерінің құқықтығы статусында. Азаматтық-құқықтық қатынастың
субъектілерінің құқықтық статусы, олардың атқаратын қызметіне байланыссыз тең. Сондықтан құқыққа ие субъект міндетті жақтан белгі бір қызметті орындауын заңға сәйкес талап етуге құқылы, бірақ оның бұйрық беруге құқы жоқ. Ал міндетті субъект келісім бойынша анықталған қызметті ғана орындайды, ол құқыққа ие субъектіге бағынышты болмайды. Екі жақтың құқықтары мен міндеттері тең жағдайда болады. Бірақ әкімшілік-құқықтық қатынаста субъектілердің құқықтық статусы мүддесі басқаша. Субъектілердің біреуі құққа ие ме, әлде міндетке ие ме оған байланыссыз, екінші субъектілігіне қатысты билік ету функциясымен қамтамасыз етілген. Ал соңғысы құққа ие болған жағдайда да, біріншінің билігіне бағынышты болады.
Сонымен, азаматтық-құқықтық қатынас өзінің барлық элементтерімен
әкімшілік-құқықтық қатынастан өзгешеленеді. Олардың айырмашылығы: 1)
құрылымның жалпы сипатында. 2) субъективтік құрамында. 3) объектісінде 4) құқықтары мен міндеттерінің көлемінде [6].
Азаматтық-құқықтық қатынастың ерекшелігі. Азаматтық-құқықтық пәніне кіретін қоғамдық қатынастар жақтардың тепе-теңдік әдісімен реттеледі. Сондықтан көп жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастар оған қатысуымен тұлғалардың еркімен жүзеге асырылады. Әдетте азаматтық-құқықта құқықтық
қатынастың пайда болуы негізгі шарт болып табылады. Бұл азаматтық-құқықтық қатынастың сипатына әсер етеді. Жақтардың тепе-теңдігі және олардың бір- бірінен заңды тәуелсіздігі азаматтық-құқықтық қатынаста ең маңызды ерекшелігі болып табылады.
Азаматтық-құқықтық қатынаста жақтардың біреуі екінші жаққа бұйрық бере алмайды және өзінің атқаратын қызметінің күшіне байланысты белгілі бір қызметті орындауға еріксіз көндіре алмайды. Егер де азаматтық-құқықтық қатынасқа, құқықа ие жақ міндетті тұлғадан нақты анықталған әрекеттерді талап етсе, бұл тек қана олардың арасындағы шартты немесе тіке заңның нұсқауының күшімен жүзеге асады. Мысалы: тапсырыс беруші мердігерден белгілі бір жұмысты орындауын талап етуге құқылы, бірақ оны мердігер екеуінің арасында шарт жасасқан жағдайда ғана орындауға келісім береді. Тіпті азаматтық-құқықтық оның қатысушыларының еркінен тыс асырылған кезде де, қатысушылар заңды тепе-теңдік жағдайда болады. Мысалы: зиян келтіру жағдайда әдепті міндеттеме көбіне зиян келтірушінің ықыласынан тыс пайда болады. Бірақ бұл азаматтық-құқықтық қатынаста да жақтар заңды тепе - теңдік жағдайда болады және тек қана заңға бағынады. Жақтардың заңды тепе-теңдігі азаматтық-құқық қатынастың ажыратылмас қасиеті. Осы қасиетті жоғалтқан кезде құқықтық қатынасты табиғаты да өзгереді. Азаматтық-құқықтық қатынастан басқа құқықтық қатынасқа айналады. Мысалы, жергілікті әкімшіліктегі пәтерде меншікке алған кезде азамат азаматтық-құқықтық қатынасқа түседі және жергілікті әкімшілікпен заңды тепе- теңдік жағдайда болады. Егер жергілікті әкімшілік жер сілкінісінен зардап шеккен азаматтарға пәтер бөліп берсе, ондай жағдай өзгереді. Бұл жердегі құқықтық қатынаста жергілікті әкімшілік азаматқа қатысты билік ету құзіретіне ие орган ретінде көрініп тұр, сондықтан бұл жерде жақтардың тепе - теңдігі жоқ. Және бұл құқықтық қатынас өзінің заңды табиғаты бойынша азаматтық-құқықтық қатынас емес, әкімшілік-құқықтық қатынас болады.
2. АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
2.1 Азаматтық құқықтық қатынастың объектілері
Азаматтық құқық қатынастарының обьектілерінің ұғымы және түрлері
(классификация). Азаматтық құқық қатынастарының пайда болуының,
өзгеруінің және тоқтатылуының негіздері.
Азаматтық құқықтық нормалармен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтық құқық объектісі деп аталады. Мүліктік және жеке мүліктік
емес игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық объектілері бола
алады.
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматтық құқық объектілеріне
кеңінен тізбе келтірілген:
а) мүліктік игіліктер мен қүқықтарға (мүлікке) жататындар: заттар, ақша, соның ішінде шетел валютасы, қүнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық-интеллектуалдық қызметтердің объектіге айнал-ған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бүйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік қүқықтар мен басқа да мүлік жатады;
ә) жеке мүліктік емес игіліктер мен қүқықтарға мыналар жатады: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел,
жеке өмірге қолсұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы қүпиясы, есім алу қүқығы, автор болу қүқығы, шығармаға қол сұқпаушылық қүқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен қүқықтар [1, 115-б.].
Құқық объектісі ретінде заттардың экономикалық (шаруа-шылық) және физикалық қасиеттерінің азаматтық қүқықта үлкен маңызы бар. Затқа қатысты туындайтын зандылық қатынастардың сипаты күні бүрын белгіленеді. Сондықтан азаматтық құқықтың ғылыми негізі заттарды тиісті физикалық немесе экономикалық қасиеттеріне қарай саралап береді. Азаматтық құқықтың объектілерінің бірі бағалы қағаздар болып
табылады. Азаматтық кодекстің 129-бабында оған мынадай анықтама берілген: белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік қүқықтарды куәландыратын қүжат бағалы қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың ерекше сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) бағалы қағаз -- түрі және мазмүнымен заң талаптарына қатаң бағынатын құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын қүқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң қүжаттарымен немесе соларда белгіленген тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздьщ ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куә-ландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсет-кенде не
бергенде ғана қүқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық қүқықтарды бағалы қағаз бойынша құқықтар берілетін адамға -- индоссантқа немесе соның бүйрығына ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам көрсетілмейді) [1,129-б.].
2.2 Азаматтық құқық қатынастың субъектілері
Азаматтық құқықтар мен міндеттер құқықтың субъектілері деп аталатын құқықтық қатынасқа қатынасушыларға тән. Азаматтық құқықтық қатынастардың субъектілеріне азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер жатады. Аталған субъектілердің азаматтық құқықтық қатынастарға қатысуының алғышарты олардың азаматтық құқықтық қабілеттілікке және азаматтық әрекет қабілеттілігіне ие бола алуы.
Азаматтық құқықтың негізгі субъектілері жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Мемлект пен әкімшілік-аумақтық бөліністер де азаматтық құқықтың субъектілірі болып табылады, бірақ өздерінің азаматтық олар арнайы және соған уәкілетті заңды тұлғалар арқылы жүзеге асырады.
Жеке тұлғалар деп Қазақстан Республикасының азаматтары,басқа мемлекеттің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ тұлғалар ұғынылады. Азаматтық құқыққа ие болып,міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық қабілеті) барлық азаматтарға бірдей деп танылады.Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып,қайтыс болған соң тоқтатылады. Азаматтардың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға,өзі үшін азаматтық міндеттер жасап,оларды орындауға қабілеттілігі (азаматтық құқық қабілеттілігі) кәмелетке толғанда,яғни он сегіз жасқа толғаннан кейін толық көлемде пайда болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтық құқық нормалары бар. Атап айытқанда, 6-бапта Қазақстанда мемлекеттік меншік пен меншіктің танылатыны және тең дәрежеде қорғалатыны белгіленген. Азаматтардың жеке меншігі мәселелері Конституцияның 26-бабында неғұрлым тәптіштеп баяндалған. Азаматтың ар-ожданы, қадір-қасиеті және абыройлы есімі, оның бостандығы мен өміріне ешкімнің тиіспеуі, жеке және отбасылық құпия, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және өзгеде хабарлар сияқты рухани қазыналар жөнінде туындайтын жеке мүліктік қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz