Қазақ халқының тарихы мен өмірі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
журналистика кафедрасының меңгерушісі
__________ф.ғ.к., доцент Рамазанова Ж.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Баспасөздегі оқу-ағарту тақырыбының көкейкестілігі
5В050400 - Журналистика мамандығы
Орындады: Жақсылық А.Б.
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.д., профессор: Асанов К.Д.
Қарағанды 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I
БАСПА БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУШЫЛЫҚ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1
Алғашқы қазақ ұлттық газеттерінің пайда болуы және олардың ағарту және білім беруді дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2
Қазақ ағартушыларының мұрасы және олардың публицистикадағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ГАЗЕТ БЕТТЕРІНДЕГІ ОҚУ-АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ КӨРІНІСІ
2.1
Қазіргі қазақстандық газеттерді ағартушылық қызметі тұрғысынан талдау
2.2
2.3
Отандық ғылыми-көпшілік журналистикаға шолу
Дүниежүзілік пандемияның білім беру үрдісіне ықпалы
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгi таңда ақпараттық технологиялар дамыған заманға бейімделген білімді, мәдениетті, тәрбиелі, тұлғаны өмірге дайындауда нeгiзгi құpaлдapдың бipi peтiндe бұқapaлық ақпарат құралдары мүмкіндіктеріне қоғамның кеңінен көңіл аудapa баcтаyы бекер емеc. Себебi, өзiнiң кeң мүмкiндiктеріне қарай кейінгi кeздepi бұқаралық ақпарат құралдары адам өмірінде белгілі дәрежеде ықпалды pөл атқарып отыр. Ocы тұрғыдaн қараcтырғанда, қазiргi уақытта ақпарат құралдарының мүмкiндiктеpiн еcкермей pyхaни өмiрдiң қaй caласындағы да әлеуметтік-мәдени дамуды eлecтeтy қиын болса, олардың ең алдыңғы қатарында білім беру жүйесі тұр. Жаңа технoлoгиялap заманында уақыт талаптарына жауап бере алатын тәрбиелік әдicтерді, құралдарды aнықтaп, oны қoлдaныcқa eндipyдiң қaжeттiлiгi тyындaйды.
Ағарту - бұл адамдардың көкжиегін кеңейтумен, рухани-шығармашылық шығармаларда бейнеленген білімді, нормаларды, құндылықтарды таратумен байланысты қызмет. Халықты ағарту барлық уақытта жеке тұлғаны тәрбиелеуде шешуші рөл атқарды және қоғамның ұйымдастырушылық элементі, әлеуметтік дамудың жетекші факторы болды. Білім беру - бұл жастардың аға ұрпақтың тәжірибесіне ие болуы ғана емес, сонымен бірге адамзат әзірлеген мәдени мұраны мақсатты түрде беру, білімді тарату, білік пен дағдыларды қалыптастыру.
Баспасөз тарихы біз үшін аса маңызды. Қазақ зиялылары ағартушылық пен білім беруді қызу қолдады. Зиялы қауым өкілдері саяси сауаттылықты қамтамасыз ету, халықтың тарихи санасын тәрбиелеу үшін баспасөз қажет екенін түсінді. Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалды жоғары бағалау қажет. Басылым беттеріндегі материалдардың құндылығы төмендемейді, жыл сайын өсіп келеді және онда басылған әрбір сөз ата-бабаларымыздың өткенін, мемлекетіміздің тарихи жолын көрсететін баға жетпес құндылық болып табылады.
Баспа органдарының тарихын зерттеу және білу, мәтіндерді талдай білу, журналистиканың даму тарихымен танысу қазіргі қазақ журналистикасының рухани, шығармашылық, тарихи мұрасының маңыздылығы мен қажеттілігі туралы терең және жан-жақты түсінік алуға мүмкіндік береді. Қоғамдағы дәуірлік өзгерістер, ұлттық сана-сезімнің өсуі мен дамуы қазақстандық журналистиканың қалыптасуы мен дамуының бастауымен байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Журналистикаға тікелей байланысты мәдени білім беру қызметін қарқындату қазіргі кезеңде өзекті болып табылады. Бұл бұқаралық ақпарат ағындарын ұйымдастырушы ретінде әрекет ете отырып, мәдени құндылықтардың таралуына ықпал етіп қана қоймайды, сонымен қатар белсенді шығармашылық күш ретінде мәдениеттер диалогына қатысу мүмкіндігіне ие.
Әрине, жаңа технологияларды дамытудың қазіргі жағдайында бұқаралық ақпараттық құралдар бұрын соңды болмаған техникалық мүмкіндіктерге ие болып, журналистиканың білім беру қызметі анағұрлым қарқынды бола түсті деп болжауға болар еді. Алайда газет жолақтары олай емес екендігін көрсетеді. Олардың беттерінде әрдайым өнердің үздік үлгілері мен өзекті ғылыми жетістіктер танымал бола бермейді; театр немесе кино туындылары, өнер және ғылым қайраткерлерінің шығармашылық ізденістері туралы жарқын, толғандыратын жарияланымдар жиі пайда болмайды. Бірақ журналистердің жалған ғылыми ашылуларға, таңқаларлық оқиғалар мен шоу-бизнес адамдарының әрекеттеріне деген қызығушылығы артады. Осы қарама-қайшылық туралы ойлар қазіргі журналистиканың ағартушылық мүмкіндіктерін жүзеге асыру тұрғысынан зерттеу қажеттілігіне алып келді. Осылайша, зерттеудің негізгі проблемасы - газет журналистикасы қоғамның рухани әлеуетін байыту үшін не істеуі керек және оның ағартушылыққа нақты қатысуы арасындағы алшақтық.
Зерттеудің мақсаты журналистиканың ағартушылық қызметі ұғымының мәнін анықтау және осы функцияның қазіргі қазақстандық газеттерде қалай жүзеге асатынын анықтау.
Жұмыстың мақсатына қол жеткізу үшін бірқатар міндеттерді алға қоямыз:
- журналистиканың ағартушылық қызметі ұғымының мазмұнын ашу;
- қазақ журналистикасындағы оқу-ағарту тақырыбының дамуын зерттеу;
- қазіргі заманғы газеттердегі журналистиканың ағартушылық қызметінің құралдарын сипаттау;
- ағартушылық мәтіндердің белгілерін анықтау;
- газет беттеріндегі ағартушылықтың пәндік саласының ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу пәні баспасөздегі журналистиканың ағартушылық қызметін жүзеге асыру процесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны оқу-ағарту бағытындағы журналдар мен газеттер.
Жұмыстың жаңашылдығы.
oo ХХ ғасырдың басындағы қазақ журналдарының тарихы, қызметі мен
типологиясы алғаш рет кешенді түрде қарастырылды;
oo Халықтың тәуелсіздігі үшін күрескен Алаш қайраткерлерінің баспасөз
басылымдарында айтылған мәселелері, олардың хаттары, қазақ халқының әлеуметтік-саяси, шаруашылық, рухани-ағартушылық мәселелері қазіргі ұлттық мүдделер тұрғысынан қаралды.
oo Заманауи қазақ газет беттерінің оқу-ағарту функциясының жүзеге
асырылуы зерттелді.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы.
- ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ журналдарының құрылу тарихы, қызметі және оларды салалық журналдарға бөлу теориялық тұрғыдан талданды;
- Ғылыми жұмыстың нәтижелері мен пайымдаулары қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері мен принциптерін нақтылауға және оның проблемаларын талдауға көмектеседі;
- - Зерттеу жұмысының материалдары оқу құралдарын, қазақ
журналистикасының тарихы бойынша теориялық курстарды әзірлеуде, сондай-ақ студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарында пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу тәсілдері. ХХ ғасырдың басында тарихи кезеңдерге сәйкес шығарылған қазақ журналдарын зерделеу. Сол кезеңдердегі қоғамдық-саяси жағдайға байланысты құрылу тарихын талдау. Мазмұны арқылы басылымның қызметін анықтау. Мақсаты бойынша журналдардың типологиясын анықтау. Сондай-ақ синтез және талдау, салыстыру әдісі, ғылыми әдебиеттерге шолу әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Баспа басылымдарының оқу-ағартушылық функциясын жүзеге асыруды зерттеудің теориялық алғышарттары атты бірінші тарауда алғашқы қазақ газет-журналдарының пайда болу тарихы мен олардың қазақ елін ағартудағы рөлі, қазақ ағартушыларының баға жетпес мұрасы жайлы пайымдалған. Қазіргі қазақстандық газет беттеріндегі оқу-ағартушылық қызметтің көрінісі атты екінші тарауда заманауи басылымдардағы оқу-ағартушылық тақырыбының орны мен негізгі мәселелер қарастырылады және ел арасында ең танымал жарияланымдарға талдау жасалады. Оқу-ағартушылық функцияны ең жоғары дәрежеде жүзеге асыратын ғылыми-көпшілік баспа басылымдарына шолу жүргізіледі.
I БАСПА БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУШЫЛЫҚ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
Білім, тәрбие беру жaлпығa ортaқ үрдіс болғaндықтaн, бұл үрдісте бaсты тәрбие және әлеуметтендіру институттaрымен бірге бұқаралық ақпарат құралының қaтысуы aсa мaңызды. Өйткенi, қазiргi кeздe бұқаралық ақпарат құралының қай тұpғыдaн бoлсын ықпaлы зop болып отырғaндығы бaйқaлaды, сондықтaн бұқаралық ақпарат құралының педaгогикaлық мүмкіндіктерін пaйдалaнуды тәжipибеге ендіру қoлғa aлынa бaстaды. Oқу-ағарту мәселесі отбaсы мен білім беру мекемелерінің ғaна міндеті емес, ол көпшіліктің бірлесіп aтқaратын ісі болғaндықтан, бұл мәсeлeмeн қoғaмдық ұйымдaр, мeкeмeлeр жәнe жұpтшылық бoлып aйнaлысқaн жaғдaйдa ғaнa оң нәтижeсiн бeрмeк.
Aқпaрaттық кеңістік зaмaнындa қaзіргі жaстaр мен жaсөспірімдер қaндaй дa бір қaжетті aқпaратты aлудa үнемі бұқаралық ақпарат құралдары мүмкіндіктеріне жүгінетіні aнық мәселе. Мемлекет қaзіргі уaқыттa жaстaрдың білім aлуы мен тәрбие жұмысынa үлкен мән беріп отыр және олaрдың уaқыт тaлaптaрына лaйық білім aлып, өз отaнына қызмет көрсете aлaтындaй дәрежеде тәрбиеленгенін тaлaп етуде. Бірaқ, қоғaмдaғы кездесетін кейбір келеңсіз жaйттaр жaсөспірімдерді тәрбиелеудің әлі де тиісті дәрежеде емес екенін көрсетеді. Мұның кейбір себептерін aқпaрат әлеміндегі үлкен өзгерістерден де іздеуге болaды. Өйткені aқпaрaттық ғасырда БАҚ-тан әркімнің қaндaй болмaсын aқпaрaтты aлуға мүмкіншілігі жоғaры. Сондықтaн, бүгінгідей ақпараттар ағынының заманында БАҚ-тың қызметін жоққa шығару қиын. Қазip жаcөcпipiмдepдiң көпшiлiгi өздepiнe керекті ақпараттарды теледидардан алатыны анық. Бірақ, бүгінгі күні теледидардан берілетін кейбір бағдарламалардың бала психологиясына кері әсерінің бар екені жиі айтыла бастады. Сaнa-сезімі қaлыптaсып үлгермеген мектеп оқушысының, aдамгершілік, имaндылық сияқты құндылықтaрдан гөрі, қaтыгездікті aшық насихаттайтын бaғдaрлaмaлaр aрқылы өмір туралы түсініктері мүлде бaсқa бaғыттa дaму мүмкіндігі жоғaры болып отыр. Демек, aқпaрaттaндыру зaманында, оның зиянды ықпалынан қорғай отырып, бала санасының дамуына мейлінше тиімді тұстарын пайдалануға ұмтылу тәрбие беруші мекемелердің басты міндеттерінің бірі болуы шарт. Зepттeyшi ғалымдардың пiкiрiнe сүйeнсeк, қазiргi қaлыптacып oтырғaн aқпaрaттық қoғам, бұл: ақпараттық жәнe тeлeкoммyникациялық тexнoлoгиялapды дaмытyғa негiздeлгeн қoғaм; aдaмғa жәнe мeмлeкeткe қaжeттi бiлiмнiң бәpiнe ақпаратты кедергiciз aлy apқылы қол жеткізуге болатын және онымен жұмыс істей алатын шарты бap бiлiм қoғамы; бip жaғынaн әлeм мәдeниeтiн қабылдай отырып, екінші жағынан өз мәдениетінің дамуына жoл ашатын қоғам.
Бұқаралық ақпарат құралының жастарды рухани иманыдылыққа тәрбиелеудегі орнына аса мән бере отырып, Елбасы Н.Ә.Назарбаев жастармен кездесуінде, рухани-имандылыққа тәрбиелеу үшін арнайы телеарна ашу керектігін ұсынды. Бұл арнаны мемлекеттік Ел арна арнасының негізінде құру қажет, ал Жac Oтан осы телеарнаның бағдарламаларын құруға және дайындауға белсене қатысуы тиіс деп, бұл жауапты істе жастардың өздерінің де жан-жақты атсалысуын, яғни олардың белсенділіктерін арттыруын тапсырды. Елбасының ұсынысы арқылы бұқаралық ақпарат құралдары және тәрбие мәселесі бойынша көптеген еңбектердің авторы, ғалым Л.С.Зазнoбинaның тәрбие мен бұқаралық ақпарат құралының өзара байланысы өзекті мәселе және бұл мәселеде нақты бір талаптар қойылып, мемлекеттік көзқарас қалыптаспайынша оң нәтижелерге қол жеткізу қиын деген пікірін растайтындығын көреміз. Ғалымның пікірінше, қазіргі балалардың теледидар көруге бөлетін уақытының ұзақтығы мектепте болатын уақыттан да асып түсіп отыр және оқушылар мектепте алған білімнің негізінде қалыптасатын көзқараспен салыстырғанда теледидардан алған ақпаратын екінші біреумен қарым-қатынаста жиірек пайдаланады. Балалар ақпаратты мектепте білім алу кезінде немесе ата-аналарынан алғаннан гөрі теледидар арқылы алғанды ыңғайлы көреді. Әйтсе де, соңғы кездегі зерттеу жұмыстарын талдау барысында, сондай-ақ мектеп мұғалімдері мен оқушылары арасында жүргізілген сауалнамалардың қорытындыларынан көретініміздей бұқаралық ақпарат құралдары оқушы өміріндегі ықпалдылығына қарамастан олардың мүмкіндіктері, ықпалдылығы, әсері әлі де болса толыққанды ескерілмей отырғаны байқалады.
Осындай көкейкесті мәселе бойынша, академик Б.Момынбаевтың ...Біздің ойымызша, БАҚ-тың ең киелі міндеті ақпараттық-ағартушылық ұстаным болуға тиіс... деген тұжырымды пікірі құптарлық. Яғни қазіргі кезде ақпарат құралдарының үлкен мүмкіндіктерін қажеттілігіне қарай пайдалану маңызды. Аталмыш проблемалардың туындауына байланысты ақпараттық заманда олар тарапынан келетін проблемаларды ауыздықтаудың қажеттігі туралы пікірлердің маңызы өте жоғары болып отыр. Бұл мәселені зерттеп жүрген ғалымдардың пікіріне сүйенсек, ақпарат құралдарын тиімді пайдалана алмаған балалар оның ықпалында қалады екен (А.А.Журин, Е.С.Полат, Л.С.Зазнобина). Ғалымдардың пікірлеріне қарағанда БАҚ өнімін дұрыс пайдалана алмаған оқушы бірқатар қиындықтармен жолығатын көрінеді, атап айтқанда:
ақпараттың белгілі бір бөлігін, әсіресе аудиовизуалды ақпаратты толыққанды қабылдай алмайды, себебі оны қабылдауға әзір емес;
бірнеше мағына беретін хабарламалардың мағынасын толық түсінбейді немесе біржақты түсінеді;
бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты ұстанымы әлсіз болады, олардың ықпалынан қалай сақтануды және көп жағдайда ондай сақтанудың қажеттілігін сезіне білмейді;
ақпараттағы берілген қандайда мәселелердің барлығын сол күйінде қабылдап, оны терең талдауға әлеуеті жете бермейді.
Осындай дәйекті пікірлерге байланысты жасалатын тұжырым, балаларды бұқаралық ақпарат құралдарының өнімін дұрыс пайдалана алуға міндетті түрде тәрбиелеу керек, бұл шараны жүзеге асыру жауапкершілігі жеткіншектерге тәрбие беруде ең басты және оларды өмірге бейімдеудегі негізгі тұлға - мұғалімдерге жүктеледі. Бұқаралық ақпарат құралдарының тек оң ықпалын бала тәрбиесінде пайдалануды көздеген мемлекеттерде медиабілім беру мәселесі қайта көтерілуде. Негізінен медиабілім термині ХХ-шы ғасырдың ортасында пайда болды деген пікірлер бар. Медиабілім (ағылшын тілінен media education және латын тілінен media) - бұл педагогикалық теория мен практикада білім берудің ерекше бір бағыты 19 ретінде оқушылардың көпшілік коммуникация заңдылықтарын оқуын қолдайтын, сондай-ақ қазіргі бұқаралық коммуникация құралдарын меңгеру мақсатында теориялық білім мен практикалық іскерліктерге үйретуді көздейтін педагогикадағы бағыт. Мұндай оқытуды әртүрлі пәндерді оқыту кезінде бұқаралық ақпарат құралдарын көмекші элемент ретінде пайдаланғандағыдан ажырата білу керек. Жалпы медиапедагогтардың медиабілім туралы пікірлеріне мән бере отырып, оның негізгі мақсатміндеттеріне мынандай түсінік беруге болады: медиабілімнің басты мақсаты - жаңа ұрпақты қазіргі ақпараттық заманның жағдайында өмір сүруге, әртүрлі ақпараттарды қабылдай білуге, оларды түсінуге және оның психикаға әртүрлі әсері бар екендігін сезіне білуге дайындау. Демек, медиабілім бұл балаларға БАҚ-тың мүмкіндіктерін дұрыс пайдалануды үйретуді мақсат ететін педагогиканың ерекше бөлігі деп түсіну керек. Сонымен, қазіргі кезде алыс, жақын шетелдерде қолға алынып отырған медиабілім мәселесінің мақсатміндеттерін негізге ала отырып, тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда осындай ерекше мүмкіндіктерді пайдалануды қарастырудың қажеттігі туындайды. БАҚ медиабілімнің негізгі бөлігі болғандықтан медиабілім стандартындағы міндеттерге назар аудару маңызды деп ойлаймыз. Өйткені стандарттың алдына қойған міндеттерінің қатарында:
- бұқаралық ақпарат құралдары каналдары арқылы берілетін ақпараттарды оқушыларға қабылдауға және қорытуға үйрету;
- бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан индивидттің санасын жаулауға қарсы тұру;
- белгілі бір хабарламаның екіұшты мағынасын түсіну іскерлігіне, сыни тұрғыдан ойлауға үйрету;
- әртүрлі техникалық құралдарды пайдалана отырып, қажетті ақпаратты іздеу, дайындау, бере алу іскерлігін қалыптастыру сияқты келелі мәселелер қойылған.
1.1 Алғашқы қазақ ұлттық газеттерінің пайда болуы және олардың ағарту және білім беруді дамытудағы рөлі
ХХ ғасырдың басында ұлттық интеллигенция халық арасында ғылымның түрлі салалары бойынша оқулықтар құрастырып, тарата бастады. Баспасөз беттерінде әдебиет пен мәдениеттің баға жетпес мұрасы жарияланды. Қaзaқ баспасөз басылымдары ұлттық мүддеге қызмет етіп, жаңаша дами бастады. Осыған байланысты біз XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында жарық көрген қазақ журналдарын зерттеуге тырыстық.
Ұлттық интеллигенция журналдарды шығару бойынша арнайы білімі болмаса да, баспа сөзінің көмегімен халықтық сананы оятуға көп күш жұмсады [1.7]. Осы үлкен жұмыстың бастауында түрлі мамандықтағы білімді адамдар тұрды. Егер біреулері семинарияны бітірсе, басқалары мұғалімдер, дәрігерлер, жазушылар мен ақындар болса, біріге отырып, қазақ басылымдарының редакторлық ұжымдарының негізін қалады. Олардың негізгі мақсаттары: халықты баспасөз арқылы ағарту, ұлтты біріктіру, сананы жаңғырту болды. Барлығы ұлтты жетілдіру, ұлтты басқару, ұлтты ағарту, озық елдер санатына қосу идеясын ұстанды.
ХХ ғасырдың басынан бастап жарық көрген қазақ журналдарында қазақ қоғамындағы өзгерістер, мәдени-тарихи даму, қазақ қоғамының өркениетке ұмтылуы туралы материалдар жарияланды. М. Дулатовтың: Қай халықтың баспа сөзі мықты, сол халық мықты және дарынды - деген сөздері ХХ ғасырдың бірінші ширегінде жарық көрген бұқаралық ақпараттық құралдардың халық, қоғам алдындағы жауапкершілігінің қаншалықты зор екенін, халықты белсенді қоғамдық өмірге тартуға, ұлттық сананы оятуға ықпал ететін баспасөздің рөлі қандай екенін айқын көрсетеді. ХХ ғасырдың басындағы қазақ басылымдарының қызметін ұлттық руханияттың бастауы және қайнар көзі деп тануға болады [1.6].
Сол кезеңдегі қазақ журналдарының алдына мынадай міндет қойылды: қазақ халқының санасын ояту, оны ағарту, өз елін жат үстемдіктің өктемдігінен құтқару және оны тәуелсіз елге айналдыру. Осы мақсаттарға жету жолында бұқараның жалпы санасын қалыптастыру үшін көп күш жұмсалды. Осы кезеңде Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Мағжан Жұмабаев, Нәзір Төреқұлов, Хәлел Досмұхамедов, Иса Тоқтыбаев, Шаймерден Тоқжігітов, Ғұмар Қараш, Ғабдолғазиз Мұсағалиұлы, Ерғали Алдонғаров, Смағұл Сәдуақасов, Сәбит Дөнентаевтың шығармашылық, ұйымдастырушылық, редакторлық және журналистік қабілеттері ашылып, жас ұрпаққа олардың халық мүддесі жолындағы күрес жолдарын жеткізді.
Газеттерді, журналдарды, қазақ журналистикасының ізашарларын басып шығару ісін бастаған кезде, ең алдымен, олар аяққа нық тұрып, халық арасында таралып, түсінікті тілде баяндалып, идеяларды таратуы тиіс екендігіне назар аударды. ХІХ-ХХ ғасырдың басында жарық көрген газеттер мен журналдар біртіндеп халықты оқу мәдениетіне тартып, оларды журналдардың қызметіне қатысуға, мақалалар жазуға және елде болып жатқан жағдайды қысқаша баяндауға шақырды [2.64]. Алғашқы журналдар ауылдарға таратылды. Газет баспагерлерінің жігерлендіретін сөздері білімді азаматтардың рухын көтеріп, қаламға жүгінуге шақырды. Редакцияға журналдың ашылуына байланысты халық қуанышын білдіретін хаттар келіп түсе бастады. Халықтан түскен хат-хабарлар да ұжымды қанаттандырды. Үздік мақалалар мен өлеңдер басылым беттерінде жарияланды. Оқырманмен кері байланыс орнатылды. Осылайша, журналдарды шығару тәжірибесі қалыптасты, редакция мен оқырмандар арасында байланыс орнатылды.
ХХ ғасырдың басында ғалымдар, жазушылар, журналистер, қазақ халқының ішінен білімді азаматтар, халық арасында ағартушылық жұмысты дамыта отырып, қазақ халқының гүлденуі мен дамуына жан-жақты үлес қосты. Жүз жыл бұрын шығарылған қазақ журналдары белсенді әлеуметтік-қоғамдық өмірдің, баспа ісіндегі, журналдың даму тарихындағы өзгерістердің, журналистика жанрларының көрсеткіші болды. Баспа басылымдарында түрлі бөлімдер, соның ішінде әдебиет және мәдениет, шаруашылық, саяси, ағартушылық, ұйымдастырушылық қызмет айдарлары пайда болды [3.12].
Қазақ жерінде баспа қызметінің, полиграфияның қалыптасуы күрделі жағдайда өтті. Алғашқы кезде баспаханалардың жоқтығынан жаңа басылымдар Ташкентте, Мәскеуде, Орынборда, Уфада басылды. Прогрессивті интеллигенция, қазақ халқының тумалары - алашордашылар, ұлтшылдар деп аталды, ал басылымдар ескірген, ұлтшыл деген сылтаумен жабылды. ХХ ғасырдың басындағы кейбір қазақ журналдары еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана сол уақыттың бағытын ұстана отырып, қайтадан шыға бастады [3.17].
1870-1882 жылдары Ташкентте басылып шыққан Түркістан уәлаятының газеті қазақ газетінің хронологиясы бойынша бірінші болып шықты. Бұл газет 1870 жылы 28 сәуірде Ташкенттегі Түркістан генерал-губернаторлығының орталығында шыға бастады. Бұл тәуелсіз басылым емес, орыс тілінде шыққан Туркестанские ведомости газетінің қосымшасы болды. Ай сайын екі нөмір қазақ тілінде, екеуі өзбек тілінде шығарылды [4.19].
Газет беттерінде Шоқан Уәлиханов туралы, Маңғыстау қазақтарының көтерілісі туралы (1870 жыл) материалдар жарияланды [5, 30]. Журналистиканың ана тілінде пайда болуы, сөзсіз, елдің мәдени мұрасындағы маңызды кезең. Газет патшалықтың мүддесін білдіруге арналғанымен, оның беттерінде қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси мәселелері туралы, Қазақстанның байырғы тұрғындарының әдебиеті мен өнері туралы мақалалар, хат-хабарлар, ескертпелер көп кездеседі.
Жабылғаннан кейін алты жыл өткен соң, 1888 жылы Дала уәлаятының газеті атты тағы бір басылым пайда болды . Бұл газет Омбыдағы Дала генерал-губернаторлығының кеңсесі жанынан 1894 жылға дейін Акмолинские областные ведомости газетіне ерекше қосымша ретінде, 1900 жылға дейін Киргизская степная газета деген атпен Ақмола, Семей және Жетісу облыстық ведомостарына қосымша ретінде және 1902 жылы жабылғанға дейін Ақмола облыстық ведомостарына қосымша ретінде шығарылды [6. 25]. Газеттің ең басты мақсаты - - жергілікті халықты үкімет жарлықтарымен таныстырып отыру болып табылатын. Қазақша нұсқасының редакторлары ретінде Дінмұхамед Сұлтанғазин және Ешмұхамед Абылайханов қызмет атқарды.
Бұл газеттер үкіметтік болды. Қазақтар олардан басқа газеттерді білмеген. Онда өлкенің тарихы туралы очерктер, хроника, халық ауыз әдебиетінің аңыздары, білім беру мәселелері, өнеркәсіптің қалыптасуы мен өлкенің дамуы туралы сұрақтар басылып шықты. Ресми бөлімде патша үкіметінің, жергілікті басшылықтың өкімдері, жарлықтары жарияланды. Бейресми бөлімде қазақтардың ішкі өмірі туралы мақалалар, ақпараттық жазбалар, Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин туралы деректер ұсынылды. Көптеген материалдар жазушылар мен ақындардың әдеби шығармаларына арналды. Оның беттерінде алғаш рет қазақтың көрнекті ақын - ағартушылары, публицистер А. Диваев, М.Ж. Көпеев, К. Бабаджанов және т.б. сөз сөйледі. Абай, Шәкәрім, А. Құрманбаев, Ә. Бөкейханов, С. Шорманов, К. Жапанов, О. Әлжанов, Б. Сыртанов, Ж. Ақбаев, Ж. Айманов, М. Жанайдаровтың т.б. хаттары, шығармалары, мақалалары басылып тұрды [7.82].
Осылайша, бұл басылымдар ақпараттық-анықтамалық сипатта болды. Сонымен қатар, газеттерге империяның қамқорлығымен отарлық аймақтың өмір салтын насихаттау миссиясы жүктелді. Осы мақсатта бейресми бөлімде тарих, этнография (халықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр), қазақ халқының және басқа да түркі халықтарының әдеби мұрасы туралы материалдар жарияланды. Ресми нұсқа бойынша, бұл екі басылым қазақ мерзімді басылымының арғы ата-бабалары болып табылады.
Кейінірек басқа басылымдар пайда болады. Әсіресе 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы кезінде. Мысалы, Серке (Лидер) және Қазақ газеті газеттері отарлық кезеңде Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде елеулі рөл атқармай жоғалып кетті. Казак газетіне 1907 жылы наурыз айында бірінші нөмірі шығысымен тыйым салынды. Оған себеп - - патшалықтың отарлау саясаты туралы ашық жазды және оған қарсы саяси күрес жариялағаны болды [8.14].
Серке газетін 1907 жылы Петербордағы қазақ зиялылар тобы шығара бастады. Редакторы Абдурашид Ибрагимұлы болды. Осы газеттің екінші нөмірінде М. Дулатұлының Біздің мақсатымыз атты мақаласы жарық көрді. Патша күзеті ондағы қазақ халқын үкіметтің барлық өкілдері мен органдарына қарсы қозғауға бағытталған үндеуді байқап, газетті жапты. Өзінің қысқа қызмет еткеніне қарамастан, алғашқы материалдарда революциялық үгіт-насихат бағыты байқалғанымен, бұл газеттердің пайда болуы қазақ зиялыларының саяси белсенділігін айғақтайды [9.11].
1911 жылы көрнекті екі басылым жарық көреді: кадет корпусының түлегі, ақын және ағартушы Шангерей Бөкейұлы (Шахингирей Бөкеев) негізін қалаған Қазақстан газеті және қоғам қайраткері Жиханша Сейдалин басқарған Айқап журналы. 15-нөмір жарыққа шыққаннан кейін өкіметпен жабылған Қазақстан газетіне қарағанда 500 дана таралыммен шыққан Айқап журналының тұрақты оқырмандары болған. Олардың ішінде көптеген дала ақсүйектері де болған деседі. Қазақстан газетінде саяси мақалалардан басқа, қазақтар мен ноғайлардың халық әдебиеті бойынша зерттеулер жарияланып тұрды [10.6].
Айқап журналы 1911-1915 жылдары Троицк қаласында алдымен айына бір рет, содан кейін айына екі рет жарық көрді. Журналдың бас редакторы Мұхамеджан Сералин болды [11]. Айқап журналының барлық ерте басылымдардан, әсіресе Ресей империясының отаршылдық әкімшілігінің баспа органдары болған Түркістан уәлаятының газеті және Дала уәлаятының газеті газеттерінен айырмашылығы, онда 20 ғасырдың басындағы қазақ халқының мәдени (әдеби) қозғалысы мен қоғамдық ойының дамуы көрініс тапты. Сорбонна университетінің ғалымдарының пікірінше, Айқап 20 беттен тұратын, тамаша безендірілген, қызметкерлердің: тарихшылардың, педагогтардың, лингвистер мен ақындардың керемет ұжымының арқасында жарық көрді және әдебиеттің дамуына және қазақ әдеби тілінің қалыптасуына елеулі үлес қосты; ұлттық мәдениетке ерекше мән бере отырып, Айқап журналы қазақтардың халық шығармашылығы мен этнографиясына көптеген зерттеулерді арнады [11.20].
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тіл білімі бойынша алғашқы ғылыми еңбектерін Айқап журналында жариялады. Осылайша Айқап журналы қазақ қоғамының санасының оянуына және ұлттық мәдениеттің дамуына үлкен үлес қосты. Журнал әдебиеттің дамуына және қазақ әдеби тілінің ресімделуіне үлкен үлес қосты, фольклор, этнография, тарих бойынша зерттеулер жариялады [11.35]. Сонымен қатар Айқап Исмаил бей Гаспралының шығармашылығын қадағалап, далада жаңа мектептер мен медреселердің ашылуын, ескілердің реформасын жақтады. Онда түрік және парсы тілдерінен аудармалар жиі пайда болды, мысалы, Фирдоусидің Шахнамесі. Бірақ 1915 жылы 83-нөмір шыққаннан кейін алғашқы қазақ мәдени-ағартушылық Айқап журналы бір нұсқа бойынша отаршылдық билікпен жабылды, ал басқа нұсқа бойынша - қаржылық қиындықтарға байланысты жабылды. Сол кезеңде қазақ даласы дала ақсүйектерінің немесе пайда болған ұлттық буржуазияның мүдделерін қорғап қана қоймай, ең алдымен бүкіл қоғамның мүдделерін білдіріп, қазақ халқын ағартуға, мәдениетке және бостандыққа жетелейтін мүлде басқа баспасөзге мұқтаж болды [12.7].
Кейін Садақ қолжазба журналы жарық көрді, ол 1915 жылдың 9 қарашасы мен 1918 жылдың 10 ақпаны аралығында Башқұртстан, Уфа қаласында басылып шықты. 2016 жылдың наурыз айынан бастап Айқап журналы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің құрылтайшылығымен шығарыла бастады [13.18].
Қазақ зиялыларының көшбасшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Райымжан Марсеков және басқалары жалпыхалықтық газетті 1905 жыл бойы басып шығаруға талпыныс жасады. 18 ақпанда жарлы шыққаннан кейін олар Қарқаралы петициясы деген атпен белгілі өздерінің саяси талаптарын құрастырып, орыс патшасының мекен-жайына жіберді, оның үшінші тармағында: қазақ халқының ағымдағы мұқтаждықтарын анықтау үшін қазақ тілінде газет шығару керек, ол үшін алдын ала цензурасыз газет шығаруға және баспахана ашуға нақты тәртіп орнату қажет деп жазылған [14.71].
1905 жылы қарашада Әлихан Бөкейхан Мәскеуде өткен Ресейдің земство және қала қайраткерлерінің съезінде: қазақтың ең жақын мұқтаждығы - ана тілін еркін қолдану, әсіресе алдағы сайлау үгітіне деген қажеттілік деген талаппен сөз сөйлейді - деген [15]. Мұрағат деректері бойынша Қазақ деп аталатын қазақ газетін шығаруға рұқсат Ахмет Байтұрсынұлына 1905 жылдың 9 желтоқсанында берілген. Дегенмен жалпыхалықтық газет жеті жылдан кейін пайда болды.
Апталық Қазақ газетінің бірінші нөмірі 1913 жылы 2 ақпанда Орынборда пайда болды. 1915 жылдан бастап ол аптасына екі рет шыға бастады. Және бірден кеңінен танылды. Бұл газет сол кездегі қазақтардың санына арналған мақалада Қыр баласы (Сын степей - Әлихан Бөкейханның бүркеншік аты) газетінің №8-де жазылғандай, Қазақстанның барлық бұрыштарында жазып алған [16.19].
Қазақ газетіне Ресейдің жоғары оқу орындарында оқыған қазақ студенттері де жазылды, бұған оның беттерінде жарияланған көптеген хаттар дәлел бола алады. Ол бес миллионға жуық халықтың жалпыұлттық басылымына айналды және қазақтардың ұлттық шоғырлануына ықпал етті. Қазақ газеті бес жылдан астам уақыт жарық көрді. Алдыңғы басылымдардың ешқайсысын жаңа газетпен сапасы да, тақырыбы да, таралымы бойынша да салыстыруға болмайды. Егер бірінші жылы Қазақ газеті үш мың дана таралыммен шығатын болса, Оксфорд университетінің зерттеушілерінің мәліметі бойынша, кейінірек оның таралымы сегіз мың данадан асты, бұл алдыңғы басылымдардың бәрінен де көп [17].
Қазақ газетінде сол кездегі ізденімпаз, қайта өркендеген қазақ қоғамы үшін танымның кең көкжиегін ашқан мазмұны терең және тақырып бойынша алуан түрлі материалдар басылып шықты [18.15]. Осы басылымның арқасында қазақтар қазіргі өркениетті ұлттың қалыптасуы жолында өте маңызды қадам жасады деп айтуға болады. Егер Серке және Қазақ газеті газеттерінің немесе Айқап журналының басылуы негізінен бір патриоттың немесе білімді және ауқатты қазақтар қатарындағы патриоттар тобының стихиялық және жеке бастамасының нәтижесі болса, онда Қазақ газетінің сенімді қаржыландыру көзі болды, ал бұған дейін оның негізін қалаушылардың мұқият дайындығы мен ұйымдастырушылық жұмысы себеп болды.
Қазақ газеті, Қазақстан газеттері мен Айқап журналы негізінен қаражаттың жетіспеуінен жабылды [19]. Қазақ газетінің қаржылық дәулеттілігін оның бас редакторы Ахмет Байтұрсынұлының 1913 жылдың ақпанынан 1918 жылдың наурызына дейінгі кезең ішінде бірнеше рет ақшалай айыппұл немесе қамау түрінде түрлі жазаларға тартылғаны, соның салдарынан бірнеше мың патша рубліне ақшалай кепілмен ғана босатылғаны, сол кезеңде тағы да осындай бірнеше газет шығаруға болатындығы айғақтайды. 1917 жылғы Ақпан төңкерісіне дейін қазақ ортасында қалыптасқан екі саяси қозғалыстың бірін Әлихан Бөкейхан өзінің Қазақтар тарихи очеркінде (Қырғыздар түпнұсқасында) атап өткендей, ұлттық-діни деп атауға болады. Әлихан Бөкейхан басқа саяси қозғалысты батысшыл деп атады, оның айтуынша, ол қазақ даласының болашағын батыс мәдениетін саналы түрде жүзеге асыруда көреді [20.31].
Егер алдыңғы басылымдардың артында ұлттық-діни қозғалыстың өкілдері тұрса, онда Қазақ газетін Әлихан Бөкейхан мен оның Алаш қозғалысы жөніндегі серіктері Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлы (Дулатов) бастаған батыстықтар құрды. Оксфорд университетінің Орта Азияны зерттеу қоғамының пікірінше, М. Жұмабайұлы, М. Дулатұлы, Х. Досмұхамедұлы, Е. Омарұлы, А.Х. Жүндібайұлы, М. Тынышбайұлы және басқа да көптеген қазақ лидерлері оның қызметкерлерінің арасында болды. Дәл осы газетте Ахмет Байтұрсынұлы және басқалары қазақ әдебиетінің тарихы, фольклоры мен лингвистикасы бойынша өз зерттеу жұмыстарын шығарды. Жалпы, Қазақ газеті өте жоғары ғылыми деңгейге жетті. Қазақ газеті Түркістан уәлаяты, Дала уәлаяты, Айқап, Серке және Сарыарқа журналдарына қарағанда үлкен танымалдылыққа ие болды [16.25].
Газет пен оның негізін қалаушылардың орта мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттеріне мыналар кірді:
oo 1907 жылғы 3 маусымдағы Заңмен алынған қазақтардың сайлау
құқықтарын қалпына келтіру;
oo қоныс аудару колонизациясына қарсы тұру және қазақтарға олардың
бастапқы жерлерін одан әрі меншікке қайтару;
oo ауыл мектептеріне қазақ грамотасының оқытылуына, осы мектептерге
балалардың ана тілінде оқытылуына жауап беру;
oo дала өлкесінде Земствоны (жергілікті өзін-өзі басқаруды) заңнамалық
түрде енгізу және дамыту;
oo қазақтарға қазіргі заманғы әскери ғылым мен қару-жараққа жол ашқан
әскери міндеттілікті енгізу.
Осылайша, қазақтың дәстүрлі көшпелі ұзын құлағы осы газеттің арқасында ақпарат беру құралынан ұлтты тәрбиелеу және кеңінен ағарту органына айналды. Газет символ ретінде қазақ халқының басты символдарының бірі - киіз үй бейнесін пайдаланды. Бұл киіз үйдің түндігі батыс жағынан ашылған, ал есігінде Қазақ сөзі жазылған (сөздің бастапқы этимологиясы, халқымыздың өз атымен қатар, еркін дегенді білдіреді).
Қазақ зиялылары өкілдерінің айтуынша, бұл қазақтар арасында Еуропалық ғылым мен өнердің таралуы; Қазақ газеті қазақ халқы үшін мәдениеттің терезесіне айналуы және сонымен бірге бөтендердің қорғаушысы (зиянынан) болуы ниетін білдірді. Газеттің бес жылдық қызметі ішінде 265 нөмірде жарық көрген материалдардың арқасында басылымның мазмұны ғана емес, халықтың сапасы да өзгергені таңқаларлық. Бұл қазақ халқының ұлттық сана-сезімін ояту трибунасы болды.
Қазақ газеті, қоғамдық-саяси және әдеби басылым ретінде алдымен апта сайын, содан кейін 1915 жылдан бастап аптасына екі рет шыға бастады. Газеттің жалпы таралымы алдымен 3000 дананы құрады, бірақ кейбір мәліметтер бойынша ол өзінің танымалдылығының шыңында 8000-ға жетті.
1 сурет. Қазақ газетінің 50-ші нөмірі. 1914 жыл.
Петербург Орталық мемлекеттік мұрағатында Қазақ газетіне сәйкес басылымның келесі тақырыптары анықталған циркуляр сақталған:
* Мемлекеттік жарлықтар мен қаулылар;
* Ресей Мемлекеттік Думасы мен Үкіметі кеңсесінің жұмысы;
* Ішкі және сыртқы жаңалықтар;
* Қазақ халқының тарихы мен өмірі;
* Этика, тарих, этнография және мәдениет мәселелері;
* Экономика, сауда, кәсіпкерлік, ауыл шаруашылығы және мал
шаруашылығы мәселелері;
* Халықты, мектептерді, медреселерді, тіл мен әдебиетті ағарту
мәселелері;
* Санитария, Денсаулық сақтау және Ветеринария туралы;
* Фельетондар;
* Хат-хабарлар мен жеделхаттар;
* Жергілікті шежіре;
* Суреттер;
* Оқырмандар поштасы (хаттар);
* Хабарландырулар.
Осылайша, бірте-бірте халық баспа сөзінің күшін түсінді. Бұл генерал-губернаторлар жанында аудармашы, писар және басқа да қызметшілер болып жұмыс істеген қазақ зиялыларының арқасында мүмкін болды. Олар өз халқының патриоттары болды, олардың жүректерінде туған елге деген махаббат оты жағылды [19.7]. Осы мақсаттар мен міндеттердің барлығын алдына қоя отырып, Қазақ газетінің негізін қалаушылар прагматикалық тұрғыда дамыған және көреген болды және көздеген мақсаттарын күш қолданбай жүзеге асыруға тырысты. Алайда, аталған газет 1918 жылдың наурызында жойылды. Көп кешікпей оның негізін қалаушылар мен авторлары - алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары да жойылды. Бірақ оның ұлттық жаңғыру идеясы сақталды, ал негізгі стратегиялық мақсаты жүзеге асырылды, оған дәлел - - Қазақстан бүгінде тәуелсіз мемлекет.
Қазіргі зерттеушілер басылымды қазіргі қазақ газеттерінің арғы атасы деп атайды. 1918 жылдан бастап басылым ұзақ жылдар тарих қойнауында қалғанына қарамастан, 2006 жылы белгілі жазушы, баспа саласындағы ірі қайраткер Қоғабай Сәрсекеев Қазақ газетін қайта шығарды. Көріп отырғанымыздай, газеттің тарихы екі кезеңге бөлінеді: 1913-1918 жылдар және 2006 жылдан бастап - осы басылымның жаңа тарихы [18.11].
Тұтастай алғанда, Тәуелсіз Қазақстанның бүкіл мерзімді басылымдарында қалыптасу мен дамудың жаңа тарихы байқалуда: Бұқаралық ақпарат құралдары туралы ҚР Бірінші Заңы тәуелсіздік жағдайында 1999 жылғы 23 шілдеде қабылданды, 1991 жылғы 28 маусымдағы Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақ КСР Заңын алмастырды.
1 кесте. 1905-1917 жж. баспа басылымдары
1905-1907 жылдардағы революция жылдарындағы баспа басылымдары.
Туркестанские ведомости
Негізгі тақырып басым билікті бекіту болды, газет журналистика құрылымының екі бағытының белсенді бірігуінің мысалы болды.
Оренбургский листок
Оренбургский листок редакциясы аймақты барлық жағынан - тарихи, географиялық, статистикалық және т. б. зерттейтін тұлғалардың жұмыстары үшін беттер ұсынды.
Урал
Негізгі тақырып большевиктік партияның революциялық қозғалыстың міндеттері, аграрлық және ұлттық мәселелер, патшалықтың саясаты, екінші Мемлекеттік Думаға сайлау туралы көзқарастарын дәйекті түрде қорғау және негіздеу болды. Газет әлеуметтік-демократиялық ұйымдар мен топтарға орыс жұмысшылары мен кедей шаруалармен бірге қазақтардың революциялық көтерілістерін дайындауға көмек көрсетуді өзінің міндеті деп санады. Газет патша үкіметінің жерді тартып алуына қарсы тұрғындардың наразылықтарын қолдады.
Қазақ газеті
Жазба авторлары патшалықтың отарлау саясаты туралы ашық жазды, оған қарсы саяси күрес жариялады.
1910-1914 жылдардағы жаңа революциялық өрлеу жылдарындағы қазақстандық баспа.
Правда қоғамдық-саяси газеті
Туған өлкенің проблемаларын; патшалықтың қоныс аудару саясатын айыптауды; қазақ шаруалары мен орыс қоныстанушыларының өмірін; еңбекшілердің жағдайын және олардың билікке қарсы күресін жариялады.
Айқап қоғамдық-саяси журналы
Журналда қазақ депутаттарының мұсылман фракцияларының жұмысына қатысуының толық тарихы берілді, Мемлекеттік Думаның жұмысы баяндалды, патша өкіметінің озбырлығы, ішкі және сыртқы саясат туралы мақалалар жарияланды.
Казақ газеті
Ағарту, дін, әлеуметтік және саяси жағдай мәселелері бойынша пікірталастар жарияланды.
Қазақстан газеті. (1911 наурыздан бастап). Жалпы демократиялық және ағартушылық бағыт.
Газет оқырмандарды Лениндік оқиғалармен таныстырды, жұмысшылардың ереуіл формалары туралы жазды. Оның беттерінде қазақтың қоғамдық, экономикалық және мәдени өмірінің өзекті мәселелері кеңінен баяндалды. Көптеген материалдар ғылыми зерттеулерге, орыс халқының мәдениетіне, тілі мен әдебиетіне арналды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы баспа (1914-1917 жж.)
Қазақ газеті
Газеттің саяси бағыты реформистік ұлттық партияның талаптарына жауап берді. Оның негізгі қамқорлығы қазақ халқының мәдени өрлеуі болды, ең бастысы - ұлттық тіл мен әдебиетті дамыту, прогресс, ағарту, мәдениет және ғылым проблемалары қамтылды.
Садақ қолжазба журналы
Оның идеялық-саяси бағыты қазақ және татар зиялыларының ұлттық сана-сезімін қалыптастыруда үлкен маңызға ие болды, әдеби тұрғыда журнал қазақ, татар ақындарының, жазушыларының тәрбиешісі болды.
1917 жылы баспаның дамуы
Сары-Арка газеті
Оның беттерінде Алаш-орда партиясының бағдарламасы, патша үкіметінің отаршылдық саясатымен қазақ халқына келтірілген зиян туралы, қазақтар мен орыс шаруалары-қоныс аударушылардың өзара қарым-қатынастары туралы материалдар басылған.
Ұран газеті
Ш.Құдайбердіұлының философиялық және тарихи еңбектері, А. Байтұрсынов пен М. Дулатовтың публицистикасы жарық көрді, оның әйгілі Оян, қазақ атты мақаласы жарық көрді.
Алаш газеті
көптеген материалдар оқыту мен ағартуға, Мемлекеттік Думаның жұмысына, саяхат пен отырықшылық мәселелеріне, әйелдер проблемаларына, халықтың өмір сүру жағдайларына арналды.
Абай қоғамдық - саяси және әдеби журналы
Журнал беттерінде тарихи және әдеби материалдар басылды.
Жас Азамат газеті
Газет жастардың мәселелерін көтерді, патша үкіметінің саясаты туралы, екі мемлекеттің шексіз билігі туралы, алдануға негізделген большевиктердің басқару тәсілдері туралы жазды.
Бірлік туы газеті
Газет Түркістанды демократияландыру жолындағы автономиялық партиялардың міндеттері мен мақсаттарын оқырманға жеткізуді және Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында және қос өкімет жылдарында қазақ халқына әділетсіздік көрсетуді өзінің парызы деп санады.
Қазақ мұңы
Жер мәселесін шешу, өмірді бостандық, теңдік үшін жаңа бастамаларда құру туралы материалдар жарияланды.
Петропавлда 1913 жылдың қыркүйегінде Ест даласы газеті екі тілде (татар және қазақ) шыға бастады, жыл соңында революциялық идеяларды таратқаны үшін тыйым салынды. 1916 жылдан бастап 1917 жылдың соңына дейін Ташкентте Күлбай Тоғысов басып шығаратын Алаш апталық газеті шықты. Газет Социалистік бағытта болды, дегенмен панисламистік және Ресейге қарсы пікірлер күшті болды.
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін түрлі мағынадағы бірқатар жаңа газеттер мен журналдар шығады. Маусым айынан бастап Семейде Айқап журналының бағытына жақын апта сайынғы Сарыарқа басылымы, Оралда Уран газеті шыға бастады. Семейде Абай әдеби журналы мен Халық шақыруы газеті шыға бастады. Ташкентте пантюркистік және джадидтік мағынадағы екі басылым шығады: бас редакторы Мұстафа Шоқай болған Бірлік туы газеті және Жас Алаш. Қазақ газетінің позициясына Ақмолада шығатын Тіршілік газеті жақын болды.
1918 жылы Алаш қаласында жарық көрген Абай журналы 1992 жылы қайтадан Семей қаласында шыға бастады. Таң және Шолпан журналдары 2000-шы жылдары біріктіріліп, Таң-Шолпан атауымен шығарыла бастады, содан кейін Семейде Таң жеке журналы шығарылды. Кеңес заманында жарық көрген Қызыл Қазақстан журналы қазіргі таңда Ақиқат атауымен жарық көруде.
1.2 Қазақ ағартушыларының мұрасы және олардың публицистикадағы көрінісі
Қазақ журналистикасының негізін қалаушылардың публицистикалық мұралары орасан зор. Абайдың, Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық шығармашылығы қазақ қоғамының өмірінде жаңа құбылыстардың басталуының жаршысы болды, оның ізбасарлары қазақ зиялыларының рухани көшбасшылары болды.
Қазақ ағартушылары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин және Абай Құнанбаев өздерінің шығармашылығы мен қоғамдық-саяси қызметінің арқасында Қазақстан өмірінде маңызды рөл атқарды. Олардың ағартушылық идеяларының мазмұны таңқаларлықтай сәйкес келеді. Олар ағартушылықты қызу қорғады, Ресейдің Қазақстанға қатысты прогрессивті рөлін мойындады, өз халқын орыс ғылымын зерттеуге, орыс мәдениетінің жетістіктерін игеруге шақырды [21.18].
Ел журналистикасы - бұл шежіре, тарихи естелік. Ұлттық баспасөздің пайда болуы - қазақ халқының озық ұлдарының еңбегі.
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1865), көрнекті қазақ ғалымы, қазақтардың алғашқысы болып бүкілресейлік мәдени-тарихи қозғалысқа қосылды, оның көмегімен қазақ және орыс халықтары арасында достық пайда болды. Әкесінің қамқорлығының арқасында ол сол кезде керемет білім алды. Ш.Уәлиханов алдымен туған ауылында мұсылман мектебінде оқып, араб сауаты мен Шығыстың кейбір халықтарының тілдерін жақсы меңгерген. 1847 жылы ол Омбыдағы Сібір кадет корпусына түсті, ол өз заманындағы Сібірдің ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
журналистика кафедрасының меңгерушісі
__________ф.ғ.к., доцент Рамазанова Ж.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Баспасөздегі оқу-ағарту тақырыбының көкейкестілігі
5В050400 - Журналистика мамандығы
Орындады: Жақсылық А.Б.
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.д., профессор: Асанов К.Д.
Қарағанды 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I
БАСПА БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУШЫЛЫҚ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1
Алғашқы қазақ ұлттық газеттерінің пайда болуы және олардың ағарту және білім беруді дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2
Қазақ ағартушыларының мұрасы және олардың публицистикадағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ГАЗЕТ БЕТТЕРІНДЕГІ ОҚУ-АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ КӨРІНІСІ
2.1
Қазіргі қазақстандық газеттерді ағартушылық қызметі тұрғысынан талдау
2.2
2.3
Отандық ғылыми-көпшілік журналистикаға шолу
Дүниежүзілік пандемияның білім беру үрдісіне ықпалы
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгi таңда ақпараттық технологиялар дамыған заманға бейімделген білімді, мәдениетті, тәрбиелі, тұлғаны өмірге дайындауда нeгiзгi құpaлдapдың бipi peтiндe бұқapaлық ақпарат құралдары мүмкіндіктеріне қоғамның кеңінен көңіл аудapa баcтаyы бекер емеc. Себебi, өзiнiң кeң мүмкiндiктеріне қарай кейінгi кeздepi бұқаралық ақпарат құралдары адам өмірінде белгілі дәрежеде ықпалды pөл атқарып отыр. Ocы тұрғыдaн қараcтырғанда, қазiргi уақытта ақпарат құралдарының мүмкiндiктеpiн еcкермей pyхaни өмiрдiң қaй caласындағы да әлеуметтік-мәдени дамуды eлecтeтy қиын болса, олардың ең алдыңғы қатарында білім беру жүйесі тұр. Жаңа технoлoгиялap заманында уақыт талаптарына жауап бере алатын тәрбиелік әдicтерді, құралдарды aнықтaп, oны қoлдaныcқa eндipyдiң қaжeттiлiгi тyындaйды.
Ағарту - бұл адамдардың көкжиегін кеңейтумен, рухани-шығармашылық шығармаларда бейнеленген білімді, нормаларды, құндылықтарды таратумен байланысты қызмет. Халықты ағарту барлық уақытта жеке тұлғаны тәрбиелеуде шешуші рөл атқарды және қоғамның ұйымдастырушылық элементі, әлеуметтік дамудың жетекші факторы болды. Білім беру - бұл жастардың аға ұрпақтың тәжірибесіне ие болуы ғана емес, сонымен бірге адамзат әзірлеген мәдени мұраны мақсатты түрде беру, білімді тарату, білік пен дағдыларды қалыптастыру.
Баспасөз тарихы біз үшін аса маңызды. Қазақ зиялылары ағартушылық пен білім беруді қызу қолдады. Зиялы қауым өкілдері саяси сауаттылықты қамтамасыз ету, халықтың тарихи санасын тәрбиелеу үшін баспасөз қажет екенін түсінді. Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалды жоғары бағалау қажет. Басылым беттеріндегі материалдардың құндылығы төмендемейді, жыл сайын өсіп келеді және онда басылған әрбір сөз ата-бабаларымыздың өткенін, мемлекетіміздің тарихи жолын көрсететін баға жетпес құндылық болып табылады.
Баспа органдарының тарихын зерттеу және білу, мәтіндерді талдай білу, журналистиканың даму тарихымен танысу қазіргі қазақ журналистикасының рухани, шығармашылық, тарихи мұрасының маңыздылығы мен қажеттілігі туралы терең және жан-жақты түсінік алуға мүмкіндік береді. Қоғамдағы дәуірлік өзгерістер, ұлттық сана-сезімнің өсуі мен дамуы қазақстандық журналистиканың қалыптасуы мен дамуының бастауымен байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Журналистикаға тікелей байланысты мәдени білім беру қызметін қарқындату қазіргі кезеңде өзекті болып табылады. Бұл бұқаралық ақпарат ағындарын ұйымдастырушы ретінде әрекет ете отырып, мәдени құндылықтардың таралуына ықпал етіп қана қоймайды, сонымен қатар белсенді шығармашылық күш ретінде мәдениеттер диалогына қатысу мүмкіндігіне ие.
Әрине, жаңа технологияларды дамытудың қазіргі жағдайында бұқаралық ақпараттық құралдар бұрын соңды болмаған техникалық мүмкіндіктерге ие болып, журналистиканың білім беру қызметі анағұрлым қарқынды бола түсті деп болжауға болар еді. Алайда газет жолақтары олай емес екендігін көрсетеді. Олардың беттерінде әрдайым өнердің үздік үлгілері мен өзекті ғылыми жетістіктер танымал бола бермейді; театр немесе кино туындылары, өнер және ғылым қайраткерлерінің шығармашылық ізденістері туралы жарқын, толғандыратын жарияланымдар жиі пайда болмайды. Бірақ журналистердің жалған ғылыми ашылуларға, таңқаларлық оқиғалар мен шоу-бизнес адамдарының әрекеттеріне деген қызығушылығы артады. Осы қарама-қайшылық туралы ойлар қазіргі журналистиканың ағартушылық мүмкіндіктерін жүзеге асыру тұрғысынан зерттеу қажеттілігіне алып келді. Осылайша, зерттеудің негізгі проблемасы - газет журналистикасы қоғамның рухани әлеуетін байыту үшін не істеуі керек және оның ағартушылыққа нақты қатысуы арасындағы алшақтық.
Зерттеудің мақсаты журналистиканың ағартушылық қызметі ұғымының мәнін анықтау және осы функцияның қазіргі қазақстандық газеттерде қалай жүзеге асатынын анықтау.
Жұмыстың мақсатына қол жеткізу үшін бірқатар міндеттерді алға қоямыз:
- журналистиканың ағартушылық қызметі ұғымының мазмұнын ашу;
- қазақ журналистикасындағы оқу-ағарту тақырыбының дамуын зерттеу;
- қазіргі заманғы газеттердегі журналистиканың ағартушылық қызметінің құралдарын сипаттау;
- ағартушылық мәтіндердің белгілерін анықтау;
- газет беттеріндегі ағартушылықтың пәндік саласының ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу пәні баспасөздегі журналистиканың ағартушылық қызметін жүзеге асыру процесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны оқу-ағарту бағытындағы журналдар мен газеттер.
Жұмыстың жаңашылдығы.
oo ХХ ғасырдың басындағы қазақ журналдарының тарихы, қызметі мен
типологиясы алғаш рет кешенді түрде қарастырылды;
oo Халықтың тәуелсіздігі үшін күрескен Алаш қайраткерлерінің баспасөз
басылымдарында айтылған мәселелері, олардың хаттары, қазақ халқының әлеуметтік-саяси, шаруашылық, рухани-ағартушылық мәселелері қазіргі ұлттық мүдделер тұрғысынан қаралды.
oo Заманауи қазақ газет беттерінің оқу-ағарту функциясының жүзеге
асырылуы зерттелді.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы.
- ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ журналдарының құрылу тарихы, қызметі және оларды салалық журналдарға бөлу теориялық тұрғыдан талданды;
- Ғылыми жұмыстың нәтижелері мен пайымдаулары қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері мен принциптерін нақтылауға және оның проблемаларын талдауға көмектеседі;
- - Зерттеу жұмысының материалдары оқу құралдарын, қазақ
журналистикасының тарихы бойынша теориялық курстарды әзірлеуде, сондай-ақ студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарында пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу тәсілдері. ХХ ғасырдың басында тарихи кезеңдерге сәйкес шығарылған қазақ журналдарын зерделеу. Сол кезеңдердегі қоғамдық-саяси жағдайға байланысты құрылу тарихын талдау. Мазмұны арқылы басылымның қызметін анықтау. Мақсаты бойынша журналдардың типологиясын анықтау. Сондай-ақ синтез және талдау, салыстыру әдісі, ғылыми әдебиеттерге шолу әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Баспа басылымдарының оқу-ағартушылық функциясын жүзеге асыруды зерттеудің теориялық алғышарттары атты бірінші тарауда алғашқы қазақ газет-журналдарының пайда болу тарихы мен олардың қазақ елін ағартудағы рөлі, қазақ ағартушыларының баға жетпес мұрасы жайлы пайымдалған. Қазіргі қазақстандық газет беттеріндегі оқу-ағартушылық қызметтің көрінісі атты екінші тарауда заманауи басылымдардағы оқу-ағартушылық тақырыбының орны мен негізгі мәселелер қарастырылады және ел арасында ең танымал жарияланымдарға талдау жасалады. Оқу-ағартушылық функцияны ең жоғары дәрежеде жүзеге асыратын ғылыми-көпшілік баспа басылымдарына шолу жүргізіледі.
I БАСПА БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУШЫЛЫҚ ФУНКЦИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
Білім, тәрбие беру жaлпығa ортaқ үрдіс болғaндықтaн, бұл үрдісте бaсты тәрбие және әлеуметтендіру институттaрымен бірге бұқаралық ақпарат құралының қaтысуы aсa мaңызды. Өйткенi, қазiргi кeздe бұқаралық ақпарат құралының қай тұpғыдaн бoлсын ықпaлы зop болып отырғaндығы бaйқaлaды, сондықтaн бұқаралық ақпарат құралының педaгогикaлық мүмкіндіктерін пaйдалaнуды тәжipибеге ендіру қoлғa aлынa бaстaды. Oқу-ағарту мәселесі отбaсы мен білім беру мекемелерінің ғaна міндеті емес, ол көпшіліктің бірлесіп aтқaратын ісі болғaндықтан, бұл мәсeлeмeн қoғaмдық ұйымдaр, мeкeмeлeр жәнe жұpтшылық бoлып aйнaлысқaн жaғдaйдa ғaнa оң нәтижeсiн бeрмeк.
Aқпaрaттық кеңістік зaмaнындa қaзіргі жaстaр мен жaсөспірімдер қaндaй дa бір қaжетті aқпaратты aлудa үнемі бұқаралық ақпарат құралдары мүмкіндіктеріне жүгінетіні aнық мәселе. Мемлекет қaзіргі уaқыттa жaстaрдың білім aлуы мен тәрбие жұмысынa үлкен мән беріп отыр және олaрдың уaқыт тaлaптaрына лaйық білім aлып, өз отaнына қызмет көрсете aлaтындaй дәрежеде тәрбиеленгенін тaлaп етуде. Бірaқ, қоғaмдaғы кездесетін кейбір келеңсіз жaйттaр жaсөспірімдерді тәрбиелеудің әлі де тиісті дәрежеде емес екенін көрсетеді. Мұның кейбір себептерін aқпaрат әлеміндегі үлкен өзгерістерден де іздеуге болaды. Өйткені aқпaрaттық ғасырда БАҚ-тан әркімнің қaндaй болмaсын aқпaрaтты aлуға мүмкіншілігі жоғaры. Сондықтaн, бүгінгідей ақпараттар ағынының заманында БАҚ-тың қызметін жоққa шығару қиын. Қазip жаcөcпipiмдepдiң көпшiлiгi өздepiнe керекті ақпараттарды теледидардан алатыны анық. Бірақ, бүгінгі күні теледидардан берілетін кейбір бағдарламалардың бала психологиясына кері әсерінің бар екені жиі айтыла бастады. Сaнa-сезімі қaлыптaсып үлгермеген мектеп оқушысының, aдамгершілік, имaндылық сияқты құндылықтaрдан гөрі, қaтыгездікті aшық насихаттайтын бaғдaрлaмaлaр aрқылы өмір туралы түсініктері мүлде бaсқa бaғыттa дaму мүмкіндігі жоғaры болып отыр. Демек, aқпaрaттaндыру зaманында, оның зиянды ықпалынан қорғай отырып, бала санасының дамуына мейлінше тиімді тұстарын пайдалануға ұмтылу тәрбие беруші мекемелердің басты міндеттерінің бірі болуы шарт. Зepттeyшi ғалымдардың пiкiрiнe сүйeнсeк, қазiргi қaлыптacып oтырғaн aқпaрaттық қoғам, бұл: ақпараттық жәнe тeлeкoммyникациялық тexнoлoгиялapды дaмытyғa негiздeлгeн қoғaм; aдaмғa жәнe мeмлeкeткe қaжeттi бiлiмнiң бәpiнe ақпаратты кедергiciз aлy apқылы қол жеткізуге болатын және онымен жұмыс істей алатын шарты бap бiлiм қoғамы; бip жaғынaн әлeм мәдeниeтiн қабылдай отырып, екінші жағынан өз мәдениетінің дамуына жoл ашатын қоғам.
Бұқаралық ақпарат құралының жастарды рухани иманыдылыққа тәрбиелеудегі орнына аса мән бере отырып, Елбасы Н.Ә.Назарбаев жастармен кездесуінде, рухани-имандылыққа тәрбиелеу үшін арнайы телеарна ашу керектігін ұсынды. Бұл арнаны мемлекеттік Ел арна арнасының негізінде құру қажет, ал Жac Oтан осы телеарнаның бағдарламаларын құруға және дайындауға белсене қатысуы тиіс деп, бұл жауапты істе жастардың өздерінің де жан-жақты атсалысуын, яғни олардың белсенділіктерін арттыруын тапсырды. Елбасының ұсынысы арқылы бұқаралық ақпарат құралдары және тәрбие мәселесі бойынша көптеген еңбектердің авторы, ғалым Л.С.Зазнoбинaның тәрбие мен бұқаралық ақпарат құралының өзара байланысы өзекті мәселе және бұл мәселеде нақты бір талаптар қойылып, мемлекеттік көзқарас қалыптаспайынша оң нәтижелерге қол жеткізу қиын деген пікірін растайтындығын көреміз. Ғалымның пікірінше, қазіргі балалардың теледидар көруге бөлетін уақытының ұзақтығы мектепте болатын уақыттан да асып түсіп отыр және оқушылар мектепте алған білімнің негізінде қалыптасатын көзқараспен салыстырғанда теледидардан алған ақпаратын екінші біреумен қарым-қатынаста жиірек пайдаланады. Балалар ақпаратты мектепте білім алу кезінде немесе ата-аналарынан алғаннан гөрі теледидар арқылы алғанды ыңғайлы көреді. Әйтсе де, соңғы кездегі зерттеу жұмыстарын талдау барысында, сондай-ақ мектеп мұғалімдері мен оқушылары арасында жүргізілген сауалнамалардың қорытындыларынан көретініміздей бұқаралық ақпарат құралдары оқушы өміріндегі ықпалдылығына қарамастан олардың мүмкіндіктері, ықпалдылығы, әсері әлі де болса толыққанды ескерілмей отырғаны байқалады.
Осындай көкейкесті мәселе бойынша, академик Б.Момынбаевтың ...Біздің ойымызша, БАҚ-тың ең киелі міндеті ақпараттық-ағартушылық ұстаным болуға тиіс... деген тұжырымды пікірі құптарлық. Яғни қазіргі кезде ақпарат құралдарының үлкен мүмкіндіктерін қажеттілігіне қарай пайдалану маңызды. Аталмыш проблемалардың туындауына байланысты ақпараттық заманда олар тарапынан келетін проблемаларды ауыздықтаудың қажеттігі туралы пікірлердің маңызы өте жоғары болып отыр. Бұл мәселені зерттеп жүрген ғалымдардың пікіріне сүйенсек, ақпарат құралдарын тиімді пайдалана алмаған балалар оның ықпалында қалады екен (А.А.Журин, Е.С.Полат, Л.С.Зазнобина). Ғалымдардың пікірлеріне қарағанда БАҚ өнімін дұрыс пайдалана алмаған оқушы бірқатар қиындықтармен жолығатын көрінеді, атап айтқанда:
ақпараттың белгілі бір бөлігін, әсіресе аудиовизуалды ақпаратты толыққанды қабылдай алмайды, себебі оны қабылдауға әзір емес;
бірнеше мағына беретін хабарламалардың мағынасын толық түсінбейді немесе біржақты түсінеді;
бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты ұстанымы әлсіз болады, олардың ықпалынан қалай сақтануды және көп жағдайда ондай сақтанудың қажеттілігін сезіне білмейді;
ақпараттағы берілген қандайда мәселелердің барлығын сол күйінде қабылдап, оны терең талдауға әлеуеті жете бермейді.
Осындай дәйекті пікірлерге байланысты жасалатын тұжырым, балаларды бұқаралық ақпарат құралдарының өнімін дұрыс пайдалана алуға міндетті түрде тәрбиелеу керек, бұл шараны жүзеге асыру жауапкершілігі жеткіншектерге тәрбие беруде ең басты және оларды өмірге бейімдеудегі негізгі тұлға - мұғалімдерге жүктеледі. Бұқаралық ақпарат құралдарының тек оң ықпалын бала тәрбиесінде пайдалануды көздеген мемлекеттерде медиабілім беру мәселесі қайта көтерілуде. Негізінен медиабілім термині ХХ-шы ғасырдың ортасында пайда болды деген пікірлер бар. Медиабілім (ағылшын тілінен media education және латын тілінен media) - бұл педагогикалық теория мен практикада білім берудің ерекше бір бағыты 19 ретінде оқушылардың көпшілік коммуникация заңдылықтарын оқуын қолдайтын, сондай-ақ қазіргі бұқаралық коммуникация құралдарын меңгеру мақсатында теориялық білім мен практикалық іскерліктерге үйретуді көздейтін педагогикадағы бағыт. Мұндай оқытуды әртүрлі пәндерді оқыту кезінде бұқаралық ақпарат құралдарын көмекші элемент ретінде пайдаланғандағыдан ажырата білу керек. Жалпы медиапедагогтардың медиабілім туралы пікірлеріне мән бере отырып, оның негізгі мақсатміндеттеріне мынандай түсінік беруге болады: медиабілімнің басты мақсаты - жаңа ұрпақты қазіргі ақпараттық заманның жағдайында өмір сүруге, әртүрлі ақпараттарды қабылдай білуге, оларды түсінуге және оның психикаға әртүрлі әсері бар екендігін сезіне білуге дайындау. Демек, медиабілім бұл балаларға БАҚ-тың мүмкіндіктерін дұрыс пайдалануды үйретуді мақсат ететін педагогиканың ерекше бөлігі деп түсіну керек. Сонымен, қазіргі кезде алыс, жақын шетелдерде қолға алынып отырған медиабілім мәселесінің мақсатміндеттерін негізге ала отырып, тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда осындай ерекше мүмкіндіктерді пайдалануды қарастырудың қажеттігі туындайды. БАҚ медиабілімнің негізгі бөлігі болғандықтан медиабілім стандартындағы міндеттерге назар аудару маңызды деп ойлаймыз. Өйткені стандарттың алдына қойған міндеттерінің қатарында:
- бұқаралық ақпарат құралдары каналдары арқылы берілетін ақпараттарды оқушыларға қабылдауға және қорытуға үйрету;
- бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан индивидттің санасын жаулауға қарсы тұру;
- белгілі бір хабарламаның екіұшты мағынасын түсіну іскерлігіне, сыни тұрғыдан ойлауға үйрету;
- әртүрлі техникалық құралдарды пайдалана отырып, қажетті ақпаратты іздеу, дайындау, бере алу іскерлігін қалыптастыру сияқты келелі мәселелер қойылған.
1.1 Алғашқы қазақ ұлттық газеттерінің пайда болуы және олардың ағарту және білім беруді дамытудағы рөлі
ХХ ғасырдың басында ұлттық интеллигенция халық арасында ғылымның түрлі салалары бойынша оқулықтар құрастырып, тарата бастады. Баспасөз беттерінде әдебиет пен мәдениеттің баға жетпес мұрасы жарияланды. Қaзaқ баспасөз басылымдары ұлттық мүддеге қызмет етіп, жаңаша дами бастады. Осыған байланысты біз XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында жарық көрген қазақ журналдарын зерттеуге тырыстық.
Ұлттық интеллигенция журналдарды шығару бойынша арнайы білімі болмаса да, баспа сөзінің көмегімен халықтық сананы оятуға көп күш жұмсады [1.7]. Осы үлкен жұмыстың бастауында түрлі мамандықтағы білімді адамдар тұрды. Егер біреулері семинарияны бітірсе, басқалары мұғалімдер, дәрігерлер, жазушылар мен ақындар болса, біріге отырып, қазақ басылымдарының редакторлық ұжымдарының негізін қалады. Олардың негізгі мақсаттары: халықты баспасөз арқылы ағарту, ұлтты біріктіру, сананы жаңғырту болды. Барлығы ұлтты жетілдіру, ұлтты басқару, ұлтты ағарту, озық елдер санатына қосу идеясын ұстанды.
ХХ ғасырдың басынан бастап жарық көрген қазақ журналдарында қазақ қоғамындағы өзгерістер, мәдени-тарихи даму, қазақ қоғамының өркениетке ұмтылуы туралы материалдар жарияланды. М. Дулатовтың: Қай халықтың баспа сөзі мықты, сол халық мықты және дарынды - деген сөздері ХХ ғасырдың бірінші ширегінде жарық көрген бұқаралық ақпараттық құралдардың халық, қоғам алдындағы жауапкершілігінің қаншалықты зор екенін, халықты белсенді қоғамдық өмірге тартуға, ұлттық сананы оятуға ықпал ететін баспасөздің рөлі қандай екенін айқын көрсетеді. ХХ ғасырдың басындағы қазақ басылымдарының қызметін ұлттық руханияттың бастауы және қайнар көзі деп тануға болады [1.6].
Сол кезеңдегі қазақ журналдарының алдына мынадай міндет қойылды: қазақ халқының санасын ояту, оны ағарту, өз елін жат үстемдіктің өктемдігінен құтқару және оны тәуелсіз елге айналдыру. Осы мақсаттарға жету жолында бұқараның жалпы санасын қалыптастыру үшін көп күш жұмсалды. Осы кезеңде Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Мағжан Жұмабаев, Нәзір Төреқұлов, Хәлел Досмұхамедов, Иса Тоқтыбаев, Шаймерден Тоқжігітов, Ғұмар Қараш, Ғабдолғазиз Мұсағалиұлы, Ерғали Алдонғаров, Смағұл Сәдуақасов, Сәбит Дөнентаевтың шығармашылық, ұйымдастырушылық, редакторлық және журналистік қабілеттері ашылып, жас ұрпаққа олардың халық мүддесі жолындағы күрес жолдарын жеткізді.
Газеттерді, журналдарды, қазақ журналистикасының ізашарларын басып шығару ісін бастаған кезде, ең алдымен, олар аяққа нық тұрып, халық арасында таралып, түсінікті тілде баяндалып, идеяларды таратуы тиіс екендігіне назар аударды. ХІХ-ХХ ғасырдың басында жарық көрген газеттер мен журналдар біртіндеп халықты оқу мәдениетіне тартып, оларды журналдардың қызметіне қатысуға, мақалалар жазуға және елде болып жатқан жағдайды қысқаша баяндауға шақырды [2.64]. Алғашқы журналдар ауылдарға таратылды. Газет баспагерлерінің жігерлендіретін сөздері білімді азаматтардың рухын көтеріп, қаламға жүгінуге шақырды. Редакцияға журналдың ашылуына байланысты халық қуанышын білдіретін хаттар келіп түсе бастады. Халықтан түскен хат-хабарлар да ұжымды қанаттандырды. Үздік мақалалар мен өлеңдер басылым беттерінде жарияланды. Оқырманмен кері байланыс орнатылды. Осылайша, журналдарды шығару тәжірибесі қалыптасты, редакция мен оқырмандар арасында байланыс орнатылды.
ХХ ғасырдың басында ғалымдар, жазушылар, журналистер, қазақ халқының ішінен білімді азаматтар, халық арасында ағартушылық жұмысты дамыта отырып, қазақ халқының гүлденуі мен дамуына жан-жақты үлес қосты. Жүз жыл бұрын шығарылған қазақ журналдары белсенді әлеуметтік-қоғамдық өмірдің, баспа ісіндегі, журналдың даму тарихындағы өзгерістердің, журналистика жанрларының көрсеткіші болды. Баспа басылымдарында түрлі бөлімдер, соның ішінде әдебиет және мәдениет, шаруашылық, саяси, ағартушылық, ұйымдастырушылық қызмет айдарлары пайда болды [3.12].
Қазақ жерінде баспа қызметінің, полиграфияның қалыптасуы күрделі жағдайда өтті. Алғашқы кезде баспаханалардың жоқтығынан жаңа басылымдар Ташкентте, Мәскеуде, Орынборда, Уфада басылды. Прогрессивті интеллигенция, қазақ халқының тумалары - алашордашылар, ұлтшылдар деп аталды, ал басылымдар ескірген, ұлтшыл деген сылтаумен жабылды. ХХ ғасырдың басындағы кейбір қазақ журналдары еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана сол уақыттың бағытын ұстана отырып, қайтадан шыға бастады [3.17].
1870-1882 жылдары Ташкентте басылып шыққан Түркістан уәлаятының газеті қазақ газетінің хронологиясы бойынша бірінші болып шықты. Бұл газет 1870 жылы 28 сәуірде Ташкенттегі Түркістан генерал-губернаторлығының орталығында шыға бастады. Бұл тәуелсіз басылым емес, орыс тілінде шыққан Туркестанские ведомости газетінің қосымшасы болды. Ай сайын екі нөмір қазақ тілінде, екеуі өзбек тілінде шығарылды [4.19].
Газет беттерінде Шоқан Уәлиханов туралы, Маңғыстау қазақтарының көтерілісі туралы (1870 жыл) материалдар жарияланды [5, 30]. Журналистиканың ана тілінде пайда болуы, сөзсіз, елдің мәдени мұрасындағы маңызды кезең. Газет патшалықтың мүддесін білдіруге арналғанымен, оның беттерінде қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси мәселелері туралы, Қазақстанның байырғы тұрғындарының әдебиеті мен өнері туралы мақалалар, хат-хабарлар, ескертпелер көп кездеседі.
Жабылғаннан кейін алты жыл өткен соң, 1888 жылы Дала уәлаятының газеті атты тағы бір басылым пайда болды . Бұл газет Омбыдағы Дала генерал-губернаторлығының кеңсесі жанынан 1894 жылға дейін Акмолинские областные ведомости газетіне ерекше қосымша ретінде, 1900 жылға дейін Киргизская степная газета деген атпен Ақмола, Семей және Жетісу облыстық ведомостарына қосымша ретінде және 1902 жылы жабылғанға дейін Ақмола облыстық ведомостарына қосымша ретінде шығарылды [6. 25]. Газеттің ең басты мақсаты - - жергілікті халықты үкімет жарлықтарымен таныстырып отыру болып табылатын. Қазақша нұсқасының редакторлары ретінде Дінмұхамед Сұлтанғазин және Ешмұхамед Абылайханов қызмет атқарды.
Бұл газеттер үкіметтік болды. Қазақтар олардан басқа газеттерді білмеген. Онда өлкенің тарихы туралы очерктер, хроника, халық ауыз әдебиетінің аңыздары, білім беру мәселелері, өнеркәсіптің қалыптасуы мен өлкенің дамуы туралы сұрақтар басылып шықты. Ресми бөлімде патша үкіметінің, жергілікті басшылықтың өкімдері, жарлықтары жарияланды. Бейресми бөлімде қазақтардың ішкі өмірі туралы мақалалар, ақпараттық жазбалар, Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин туралы деректер ұсынылды. Көптеген материалдар жазушылар мен ақындардың әдеби шығармаларына арналды. Оның беттерінде алғаш рет қазақтың көрнекті ақын - ағартушылары, публицистер А. Диваев, М.Ж. Көпеев, К. Бабаджанов және т.б. сөз сөйледі. Абай, Шәкәрім, А. Құрманбаев, Ә. Бөкейханов, С. Шорманов, К. Жапанов, О. Әлжанов, Б. Сыртанов, Ж. Ақбаев, Ж. Айманов, М. Жанайдаровтың т.б. хаттары, шығармалары, мақалалары басылып тұрды [7.82].
Осылайша, бұл басылымдар ақпараттық-анықтамалық сипатта болды. Сонымен қатар, газеттерге империяның қамқорлығымен отарлық аймақтың өмір салтын насихаттау миссиясы жүктелді. Осы мақсатта бейресми бөлімде тарих, этнография (халықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр), қазақ халқының және басқа да түркі халықтарының әдеби мұрасы туралы материалдар жарияланды. Ресми нұсқа бойынша, бұл екі басылым қазақ мерзімді басылымының арғы ата-бабалары болып табылады.
Кейінірек басқа басылымдар пайда болады. Әсіресе 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы кезінде. Мысалы, Серке (Лидер) және Қазақ газеті газеттері отарлық кезеңде Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде елеулі рөл атқармай жоғалып кетті. Казак газетіне 1907 жылы наурыз айында бірінші нөмірі шығысымен тыйым салынды. Оған себеп - - патшалықтың отарлау саясаты туралы ашық жазды және оған қарсы саяси күрес жариялағаны болды [8.14].
Серке газетін 1907 жылы Петербордағы қазақ зиялылар тобы шығара бастады. Редакторы Абдурашид Ибрагимұлы болды. Осы газеттің екінші нөмірінде М. Дулатұлының Біздің мақсатымыз атты мақаласы жарық көрді. Патша күзеті ондағы қазақ халқын үкіметтің барлық өкілдері мен органдарына қарсы қозғауға бағытталған үндеуді байқап, газетті жапты. Өзінің қысқа қызмет еткеніне қарамастан, алғашқы материалдарда революциялық үгіт-насихат бағыты байқалғанымен, бұл газеттердің пайда болуы қазақ зиялыларының саяси белсенділігін айғақтайды [9.11].
1911 жылы көрнекті екі басылым жарық көреді: кадет корпусының түлегі, ақын және ағартушы Шангерей Бөкейұлы (Шахингирей Бөкеев) негізін қалаған Қазақстан газеті және қоғам қайраткері Жиханша Сейдалин басқарған Айқап журналы. 15-нөмір жарыққа шыққаннан кейін өкіметпен жабылған Қазақстан газетіне қарағанда 500 дана таралыммен шыққан Айқап журналының тұрақты оқырмандары болған. Олардың ішінде көптеген дала ақсүйектері де болған деседі. Қазақстан газетінде саяси мақалалардан басқа, қазақтар мен ноғайлардың халық әдебиеті бойынша зерттеулер жарияланып тұрды [10.6].
Айқап журналы 1911-1915 жылдары Троицк қаласында алдымен айына бір рет, содан кейін айына екі рет жарық көрді. Журналдың бас редакторы Мұхамеджан Сералин болды [11]. Айқап журналының барлық ерте басылымдардан, әсіресе Ресей империясының отаршылдық әкімшілігінің баспа органдары болған Түркістан уәлаятының газеті және Дала уәлаятының газеті газеттерінен айырмашылығы, онда 20 ғасырдың басындағы қазақ халқының мәдени (әдеби) қозғалысы мен қоғамдық ойының дамуы көрініс тапты. Сорбонна университетінің ғалымдарының пікірінше, Айқап 20 беттен тұратын, тамаша безендірілген, қызметкерлердің: тарихшылардың, педагогтардың, лингвистер мен ақындардың керемет ұжымының арқасында жарық көрді және әдебиеттің дамуына және қазақ әдеби тілінің қалыптасуына елеулі үлес қосты; ұлттық мәдениетке ерекше мән бере отырып, Айқап журналы қазақтардың халық шығармашылығы мен этнографиясына көптеген зерттеулерді арнады [11.20].
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тіл білімі бойынша алғашқы ғылыми еңбектерін Айқап журналында жариялады. Осылайша Айқап журналы қазақ қоғамының санасының оянуына және ұлттық мәдениеттің дамуына үлкен үлес қосты. Журнал әдебиеттің дамуына және қазақ әдеби тілінің ресімделуіне үлкен үлес қосты, фольклор, этнография, тарих бойынша зерттеулер жариялады [11.35]. Сонымен қатар Айқап Исмаил бей Гаспралының шығармашылығын қадағалап, далада жаңа мектептер мен медреселердің ашылуын, ескілердің реформасын жақтады. Онда түрік және парсы тілдерінен аудармалар жиі пайда болды, мысалы, Фирдоусидің Шахнамесі. Бірақ 1915 жылы 83-нөмір шыққаннан кейін алғашқы қазақ мәдени-ағартушылық Айқап журналы бір нұсқа бойынша отаршылдық билікпен жабылды, ал басқа нұсқа бойынша - қаржылық қиындықтарға байланысты жабылды. Сол кезеңде қазақ даласы дала ақсүйектерінің немесе пайда болған ұлттық буржуазияның мүдделерін қорғап қана қоймай, ең алдымен бүкіл қоғамның мүдделерін білдіріп, қазақ халқын ағартуға, мәдениетке және бостандыққа жетелейтін мүлде басқа баспасөзге мұқтаж болды [12.7].
Кейін Садақ қолжазба журналы жарық көрді, ол 1915 жылдың 9 қарашасы мен 1918 жылдың 10 ақпаны аралығында Башқұртстан, Уфа қаласында басылып шықты. 2016 жылдың наурыз айынан бастап Айқап журналы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің құрылтайшылығымен шығарыла бастады [13.18].
Қазақ зиялыларының көшбасшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Райымжан Марсеков және басқалары жалпыхалықтық газетті 1905 жыл бойы басып шығаруға талпыныс жасады. 18 ақпанда жарлы шыққаннан кейін олар Қарқаралы петициясы деген атпен белгілі өздерінің саяси талаптарын құрастырып, орыс патшасының мекен-жайына жіберді, оның үшінші тармағында: қазақ халқының ағымдағы мұқтаждықтарын анықтау үшін қазақ тілінде газет шығару керек, ол үшін алдын ала цензурасыз газет шығаруға және баспахана ашуға нақты тәртіп орнату қажет деп жазылған [14.71].
1905 жылы қарашада Әлихан Бөкейхан Мәскеуде өткен Ресейдің земство және қала қайраткерлерінің съезінде: қазақтың ең жақын мұқтаждығы - ана тілін еркін қолдану, әсіресе алдағы сайлау үгітіне деген қажеттілік деген талаппен сөз сөйлейді - деген [15]. Мұрағат деректері бойынша Қазақ деп аталатын қазақ газетін шығаруға рұқсат Ахмет Байтұрсынұлына 1905 жылдың 9 желтоқсанында берілген. Дегенмен жалпыхалықтық газет жеті жылдан кейін пайда болды.
Апталық Қазақ газетінің бірінші нөмірі 1913 жылы 2 ақпанда Орынборда пайда болды. 1915 жылдан бастап ол аптасына екі рет шыға бастады. Және бірден кеңінен танылды. Бұл газет сол кездегі қазақтардың санына арналған мақалада Қыр баласы (Сын степей - Әлихан Бөкейханның бүркеншік аты) газетінің №8-де жазылғандай, Қазақстанның барлық бұрыштарында жазып алған [16.19].
Қазақ газетіне Ресейдің жоғары оқу орындарында оқыған қазақ студенттері де жазылды, бұған оның беттерінде жарияланған көптеген хаттар дәлел бола алады. Ол бес миллионға жуық халықтың жалпыұлттық басылымына айналды және қазақтардың ұлттық шоғырлануына ықпал етті. Қазақ газеті бес жылдан астам уақыт жарық көрді. Алдыңғы басылымдардың ешқайсысын жаңа газетпен сапасы да, тақырыбы да, таралымы бойынша да салыстыруға болмайды. Егер бірінші жылы Қазақ газеті үш мың дана таралыммен шығатын болса, Оксфорд университетінің зерттеушілерінің мәліметі бойынша, кейінірек оның таралымы сегіз мың данадан асты, бұл алдыңғы басылымдардың бәрінен де көп [17].
Қазақ газетінде сол кездегі ізденімпаз, қайта өркендеген қазақ қоғамы үшін танымның кең көкжиегін ашқан мазмұны терең және тақырып бойынша алуан түрлі материалдар басылып шықты [18.15]. Осы басылымның арқасында қазақтар қазіргі өркениетті ұлттың қалыптасуы жолында өте маңызды қадам жасады деп айтуға болады. Егер Серке және Қазақ газеті газеттерінің немесе Айқап журналының басылуы негізінен бір патриоттың немесе білімді және ауқатты қазақтар қатарындағы патриоттар тобының стихиялық және жеке бастамасының нәтижесі болса, онда Қазақ газетінің сенімді қаржыландыру көзі болды, ал бұған дейін оның негізін қалаушылардың мұқият дайындығы мен ұйымдастырушылық жұмысы себеп болды.
Қазақ газеті, Қазақстан газеттері мен Айқап журналы негізінен қаражаттың жетіспеуінен жабылды [19]. Қазақ газетінің қаржылық дәулеттілігін оның бас редакторы Ахмет Байтұрсынұлының 1913 жылдың ақпанынан 1918 жылдың наурызына дейінгі кезең ішінде бірнеше рет ақшалай айыппұл немесе қамау түрінде түрлі жазаларға тартылғаны, соның салдарынан бірнеше мың патша рубліне ақшалай кепілмен ғана босатылғаны, сол кезеңде тағы да осындай бірнеше газет шығаруға болатындығы айғақтайды. 1917 жылғы Ақпан төңкерісіне дейін қазақ ортасында қалыптасқан екі саяси қозғалыстың бірін Әлихан Бөкейхан өзінің Қазақтар тарихи очеркінде (Қырғыздар түпнұсқасында) атап өткендей, ұлттық-діни деп атауға болады. Әлихан Бөкейхан басқа саяси қозғалысты батысшыл деп атады, оның айтуынша, ол қазақ даласының болашағын батыс мәдениетін саналы түрде жүзеге асыруда көреді [20.31].
Егер алдыңғы басылымдардың артында ұлттық-діни қозғалыстың өкілдері тұрса, онда Қазақ газетін Әлихан Бөкейхан мен оның Алаш қозғалысы жөніндегі серіктері Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлы (Дулатов) бастаған батыстықтар құрды. Оксфорд университетінің Орта Азияны зерттеу қоғамының пікірінше, М. Жұмабайұлы, М. Дулатұлы, Х. Досмұхамедұлы, Е. Омарұлы, А.Х. Жүндібайұлы, М. Тынышбайұлы және басқа да көптеген қазақ лидерлері оның қызметкерлерінің арасында болды. Дәл осы газетте Ахмет Байтұрсынұлы және басқалары қазақ әдебиетінің тарихы, фольклоры мен лингвистикасы бойынша өз зерттеу жұмыстарын шығарды. Жалпы, Қазақ газеті өте жоғары ғылыми деңгейге жетті. Қазақ газеті Түркістан уәлаяты, Дала уәлаяты, Айқап, Серке және Сарыарқа журналдарына қарағанда үлкен танымалдылыққа ие болды [16.25].
Газет пен оның негізін қалаушылардың орта мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттеріне мыналар кірді:
oo 1907 жылғы 3 маусымдағы Заңмен алынған қазақтардың сайлау
құқықтарын қалпына келтіру;
oo қоныс аудару колонизациясына қарсы тұру және қазақтарға олардың
бастапқы жерлерін одан әрі меншікке қайтару;
oo ауыл мектептеріне қазақ грамотасының оқытылуына, осы мектептерге
балалардың ана тілінде оқытылуына жауап беру;
oo дала өлкесінде Земствоны (жергілікті өзін-өзі басқаруды) заңнамалық
түрде енгізу және дамыту;
oo қазақтарға қазіргі заманғы әскери ғылым мен қару-жараққа жол ашқан
әскери міндеттілікті енгізу.
Осылайша, қазақтың дәстүрлі көшпелі ұзын құлағы осы газеттің арқасында ақпарат беру құралынан ұлтты тәрбиелеу және кеңінен ағарту органына айналды. Газет символ ретінде қазақ халқының басты символдарының бірі - киіз үй бейнесін пайдаланды. Бұл киіз үйдің түндігі батыс жағынан ашылған, ал есігінде Қазақ сөзі жазылған (сөздің бастапқы этимологиясы, халқымыздың өз атымен қатар, еркін дегенді білдіреді).
Қазақ зиялылары өкілдерінің айтуынша, бұл қазақтар арасында Еуропалық ғылым мен өнердің таралуы; Қазақ газеті қазақ халқы үшін мәдениеттің терезесіне айналуы және сонымен бірге бөтендердің қорғаушысы (зиянынан) болуы ниетін білдірді. Газеттің бес жылдық қызметі ішінде 265 нөмірде жарық көрген материалдардың арқасында басылымның мазмұны ғана емес, халықтың сапасы да өзгергені таңқаларлық. Бұл қазақ халқының ұлттық сана-сезімін ояту трибунасы болды.
Қазақ газеті, қоғамдық-саяси және әдеби басылым ретінде алдымен апта сайын, содан кейін 1915 жылдан бастап аптасына екі рет шыға бастады. Газеттің жалпы таралымы алдымен 3000 дананы құрады, бірақ кейбір мәліметтер бойынша ол өзінің танымалдылығының шыңында 8000-ға жетті.
1 сурет. Қазақ газетінің 50-ші нөмірі. 1914 жыл.
Петербург Орталық мемлекеттік мұрағатында Қазақ газетіне сәйкес басылымның келесі тақырыптары анықталған циркуляр сақталған:
* Мемлекеттік жарлықтар мен қаулылар;
* Ресей Мемлекеттік Думасы мен Үкіметі кеңсесінің жұмысы;
* Ішкі және сыртқы жаңалықтар;
* Қазақ халқының тарихы мен өмірі;
* Этика, тарих, этнография және мәдениет мәселелері;
* Экономика, сауда, кәсіпкерлік, ауыл шаруашылығы және мал
шаруашылығы мәселелері;
* Халықты, мектептерді, медреселерді, тіл мен әдебиетті ағарту
мәселелері;
* Санитария, Денсаулық сақтау және Ветеринария туралы;
* Фельетондар;
* Хат-хабарлар мен жеделхаттар;
* Жергілікті шежіре;
* Суреттер;
* Оқырмандар поштасы (хаттар);
* Хабарландырулар.
Осылайша, бірте-бірте халық баспа сөзінің күшін түсінді. Бұл генерал-губернаторлар жанында аудармашы, писар және басқа да қызметшілер болып жұмыс істеген қазақ зиялыларының арқасында мүмкін болды. Олар өз халқының патриоттары болды, олардың жүректерінде туған елге деген махаббат оты жағылды [19.7]. Осы мақсаттар мен міндеттердің барлығын алдына қоя отырып, Қазақ газетінің негізін қалаушылар прагматикалық тұрғыда дамыған және көреген болды және көздеген мақсаттарын күш қолданбай жүзеге асыруға тырысты. Алайда, аталған газет 1918 жылдың наурызында жойылды. Көп кешікпей оның негізін қалаушылар мен авторлары - алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары да жойылды. Бірақ оның ұлттық жаңғыру идеясы сақталды, ал негізгі стратегиялық мақсаты жүзеге асырылды, оған дәлел - - Қазақстан бүгінде тәуелсіз мемлекет.
Қазіргі зерттеушілер басылымды қазіргі қазақ газеттерінің арғы атасы деп атайды. 1918 жылдан бастап басылым ұзақ жылдар тарих қойнауында қалғанына қарамастан, 2006 жылы белгілі жазушы, баспа саласындағы ірі қайраткер Қоғабай Сәрсекеев Қазақ газетін қайта шығарды. Көріп отырғанымыздай, газеттің тарихы екі кезеңге бөлінеді: 1913-1918 жылдар және 2006 жылдан бастап - осы басылымның жаңа тарихы [18.11].
Тұтастай алғанда, Тәуелсіз Қазақстанның бүкіл мерзімді басылымдарында қалыптасу мен дамудың жаңа тарихы байқалуда: Бұқаралық ақпарат құралдары туралы ҚР Бірінші Заңы тәуелсіздік жағдайында 1999 жылғы 23 шілдеде қабылданды, 1991 жылғы 28 маусымдағы Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақ КСР Заңын алмастырды.
1 кесте. 1905-1917 жж. баспа басылымдары
1905-1907 жылдардағы революция жылдарындағы баспа басылымдары.
Туркестанские ведомости
Негізгі тақырып басым билікті бекіту болды, газет журналистика құрылымының екі бағытының белсенді бірігуінің мысалы болды.
Оренбургский листок
Оренбургский листок редакциясы аймақты барлық жағынан - тарихи, географиялық, статистикалық және т. б. зерттейтін тұлғалардың жұмыстары үшін беттер ұсынды.
Урал
Негізгі тақырып большевиктік партияның революциялық қозғалыстың міндеттері, аграрлық және ұлттық мәселелер, патшалықтың саясаты, екінші Мемлекеттік Думаға сайлау туралы көзқарастарын дәйекті түрде қорғау және негіздеу болды. Газет әлеуметтік-демократиялық ұйымдар мен топтарға орыс жұмысшылары мен кедей шаруалармен бірге қазақтардың революциялық көтерілістерін дайындауға көмек көрсетуді өзінің міндеті деп санады. Газет патша үкіметінің жерді тартып алуына қарсы тұрғындардың наразылықтарын қолдады.
Қазақ газеті
Жазба авторлары патшалықтың отарлау саясаты туралы ашық жазды, оған қарсы саяси күрес жариялады.
1910-1914 жылдардағы жаңа революциялық өрлеу жылдарындағы қазақстандық баспа.
Правда қоғамдық-саяси газеті
Туған өлкенің проблемаларын; патшалықтың қоныс аудару саясатын айыптауды; қазақ шаруалары мен орыс қоныстанушыларының өмірін; еңбекшілердің жағдайын және олардың билікке қарсы күресін жариялады.
Айқап қоғамдық-саяси журналы
Журналда қазақ депутаттарының мұсылман фракцияларының жұмысына қатысуының толық тарихы берілді, Мемлекеттік Думаның жұмысы баяндалды, патша өкіметінің озбырлығы, ішкі және сыртқы саясат туралы мақалалар жарияланды.
Казақ газеті
Ағарту, дін, әлеуметтік және саяси жағдай мәселелері бойынша пікірталастар жарияланды.
Қазақстан газеті. (1911 наурыздан бастап). Жалпы демократиялық және ағартушылық бағыт.
Газет оқырмандарды Лениндік оқиғалармен таныстырды, жұмысшылардың ереуіл формалары туралы жазды. Оның беттерінде қазақтың қоғамдық, экономикалық және мәдени өмірінің өзекті мәселелері кеңінен баяндалды. Көптеген материалдар ғылыми зерттеулерге, орыс халқының мәдениетіне, тілі мен әдебиетіне арналды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы баспа (1914-1917 жж.)
Қазақ газеті
Газеттің саяси бағыты реформистік ұлттық партияның талаптарына жауап берді. Оның негізгі қамқорлығы қазақ халқының мәдени өрлеуі болды, ең бастысы - ұлттық тіл мен әдебиетті дамыту, прогресс, ағарту, мәдениет және ғылым проблемалары қамтылды.
Садақ қолжазба журналы
Оның идеялық-саяси бағыты қазақ және татар зиялыларының ұлттық сана-сезімін қалыптастыруда үлкен маңызға ие болды, әдеби тұрғыда журнал қазақ, татар ақындарының, жазушыларының тәрбиешісі болды.
1917 жылы баспаның дамуы
Сары-Арка газеті
Оның беттерінде Алаш-орда партиясының бағдарламасы, патша үкіметінің отаршылдық саясатымен қазақ халқына келтірілген зиян туралы, қазақтар мен орыс шаруалары-қоныс аударушылардың өзара қарым-қатынастары туралы материалдар басылған.
Ұран газеті
Ш.Құдайбердіұлының философиялық және тарихи еңбектері, А. Байтұрсынов пен М. Дулатовтың публицистикасы жарық көрді, оның әйгілі Оян, қазақ атты мақаласы жарық көрді.
Алаш газеті
көптеген материалдар оқыту мен ағартуға, Мемлекеттік Думаның жұмысына, саяхат пен отырықшылық мәселелеріне, әйелдер проблемаларына, халықтың өмір сүру жағдайларына арналды.
Абай қоғамдық - саяси және әдеби журналы
Журнал беттерінде тарихи және әдеби материалдар басылды.
Жас Азамат газеті
Газет жастардың мәселелерін көтерді, патша үкіметінің саясаты туралы, екі мемлекеттің шексіз билігі туралы, алдануға негізделген большевиктердің басқару тәсілдері туралы жазды.
Бірлік туы газеті
Газет Түркістанды демократияландыру жолындағы автономиялық партиялардың міндеттері мен мақсаттарын оқырманға жеткізуді және Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында және қос өкімет жылдарында қазақ халқына әділетсіздік көрсетуді өзінің парызы деп санады.
Қазақ мұңы
Жер мәселесін шешу, өмірді бостандық, теңдік үшін жаңа бастамаларда құру туралы материалдар жарияланды.
Петропавлда 1913 жылдың қыркүйегінде Ест даласы газеті екі тілде (татар және қазақ) шыға бастады, жыл соңында революциялық идеяларды таратқаны үшін тыйым салынды. 1916 жылдан бастап 1917 жылдың соңына дейін Ташкентте Күлбай Тоғысов басып шығаратын Алаш апталық газеті шықты. Газет Социалистік бағытта болды, дегенмен панисламистік және Ресейге қарсы пікірлер күшті болды.
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін түрлі мағынадағы бірқатар жаңа газеттер мен журналдар шығады. Маусым айынан бастап Семейде Айқап журналының бағытына жақын апта сайынғы Сарыарқа басылымы, Оралда Уран газеті шыға бастады. Семейде Абай әдеби журналы мен Халық шақыруы газеті шыға бастады. Ташкентте пантюркистік және джадидтік мағынадағы екі басылым шығады: бас редакторы Мұстафа Шоқай болған Бірлік туы газеті және Жас Алаш. Қазақ газетінің позициясына Ақмолада шығатын Тіршілік газеті жақын болды.
1918 жылы Алаш қаласында жарық көрген Абай журналы 1992 жылы қайтадан Семей қаласында шыға бастады. Таң және Шолпан журналдары 2000-шы жылдары біріктіріліп, Таң-Шолпан атауымен шығарыла бастады, содан кейін Семейде Таң жеке журналы шығарылды. Кеңес заманында жарық көрген Қызыл Қазақстан журналы қазіргі таңда Ақиқат атауымен жарық көруде.
1.2 Қазақ ағартушыларының мұрасы және олардың публицистикадағы көрінісі
Қазақ журналистикасының негізін қалаушылардың публицистикалық мұралары орасан зор. Абайдың, Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық шығармашылығы қазақ қоғамының өмірінде жаңа құбылыстардың басталуының жаршысы болды, оның ізбасарлары қазақ зиялыларының рухани көшбасшылары болды.
Қазақ ағартушылары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин және Абай Құнанбаев өздерінің шығармашылығы мен қоғамдық-саяси қызметінің арқасында Қазақстан өмірінде маңызды рөл атқарды. Олардың ағартушылық идеяларының мазмұны таңқаларлықтай сәйкес келеді. Олар ағартушылықты қызу қорғады, Ресейдің Қазақстанға қатысты прогрессивті рөлін мойындады, өз халқын орыс ғылымын зерттеуге, орыс мәдениетінің жетістіктерін игеруге шақырды [21.18].
Ел журналистикасы - бұл шежіре, тарихи естелік. Ұлттық баспасөздің пайда болуы - қазақ халқының озық ұлдарының еңбегі.
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1865), көрнекті қазақ ғалымы, қазақтардың алғашқысы болып бүкілресейлік мәдени-тарихи қозғалысқа қосылды, оның көмегімен қазақ және орыс халықтары арасында достық пайда болды. Әкесінің қамқорлығының арқасында ол сол кезде керемет білім алды. Ш.Уәлиханов алдымен туған ауылында мұсылман мектебінде оқып, араб сауаты мен Шығыстың кейбір халықтарының тілдерін жақсы меңгерген. 1847 жылы ол Омбыдағы Сібір кадет корпусына түсті, ол өз заманындағы Сібірдің ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz