Арнайы кедендік статистика
Атырау инженерлік-гуманитарлық институты
Демесинова Жансая Инкарбековна
Кедендік статистика және оның кеден органдарының қызметі үшін маңызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030400 - Кеден ісі
Атырау 2021ж
Атырау инженерлік-гуманитарлық институты
Қорғауға жіберілді
Экономика және кеден ісі
кафедрасының меңгерушісі
з.ғ.к А.Ж. Садықов __________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кедендік статистика және оның кеден органдарының қызметі үшін маңызы
5В030400 - Кеден ісі
Орындаған _______________________ Демесинова Ж.И.
Ғылыми жетекшісі ________________________ Садықов А. Ж.
Атырау 2021
Атырау инженерлік-гуманитарлық институты
Мамандығы 5В030400 - Кеден ісі
Экономика және кеден ісі кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Демесинова Жансая Инкарбековна
(Т.А.Ж.)
__4 курс. Қазақ тобы. 5В030400 - Кеден ісі мамандығы. Күндізгі оқу__
(курс, топ, мамандық, оқу түрі)
ЖОО __ _______20___ ж. № ___ бұйрығымен бекітілген диплом .
1.Дипломдық жұмыс тақырыбы: Автомобиль көлігіндегі тауарлар мен жүктерді кедендік бақылау
2.Аяқталған дипломдық жұмысты тапсыру мерзімі _____ __________2021 ж
3.Жұмысты орындауға бастапқы мәліметтер (заңдар, әдебиет көздері, өндірістік мәліметтер):
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты автомобиль көлігіндегі тауарлар мен жүктерді кедендік бақылауды зерттеу болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру міндеттері:
1. Кеден режимдері мәселесі бойынша заңнамалық актілерді зерделеу;
2. Іс жүзінде осы заңнамалық актілерді қолдану.
3. Кеден режимдері саласындағы жұмысты жетілдіру үшін ұсыныстар енгізу.
4.Диплом жұмысының қысқаша мазмұны:
1Қазақстан республикасының кеден кодексі - кедендік ресімдеу мен кедендік бақылаудың негізі
2 Автомобиль көлігіндегі тауарлар мен жүктерді кедендік бақылау
3 Кедендік бақылауды жетілдіру жүйесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5.Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы (өзгерістер және толықтырулармен). - Алматы, Жеті Жарғы, 2012 ж.
2. ЕАЭО Кеден кодексі туралы 2017 жылғы 11 сәуірдегі шарт
3. Алибеков С.Т. Сборник документов ЕврАзЭС. - Алматы, 2012.
4. Алибеков С.Т. Международное таможенное право. - Алматы, 2012.
6. Жобаға (жұмысқа) қатысты жобаның (жұмыстың) бөлімдерін көрсететін консультанттар
Бөлім Консультант Уақыт Қолы
1Қазақстан республикасының кеден кодексі - кедендік ресімдеу мен кедендік бақылаудың негізі
Садықов А. Ж.
2 Автомобиль көлігіндегі тауарлар мен жүктерді кедендік бақылау Садықов А. Ж.
3 Кедендік бақылауды жетілдіру жүйесі Садықов А. Ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСТЫҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕСТЕСІ
Кезең Кезең тапсырмалары мен жұмыстың мазмұны Мерзімі Ескертулер
І кезең 1. Диплом жұмысының тақырыбын таңдау
Қыркүйек
2. Әдебиетпенн танысу және жоспар құру
Қыркүйек- қараша
ІІ кезең 3.Әдебиеттерді және деректерді іріктеп алу
Қараша- қазан
ІІІ кезең 4.Жұмысты жазу
Қазан- сәуір
5.Диплом жұмысын алдын ала және мезгілінде қорғау
Мамыр, маусым
Тапсырманың берілген күні______________
Кафедраның меңгерушісі ________ ________
(қолы)
Жетекшісі _________ ____________________
(қолы)
Тапсырма орындаған
Студент ______ _________________________
(қолы)
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 СТАТИСТИКАНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1Статистиканың ұғымы және оның салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2Статистиканың пәні және оның міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Статистикада қолданылатын негізгі ағымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Статистиканың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 КЕДЕНДІК СТАТИСТИКАНЫҢ КЕДЕН ОРГАНДАРЫ ҮШІН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Кеден органдарының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Кеден органдарының мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету органдар жүйесіндегі орны
2.3 Кеден органдарының мемлекеттің кеден саясатын жүзеге асырудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Кедендік статистика жүргізу, кедендік статистиканың деректерін пайдалану және ұсыну ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Кеден органдары қызметкерлерінің құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. .
3 КЕДЕН СТАТИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.1 Қазақстан Республикасы сыртқы саудасының кеден статистикасы ... ... ...
3.2 Қазақстанда статистиканы ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде статистика деген сөзді естімедім, білмедім дейтін адам сирек болар. Солай дей тұрсақ та, кейбіреулер статистиканы ешқандай маңызы жоқ, қаз-қатар сандар тізбесі деп түсінеді. Мұндай ұғымды ұстанушылар-көрсетілген сандық көрсеткіштердің неге керек екенін білмейтіндер, оның мағынасын жетік түсінбейтіндер және өзі өмір сүріп жатқан елінің жетістіктері мен кемшіліктерін саралай алмайтындар. Шын мәнінде статистика - бұл сандық көрсеткіштердің жиыны. Ол уақыт өткен сайын өзара байланыста әрқашан дамып, жетіп, толығып отырады. Олай болса, оқыған, білімдар адамдар сол көрсетілген сандық көрсеткіштерді оқи және түсіне білуі керек. Себебі, ондағы көрсетілген сандық көрсеткіштер арқылы мемлекетіміздің саяси және әлеуметтік-экономикалық даму немесе кему процестерін толығымен көруге болады. Сонымен бірге статистикалық сандық көрсеткіштерді қолданып, оған талдау жасау арқылы болашаққа, яғни белгілі бір кезеңге болжам жасауға толық мүмкіндік туады. Демек, статистикада жай әншейін берілген құрғақ сандық көрсеткіштер емес, онда тек қана айқын, дәлелді, нақты сандық мәліметтер көрсетіледі. Мысалы, қанша хаықтың тұратындығы, оның ішінде еңбекке жарамдылары; дүниеге қанша сәби келіп, қанша адамның қайтыс болғаны; өнеркәсіп орындарының өндірген өнімдері; халықты күнделікті керекті тұтыну заттарымен қамтамасыз ету; азық-түлік мөлшерінің қанша және қандай жағдайда екендігі; олардың облыстар, аудандарға қалай бөлетіндерін біз біліп отырғымыз келеді.
Әрбір ғылым саласының ,пәннің өз реттеулерін жүргізу кезінде қолданатын , өзіне тән болып табылатын арнайы ұғымдары болады. Статистиканың да өз қызметін белгілі бір уақыттар аралығында атқаруға және ол үшін арнайы әдістерді , әдістемелерді қолдануға байланысты тек ғылымның осы түрінде ғана тән болып табылатын арнайы ұғымдары категориялары болады. Ол ұғымдар мен категориялар осы ғылымның арнайы құралдары болып табылады, яғни статистика өзінің мақсатына жету үшін белгілі бір ұғымдарды пайдаланады және қолданады.
Статистика пәнін қарастыру барысында қолданылатын ұғымдардың саны көп , бірақ олардың ішіндегі кейбіреулері ерекше маңыздылығына , жиі қолданылатындығына байланысты арнайы түсіндіру , сипаттауды қажет етеді . Олардың қатарына мыналар жатады: белгілер, статистикалық жиынтық, вариация , статистикалық көрсеткіш, көрсеткіштер жүйесі және статистикалық заңдылықтар.
Статистикалық белгілер ретінде , зерттеуге алынатын құбылысты сипаттайтын , оның өзге құбылыстардан негізгі айырмашылығын білдіретін, сондай-ақ кейде зерттеуге жататын құбылысқа тікелей қатыстылығы болмаса да оны қосымша тұрғыда маңызын ашатын құрамдарды алуға болады. Әлеуметтік - қоғамдық құбылыстардың кез-келген түрі құбылыс ретінде бағалау үшін олар белгілі бір белгілерді иеленуі керек . Яғни құбылыстың түріне түсінік берілгенде , міндетті түрде оның ерекше белгілері ескеріледі.
Сонымен, статистикалық белгілер дегеніміз, құбылыстың өзіне ғана тән ерекшеліктерін сипаттайтын және зерттеу жұмыстарында бақыланатын , өлшенетін құрамы болып табылады.
Құбылысты жалпы сипаттайтын белгілер мен құбылыстың бірліктерін сипаттайтын белгілердің арасында ұқсастықтар мен айырмашылықтар кездеседі. құбылыстың өзін ғана сипаттайтын белгілер, әдетте сол құбылыстың маңызын, мазмұнын , ерекшелігін анықтайды. Мұндай белгілер ол құбылыстың өзге қоғамдық құбылыстардан айырмашылығын білдіріп тұрады.
Статистикалық белгілер сандық және сапалық белгілер деп екіге бөлуге болады. Бұлай бөөлу, өзге ғылым салаларында да кездеседі. Сапалық белгілер сан түрінде бейнеленбейді. Сапалық белгілерді статистикада кейде атрибутивтік белгілер деп те айтады.
Сапалық белгілердің бір көрінісі балама белгілер болып табылады. Балама белгілер тек сөз түрінде ғана беріледі және бұл белгі -нақты бір құбылыс белгісінің екі мағынадан тек бір мағынаға ие болуын беріледі.
Сандық белгілер құбылысты немесе жиынтық бірліктерінің құрамын тек белгілі бір шама түрінде сипаттауды білдіреді. Құбылыстың құрамын сипаттайтын шамалар тек сан, цифр түрлерінде ғана кездеседі.
Статистикалық жиынтықтағы белгілер мағынасы және зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне қарай бірнеше түрлерге бөлінеді: негізгі және қосымша, вариациялық, нәтижелік факторлық, елеулі және елеусіз белгілер.
Негізгі белгілер зерттелуге жататын құбылыстың мағынасын және негізгі мазмұнын білдіреді.
Қосымша белггілер дегеніміз нақты қоғамдық құбылыстың түрімен тікелей байланысты емес және оның түсінігіне , белгілеріне жатпайтын тұрақсыз белгілер болып табылады. Мұндай белгілер құбылысты қосымша тұрғыдан сипаттайды.
Вариациялық белгілер-бұл құбылыс үшін тұрақсыз , үнемі өзгеріп отыратын белгілер болып табылады. Бұл белгілер нақты жиынтық бірліктерінде әр қилы болып кездеседі және бір жиынтық бірлігінің өзінде де үнемі өзгеріп отыра алады.
Нәтижелік белгілерге жиынтық бірліктерінің сапасын , мәнін өзгерте алатын белгілер жатады.
Факторлық белгілер дегеніміз ,зерттелуге жататын құбылыстың өзге құбылыс белгісінің әсер етуі салдарынан туындауы болып табылады : Яғни факторлық белгі ретінде , сол құбылыстың пайда болуына тікелей әсер етуші белгі алынады. Мұндай белгілер қылмыстылық туралы статистикалық карточкаларда кездеседі.
Вариация дегеніміз , жиынтық бірліктерін сипаттайтын белгілер мағынасының сандық жағынан өзгеріп отыруы болып табылады.
Статистикалық тарату - вариант бойынша жүргізіледі. Вариант дегеніміз қоғамдық құбылысты сипаттайтын , бір белгінің өзіндегі жеке мәндер болып табылады. Яғни зерттеуге алған құбылысты нақты бір белгінің әр түрлі көріністері бойынша, бөлгенде . ол әр түрлі көріністер жеке мәндер немесе варианттар деп аталады. Әрбір жиынтықтағы варицияның жоғары және төменгі шектері арқылы вариация серпілісін анықтауға болады. Вариация серпілісі белгінің төменгі және жоғарғы мәндері аралығының әр қылығын білдіреді.
Келесі статистикада жиі қолданылатын ұғымның бірі, статистикалық жиынтық болып табылады. Қарапайым мағынада статисткалық жиынтық дегеніміз, бір немесе бірнеше жалпы белгілері бар, саны көп құбылыстар болып табылады. Ал кең мағынада статистикалық жиынтық дегеніміз, пайда болу уакытымен орнына карай негизги жне қосымша белгілерін қамти отырып, тіркеуге алынған біртектес жаппай элементтердін бірі болып табылады.
Статистикалық жиынтықтың негізгі белгісіне сәйкес келетін элементтер немесе жекелеп тіркеуге алатын құбылыстар- жиынтықтың бірліктерін білдіреді.
Статистикалық жиынтықтың бірнеше турлері бар:
1. Стохатикалық жане детерминалдық . Егер статистикалық жиынтыктың құрамы кездейсоқ немесе ықтималдық сипатта болса, онда стохастикалық жиынтықты білдіреді.
Егер жиынтықтың құрамдары кездейсоқ емес, қажетті сипатта болса, онда қажетті жиынтық болып саналады.
2. Жай немесе күрделі.
Егер статистикалык жиынтық жеке құраммен сипатталса немесе оның құрамдары бір бірімен қиылыспай, яғни құрамды сипаттайтын белгілер бір біріне қайшы келмесе, онда жай жиынтық деп табылады.
Егер статистикалық жиынтық қосылатын құрамдардың жүйесімен сипатталса, онда күрделі жиынтықты білдіреді.
3. Біртектес және біртектес емес. Егер барлық құрамдар статистикалық жиынтықтың әр элементіне тәң болса, онда біртектес жиынтық деп аталады.
Статистикалық көрсеткіш дегеніміз, әлеуметтік-қоғамдық құбылыстарды сандық жағынан сипаттайтын, қорытылған корсеткіш сандар болып табылады.
Статистикада көрсеткіштер жүйесі деген ұғымды да кездестіруге болады. Көрсеткіштер жүйесі ретінде, біртектес құбылыстардың сандық жаіын бейнелейтин көрсеткіштер жинағы алынады.
Статистикалық заңдылықтарды зерттеу толық жүргізілгенде, яғни тіркеуге алынган құбылыстарды қорыту, талдау арқылы анықтауға болады.
Ақиқат болмысында екі түрлі заңдылықтар өмір сүреді.
1. Динамикалық заңдылыкқар
2. Статистикалық заңдылықтар
Динамикалық заңдылықтар деп- әрбір жеке құбылыстарда көрінетін заңдылықты айтамыз.
Статистикалық заңдылықтар-саны коп құбылыстардың сандық жағындағы заңдылықтарды ашады.
Статистикалық заңдылықтарды ашу- статистиканың жалпы теориясында қарастырылған Коп сандар заңы деген ғылыми теорияға негізделеді. Бұл теория коп сандарды пайдалану немесе құбылыстарды жаппай бақылау арқылы кездейсоқтын жойылатын жағдайын ашып береді және олардың сандық жағынын дұрыстығын, заңдылығын анықтау теориясын қарастырып, салалық статистикалардың заңдылықтарды ашуына негізгі кілт болып табылады.
Қазақстан статистикасының тамыры өткен ұзақтарға кетеді. Бірінші Қазақ мемлекеті - Қазақ Хандығы туралы оны растайтын статистикалық тарихи мәліметтер бар: оның алғашқы пайда болу кезінде (1459 жыл) Шу және Талас өзендерінің бойында (бүгінгі Жамбыл облысы аумағында) халықтың саны 200 мың адам , ал 15 ғасырдың соңында олар 1 млн болды.
Бірақ, бүгінгі Қазақстан аумағында азды-көпті болса да жүйелі және орталықтандырылған статистикалық қызметтің өмірге келуі 18-ғасырдың екінші жартысына, былайша айтқанда Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіру кезеңіне жатады. Оның аумағындағы бірінші жалпы халық санағы, Орыс патшалығының барлық жеріндегідей, 1897 жылдың 9-ақпанындағы (28 - қаңтардағы) жағдай бойынша өткізілді.
Қазақстан аумағында құрылған бірінші мемлекеттік ресми статистикалық орган болып, Түркістан губерналық статистикалық комитет (құрылған күні - 1968 жылдың 22-қаңтары) пен оған бағынышты Сырдария және Жетісу облыстарындағы статбюролар саналады. 19 ғасырдың 70-жылдарының ортасында Орал облыстық статкомитет, 1877 жылы Семей және Ақмола (Омск қаласында) және 1895 жылы Торғай облыстарының статкомитеттері ұйымдастырылды. Бірақ, 1920жылға дейін Қазақстанда аталған және басқа да жергілікті статистикалық орган болған жоқ.
Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы Қазақ Автономиялы Социалистік Республикасы құрылуына (1920ж. 26-тамыз) байланысты Қазақ АКСР-ның Үкіметі өзінің 1920 жылғы 8-қарашадағы қаулысымен Қазақ АКСР-ы мемлекеттік статистикасы туралы Ережені бекітті және Қазақ АКСР-ның статистика басқармасы құрылды. Сонымен, Қазақстанның орталықтандырылған бірыңғай статистика органның құрылған күні 1920 жылдың 8-қарашасы
1 Статистиканың ұғымы мен мақсаттары
1.1Статистиканың ұғымы және оның салалары
"Cтатистика" ұғымы XVIII ғасырдың екінші жартысында пайда болып,алғаш рет Германия университетінде пән ретінде қолданылады.Ол кездерде статистика - мемлекетті сипаттайтын, оның ішінде мемлекеттің жетістіктерін, ерекшеліктерін көрсететін таным ретінде бағалаған еді.Жалпы "статистика" ұғымы латын тілінің "Status" деген сөзінен шығып,белгілі бір заттардың жағдайы,күйі дегенді білдіреді.Бұл сөздің түбірінен алынған "Stato" деген сөз мемлекет деген ұғымды білдіреді.
Қазіргі кезде статистика белгілі бір қоғамдық құбылыстың сандық жағын білдіретін таным ретінде қолданылады.Статистиканың мұндай мағынада қолданылуын,ерте уақыттармен байланыстыруға болады.Ерте кездердің өзінде - ақ, көптеген патшалықтарда нақты құбылыстардың санын білу туралы қажеттілік болған.Мысалы патшалықтағы халықтың әскердәң саны, егін түсімнің көлемі тәрізді т.б әдеттегі құбылыстардың санын білу.
Кез келген мемлекет өзінің басты міндеттерінің бірі ретінде, өз аумағындағы барлық қозғалысты өмір тіршілігін бақылап отыруды көздейді. Олбақылау - сол мемлекет қоғамындағы барлық салаларға таралады.Нәтижесінде мемлекет мүддесіне сәйкес келетін немесе сәйкес келмейтін кейбір жағдайлардың беті ашылады.
Статистика - тек қана қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттейтін таным болып табылады. Қоғамдық құбылыстар ретінде, белгілі бір уақыттарда пайда болатын және белгілі бір уақыттарға дейін өмір сүре алатын болмыстарды түсінуіміз керек. Қоғамдық құбылыстарға халықтың өсуі немесе олардың арасындағы өлімнің деңгейі т.б жатады. Міне осы тәріздес қоғамдық құбылыстардың ішіндегі өлеулі, маңызды деген түрлерінің саны мемлекетті немесе халықты қызықтыруы мүмкін. Қоғамдық құбылыстар тек белгілі бір қоғамда ортада, яғни қоғам бар жерде ғана кездесе алады.Қоғам болу үшін ол жерде ол қозғалысқа итермелейтін қоғам мүшелері яғни жан-жакты болып көріне алатын адамдар немесе субьектілер тобы болуы керек.
Қоғамдық орта жоқ жерде қоғамдық құбылыстар пайда бола алмайды. Әйтсе де статистиканы адамның қатысуы болған жерлерде ғана қолданылады екен деп түсінуге болмайды. Статистика - табиғат көзінің бір түрі ретінде деп санауға болатын жан - жануарлардың да сандық жағын өз зерттеуінің обьектісі ретінде ала алады. Сонымен статистика - ең алдымен қоғамдық құбылыстарды, оның сандық жағын зерттейді деп түсіну керек. Егер белігі бір құбылыс қоғамдық құбылыс ретінде бағаланбаса немесе қоғамдық құбылыстың қатарына жатпаса ондай құбылыстар статистиканың зерттеу обьектісіне жатпайды.
Статистика - қоғамдық құбылыстың мағынасын, мәнін, яғни түсінігін зерттейтін таным саласы емес. Кез келген қоғамдық құбылыстың түсінігін, мәнін, яғни түсінігін зерттейтін таным саласы емес. Кез келген қоғамдық құбылыстың түсінігін, мазмұның, мәнін ашуға, оны зерттеуге болады. Бірақ бұл статистикада емес, сол құбылыстың түрін арнайы зерттейтін ғылымда жүргізілетін жұмыс. Мысалы, экономикалық құбылыстардың түрлері, олардың түсінігі, экономика немесе оған ұқсас таным түрлерінде ашылады. Немесе қылмыс деген ұғымның не екенін, оның түсінігін, қылмыстың түрлерін қылмыстық құқық ашады. Яғни статистика қоғамдық құбылыстар түрлерінің мағынасын ашумен айналыспай, бірден дайын түсінікті қолданады.
Статистика қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттейді дедік. Әрбір қоғамдық құбылыс белгілі бір аумақта өз себептеріне қарай пайда болатындықтан, олардың саны болады. Мысалы перзентханада бір адам дүниеге келді десек, бұл құбылыстың саны біреу, ал бір күнде он сәби дүниеге келді десек, бұл құбылыстың 10 болады. Статистика осындай құбылыстардың санын ала отырып, оларды осы ғылымда белгіленген әр түрлі есптеу тәсілдері алады. Әр түрлі есептеу тәсілдеріне алу дегеніміз статистиканың қызмет көрінісі болып саналатын, қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттеу болып табылады. Қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттеу - статистиканың өзіне ғана тән, тек осы ғылым саласында ғана кездесе алатын негізгі қызметі деп түсіну керек.
Статистика - қоғамдық құбылыстардың сандық жағын белгілі бір уақытқа және кеңістікке (аумаққа) қарай зерттейді дедік. Бұл сөздің мағынасын мынандай қарапайым мағында түсінуіміз керек. Зерттеуге алынатын құбылыстың түрі қоғамдық құбылысқа жататындықтан, ол құбылыстар белгілі бір уақытта және кеңістікке ғана пайда бола алады. Кез - келген пайда болған құбылыс белгілі бір уақыттың, яғни белгілі бір жылдың, айдың, күннің еншісіне жатады. Мысалы өрт оқиғасы кейінгі статистикалық мәліметтерде белгілі бір айдың, жылдың көрсеткішіне кіреді. Сондай - ақ кез келген қоғамдық құбылыс белгілі бір аумақта жасалады. Жоғарыда келтіріліп отырған өрт оқиғасы аумағы бойынша белгілі бір облыстың, ауданның жерінде ғана бола алады және сол жердегі осындай оқиғасының санын білдіреді.
Статистикалық есепке, зерттеуге алынатын құбылыстардың санын қашан да көптеп кездеседі. Себебі, ол құбылыстар сол қоғам үшін үйреншікті, кең таралған, кездесуге мүмкіншілігі бар құбылыстар болып саналады. Демек, статистикалық зерттеуге алынатын қоғамдық құбылыстар қоғамға кең таралған, жаппай кездесетін құбылыстар болуы керек. Мысалы, адамдардың дәрігерлік көмек шақыртуы, құқық бұзушылықтың жасалуы, халықтың еңбекке тартылуы т.б.
Құбылыстың "жаппай таралған" деп танылуы, ол құбылыстың қоғамдағы тұрақтылығын білдіреді. Сол тұрақтылығының арқасында ол құбылыстар жиі - жиі пайда болып, саны елеулі түрде кездеседі.
Статистикалық есепке, тек саны өзгермелі, яғни үнемі өз ішкі себептеріне қарай пайда болатын құбылыстар алынады. Егер белгілі бір құбылыстың саны ешқашан өзгермейтін болса, онда ондай құбылыстардың саны көп болғанның өзінде статистикалық есепке де, оның зерттеуіне де алынбайды. Статистика дегеніміз қоғамдық өзгермелі құбылыстардың сандық жағын (сапасымен байланыстыра отырып) арнайы тәсілдерді қолдану арқылы зерттеп, олардың сандық жағын бейнелейтін және сандық жағындағы заңдылықтарды ашатын ғылым саласы болып табылады.
Келтіріп отырған анықтамадан статистиканы қарапайым және күрделі мағыналарда түсінуге болады. Қарапайым немесе тар мағынада, статистика - қоғамға кең таралған қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттейтін таным түрі болып табылады. Ал күрделі немесе кең мағынада статистика - кез келген салаға жататын қоғамдық құбылыстарды бір жиынтыққа жатқызып, арнайы белгіленген әдістерді қолдана отырып, олардың сандық жағындағы заңдылықтарды ашатын таным немесе ғылым саласы болып саналады. "Сандық жағындағы заңдылықтарды ашу" деген ұғым - белгілі бір құбылыстардың сандық мәліметін келтіру арқылы, ол құбылыстың өзіне тікелей қатысты қоғамдық құбылыстармен өзара байланыста болуын және сол әсер етуші құбылыстарға қарай оның сандық жағында тиісті өзгерістер болуын білдіреді. Мысалы, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету мемлекет тарапынан әлсіз жүргізілгенде оның үстіне экономикалық дағдарыс орын алған жағдайда, ол қоғамда қылмыстықтың орын алу қисынды жайт. Мысалы, Қазақстанда 1993 жылы байқалды, 1992 жыл 200873 қылмыс тіркелсе, 1993 жылы 206006, ал 1994 жылы 201796 қылмыс тіркелген. Бұл цифрлар қоғамның сол кездердегі бейнесін көрсетеді.
Статистика қазіргі кезде екі түрлі мағында қолданылады. Бұл екі мағына статистикасының атқаратын негізгі қызметін білдіреді. Статистика біріншіден есеп жүргізу ретінде қолданылса, екіншіден ғылым ретінде қолданылады.
Статистика өзіннің бастапқы кезеңінде есеп ретінде қолданылған, яғни мемлекеттердің ішіндегі әр түрлі қоғамдық болмыстардың сандық мәліметін анықтау мақсатында пайда болған және қазіргі кезде де статистика негізінен осы мақсатты іске асыру бағытында басым қолданылады. Егер статистика қоғамдық құбылыстардың белгілі бір уақытқа және аумағына қарай есебін жүргізу ретінде ретінде қолданылмаса, онда ол ғылым ретінде ғана емес, тіпті өмір сүрмеген де болар еді. Мемлекет өз аумағындағы барлық салаға есеп жүргізеді және сол есептің көрсеткіштеріне қарай ол салаларға байланысты алдағы, міндеттерін анықтап, сол құбылыстың нәтижесі туралы салалары тәрізді, қажеттіліктен пайда болған. Сондықтан статистиканың тарихы көптеген ғасырларды қамтиды және ерте заңдарда - ақ өзінің өмір сүру нысанын байқатқан.
Статистиканың жалпы теориясы салалық статистикалардың ғылым негізінде жетекшілік рөл атқарады. Яғни статистиканының салалары бойынша қызмет істейтін адамдар статистикалық зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін, біріншіден өз мамандықтарын меңгерген қызметкерлер болуы керек.
Статистикасыз шаруашылық субъектісінің де, жеке бір елдің де экономикалық әрекетінің нәтижесін сипаттау мүмкін емес. Экономикалық білім жүйесінде статистикалық білімнің рөлі әлемнің барлық елдерінде өсуде. Оған саясат, экономика, басқа да салаларда белгілі бір шешімді қабылдау үшін статистикалық ақпаратты қолдана білу қажеттілігінің өсуі бірден-бір себеп болуда сондықтан бүгінгі күні еңбек рыногында бәсекеге қабілетті болу үшін экономика,қаржы,маркетинг,менеджмен т салаларының мамандары статистикалық әдіснаманы, яғни мәліметтерді жинау, өңдеу, талдау әдістерін білуі және оларды өз мамандығы аясында қолдана алуы қажет.
Статистика ғылым ретінде статистика теориясы, экономикалық статистика, әлеуметтік-демографиялық статистика сияқты пәндердің біртұтас жүйесін құрайды.Статистика теориясы - әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды зерттеудің жалпы принциптері мен статистикалық әдістері туралы ғылым, ол бұқаралық қоғамдық құбылыстарды статистикалық тұрғыдан зерттеудің әдістемесін әзірлейді.Сондықтан статистика теориясы барлық салалық статистиканың әдістемелік негізі болып саналады.
Экономикалық статистиканың негізгі міндеттері ретінде ұлттық экономиканың даму қарқынын, құрылымын, салалардың өзара байланысын сипаттайтын көрсеткіштерді есептеу және талдау әдістемесін әзірлеу, сол сияқты ұлттық шоттар жүйесі негізінде макроэкономикалық статистикалық үлгіні құруды атауға болады.
Әлеуметтік-демографиялық статистика халықтың өмір салтын, әлеуметтік қатынастардың сан алуан жақтарын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін қалыптастырады.Басқа ғылымдар сияқты статистиканы оқып үйрену үшін оның өзіне тән арнайы әдістері қолданылады.Статистикалық әдістерді экономиканың кезкелген саласында қолдануға болады.Ол туралы ағылшынның атақты экономисті Артур Боули өзінің Статистика элементтері атты еңбегінде жазған.Оның Статистиканы білу - шет тілдерді немесе алгебраны білу сияқты, ол кез келген уақытта, кез келген жағдайда қажет болады деген сөздері статистикалық әдістердің әмбебап екендігін көрсетеді.Ұсынылып отырған оқулықта статистикалық бақылау, топтау, жинақтау, абсолютті, қатысты, орташа шамалар, ішінара бақылау, динамикалық қатарлар, индекстер, корреляциялық-регрессиялық талдау сияқты статистикалық әдістер, сонымен қатар халық және еңбек ресурстары статистикасы, ұлттық шоттар жүйесі, халықтың тұрмыс деңгейі статистикасы қарастырылған.Теориялық материал статистикалық жинақтардағы нақты мәліметтер негізінде құрылған мысалдармен толықтырылған.Әр тарау соңында қысқаша қорытынды жасалып, тақырып бойынша сұрақтар, тест тапсырмалары, есептер берілген.
1.2. Статистика пәні мен міндеттері
Статистика - бұқаралық әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды,
олардың құрамы мен дамуын, өзара байланыстарын сол құбылыстардың
сапалық ерекшеліктерін ескере отырып, сан жағынан белгілі бір орынға,
мерзімге байланысты сипаттайтын қоғамдық ғылым.
Бұл анықтамада статистика ғылымының мынадай негізгі ерекшеліктеріне
Көңіл аударылған:
статистика - қоғамдық ғылым;
статистика бұқаралық қоғамдық құбылыстарды зерттейді;
статистика бұқаралық құбылыстарды сандық жағынан сипаттайды;
статистика қоғамдық құбылыстарды олардың сандық және сапалық
ерекшеліктерін тығыз байланыстыра отырып сипаттайды;
статистикалық көрсеткіш құбылыс болған жерді, уақытты анықтайды.
Қазіргі кезде статистика сөзі мынадай мағынада қолданылады:
статистика - қоғамдық құбылыстар туралы деректерді, мәліметтерді
жинайтын, өңдейтін, оларды талдап, жариялайтын практикалық әрекет
саласы;
статистика - қоғамдық құбылыстарды сипаттайтын сандық
көрсеткіштердің жиынтығы;
статистика - жоғары оқу орындарында оқылатын пән.
Статистика ғылым ретінде төмендегі пәндердің біртұтас жүйесін
құрайды:
- статистика теориясы;
- экономикалық статистика және оның салалары;
- әлеуметтік статистика және оның салалары.
Статистика теориясы әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды зерттеудің
жалпы принциптері мен статистикалық әдістері туралы ғылым болып
саналады, яғни бұқаралық қоғамдық құбылыстарды статистикалық зерттеудің
әдістемесін жетілдіреді. Сондықтан статистика теориясы барлық салалық
статистиканың әдістемелік негізі болып саналады.
Адамзат тарихы статистикалық мәліметтерсіз мемлекетті басқару,
экономика салалары мен секторларының дамуын, олардың арасындағы тиімді
пропорцияны қамтамасыз ету мүмкін еместігін көрсетті. Сондықтан
статистиканың негізгі міндеттері болып мыналар саналады:
қоғамды нақты, шынайы мәліметтермен қамтамасыз ету;
әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды бақылау:
ғылыми және практикалық статистиканың әдістемесін жетілдіріп
отыру;
экономика дамуындағы үрдістерді бақылау және болжау.
1.3. Статистикада қолданылатын негізгі ағымдар
Статистика пәнін оқып үйрену үшін белгілі бір категориялар, яғни
ұғымдар қолданылады. Енді сол ұғымдарға тоқталайық.
Белгі - бақылауға алынатын немесе ӛлшенентін бірліктердің,
құбылыстардың ерекшеліктері, қасиеттері. Мысалы адамдардың
демографиялық, әлеуметтік-экономикалық белгілеріне олардың жасы, жынысы,мамандығы, білім деңгейі, табысы, т.б. жатады.
Белгілердің мынадай түрлері болады:
сандық және сапалық (сипаттамалық);
негізгі (алғашқы) және көмекші;
тұрақты және вариациялық (өзгермелі)
Сандық белгілердің жеке мәндері сан мөлшерінде (санмен) беріледі.
Мысалы, адамның жасы, еңбек өтілі, жалақы мөлшері, т.б. Сандық белгілер
үздікті (дискретті) және үздіксіз болып бөлінеді. Үздікті сандық белгілер тек
бүтін санды қабылдайды. Мысалы, пәтердегі бөлме саны, отбасындағы бала
саны, т.б. Үздіксіз сандық белгілер кез-келген мәнді қабылдайды. Мысалы,
еңбек өнімділігі, шығымдылық, т.б.
Сапалық (сипаттамалық) белгі белгілі бір ұғыммен сипатталады.
Мысалы, білім деңгейі, мамандық, тауар сорты, т.б.
Негізгі белгілер құбылыстың, үдерістің ең негізгі ерекшелігін көрсетеді.
Ал көмекші белгілер қосымша деректерді жинау үшін қажет.
Қабылдайтын мәндеріне байланысты белгілер тұрақты және
вариациялық болып бөлінеді. Тұрақты белгі деп барлық бірліктер үшін
өзгермейтін бір мәнді қабылдайтын белгіні айтады. Ал әр түрлі мән
қабылдайтын белгіні вариациялық (өзгермелі) белгі дейді. Мысалы, адамның
жасы, қызметкердің жалақысы, т.б. Статистика тек вариациялық белгілерді
зерттейді.
Вариация деп белгілердің әр түрлі мәнді қабылдауын айтады.
Вариацияның төменгі шегін белгі минимумы, ал жоғары шегін белгі
максимумы дейді. Белгінің әр түрлі мәнін сол белгінің варианттары деп атайды.
Статистикалық жиынтық деп бір немесе бірнеше ортақ белгілері бар
құбылыстарды, объектілерді айтады. Жиынтықтағы жеке объектілер осы
жиынтықтың бірліктері деп аталады. Мысалы өнеркәсіп саласының
кәсіпорындары бір жиынтықты құрайды, ал осы жиынтықтағы әр кәсіпорын
оның бірлігі болады. Егер жиынтық бірліктерінің негізгі белгілері бірдей болса,ондай жиынтықты біртекті жиынтық дейді. Әр типті құбылыстардан
құрылған жиынтық әр текті болады. Бір жиынтық біртекті де, әр текті болуы
мүмкін. Мысалы, кәсіпорындар өңдейтін шикізаттары бойынша біртекті, ал
шығаратын өнімдері бойынша әр текті болуы мүмкін. Жиынтықтың құрамы
белгілі бір уақыт аралығында өзгермейтін болса, ондай жиынтықты тұрақты
жиынтық дейді. Құрамы уақытқа байланысты өзгеретін жиынтық
динамикалық жиынтық болады.
Көрсеткіш деп әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен үдерістердің
қасиеттерінің сандық бағасын айтады. Статистикалық көрсеткіштер көлемдік
және есептік болуы мүмкін. Көлемдік көрсеткіштер зерттелетін құбылыстың
көлемін, деңгейін сипаттайды. Есептік көрсеткіштерге қатысты шамаларды,
орташа шамаларды, вариация көрсеткіштерін, т.б. әр түрлі есептеулер
нәтижесінде анықталатын көрсеткіштерді мысал ретінде келтіруге болды.
Көрсеткіштер жүйесі - қоғамдық құбылыстар арасындағы өзара
байланысты, қоғамның дамуын жан-жақты сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы. Статистикалық көрсеткіштер жүйесі қоғам өмірін барлық жағынан,әр түрлі деңгейде қамтиды.
Статистика әдістері, олардың ерекшеліктері асқа ғылымдар сияқты статистика ғылымының пәнін оқып үйрену үшін
оның өзіне тән арнайы әдістері қолданылады.Статистикалық әдістердің жалпы
негізі болып танымның диалектикалық әдісі саналады. Бұл әдіс қоғамдық
құбылыстар мен үдерістер өзара байланысты, біріне-бірі тәуелді және үздіксіз
дамып отырады, ондағы сандық өзгерістер сапалық дәрежеге көтеріледі деп қарайды. Диалектикалық әдістің қағидалары әмбебап, оларды ғылымның кезкелген саласында, соның ішінде статистикада да нақтылы қолдануға болады.
Статистика әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен үдерістердің даму
заңдылықтарын айқындайды және өлшейді. Ондай заңдылықтарды ашу үшін
жеке құбылыстар емес, құбылыстардың барлық жиынтығы ескерілуі қажет.
Өйткені сан қилы, күрделі және қарама-қайшылықты өмірдегі кейбір
құбылыстарды ғана қарастырып, қорытынды шығаруға болмайды.
Тек жалпылама фактілер негізінде ғана қоғамда болып жатқан әлеуметтік экономикалық үдерістердің заңдылықтарын айқындауға болады. Статистикада мұны үлкен сандар заңы дейді.
Қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттеу үшін жүргізілетін
статистикалық жұмыстар үш кезеңнен тұрады:
I. Статистикалық бақылау.
II. Өңдеу, топтау, бір жүйеге келтіру.
III. Талдау, қорытындылау.
Статистикалық зерттеу жұмыстарының бірінші кезеңінде зерттелетін
құбылыс туралы мәліметтер ғылыми ұйымдастырылған түрде жиналады,
екінші кезеңінде жиналған мәліметтерді өңдейді, топтайды, белгілі бір жүйеге
келтіреді.Статистикалық зерттеудің үшінші кезеңінде жинақталып, бір жүйеге
келтірілген мәліметтер талданады, құбылыстардың заңдылықтары анықталады,қорытынды жасалады.
Статистикалық әдістерді статистикалық зерттеу жұмыстарының әр түрлі
кезеңдеріне бейімдеп қолдануға болады, сол себепті ол әдістерді үш топқа
біріктіруге болады:
жалпылама бақылау әдісі;
топтастыру әдісі;
қорытындылаушы көрсеткіштер әдістері
Аталған әдістердің нақты қайсысын қолдану керектігі зерттеу
жұмысының мақсатына, алғашқы мәліметтерге тікелей байланысты болады.
Жалпылама бақылау әдісі жиналған алғашқы мәліметтердің жалпыға
бірдейлігін, толықтығын, репрезентативті (өкілді) болуын қамтамасыз етуі
қажет.
Топтастыру әдісі зерттелетін жиынтықтағы әлеуметтік-экономикалық
типтерді анықтауға, жеке фактіден топты сипаттайтын мәліметтерге кӛшуге
мүмкіндік береді.
Қорытындылаушы көрсеткіштер әдісі әр түрлі параметрлерді,
зерттелетін құбылыстың заңдылықтарын анықтау үшін қолданылады. Мұндай
әдістерге абсолютті, қатысты, орташа шамалар әдістері, таратпалы қатарларды
талдау әдістері, динамикалық қатарларды зерттеу әдістері, индекс әдісі,
құбылыстар арасындағы байланысты өлшеу әдістері жатады.
Статистикалық мәліметтерді зерттегенде кестелер мен графиктер
әдістері кеңінен қолданылады.
Статистикалық әдіснама деп статистикалық зерттеу әдістері мен
арнайы тәсілдердің жиынтығын айтады. Статистикалық зерттеулердің жалпы
қағидалары жоғарыда айтылған танымның диалектикалық әдісіне негізделеді.
Статистикалық әдіснаманың ерекшелігін мынадай жағдайлармен түсіндіруге
болады:
- статистикалық әдістер зерттелетін құбылысты, үдерісті сандық және
мазмұндық жағынан толық сипаттауға мүмкіндік береді;
- статистикалық әдістер экономикалық тұрғыдан жасалған
қорытындыларды дәлелдеуге көмектеседі;
- статистикалық әдістерді қолдану арқылы қоғамдық құбылыстар
арасындағы байланысты, олардың бір-біріне тигізетін әсерін анықтауға
болады;
- статистикалық әдістер әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың
дамуы туралы болжам жасауға, оларды тексеруге мүмкіндік береді;
- статистикалық әдістерді қолданып, құбылыстар дамуындағы негізгі
заңдылықтарды айқындауға болады.
1.4 Статистиканың түрлері
Статистика пәні халықты эеономикалық және табиғи жиынтықтарды зерттейді.Бұл жиынтықты өзгерістің бағытын заңдарын анықтау үшін оның көптеген бірліктерін және ғылыми қағида бойынша іріптеліп алатын өкілдердің зеріттеуге қатыстыру керек.Statistic термині латынның-статус деген сөзінен шыққан,ол белгілі бір заттың белгілі бір орнын айтады.Ең алғаш рет статистика ұғымын неміс ғалымы Ахен Валь өзінің мемлекеттерді басқару деген еңбегінде келтірген.Жалпы статистика ұғымы үш мағынаны білдіреді:
1) Белгілі бір салада қызмет ететін адамдарды білдіреді.
2) Статистика деп-статистика тәжірибесіне қажетті ережелермен мен құжаттарды дайындайтын ғылымды айтады.
3) Статистиканың белгілі бір саладағы мекемелердегі кәсіпорынның әлеуметтік-экономика жағдайы туралы мәліметтер.
Қоғамда болып жатқан процесстердің сандық жағынан сапа жағымен салыстыратын пән статистика пәні боып табылады.Статистика тілі-сан,ал қоғам-статистиканы қамтитын обьектісі.Статистика қоғамдағы құбылыстың процестердің өзгеру көлемін,шамасын,деңгейін,есептеу санақ мәселелерін өркендеу,дамуының қарқынын зерттейді.Статистика жеке ғылым ретінде құбылыстық өзгерістің сан жөнінен қалыптасуының өзгеруінің заңдарын оның сапалық мәнімен байланыстыра зерттейді.Өнеркәсіп орнын дамыту мүмкіндігін және ондағы еңбеккерлер санына қарай жалақы қорына пайдаланылатын қаржы көлемін саралайды.
Статистикалық әдістерді өздерінің қолданысына байланысты және бірінен соң біріне жалғастырып келуіне қарай үш сатыға бөлінеді:
1) Статистикалық бақылау-яғни бастапқы мәліметтерді жинау.
2) Жиналатын мәліметтерді өздеріне тән ерекшелігіне қарай топтау,өңдеу,жинақтау.
3) Жинақталған,өндірілген,топтастырылғ ан мәліметтерге талдау және қорытынды жасау.
Осы аталатын әдістердің жиынтығын статистикалық әдістемелер және зерттеу кезеңі деп аталады.Сонымен қатар статистика әдісінің құрамына жалпылай және ішнара байқау,топтау және тұжырымдамаға сипаттама жасау ұғымдары кіреді.Белгілі бір жердегі және уақыттағы біртекті нышан иесінің көптілігін статистика жиыны деп атайды.Нышан иесінің бірін немесе шағын тобын зерттеу арқылы статистика заңдарының тұрғысынан тұжырымдап жасағанда болмайды.Халықтың бірлігіне адам тұрғыдан өнеркәсіптің бірлігіне кәсіпорын ауылшаруашылығының бірлігіне фирма жеке шаруашылық иесі жатады.Адамның,кәсіпорынның жеке шаруашылығының жалпы бірлігі статистикалық жиынтықты құрайды.Статистикалық зерртеу мүддесінде жиынтық бірлігін тексеріп,статистиканың заңдылық жайларында түйін жасауға болады.
Әлеуметтік-экономикалық тсатистика сапалы анықталған жалпы әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды сандық жағынан зерттейді,олардын пропорцияларын,экономикадағы және әлеуметтік сферадағы даму заңдылықтарын көрсетеді."Статистиканың" қоғамдық дербес ғылым ретіндегі мақсаты-Қазақстан Республикасының жағдайын дамудың кешені сандық сипаттамасымен қамтамасыз ету,нарықтық жағдайды бақылау,мемлекеттің саяси жүйесін баяндау.
Бақылаудың обьектісі-барлық деңгейдегі бұқаралық әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестер:
а) микродеңгейде - шаруашылық субьектісі, үй шаруашылығы;
ә) мезодеңгейде - экономика саласы, экономика секторы, аймақ;
б) макродеңгейде - елдің жалпы экономикасы.
Әлеуметтік-экономикалық статистикасының теориялық негізі экономикалық теория және философия болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық статистика экономикалық теориямен және басқа ғылымдармен қалай байланысады?
Экономикалық теория қоғамның даму заңдылықтарын,олардың мәні мен шығу табиғатын анықтайды.
Диалектикалық тану әдісіне сәйкес,статистика қоғамдағы үздіксіз өзгерістер мен даму құбылыстарын,процестерді бір-бірімен тығыз байланыстыра отырып,тарихи оқиғалардың тізбегіндегі нақты фактыларды жинақтап зерттейді,
Статистикада жалпы сандық ақпараттарды қолданғанда,бір жағынан,жалпы заңдылықтарды сандық жағынан негіздеп,дәлелдерді немесе кейбір теориялық ұсыныстарды терістейді, ал екінші жағынан,нарықтық экономикадағы жаңа құбылыстарды,процестерді дұрыс бағалап,экономикалық теорияны одан әрі дамытады.Осыдан әлеуметтік-экономикалық статистиканың экономикалық теория,философия және өзге ғылымдармен байланысы көрінеді:математика (жоғары математика,ықтималдықтар теориясы және т.б.); салық экономика (қаржы,банк ісін ұйымдастыру,ауылшаруашылық экономикасы,өнеркәсіп экономикасы және т.б.); қоғамдық (тарих,әлеуметтану,саясаттану,демог рафия және т.б.) сияқты ғылымның басқа да түрлерімен өзара байланыстылығын көруге болады.
Әлеуметтік-экономикалық статистика статистиканың жалпы теориясының әдістері мен негізгі ережелеріне негізделеді.Қоғамды зерттеудің үш сатысында статистикалық әдістер қолданылады:
1. Статистикалық бақылау (алғашқы статистикалық ақпараттарды жинау).
2. Бақылау нәтижелерін белгілі бір жиынға жинақтау және жалпылау.
3.Ақпараттарды талдау.
Әлеуметтік-эконоимкалық тсатистика жалпы әлеуметтік-экономикалық статистикалық зерттеуді ұйымдастырып,алғашқы сатысында (мысалы,халық,жалпы шығарылым туралы) келесі функциялар орындалады:
- бастапқы ұғымдарды,категорияларды қалыптастырыды, олардың зерттеу міндеттерін анықтайды;
Кедендік статистика екі үлкен бөлімді қамтиды:
1. Сыртқы сауданың кедендік статистикасы.
2. Арнайы кедендік статистика.
Сыртқы сауданың кедендік статистикасы тауарлар экспорты статистикасын зерттейді; Тауарлар импорты статистикасы және сыртқы сауда статистикасы.Бұл үш бөлімде тауарлардың қозғалысы тауарлық топтар, кедендік процедуралар және сыртқы экономикалық қызметпен айналысатын кәсіпорындар категориялары тұрғысынан физикалық және құндық тұрғыдан зерттеледі. экспорт пен импорттың географиялық құрылымын, сауда статистикасын, тепе-теңдігін зерттейді.
Арнайы кедендік статистика - бұл кеден органдары жүктелген міндеттерді шешу үшін пайдаланатын мәліметтер.Арнайы кедендік статистика үшін деректерді жинау тәртібі кеден одағына мүше елдердің заңнамасында айқындалады.
Арнайы кедендік статистикаға декларация статистикасын, кедендік төлемдер статистикасын, кедендік ережелерді бұзу статистикасын, контрабанданың, тәркілеудің статистикасын, халықаралық тасымал статистикасын, халықаралық пошта, жолаушылар тасымалын зерттеу кіреді.
Арнайы кедендік статистикаға мыналар жатады:
- кедендік режимнің түрлеріне сәйкес өнімнің импорты мен экспорты және тауарлардың жекелеген түрлерін декларациялау;
- мемлекеттік бюджетті құруға қатысатын кеден органдарының қызметінде қолданылатын төлемдер статистикасы;
- валюталық бақылаудың статистикалық деректері, сандық және ақшалай түрдегі экспорттық өнімдерді ескере отырып, алынған кезеңге және валюталық пайда мөлшеріне сілтеме жасай отырып;
- тәркіленген өнім туралы, кедендік бақылау ережелерін бұзудың көлемін анықтайтын статистикалық мәліметтер;
Арнайы кедендік статистиканың мақсаты:
Кеден органдарының қызметін бақылау үшін кеден органдарының арнайы статистикасы құрылды.Статистика қызметтің әр түрлі бағыттары бойынша мәліметтер жүйесін қамтиды және басқа мемлекеттермен сыртқы сауда байланыстарын оңтайландыруға арналған.Арнайы кедендік статистиканы енгізудің мақсаттары:
- кедендік операцияларды өндіруді жеңілдету арқылы бақылауды арттыру;
- кеден органдарының жедел-іздестіру қызметін күшейту;
- кеден саласындағы құқық бұзушылықтар мен қылмыстарға қарсы күрестің тиімділігін арттыру;
- кеден органдарының қызметін оңтайландыру;
- кеден органдарының қызметкерлерін мамандандырылған оқыту жүйесін түзету;
- сыртқы сауда қатынастарын реттеуге және кеден саласындағы лауазымды адамдардың қызметін бақылауға арналған басқа мақсаттар.
2. КЕДЕНДІК СТАТИСТИКАНЫҢ КЕДЕН ОРГАНДАРЫ ҮШІН МАҢЫЗЫ
2.1 Кеден органдарының түсінігі
Қазақстан Республикасының кеден органдары Заңдық түсініктер (категориялар) заңдық құбылыстың ашатын қысқа анықтаулар екені белгілі. Кеден органы түсінігін, оның іс -- әрекетінің құқықтық негіздерін және мемлекеттік биліктің атқарушы органдары жүйесіндегі орнын анықтауды еліміздің Конститутциясында белгілінген атқарушы биліктің іс -- әрекетінің құқықтық негіздеріне сүйене отырып зерделеуге болады. Конституция мәтінінде кеден органдары нақты аталмаған. Дегенмен, Конститутцияда бүкіл мемлекеттік механизмнің құрылымының, іс -- әрекетінің негізгі параметірлері белгіленген және Қазақстанның жеке тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүруінің құқықтық реттелуінің негізгі базалық, іргетас идеялары мен қағидалары айқындалған. Қазіргі жалпы әлемдік ғаламдасу процесі жүріп жатқан кезде мемлекеттік басқару жүйесіндегі кеден органдарының маңызы мен мәні артып, оған жүктелетін қызметтің де түрі мен бағыты үнемі өзгеруде, түптеп келгенде, кеден органы түсінігінің өзі жаңаша мәнге иеболуда. Жалпы кеден органы түсінігін айқындағанда оның белгілі бір мемлекеттік басқару жүйесіндегі орны және нақты тарихы кезендегі атқарып отырған қызмет аумағын, функцияын да есепке алу керек. Себебі, Әрбір тарихи кезеңде кеден органы түсінігіне кіретін мемлекеттік мекемеге жүктелетін міндеттер (кез келген мемлекеттік органның нақты бір міндеттерді атқару үшін құрылатыны белгілі), оның құзіреті, құрылымы, іс -- әрекетінің әдістері мен түрлері, т.б. параметірлері үнемі тарихи өзгерісте болатыны мәлім. Бұл, әсіресе, мемлекеттің құрылу, қалыптасу дәуіріне тән.Әрбір басқару органының мемлекеттік механизімі құрамында белгілі бір саланы басқаруда туындайтын қажеттілікке байланысты құрылатыны белгілі. Кеден органын құрудағы басты мақсат мемлекеттің кедендік егемендігін қорғау, мемлекеттік дербес кеден саясатын жүргізу десек, кеден егенмендік ұғымы аясына кең ауқымды міндеттер мен мақсаттар енетінін байқауға болады. Жалпы, егемендік (суверенитет - француздың souverainete сөзінен - жоғарғы билік деген ұғымды білдіреді) мемлекеттік биліктің халқаралық қатынас саласындағы тәуелсіздігін, сондай - ақ ел ішіндегі өзгеде биліктерден тәуелсіздігін, әрі үстемдігін білдіреді десек, кеден органдары мемлекеттік басқару механизімінің бір бөлігі ретінде өзіне белгіленген құзіреттілік аумағында монополистік үстемдік жүргізеді.Кеден органдары түсінігін анықтағанда оны мемлекеттік органдардың құрамдас бөлігі ретінде қарастырсақ, басқа мемлекеттік басқару органдарына берілетін жалпы өкілеттіктер кеден органдарына да қатысты екенін байқауға болады. 2000 жылдың 27 қарашасында жарық көрген Әкімшілік процедуралар туралы Қазақстан Республикасының Заңының 1 - бабында:Мемлекеттік орган деп Конституция, заңдар, басқада нормативтік - құқықтық актілер бойынша мемлекеттің атынан төмендегі функйияларды атқаруға; - баршаға бірдей міндетті жүріс - тұрыс тәртібін анықтайтын актілерді басып шығаруға; - әлеуметтік мәні бар қоғамдық қатынастарды басқаруға және реттеуге; - мемлекет орнатқан баршаға бірдей міндетті жүріс - тұрыс тәртібінің сақталуын бақылауға; - өкілеттік алған мемлекеттік мекемені түсінеміз, -- деп атап көрсетілген. Кеден саясаты Кеден органдарын құрудағы негізгі мақсаттардың бірі мемлекеттің тәуелсіз кеден саясатының мақсаттары: - Қазақстан нарығын қорғау; - Қазақстан өндірушілері мен тұтынушыларын қорғау; - Экономиканың дамуын ынталандыру; - Экономикада құрылымдық қайта құру жүргізуге жәрдемдесу; - Бәсекені ынталандыру және монополимге қарсы әрекет ету; - Экспортты көтермелеу және импортты алмастыратын өндірісті ынталандыру; - Сауда саясаты міндеттерін шешу; деп көрсетілген. Бұл мақсаттар мемлекеттің кеден саясатына жатады. Кеден саясаты - мемлекеттің саясатының маңызды буыны. Ол заңдар, басқада құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Демесинова Жансая Инкарбековна
Кедендік статистика және оның кеден органдарының қызметі үшін маңызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030400 - Кеден ісі
Атырау 2021ж
Атырау инженерлік-гуманитарлық институты
Қорғауға жіберілді
Экономика және кеден ісі
кафедрасының меңгерушісі
з.ғ.к А.Ж. Садықов __________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кедендік статистика және оның кеден органдарының қызметі үшін маңызы
5В030400 - Кеден ісі
Орындаған _______________________ Демесинова Ж.И.
Ғылыми жетекшісі ________________________ Садықов А. Ж.
Атырау 2021
Атырау инженерлік-гуманитарлық институты
Мамандығы 5В030400 - Кеден ісі
Экономика және кеден ісі кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Демесинова Жансая Инкарбековна
(Т.А.Ж.)
__4 курс. Қазақ тобы. 5В030400 - Кеден ісі мамандығы. Күндізгі оқу__
(курс, топ, мамандық, оқу түрі)
ЖОО __ _______20___ ж. № ___ бұйрығымен бекітілген диплом .
1.Дипломдық жұмыс тақырыбы: Автомобиль көлігіндегі тауарлар мен жүктерді кедендік бақылау
2.Аяқталған дипломдық жұмысты тапсыру мерзімі _____ __________2021 ж
3.Жұмысты орындауға бастапқы мәліметтер (заңдар, әдебиет көздері, өндірістік мәліметтер):
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты автомобиль көлігіндегі тауарлар мен жүктерді кедендік бақылауды зерттеу болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру міндеттері:
1. Кеден режимдері мәселесі бойынша заңнамалық актілерді зерделеу;
2. Іс жүзінде осы заңнамалық актілерді қолдану.
3. Кеден режимдері саласындағы жұмысты жетілдіру үшін ұсыныстар енгізу.
4.Диплом жұмысының қысқаша мазмұны:
1Қазақстан республикасының кеден кодексі - кедендік ресімдеу мен кедендік бақылаудың негізі
2 Автомобиль көлігіндегі тауарлар мен жүктерді кедендік бақылау
3 Кедендік бақылауды жетілдіру жүйесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5.Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы (өзгерістер және толықтырулармен). - Алматы, Жеті Жарғы, 2012 ж.
2. ЕАЭО Кеден кодексі туралы 2017 жылғы 11 сәуірдегі шарт
3. Алибеков С.Т. Сборник документов ЕврАзЭС. - Алматы, 2012.
4. Алибеков С.Т. Международное таможенное право. - Алматы, 2012.
6. Жобаға (жұмысқа) қатысты жобаның (жұмыстың) бөлімдерін көрсететін консультанттар
Бөлім Консультант Уақыт Қолы
1Қазақстан республикасының кеден кодексі - кедендік ресімдеу мен кедендік бақылаудың негізі
Садықов А. Ж.
2 Автомобиль көлігіндегі тауарлар мен жүктерді кедендік бақылау Садықов А. Ж.
3 Кедендік бақылауды жетілдіру жүйесі Садықов А. Ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСТЫҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕСТЕСІ
Кезең Кезең тапсырмалары мен жұмыстың мазмұны Мерзімі Ескертулер
І кезең 1. Диплом жұмысының тақырыбын таңдау
Қыркүйек
2. Әдебиетпенн танысу және жоспар құру
Қыркүйек- қараша
ІІ кезең 3.Әдебиеттерді және деректерді іріктеп алу
Қараша- қазан
ІІІ кезең 4.Жұмысты жазу
Қазан- сәуір
5.Диплом жұмысын алдын ала және мезгілінде қорғау
Мамыр, маусым
Тапсырманың берілген күні______________
Кафедраның меңгерушісі ________ ________
(қолы)
Жетекшісі _________ ____________________
(қолы)
Тапсырма орындаған
Студент ______ _________________________
(қолы)
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 СТАТИСТИКАНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1Статистиканың ұғымы және оның салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2Статистиканың пәні және оның міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Статистикада қолданылатын негізгі ағымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Статистиканың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 КЕДЕНДІК СТАТИСТИКАНЫҢ КЕДЕН ОРГАНДАРЫ ҮШІН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Кеден органдарының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Кеден органдарының мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету органдар жүйесіндегі орны
2.3 Кеден органдарының мемлекеттің кеден саясатын жүзеге асырудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Кедендік статистика жүргізу, кедендік статистиканың деректерін пайдалану және ұсыну ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Кеден органдары қызметкерлерінің құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. .
3 КЕДЕН СТАТИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.1 Қазақстан Республикасы сыртқы саудасының кеден статистикасы ... ... ...
3.2 Қазақстанда статистиканы ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде статистика деген сөзді естімедім, білмедім дейтін адам сирек болар. Солай дей тұрсақ та, кейбіреулер статистиканы ешқандай маңызы жоқ, қаз-қатар сандар тізбесі деп түсінеді. Мұндай ұғымды ұстанушылар-көрсетілген сандық көрсеткіштердің неге керек екенін білмейтіндер, оның мағынасын жетік түсінбейтіндер және өзі өмір сүріп жатқан елінің жетістіктері мен кемшіліктерін саралай алмайтындар. Шын мәнінде статистика - бұл сандық көрсеткіштердің жиыны. Ол уақыт өткен сайын өзара байланыста әрқашан дамып, жетіп, толығып отырады. Олай болса, оқыған, білімдар адамдар сол көрсетілген сандық көрсеткіштерді оқи және түсіне білуі керек. Себебі, ондағы көрсетілген сандық көрсеткіштер арқылы мемлекетіміздің саяси және әлеуметтік-экономикалық даму немесе кему процестерін толығымен көруге болады. Сонымен бірге статистикалық сандық көрсеткіштерді қолданып, оған талдау жасау арқылы болашаққа, яғни белгілі бір кезеңге болжам жасауға толық мүмкіндік туады. Демек, статистикада жай әншейін берілген құрғақ сандық көрсеткіштер емес, онда тек қана айқын, дәлелді, нақты сандық мәліметтер көрсетіледі. Мысалы, қанша хаықтың тұратындығы, оның ішінде еңбекке жарамдылары; дүниеге қанша сәби келіп, қанша адамның қайтыс болғаны; өнеркәсіп орындарының өндірген өнімдері; халықты күнделікті керекті тұтыну заттарымен қамтамасыз ету; азық-түлік мөлшерінің қанша және қандай жағдайда екендігі; олардың облыстар, аудандарға қалай бөлетіндерін біз біліп отырғымыз келеді.
Әрбір ғылым саласының ,пәннің өз реттеулерін жүргізу кезінде қолданатын , өзіне тән болып табылатын арнайы ұғымдары болады. Статистиканың да өз қызметін белгілі бір уақыттар аралығында атқаруға және ол үшін арнайы әдістерді , әдістемелерді қолдануға байланысты тек ғылымның осы түрінде ғана тән болып табылатын арнайы ұғымдары категориялары болады. Ол ұғымдар мен категориялар осы ғылымның арнайы құралдары болып табылады, яғни статистика өзінің мақсатына жету үшін белгілі бір ұғымдарды пайдаланады және қолданады.
Статистика пәнін қарастыру барысында қолданылатын ұғымдардың саны көп , бірақ олардың ішіндегі кейбіреулері ерекше маңыздылығына , жиі қолданылатындығына байланысты арнайы түсіндіру , сипаттауды қажет етеді . Олардың қатарына мыналар жатады: белгілер, статистикалық жиынтық, вариация , статистикалық көрсеткіш, көрсеткіштер жүйесі және статистикалық заңдылықтар.
Статистикалық белгілер ретінде , зерттеуге алынатын құбылысты сипаттайтын , оның өзге құбылыстардан негізгі айырмашылығын білдіретін, сондай-ақ кейде зерттеуге жататын құбылысқа тікелей қатыстылығы болмаса да оны қосымша тұрғыда маңызын ашатын құрамдарды алуға болады. Әлеуметтік - қоғамдық құбылыстардың кез-келген түрі құбылыс ретінде бағалау үшін олар белгілі бір белгілерді иеленуі керек . Яғни құбылыстың түріне түсінік берілгенде , міндетті түрде оның ерекше белгілері ескеріледі.
Сонымен, статистикалық белгілер дегеніміз, құбылыстың өзіне ғана тән ерекшеліктерін сипаттайтын және зерттеу жұмыстарында бақыланатын , өлшенетін құрамы болып табылады.
Құбылысты жалпы сипаттайтын белгілер мен құбылыстың бірліктерін сипаттайтын белгілердің арасында ұқсастықтар мен айырмашылықтар кездеседі. құбылыстың өзін ғана сипаттайтын белгілер, әдетте сол құбылыстың маңызын, мазмұнын , ерекшелігін анықтайды. Мұндай белгілер ол құбылыстың өзге қоғамдық құбылыстардан айырмашылығын білдіріп тұрады.
Статистикалық белгілер сандық және сапалық белгілер деп екіге бөлуге болады. Бұлай бөөлу, өзге ғылым салаларында да кездеседі. Сапалық белгілер сан түрінде бейнеленбейді. Сапалық белгілерді статистикада кейде атрибутивтік белгілер деп те айтады.
Сапалық белгілердің бір көрінісі балама белгілер болып табылады. Балама белгілер тек сөз түрінде ғана беріледі және бұл белгі -нақты бір құбылыс белгісінің екі мағынадан тек бір мағынаға ие болуын беріледі.
Сандық белгілер құбылысты немесе жиынтық бірліктерінің құрамын тек белгілі бір шама түрінде сипаттауды білдіреді. Құбылыстың құрамын сипаттайтын шамалар тек сан, цифр түрлерінде ғана кездеседі.
Статистикалық жиынтықтағы белгілер мағынасы және зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне қарай бірнеше түрлерге бөлінеді: негізгі және қосымша, вариациялық, нәтижелік факторлық, елеулі және елеусіз белгілер.
Негізгі белгілер зерттелуге жататын құбылыстың мағынасын және негізгі мазмұнын білдіреді.
Қосымша белггілер дегеніміз нақты қоғамдық құбылыстың түрімен тікелей байланысты емес және оның түсінігіне , белгілеріне жатпайтын тұрақсыз белгілер болып табылады. Мұндай белгілер құбылысты қосымша тұрғыдан сипаттайды.
Вариациялық белгілер-бұл құбылыс үшін тұрақсыз , үнемі өзгеріп отыратын белгілер болып табылады. Бұл белгілер нақты жиынтық бірліктерінде әр қилы болып кездеседі және бір жиынтық бірлігінің өзінде де үнемі өзгеріп отыра алады.
Нәтижелік белгілерге жиынтық бірліктерінің сапасын , мәнін өзгерте алатын белгілер жатады.
Факторлық белгілер дегеніміз ,зерттелуге жататын құбылыстың өзге құбылыс белгісінің әсер етуі салдарынан туындауы болып табылады : Яғни факторлық белгі ретінде , сол құбылыстың пайда болуына тікелей әсер етуші белгі алынады. Мұндай белгілер қылмыстылық туралы статистикалық карточкаларда кездеседі.
Вариация дегеніміз , жиынтық бірліктерін сипаттайтын белгілер мағынасының сандық жағынан өзгеріп отыруы болып табылады.
Статистикалық тарату - вариант бойынша жүргізіледі. Вариант дегеніміз қоғамдық құбылысты сипаттайтын , бір белгінің өзіндегі жеке мәндер болып табылады. Яғни зерттеуге алған құбылысты нақты бір белгінің әр түрлі көріністері бойынша, бөлгенде . ол әр түрлі көріністер жеке мәндер немесе варианттар деп аталады. Әрбір жиынтықтағы варицияның жоғары және төменгі шектері арқылы вариация серпілісін анықтауға болады. Вариация серпілісі белгінің төменгі және жоғарғы мәндері аралығының әр қылығын білдіреді.
Келесі статистикада жиі қолданылатын ұғымның бірі, статистикалық жиынтық болып табылады. Қарапайым мағынада статисткалық жиынтық дегеніміз, бір немесе бірнеше жалпы белгілері бар, саны көп құбылыстар болып табылады. Ал кең мағынада статистикалық жиынтық дегеніміз, пайда болу уакытымен орнына карай негизги жне қосымша белгілерін қамти отырып, тіркеуге алынған біртектес жаппай элементтердін бірі болып табылады.
Статистикалық жиынтықтың негізгі белгісіне сәйкес келетін элементтер немесе жекелеп тіркеуге алатын құбылыстар- жиынтықтың бірліктерін білдіреді.
Статистикалық жиынтықтың бірнеше турлері бар:
1. Стохатикалық жане детерминалдық . Егер статистикалық жиынтыктың құрамы кездейсоқ немесе ықтималдық сипатта болса, онда стохастикалық жиынтықты білдіреді.
Егер жиынтықтың құрамдары кездейсоқ емес, қажетті сипатта болса, онда қажетті жиынтық болып саналады.
2. Жай немесе күрделі.
Егер статистикалык жиынтық жеке құраммен сипатталса немесе оның құрамдары бір бірімен қиылыспай, яғни құрамды сипаттайтын белгілер бір біріне қайшы келмесе, онда жай жиынтық деп табылады.
Егер статистикалық жиынтық қосылатын құрамдардың жүйесімен сипатталса, онда күрделі жиынтықты білдіреді.
3. Біртектес және біртектес емес. Егер барлық құрамдар статистикалық жиынтықтың әр элементіне тәң болса, онда біртектес жиынтық деп аталады.
Статистикалық көрсеткіш дегеніміз, әлеуметтік-қоғамдық құбылыстарды сандық жағынан сипаттайтын, қорытылған корсеткіш сандар болып табылады.
Статистикада көрсеткіштер жүйесі деген ұғымды да кездестіруге болады. Көрсеткіштер жүйесі ретінде, біртектес құбылыстардың сандық жаіын бейнелейтин көрсеткіштер жинағы алынады.
Статистикалық заңдылықтарды зерттеу толық жүргізілгенде, яғни тіркеуге алынган құбылыстарды қорыту, талдау арқылы анықтауға болады.
Ақиқат болмысында екі түрлі заңдылықтар өмір сүреді.
1. Динамикалық заңдылыкқар
2. Статистикалық заңдылықтар
Динамикалық заңдылықтар деп- әрбір жеке құбылыстарда көрінетін заңдылықты айтамыз.
Статистикалық заңдылықтар-саны коп құбылыстардың сандық жағындағы заңдылықтарды ашады.
Статистикалық заңдылықтарды ашу- статистиканың жалпы теориясында қарастырылған Коп сандар заңы деген ғылыми теорияға негізделеді. Бұл теория коп сандарды пайдалану немесе құбылыстарды жаппай бақылау арқылы кездейсоқтын жойылатын жағдайын ашып береді және олардың сандық жағынын дұрыстығын, заңдылығын анықтау теориясын қарастырып, салалық статистикалардың заңдылықтарды ашуына негізгі кілт болып табылады.
Қазақстан статистикасының тамыры өткен ұзақтарға кетеді. Бірінші Қазақ мемлекеті - Қазақ Хандығы туралы оны растайтын статистикалық тарихи мәліметтер бар: оның алғашқы пайда болу кезінде (1459 жыл) Шу және Талас өзендерінің бойында (бүгінгі Жамбыл облысы аумағында) халықтың саны 200 мың адам , ал 15 ғасырдың соңында олар 1 млн болды.
Бірақ, бүгінгі Қазақстан аумағында азды-көпті болса да жүйелі және орталықтандырылған статистикалық қызметтің өмірге келуі 18-ғасырдың екінші жартысына, былайша айтқанда Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіру кезеңіне жатады. Оның аумағындағы бірінші жалпы халық санағы, Орыс патшалығының барлық жеріндегідей, 1897 жылдың 9-ақпанындағы (28 - қаңтардағы) жағдай бойынша өткізілді.
Қазақстан аумағында құрылған бірінші мемлекеттік ресми статистикалық орган болып, Түркістан губерналық статистикалық комитет (құрылған күні - 1968 жылдың 22-қаңтары) пен оған бағынышты Сырдария және Жетісу облыстарындағы статбюролар саналады. 19 ғасырдың 70-жылдарының ортасында Орал облыстық статкомитет, 1877 жылы Семей және Ақмола (Омск қаласында) және 1895 жылы Торғай облыстарының статкомитеттері ұйымдастырылды. Бірақ, 1920жылға дейін Қазақстанда аталған және басқа да жергілікті статистикалық орган болған жоқ.
Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы Қазақ Автономиялы Социалистік Республикасы құрылуына (1920ж. 26-тамыз) байланысты Қазақ АКСР-ның Үкіметі өзінің 1920 жылғы 8-қарашадағы қаулысымен Қазақ АКСР-ы мемлекеттік статистикасы туралы Ережені бекітті және Қазақ АКСР-ның статистика басқармасы құрылды. Сонымен, Қазақстанның орталықтандырылған бірыңғай статистика органның құрылған күні 1920 жылдың 8-қарашасы
1 Статистиканың ұғымы мен мақсаттары
1.1Статистиканың ұғымы және оның салалары
"Cтатистика" ұғымы XVIII ғасырдың екінші жартысында пайда болып,алғаш рет Германия университетінде пән ретінде қолданылады.Ол кездерде статистика - мемлекетті сипаттайтын, оның ішінде мемлекеттің жетістіктерін, ерекшеліктерін көрсететін таным ретінде бағалаған еді.Жалпы "статистика" ұғымы латын тілінің "Status" деген сөзінен шығып,белгілі бір заттардың жағдайы,күйі дегенді білдіреді.Бұл сөздің түбірінен алынған "Stato" деген сөз мемлекет деген ұғымды білдіреді.
Қазіргі кезде статистика белгілі бір қоғамдық құбылыстың сандық жағын білдіретін таным ретінде қолданылады.Статистиканың мұндай мағынада қолданылуын,ерте уақыттармен байланыстыруға болады.Ерте кездердің өзінде - ақ, көптеген патшалықтарда нақты құбылыстардың санын білу туралы қажеттілік болған.Мысалы патшалықтағы халықтың әскердәң саны, егін түсімнің көлемі тәрізді т.б әдеттегі құбылыстардың санын білу.
Кез келген мемлекет өзінің басты міндеттерінің бірі ретінде, өз аумағындағы барлық қозғалысты өмір тіршілігін бақылап отыруды көздейді. Олбақылау - сол мемлекет қоғамындағы барлық салаларға таралады.Нәтижесінде мемлекет мүддесіне сәйкес келетін немесе сәйкес келмейтін кейбір жағдайлардың беті ашылады.
Статистика - тек қана қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттейтін таным болып табылады. Қоғамдық құбылыстар ретінде, белгілі бір уақыттарда пайда болатын және белгілі бір уақыттарға дейін өмір сүре алатын болмыстарды түсінуіміз керек. Қоғамдық құбылыстарға халықтың өсуі немесе олардың арасындағы өлімнің деңгейі т.б жатады. Міне осы тәріздес қоғамдық құбылыстардың ішіндегі өлеулі, маңызды деген түрлерінің саны мемлекетті немесе халықты қызықтыруы мүмкін. Қоғамдық құбылыстар тек белгілі бір қоғамда ортада, яғни қоғам бар жерде ғана кездесе алады.Қоғам болу үшін ол жерде ол қозғалысқа итермелейтін қоғам мүшелері яғни жан-жакты болып көріне алатын адамдар немесе субьектілер тобы болуы керек.
Қоғамдық орта жоқ жерде қоғамдық құбылыстар пайда бола алмайды. Әйтсе де статистиканы адамның қатысуы болған жерлерде ғана қолданылады екен деп түсінуге болмайды. Статистика - табиғат көзінің бір түрі ретінде деп санауға болатын жан - жануарлардың да сандық жағын өз зерттеуінің обьектісі ретінде ала алады. Сонымен статистика - ең алдымен қоғамдық құбылыстарды, оның сандық жағын зерттейді деп түсіну керек. Егер белігі бір құбылыс қоғамдық құбылыс ретінде бағаланбаса немесе қоғамдық құбылыстың қатарына жатпаса ондай құбылыстар статистиканың зерттеу обьектісіне жатпайды.
Статистика - қоғамдық құбылыстың мағынасын, мәнін, яғни түсінігін зерттейтін таным саласы емес. Кез келген қоғамдық құбылыстың түсінігін, мәнін, яғни түсінігін зерттейтін таным саласы емес. Кез келген қоғамдық құбылыстың түсінігін, мазмұның, мәнін ашуға, оны зерттеуге болады. Бірақ бұл статистикада емес, сол құбылыстың түрін арнайы зерттейтін ғылымда жүргізілетін жұмыс. Мысалы, экономикалық құбылыстардың түрлері, олардың түсінігі, экономика немесе оған ұқсас таным түрлерінде ашылады. Немесе қылмыс деген ұғымның не екенін, оның түсінігін, қылмыстың түрлерін қылмыстық құқық ашады. Яғни статистика қоғамдық құбылыстар түрлерінің мағынасын ашумен айналыспай, бірден дайын түсінікті қолданады.
Статистика қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттейді дедік. Әрбір қоғамдық құбылыс белгілі бір аумақта өз себептеріне қарай пайда болатындықтан, олардың саны болады. Мысалы перзентханада бір адам дүниеге келді десек, бұл құбылыстың саны біреу, ал бір күнде он сәби дүниеге келді десек, бұл құбылыстың 10 болады. Статистика осындай құбылыстардың санын ала отырып, оларды осы ғылымда белгіленген әр түрлі есптеу тәсілдері алады. Әр түрлі есептеу тәсілдеріне алу дегеніміз статистиканың қызмет көрінісі болып саналатын, қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттеу болып табылады. Қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттеу - статистиканың өзіне ғана тән, тек осы ғылым саласында ғана кездесе алатын негізгі қызметі деп түсіну керек.
Статистика - қоғамдық құбылыстардың сандық жағын белгілі бір уақытқа және кеңістікке (аумаққа) қарай зерттейді дедік. Бұл сөздің мағынасын мынандай қарапайым мағында түсінуіміз керек. Зерттеуге алынатын құбылыстың түрі қоғамдық құбылысқа жататындықтан, ол құбылыстар белгілі бір уақытта және кеңістікке ғана пайда бола алады. Кез - келген пайда болған құбылыс белгілі бір уақыттың, яғни белгілі бір жылдың, айдың, күннің еншісіне жатады. Мысалы өрт оқиғасы кейінгі статистикалық мәліметтерде белгілі бір айдың, жылдың көрсеткішіне кіреді. Сондай - ақ кез келген қоғамдық құбылыс белгілі бір аумақта жасалады. Жоғарыда келтіріліп отырған өрт оқиғасы аумағы бойынша белгілі бір облыстың, ауданның жерінде ғана бола алады және сол жердегі осындай оқиғасының санын білдіреді.
Статистикалық есепке, зерттеуге алынатын құбылыстардың санын қашан да көптеп кездеседі. Себебі, ол құбылыстар сол қоғам үшін үйреншікті, кең таралған, кездесуге мүмкіншілігі бар құбылыстар болып саналады. Демек, статистикалық зерттеуге алынатын қоғамдық құбылыстар қоғамға кең таралған, жаппай кездесетін құбылыстар болуы керек. Мысалы, адамдардың дәрігерлік көмек шақыртуы, құқық бұзушылықтың жасалуы, халықтың еңбекке тартылуы т.б.
Құбылыстың "жаппай таралған" деп танылуы, ол құбылыстың қоғамдағы тұрақтылығын білдіреді. Сол тұрақтылығының арқасында ол құбылыстар жиі - жиі пайда болып, саны елеулі түрде кездеседі.
Статистикалық есепке, тек саны өзгермелі, яғни үнемі өз ішкі себептеріне қарай пайда болатын құбылыстар алынады. Егер белгілі бір құбылыстың саны ешқашан өзгермейтін болса, онда ондай құбылыстардың саны көп болғанның өзінде статистикалық есепке де, оның зерттеуіне де алынбайды. Статистика дегеніміз қоғамдық өзгермелі құбылыстардың сандық жағын (сапасымен байланыстыра отырып) арнайы тәсілдерді қолдану арқылы зерттеп, олардың сандық жағын бейнелейтін және сандық жағындағы заңдылықтарды ашатын ғылым саласы болып табылады.
Келтіріп отырған анықтамадан статистиканы қарапайым және күрделі мағыналарда түсінуге болады. Қарапайым немесе тар мағынада, статистика - қоғамға кең таралған қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттейтін таным түрі болып табылады. Ал күрделі немесе кең мағынада статистика - кез келген салаға жататын қоғамдық құбылыстарды бір жиынтыққа жатқызып, арнайы белгіленген әдістерді қолдана отырып, олардың сандық жағындағы заңдылықтарды ашатын таным немесе ғылым саласы болып саналады. "Сандық жағындағы заңдылықтарды ашу" деген ұғым - белгілі бір құбылыстардың сандық мәліметін келтіру арқылы, ол құбылыстың өзіне тікелей қатысты қоғамдық құбылыстармен өзара байланыста болуын және сол әсер етуші құбылыстарға қарай оның сандық жағында тиісті өзгерістер болуын білдіреді. Мысалы, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету мемлекет тарапынан әлсіз жүргізілгенде оның үстіне экономикалық дағдарыс орын алған жағдайда, ол қоғамда қылмыстықтың орын алу қисынды жайт. Мысалы, Қазақстанда 1993 жылы байқалды, 1992 жыл 200873 қылмыс тіркелсе, 1993 жылы 206006, ал 1994 жылы 201796 қылмыс тіркелген. Бұл цифрлар қоғамның сол кездердегі бейнесін көрсетеді.
Статистика қазіргі кезде екі түрлі мағында қолданылады. Бұл екі мағына статистикасының атқаратын негізгі қызметін білдіреді. Статистика біріншіден есеп жүргізу ретінде қолданылса, екіншіден ғылым ретінде қолданылады.
Статистика өзіннің бастапқы кезеңінде есеп ретінде қолданылған, яғни мемлекеттердің ішіндегі әр түрлі қоғамдық болмыстардың сандық мәліметін анықтау мақсатында пайда болған және қазіргі кезде де статистика негізінен осы мақсатты іске асыру бағытында басым қолданылады. Егер статистика қоғамдық құбылыстардың белгілі бір уақытқа және аумағына қарай есебін жүргізу ретінде ретінде қолданылмаса, онда ол ғылым ретінде ғана емес, тіпті өмір сүрмеген де болар еді. Мемлекет өз аумағындағы барлық салаға есеп жүргізеді және сол есептің көрсеткіштеріне қарай ол салаларға байланысты алдағы, міндеттерін анықтап, сол құбылыстың нәтижесі туралы салалары тәрізді, қажеттіліктен пайда болған. Сондықтан статистиканың тарихы көптеген ғасырларды қамтиды және ерте заңдарда - ақ өзінің өмір сүру нысанын байқатқан.
Статистиканың жалпы теориясы салалық статистикалардың ғылым негізінде жетекшілік рөл атқарады. Яғни статистиканының салалары бойынша қызмет істейтін адамдар статистикалық зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін, біріншіден өз мамандықтарын меңгерген қызметкерлер болуы керек.
Статистикасыз шаруашылық субъектісінің де, жеке бір елдің де экономикалық әрекетінің нәтижесін сипаттау мүмкін емес. Экономикалық білім жүйесінде статистикалық білімнің рөлі әлемнің барлық елдерінде өсуде. Оған саясат, экономика, басқа да салаларда белгілі бір шешімді қабылдау үшін статистикалық ақпаратты қолдана білу қажеттілігінің өсуі бірден-бір себеп болуда сондықтан бүгінгі күні еңбек рыногында бәсекеге қабілетті болу үшін экономика,қаржы,маркетинг,менеджмен т салаларының мамандары статистикалық әдіснаманы, яғни мәліметтерді жинау, өңдеу, талдау әдістерін білуі және оларды өз мамандығы аясында қолдана алуы қажет.
Статистика ғылым ретінде статистика теориясы, экономикалық статистика, әлеуметтік-демографиялық статистика сияқты пәндердің біртұтас жүйесін құрайды.Статистика теориясы - әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды зерттеудің жалпы принциптері мен статистикалық әдістері туралы ғылым, ол бұқаралық қоғамдық құбылыстарды статистикалық тұрғыдан зерттеудің әдістемесін әзірлейді.Сондықтан статистика теориясы барлық салалық статистиканың әдістемелік негізі болып саналады.
Экономикалық статистиканың негізгі міндеттері ретінде ұлттық экономиканың даму қарқынын, құрылымын, салалардың өзара байланысын сипаттайтын көрсеткіштерді есептеу және талдау әдістемесін әзірлеу, сол сияқты ұлттық шоттар жүйесі негізінде макроэкономикалық статистикалық үлгіні құруды атауға болады.
Әлеуметтік-демографиялық статистика халықтың өмір салтын, әлеуметтік қатынастардың сан алуан жақтарын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін қалыптастырады.Басқа ғылымдар сияқты статистиканы оқып үйрену үшін оның өзіне тән арнайы әдістері қолданылады.Статистикалық әдістерді экономиканың кезкелген саласында қолдануға болады.Ол туралы ағылшынның атақты экономисті Артур Боули өзінің Статистика элементтері атты еңбегінде жазған.Оның Статистиканы білу - шет тілдерді немесе алгебраны білу сияқты, ол кез келген уақытта, кез келген жағдайда қажет болады деген сөздері статистикалық әдістердің әмбебап екендігін көрсетеді.Ұсынылып отырған оқулықта статистикалық бақылау, топтау, жинақтау, абсолютті, қатысты, орташа шамалар, ішінара бақылау, динамикалық қатарлар, индекстер, корреляциялық-регрессиялық талдау сияқты статистикалық әдістер, сонымен қатар халық және еңбек ресурстары статистикасы, ұлттық шоттар жүйесі, халықтың тұрмыс деңгейі статистикасы қарастырылған.Теориялық материал статистикалық жинақтардағы нақты мәліметтер негізінде құрылған мысалдармен толықтырылған.Әр тарау соңында қысқаша қорытынды жасалып, тақырып бойынша сұрақтар, тест тапсырмалары, есептер берілген.
1.2. Статистика пәні мен міндеттері
Статистика - бұқаралық әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды,
олардың құрамы мен дамуын, өзара байланыстарын сол құбылыстардың
сапалық ерекшеліктерін ескере отырып, сан жағынан белгілі бір орынға,
мерзімге байланысты сипаттайтын қоғамдық ғылым.
Бұл анықтамада статистика ғылымының мынадай негізгі ерекшеліктеріне
Көңіл аударылған:
статистика - қоғамдық ғылым;
статистика бұқаралық қоғамдық құбылыстарды зерттейді;
статистика бұқаралық құбылыстарды сандық жағынан сипаттайды;
статистика қоғамдық құбылыстарды олардың сандық және сапалық
ерекшеліктерін тығыз байланыстыра отырып сипаттайды;
статистикалық көрсеткіш құбылыс болған жерді, уақытты анықтайды.
Қазіргі кезде статистика сөзі мынадай мағынада қолданылады:
статистика - қоғамдық құбылыстар туралы деректерді, мәліметтерді
жинайтын, өңдейтін, оларды талдап, жариялайтын практикалық әрекет
саласы;
статистика - қоғамдық құбылыстарды сипаттайтын сандық
көрсеткіштердің жиынтығы;
статистика - жоғары оқу орындарында оқылатын пән.
Статистика ғылым ретінде төмендегі пәндердің біртұтас жүйесін
құрайды:
- статистика теориясы;
- экономикалық статистика және оның салалары;
- әлеуметтік статистика және оның салалары.
Статистика теориясы әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды зерттеудің
жалпы принциптері мен статистикалық әдістері туралы ғылым болып
саналады, яғни бұқаралық қоғамдық құбылыстарды статистикалық зерттеудің
әдістемесін жетілдіреді. Сондықтан статистика теориясы барлық салалық
статистиканың әдістемелік негізі болып саналады.
Адамзат тарихы статистикалық мәліметтерсіз мемлекетті басқару,
экономика салалары мен секторларының дамуын, олардың арасындағы тиімді
пропорцияны қамтамасыз ету мүмкін еместігін көрсетті. Сондықтан
статистиканың негізгі міндеттері болып мыналар саналады:
қоғамды нақты, шынайы мәліметтермен қамтамасыз ету;
әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды бақылау:
ғылыми және практикалық статистиканың әдістемесін жетілдіріп
отыру;
экономика дамуындағы үрдістерді бақылау және болжау.
1.3. Статистикада қолданылатын негізгі ағымдар
Статистика пәнін оқып үйрену үшін белгілі бір категориялар, яғни
ұғымдар қолданылады. Енді сол ұғымдарға тоқталайық.
Белгі - бақылауға алынатын немесе ӛлшенентін бірліктердің,
құбылыстардың ерекшеліктері, қасиеттері. Мысалы адамдардың
демографиялық, әлеуметтік-экономикалық белгілеріне олардың жасы, жынысы,мамандығы, білім деңгейі, табысы, т.б. жатады.
Белгілердің мынадай түрлері болады:
сандық және сапалық (сипаттамалық);
негізгі (алғашқы) және көмекші;
тұрақты және вариациялық (өзгермелі)
Сандық белгілердің жеке мәндері сан мөлшерінде (санмен) беріледі.
Мысалы, адамның жасы, еңбек өтілі, жалақы мөлшері, т.б. Сандық белгілер
үздікті (дискретті) және үздіксіз болып бөлінеді. Үздікті сандық белгілер тек
бүтін санды қабылдайды. Мысалы, пәтердегі бөлме саны, отбасындағы бала
саны, т.б. Үздіксіз сандық белгілер кез-келген мәнді қабылдайды. Мысалы,
еңбек өнімділігі, шығымдылық, т.б.
Сапалық (сипаттамалық) белгі белгілі бір ұғыммен сипатталады.
Мысалы, білім деңгейі, мамандық, тауар сорты, т.б.
Негізгі белгілер құбылыстың, үдерістің ең негізгі ерекшелігін көрсетеді.
Ал көмекші белгілер қосымша деректерді жинау үшін қажет.
Қабылдайтын мәндеріне байланысты белгілер тұрақты және
вариациялық болып бөлінеді. Тұрақты белгі деп барлық бірліктер үшін
өзгермейтін бір мәнді қабылдайтын белгіні айтады. Ал әр түрлі мән
қабылдайтын белгіні вариациялық (өзгермелі) белгі дейді. Мысалы, адамның
жасы, қызметкердің жалақысы, т.б. Статистика тек вариациялық белгілерді
зерттейді.
Вариация деп белгілердің әр түрлі мәнді қабылдауын айтады.
Вариацияның төменгі шегін белгі минимумы, ал жоғары шегін белгі
максимумы дейді. Белгінің әр түрлі мәнін сол белгінің варианттары деп атайды.
Статистикалық жиынтық деп бір немесе бірнеше ортақ белгілері бар
құбылыстарды, объектілерді айтады. Жиынтықтағы жеке объектілер осы
жиынтықтың бірліктері деп аталады. Мысалы өнеркәсіп саласының
кәсіпорындары бір жиынтықты құрайды, ал осы жиынтықтағы әр кәсіпорын
оның бірлігі болады. Егер жиынтық бірліктерінің негізгі белгілері бірдей болса,ондай жиынтықты біртекті жиынтық дейді. Әр типті құбылыстардан
құрылған жиынтық әр текті болады. Бір жиынтық біртекті де, әр текті болуы
мүмкін. Мысалы, кәсіпорындар өңдейтін шикізаттары бойынша біртекті, ал
шығаратын өнімдері бойынша әр текті болуы мүмкін. Жиынтықтың құрамы
белгілі бір уақыт аралығында өзгермейтін болса, ондай жиынтықты тұрақты
жиынтық дейді. Құрамы уақытқа байланысты өзгеретін жиынтық
динамикалық жиынтық болады.
Көрсеткіш деп әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен үдерістердің
қасиеттерінің сандық бағасын айтады. Статистикалық көрсеткіштер көлемдік
және есептік болуы мүмкін. Көлемдік көрсеткіштер зерттелетін құбылыстың
көлемін, деңгейін сипаттайды. Есептік көрсеткіштерге қатысты шамаларды,
орташа шамаларды, вариация көрсеткіштерін, т.б. әр түрлі есептеулер
нәтижесінде анықталатын көрсеткіштерді мысал ретінде келтіруге болды.
Көрсеткіштер жүйесі - қоғамдық құбылыстар арасындағы өзара
байланысты, қоғамның дамуын жан-жақты сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы. Статистикалық көрсеткіштер жүйесі қоғам өмірін барлық жағынан,әр түрлі деңгейде қамтиды.
Статистика әдістері, олардың ерекшеліктері асқа ғылымдар сияқты статистика ғылымының пәнін оқып үйрену үшін
оның өзіне тән арнайы әдістері қолданылады.Статистикалық әдістердің жалпы
негізі болып танымның диалектикалық әдісі саналады. Бұл әдіс қоғамдық
құбылыстар мен үдерістер өзара байланысты, біріне-бірі тәуелді және үздіксіз
дамып отырады, ондағы сандық өзгерістер сапалық дәрежеге көтеріледі деп қарайды. Диалектикалық әдістің қағидалары әмбебап, оларды ғылымның кезкелген саласында, соның ішінде статистикада да нақтылы қолдануға болады.
Статистика әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен үдерістердің даму
заңдылықтарын айқындайды және өлшейді. Ондай заңдылықтарды ашу үшін
жеке құбылыстар емес, құбылыстардың барлық жиынтығы ескерілуі қажет.
Өйткені сан қилы, күрделі және қарама-қайшылықты өмірдегі кейбір
құбылыстарды ғана қарастырып, қорытынды шығаруға болмайды.
Тек жалпылама фактілер негізінде ғана қоғамда болып жатқан әлеуметтік экономикалық үдерістердің заңдылықтарын айқындауға болады. Статистикада мұны үлкен сандар заңы дейді.
Қоғамдық құбылыстардың сандық жағын зерттеу үшін жүргізілетін
статистикалық жұмыстар үш кезеңнен тұрады:
I. Статистикалық бақылау.
II. Өңдеу, топтау, бір жүйеге келтіру.
III. Талдау, қорытындылау.
Статистикалық зерттеу жұмыстарының бірінші кезеңінде зерттелетін
құбылыс туралы мәліметтер ғылыми ұйымдастырылған түрде жиналады,
екінші кезеңінде жиналған мәліметтерді өңдейді, топтайды, белгілі бір жүйеге
келтіреді.Статистикалық зерттеудің үшінші кезеңінде жинақталып, бір жүйеге
келтірілген мәліметтер талданады, құбылыстардың заңдылықтары анықталады,қорытынды жасалады.
Статистикалық әдістерді статистикалық зерттеу жұмыстарының әр түрлі
кезеңдеріне бейімдеп қолдануға болады, сол себепті ол әдістерді үш топқа
біріктіруге болады:
жалпылама бақылау әдісі;
топтастыру әдісі;
қорытындылаушы көрсеткіштер әдістері
Аталған әдістердің нақты қайсысын қолдану керектігі зерттеу
жұмысының мақсатына, алғашқы мәліметтерге тікелей байланысты болады.
Жалпылама бақылау әдісі жиналған алғашқы мәліметтердің жалпыға
бірдейлігін, толықтығын, репрезентативті (өкілді) болуын қамтамасыз етуі
қажет.
Топтастыру әдісі зерттелетін жиынтықтағы әлеуметтік-экономикалық
типтерді анықтауға, жеке фактіден топты сипаттайтын мәліметтерге кӛшуге
мүмкіндік береді.
Қорытындылаушы көрсеткіштер әдісі әр түрлі параметрлерді,
зерттелетін құбылыстың заңдылықтарын анықтау үшін қолданылады. Мұндай
әдістерге абсолютті, қатысты, орташа шамалар әдістері, таратпалы қатарларды
талдау әдістері, динамикалық қатарларды зерттеу әдістері, индекс әдісі,
құбылыстар арасындағы байланысты өлшеу әдістері жатады.
Статистикалық мәліметтерді зерттегенде кестелер мен графиктер
әдістері кеңінен қолданылады.
Статистикалық әдіснама деп статистикалық зерттеу әдістері мен
арнайы тәсілдердің жиынтығын айтады. Статистикалық зерттеулердің жалпы
қағидалары жоғарыда айтылған танымның диалектикалық әдісіне негізделеді.
Статистикалық әдіснаманың ерекшелігін мынадай жағдайлармен түсіндіруге
болады:
- статистикалық әдістер зерттелетін құбылысты, үдерісті сандық және
мазмұндық жағынан толық сипаттауға мүмкіндік береді;
- статистикалық әдістер экономикалық тұрғыдан жасалған
қорытындыларды дәлелдеуге көмектеседі;
- статистикалық әдістерді қолдану арқылы қоғамдық құбылыстар
арасындағы байланысты, олардың бір-біріне тигізетін әсерін анықтауға
болады;
- статистикалық әдістер әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың
дамуы туралы болжам жасауға, оларды тексеруге мүмкіндік береді;
- статистикалық әдістерді қолданып, құбылыстар дамуындағы негізгі
заңдылықтарды айқындауға болады.
1.4 Статистиканың түрлері
Статистика пәні халықты эеономикалық және табиғи жиынтықтарды зерттейді.Бұл жиынтықты өзгерістің бағытын заңдарын анықтау үшін оның көптеген бірліктерін және ғылыми қағида бойынша іріптеліп алатын өкілдердің зеріттеуге қатыстыру керек.Statistic термині латынның-статус деген сөзінен шыққан,ол белгілі бір заттың белгілі бір орнын айтады.Ең алғаш рет статистика ұғымын неміс ғалымы Ахен Валь өзінің мемлекеттерді басқару деген еңбегінде келтірген.Жалпы статистика ұғымы үш мағынаны білдіреді:
1) Белгілі бір салада қызмет ететін адамдарды білдіреді.
2) Статистика деп-статистика тәжірибесіне қажетті ережелермен мен құжаттарды дайындайтын ғылымды айтады.
3) Статистиканың белгілі бір саладағы мекемелердегі кәсіпорынның әлеуметтік-экономика жағдайы туралы мәліметтер.
Қоғамда болып жатқан процесстердің сандық жағынан сапа жағымен салыстыратын пән статистика пәні боып табылады.Статистика тілі-сан,ал қоғам-статистиканы қамтитын обьектісі.Статистика қоғамдағы құбылыстың процестердің өзгеру көлемін,шамасын,деңгейін,есептеу санақ мәселелерін өркендеу,дамуының қарқынын зерттейді.Статистика жеке ғылым ретінде құбылыстық өзгерістің сан жөнінен қалыптасуының өзгеруінің заңдарын оның сапалық мәнімен байланыстыра зерттейді.Өнеркәсіп орнын дамыту мүмкіндігін және ондағы еңбеккерлер санына қарай жалақы қорына пайдаланылатын қаржы көлемін саралайды.
Статистикалық әдістерді өздерінің қолданысына байланысты және бірінен соң біріне жалғастырып келуіне қарай үш сатыға бөлінеді:
1) Статистикалық бақылау-яғни бастапқы мәліметтерді жинау.
2) Жиналатын мәліметтерді өздеріне тән ерекшелігіне қарай топтау,өңдеу,жинақтау.
3) Жинақталған,өндірілген,топтастырылғ ан мәліметтерге талдау және қорытынды жасау.
Осы аталатын әдістердің жиынтығын статистикалық әдістемелер және зерттеу кезеңі деп аталады.Сонымен қатар статистика әдісінің құрамына жалпылай және ішнара байқау,топтау және тұжырымдамаға сипаттама жасау ұғымдары кіреді.Белгілі бір жердегі және уақыттағы біртекті нышан иесінің көптілігін статистика жиыны деп атайды.Нышан иесінің бірін немесе шағын тобын зерттеу арқылы статистика заңдарының тұрғысынан тұжырымдап жасағанда болмайды.Халықтың бірлігіне адам тұрғыдан өнеркәсіптің бірлігіне кәсіпорын ауылшаруашылығының бірлігіне фирма жеке шаруашылық иесі жатады.Адамның,кәсіпорынның жеке шаруашылығының жалпы бірлігі статистикалық жиынтықты құрайды.Статистикалық зерртеу мүддесінде жиынтық бірлігін тексеріп,статистиканың заңдылық жайларында түйін жасауға болады.
Әлеуметтік-экономикалық тсатистика сапалы анықталған жалпы әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды сандық жағынан зерттейді,олардын пропорцияларын,экономикадағы және әлеуметтік сферадағы даму заңдылықтарын көрсетеді."Статистиканың" қоғамдық дербес ғылым ретіндегі мақсаты-Қазақстан Республикасының жағдайын дамудың кешені сандық сипаттамасымен қамтамасыз ету,нарықтық жағдайды бақылау,мемлекеттің саяси жүйесін баяндау.
Бақылаудың обьектісі-барлық деңгейдегі бұқаралық әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестер:
а) микродеңгейде - шаруашылық субьектісі, үй шаруашылығы;
ә) мезодеңгейде - экономика саласы, экономика секторы, аймақ;
б) макродеңгейде - елдің жалпы экономикасы.
Әлеуметтік-экономикалық статистикасының теориялық негізі экономикалық теория және философия болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық статистика экономикалық теориямен және басқа ғылымдармен қалай байланысады?
Экономикалық теория қоғамның даму заңдылықтарын,олардың мәні мен шығу табиғатын анықтайды.
Диалектикалық тану әдісіне сәйкес,статистика қоғамдағы үздіксіз өзгерістер мен даму құбылыстарын,процестерді бір-бірімен тығыз байланыстыра отырып,тарихи оқиғалардың тізбегіндегі нақты фактыларды жинақтап зерттейді,
Статистикада жалпы сандық ақпараттарды қолданғанда,бір жағынан,жалпы заңдылықтарды сандық жағынан негіздеп,дәлелдерді немесе кейбір теориялық ұсыныстарды терістейді, ал екінші жағынан,нарықтық экономикадағы жаңа құбылыстарды,процестерді дұрыс бағалап,экономикалық теорияны одан әрі дамытады.Осыдан әлеуметтік-экономикалық статистиканың экономикалық теория,философия және өзге ғылымдармен байланысы көрінеді:математика (жоғары математика,ықтималдықтар теориясы және т.б.); салық экономика (қаржы,банк ісін ұйымдастыру,ауылшаруашылық экономикасы,өнеркәсіп экономикасы және т.б.); қоғамдық (тарих,әлеуметтану,саясаттану,демог рафия және т.б.) сияқты ғылымның басқа да түрлерімен өзара байланыстылығын көруге болады.
Әлеуметтік-экономикалық статистика статистиканың жалпы теориясының әдістері мен негізгі ережелеріне негізделеді.Қоғамды зерттеудің үш сатысында статистикалық әдістер қолданылады:
1. Статистикалық бақылау (алғашқы статистикалық ақпараттарды жинау).
2. Бақылау нәтижелерін белгілі бір жиынға жинақтау және жалпылау.
3.Ақпараттарды талдау.
Әлеуметтік-эконоимкалық тсатистика жалпы әлеуметтік-экономикалық статистикалық зерттеуді ұйымдастырып,алғашқы сатысында (мысалы,халық,жалпы шығарылым туралы) келесі функциялар орындалады:
- бастапқы ұғымдарды,категорияларды қалыптастырыды, олардың зерттеу міндеттерін анықтайды;
Кедендік статистика екі үлкен бөлімді қамтиды:
1. Сыртқы сауданың кедендік статистикасы.
2. Арнайы кедендік статистика.
Сыртқы сауданың кедендік статистикасы тауарлар экспорты статистикасын зерттейді; Тауарлар импорты статистикасы және сыртқы сауда статистикасы.Бұл үш бөлімде тауарлардың қозғалысы тауарлық топтар, кедендік процедуралар және сыртқы экономикалық қызметпен айналысатын кәсіпорындар категориялары тұрғысынан физикалық және құндық тұрғыдан зерттеледі. экспорт пен импорттың географиялық құрылымын, сауда статистикасын, тепе-теңдігін зерттейді.
Арнайы кедендік статистика - бұл кеден органдары жүктелген міндеттерді шешу үшін пайдаланатын мәліметтер.Арнайы кедендік статистика үшін деректерді жинау тәртібі кеден одағына мүше елдердің заңнамасында айқындалады.
Арнайы кедендік статистикаға декларация статистикасын, кедендік төлемдер статистикасын, кедендік ережелерді бұзу статистикасын, контрабанданың, тәркілеудің статистикасын, халықаралық тасымал статистикасын, халықаралық пошта, жолаушылар тасымалын зерттеу кіреді.
Арнайы кедендік статистикаға мыналар жатады:
- кедендік режимнің түрлеріне сәйкес өнімнің импорты мен экспорты және тауарлардың жекелеген түрлерін декларациялау;
- мемлекеттік бюджетті құруға қатысатын кеден органдарының қызметінде қолданылатын төлемдер статистикасы;
- валюталық бақылаудың статистикалық деректері, сандық және ақшалай түрдегі экспорттық өнімдерді ескере отырып, алынған кезеңге және валюталық пайда мөлшеріне сілтеме жасай отырып;
- тәркіленген өнім туралы, кедендік бақылау ережелерін бұзудың көлемін анықтайтын статистикалық мәліметтер;
Арнайы кедендік статистиканың мақсаты:
Кеден органдарының қызметін бақылау үшін кеден органдарының арнайы статистикасы құрылды.Статистика қызметтің әр түрлі бағыттары бойынша мәліметтер жүйесін қамтиды және басқа мемлекеттермен сыртқы сауда байланыстарын оңтайландыруға арналған.Арнайы кедендік статистиканы енгізудің мақсаттары:
- кедендік операцияларды өндіруді жеңілдету арқылы бақылауды арттыру;
- кеден органдарының жедел-іздестіру қызметін күшейту;
- кеден саласындағы құқық бұзушылықтар мен қылмыстарға қарсы күрестің тиімділігін арттыру;
- кеден органдарының қызметін оңтайландыру;
- кеден органдарының қызметкерлерін мамандандырылған оқыту жүйесін түзету;
- сыртқы сауда қатынастарын реттеуге және кеден саласындағы лауазымды адамдардың қызметін бақылауға арналған басқа мақсаттар.
2. КЕДЕНДІК СТАТИСТИКАНЫҢ КЕДЕН ОРГАНДАРЫ ҮШІН МАҢЫЗЫ
2.1 Кеден органдарының түсінігі
Қазақстан Республикасының кеден органдары Заңдық түсініктер (категориялар) заңдық құбылыстың ашатын қысқа анықтаулар екені белгілі. Кеден органы түсінігін, оның іс -- әрекетінің құқықтық негіздерін және мемлекеттік биліктің атқарушы органдары жүйесіндегі орнын анықтауды еліміздің Конститутциясында белгілінген атқарушы биліктің іс -- әрекетінің құқықтық негіздеріне сүйене отырып зерделеуге болады. Конституция мәтінінде кеден органдары нақты аталмаған. Дегенмен, Конститутцияда бүкіл мемлекеттік механизмнің құрылымының, іс -- әрекетінің негізгі параметірлері белгіленген және Қазақстанның жеке тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүруінің құқықтық реттелуінің негізгі базалық, іргетас идеялары мен қағидалары айқындалған. Қазіргі жалпы әлемдік ғаламдасу процесі жүріп жатқан кезде мемлекеттік басқару жүйесіндегі кеден органдарының маңызы мен мәні артып, оған жүктелетін қызметтің де түрі мен бағыты үнемі өзгеруде, түптеп келгенде, кеден органы түсінігінің өзі жаңаша мәнге иеболуда. Жалпы кеден органы түсінігін айқындағанда оның белгілі бір мемлекеттік басқару жүйесіндегі орны және нақты тарихы кезендегі атқарып отырған қызмет аумағын, функцияын да есепке алу керек. Себебі, Әрбір тарихи кезеңде кеден органы түсінігіне кіретін мемлекеттік мекемеге жүктелетін міндеттер (кез келген мемлекеттік органның нақты бір міндеттерді атқару үшін құрылатыны белгілі), оның құзіреті, құрылымы, іс -- әрекетінің әдістері мен түрлері, т.б. параметірлері үнемі тарихи өзгерісте болатыны мәлім. Бұл, әсіресе, мемлекеттің құрылу, қалыптасу дәуіріне тән.Әрбір басқару органының мемлекеттік механизімі құрамында белгілі бір саланы басқаруда туындайтын қажеттілікке байланысты құрылатыны белгілі. Кеден органын құрудағы басты мақсат мемлекеттің кедендік егемендігін қорғау, мемлекеттік дербес кеден саясатын жүргізу десек, кеден егенмендік ұғымы аясына кең ауқымды міндеттер мен мақсаттар енетінін байқауға болады. Жалпы, егемендік (суверенитет - француздың souverainete сөзінен - жоғарғы билік деген ұғымды білдіреді) мемлекеттік биліктің халқаралық қатынас саласындағы тәуелсіздігін, сондай - ақ ел ішіндегі өзгеде биліктерден тәуелсіздігін, әрі үстемдігін білдіреді десек, кеден органдары мемлекеттік басқару механизімінің бір бөлігі ретінде өзіне белгіленген құзіреттілік аумағында монополистік үстемдік жүргізеді.Кеден органдары түсінігін анықтағанда оны мемлекеттік органдардың құрамдас бөлігі ретінде қарастырсақ, басқа мемлекеттік басқару органдарына берілетін жалпы өкілеттіктер кеден органдарына да қатысты екенін байқауға болады. 2000 жылдың 27 қарашасында жарық көрген Әкімшілік процедуралар туралы Қазақстан Республикасының Заңының 1 - бабында:Мемлекеттік орган деп Конституция, заңдар, басқада нормативтік - құқықтық актілер бойынша мемлекеттің атынан төмендегі функйияларды атқаруға; - баршаға бірдей міндетті жүріс - тұрыс тәртібін анықтайтын актілерді басып шығаруға; - әлеуметтік мәні бар қоғамдық қатынастарды басқаруға және реттеуге; - мемлекет орнатқан баршаға бірдей міндетті жүріс - тұрыс тәртібінің сақталуын бақылауға; - өкілеттік алған мемлекеттік мекемені түсінеміз, -- деп атап көрсетілген. Кеден саясаты Кеден органдарын құрудағы негізгі мақсаттардың бірі мемлекеттің тәуелсіз кеден саясатының мақсаттары: - Қазақстан нарығын қорғау; - Қазақстан өндірушілері мен тұтынушыларын қорғау; - Экономиканың дамуын ынталандыру; - Экономикада құрылымдық қайта құру жүргізуге жәрдемдесу; - Бәсекені ынталандыру және монополимге қарсы әрекет ету; - Экспортты көтермелеу және импортты алмастыратын өндірісті ынталандыру; - Сауда саясаты міндеттерін шешу; деп көрсетілген. Бұл мақсаттар мемлекеттің кеден саясатына жатады. Кеден саясаты - мемлекеттің саясатының маңызды буыны. Ол заңдар, басқада құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz