Демографиялық саясат Қазақстанның мемлекеттік саясатының құрамдас бөлігі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Рамазанова Шнарай
Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты (СҚО мысалында)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
білім беру бағдарламасы 5В0200- САЯСАТТАНУ
НҰР-СҰЛТАН, 2021
Л.Н ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика және саясаттану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Журналистика және саясаттану
кафедрасының меңгерушісі
с. ғ. к.
________________
__________ 2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты (СҚО мысалында)
білім беру бағдарламасы 5В020200- САЯСАТТАНУ
Орындаған: Ш.Т. Рамазанова
Ғылыми жетекші: Б.А. Габдулина
Нұр- Сұлтан, 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Демографиялық саясатты зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі
Демографиялық жағдай: түсінігі, шарттары, даму факторлары
Аймақтық демографиялық саясат мемлекеттік қызмет саласы ретінде
Солтүстік Қазақстан аймағындағы демографиялық процесті реттеудің негізгі бағыттары: мәселелері, шешу жолдары
2.1. Солтүстік Қазақстан аймағының демографиялық жағдайының жәй-күйін талдау
2.2. Солтүстік Қазақстан аймағындағы демографиялық процестің ерекшелігі, мәселелері, реттеу механизмдері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
КІРІСПЕ СӨЗ ҚАЙДА??? БІРДЕН ӨЗЕКТІЛІК ПЕ???
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - мемлекет жүргізетін жалпы саясаттың қажетті және маңызды элементі болып табылатын қазіргі демографиялық саясаттың маңыздылығымен анықталады. Еліміздің бүкіл сыртқы келбеті, демографиялық көрсеткіштің даму деңгейіне байланысты, осы орайда, мемлекеттің дамуына бағытталған демографиялық саясатты жүргізу өте маңызды.
Демографиялық саясат - әлеуметтік-экономикалық саясаттың құрамдас бөлшегі, ол мақсаты тікелей демографиялық дамуға әсер ету болған кезде жүзеге асырылмақ.
Демографиялық саясат - бұл мемлекеттік органдар мен басқа да әлеуметтік институттардың мақсатты қызметі, демек, демографиялық саясаттың объектілері - бұл тұтастай алғанда елдің халқы немесе жекелеген аймақтар, әлеуметтік-демографиялық топтар, халықтың топтары, белгілі бір типтегі немесе өмірлік цикл кезеңдеріндегі отбасылар. Осы орайда, еліміздегі демографиялық саясат халықтың өмір сүру ұзақтығын арттыруға, өлім-жітімді төмендетуге, онсыз да балалы отбасыларға мемлекеттік қолдау көрсету арқылы табиғи өсімді ынталандыруға және халықтың денсаулығын сақтауға және нығайтуға бағытталған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Солтүстік Қазақстан облысының демографиялық саясатын, оның әдістерін және іске асыру жолдарын зерттеу.
Осы орайда, сол мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
1) мемлекеттік демографиялық саясаттың теориялық негіздерін қарастыру, айталық,
2) Солтүстік Қазақстан облысындағы демографиялық процесті талдау;
3) Солтүстік Қазақстан облысында мемлекеттік демографиялық саясатты іске асырудың тиімділігін бағалау;
4) аймақтағы демографиялық саясатты жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
5) әзірленген ұсыныстардың тиімділігін болжау.
Зерттеу объектісі: Солтүстік Қазақстан облысының демографиялық саясаты.
Зерттеу пәні: Демографиялық саясатты іске асыру процесінде туындайтын әлеуметтік-экономикалық қатынастар.
Зерттеу әдістері: ақпаратты жинау және талдау, жинақталған материалдарды сұрау және өңдеу, теориялық - зерттеу проблемасы бойынша әдебиеттерді талдау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі аймақтардың демографиялық саясатын, мониторинг жүйелерін бағалау, ақпаратты жинау мен өңдеуді басқару әдістерін құру теориясы мен практикасы саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу нәтижелері болмақ.
Зерттеудің теориялық негізіне мерзімді басылымдардағы жарияланымдар, көрсетілген тақырыптық бағыттар бойынша жетекші мамандардың монографиялары қолданылды
1.Демографиялық саясатты зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі
1.1Демографиялық жағдай: түсінігі, шарттары, даму факторлары
Демография - халық туралы ғылым деген мағынаны білдіреді, ең алғаш рет демография термині 1855 ж пайда болып, ол француз ғалымы Ахиль ( Аший ) Гийярдың Адам статистика элементтері немесе салыстырмалы демография атты кітабының атауында қолданылды. 1872 жылы Санкт-Петербургте өткен халықаралық статистикалық конгрестен бастап демография ғылыми термин ретінде қолдынысқа енді.
Демография халықтың территориялық құрамын, санын, олардың әлеуметтік, экономикалық, биологиялық және географиялық факторлардың негізінде өзгеру заңдылықтар себептері мен жағдайларын зерттейді. Демографияда жиынтық бірлігі - адам, ол көптеген белгілерге ие - жыныс, жас, отбасылық жағдайы, білім деңгейі, айналысатын жұмыс түрі, ұлты, олардың басым бөлігі өмір сүру барысында өзгеріп отыратыны мәлім.
Демографияда статистикалық әдістердің ерекше зор рөл атқарады, оған себеп ретінде кейбір ғалымдар демография мен демографиялық статистиканы бір - бірімен ұқсас ғылымдар деп есептеуінде. Алайда, демография ұғымының мазмұны анағұрлым кең, оның өзіне тән дербес міндеттері бар, ол халықтың дамуы, өсуі саласындағы байланыстылықты, заңдылықты қарастырады.
Демографиялық статистика, халық статистикасы белгілі бір ел, территория халқының санын, құрамын, орналасуын және қозғалысын немесе оның жекеленген тобын сипаттайтын деректерді жинауға, өңдеуге, баяндауға және талдауға қолданылатын әдістердің бірі. Демографиялық статистика халықтың тууын, өлуін, некеге отыруын, бір жерден екінші жерге қоныс аударуының сандық нәтижесін айқындайтын сала, халықтың саны, оның құрамы мен орналасуы жөніндегі ең дәл және егжей тегжейлі деректерді халық санағы бермек, санақ аралығында халықтың саны, оның таптық және жастық, жыныстық құрамы арнайы есептеулер арқылы анықталады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы 1949 жылдан бері ағылшын және француз тілдерінде Демографиялық жылнама деп аталатын халықаралық анықтамалық басылымды тұрақты түрде шығаруда, онда БҰҰ - на мүше елдердегі демографиялық ахуалы туралы ақпараттар жариялануда, сондай - ақ әлем халқының саны мен оның негізгі орналасу аймақтары жөнінде қорытындылар жасалады. Демек, демографиялық құбылыстарды есепке алудың және талдаудың әдістемелік нұсқаулары беріліп тұрады., жылнаманың әрбір кезекті саны белгілі бір демографиялық тақырыпқа арналған, айталық, табиғи өсім, халықтың орналасу географиясы, ұлттық құрамы, халық санақтары, неке мәселелері, көші - қон т.с.с.
Қазақстанның демографиялық көрсеткіштері жөніндегі материалдар жылнаманың ТМД немесе Орталық Азия елдеріне арналған беттерінде жариялануда. Қазақстандағы демографиялық процесті тарихи әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер қатарына Ә.Бөкейхановтың, М.Шоқайдың, М.Тынышпаевтың деректерін атауға болады. Ә.Бөкейханов 1897 жылдан басталған ауылшаруашылығы санағына қатысып, Ф.Щербин бастаған экспедиция құрамында жұмыс істеп, сондай - ақ , КСРО ҒА антропологиялық экспедициясына қатысып, Маңғыстау, Үстірт өңірінде зерттеулер жүргізіп, сол жердегі жергілікті ру - тайпалардың санын анықтауға күш салған. М.Тынышпаев өзінің "Материалы к истории киргиз кайсацкого народа" атты еңбегінде 1917 жылғы Қазақстан және Орта Азия елдеріндегі халық санын көрсетеп, 1924 ж . "Сана " журналының №2-3 сандарында статистикалық деректер жариялайды.
Демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру тәсілдері -- демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірі. Демографиялық коэффициенттер халық қозғалысындағы өзгерістердің жалпы немесе орташа көрсеткішін анықтайтын өлшем, тұрғындар адамдардан құралса, демографиялық көріністер адамдарға қатысты фактілерден тұратыны мәлім. Осы орайда, демографиялық бақылаулардың барлығы халықтың жалпы санына байланысты демекпіз. Демографиялық коэффициенттер математикалық зерттеу әдістері арқылы шешіледі, қысқаша демографиялық коэффиценттердің компоненттерін атап өтетін болсақ, оларға айтылық, жыныстық коэффицент көрсеткіші; өмір сүрудің орта жасын анықтау коэффиценті; балалар арасындағы өлім көрсеткіші; туу көрсеткіші және коэффиценті; туылғандар саны; туудың суммарлы коэффиценті; миграция сальдосы; эмиграциияның жылдық орташа коэффиценті; иммиграциның жылдық орташа коэффиценті; көші қон қарқындылығының жалпы коэффиценті жатады.
Өсіп-өну, өлім - жітім, некелесу, ажырасу процестері, болашақта халықтың ұдайы өндірісінің негізін құрайтын бөліктері, яғни демографиялық процестер деп аталады.
Осы ретте демографиялық жағдай дегеніміз - белгілі бір территорияда болып жатқан демографиялық процестің күрделі сандық сипаттамасы және сапалық бағасы, айталық, олардың үрдістері, белгілі бір кезеңдегі нәтижелері мен салдары болмақ. Демографиялық жағдай терминін әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі факторы ретінде қоғам мен халықтың кешенді көрінісі ретінде де сипаттауға болады, бұл мәселенің практикалық жағы қазіргі демографиялық жағдайда әртүрлі жағымсыз салдарды жоюдың мүмкін жолдарын анықтауда деуге болады. Демографиялық жағдайды барабар сипаттау үшін бірнеше шарттарды ескерген жөн, осы ретте демографиялық процестердің динамикасы талданатын уақыт кезеңін таңдау өте маңызды, бұл қысқа уақыт аралығыныда кездейсоқ жылдық ауытқулармен бұрмалануы мүмкін негізгі тенденцияларды ашу үшін жеткілікті ұзақ болуы керек. Сонымен қатар, қоғам мен мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық ауысулардан туындаған демографиялық процестің күрт ауытқу кезеңдерін ескерген жөн. Демографиялық жағдайдың сипаттамасы демографиялық процестерді сандық сипаттаумен және сапалы бағалаумен шектелмейді, десек те демографиялық саясаттың тақырыбы болып табылатын мақсатқа сәйкес жағдайды қажетті бағытта өзгерту белгілі бір проблемаларды тудырған факторларды және оларды басқаруды түсінуді талап етеді. Осы факторларды ескере отырып, оларды екі топқа бөлуге болады, айталық, біріншісі, эндогендік факторлар деп аталатындар халықтың өзіне тән сипаттамасымен ұсынылған, оның жынысы-жас құрылымы және көбею параметрлері. Экзогендік факторлар деп аталатын екінші топ сыртқы, негізінен әлеуметтік-экономикалық әсерлермен ұсынылған. Әр түрлі демографиялық факторлар қоғам дамуының маңызды алғышарттары болып табылады. Олар сонымен қатар әр түрлі әлеуметтік топтар арасындағы түрлі әлеуметтік байланыстарды тасымалдаушылар қызметін атқаратынын да атап өткен жөн. Олар халықтың көбею процесін, оның ерекшеліктері мен тенденцияларын талдауға мүмкіндік береді, толығырақ жалпы демографияның даму факторларына тоқталатын болсақ, олар мыналар:
1. Экономикалық даму. Экономикалық дамудың алғашқы кезеңіндегі елдерде халықтың өсу қарқыны жоғары болады. Ауыл шаруашылығына негізделген қоғамдарда балалар әлеуетті табыс көзі ретінде қарастырылуда және олар кішкентай кезінен бастап үй жұмыстары мен егістік алқаптарын жинауға көмектесе алады. Осы орайда, сонымен қатар, мемлекеттік зейнетақысы жоқ қоғамдарда ата-аналар көбіне балалардың қарттықтан сақтандыру ретінде әрекет етуін қалайды да, қартайған кезде балалар ата-аналарына қарайды деп күтілеуде. Сәбилер өлім-жітімі көбінесе жоғары болатындықтан, ата-аналардың қартайған кезде оларды күтуге жеткілікті балалары болуы үшін көп балалы болғаны абзал деп қабылданады.
2. Білім. Дамыған елдерде білім әдетте 16 жасқа дейін міндетті болып табылады. Білім беру міндетті болған жағдайда, балалар экономикалық актив емес, экономикалық шығын ретінде қарастырылу тенденциясы байқалады, айталық, Америка Құрама Штаттарында баланың колледжді бітірген кезде шамамен $ 230,000 болуы мүмкін деп есептеледі. Осылайша, балаларды тәрбиелеуге кететін шығындар отбасы санын азайтуға түрткі болатынын аңғаруға болады.
3. Балалардың сапасы. 1973 жылы Гари Беккер Х.Грегг Льюиспен бірге ата-аналар шығын мен табыс көлемін талдау негізінде балалар санын жоспарлайды деген мақаласын жарыққа шығарды. Білімге деген жоғары қайтарымы бар дамыған елдерде ата-аналар балаларына стандартты білім ғана емес, басқаларға қарағанда салыстырмалы түрде жақсы білім беру үшін аз балалы болуға және олардың біліміне көп қаражат жұмсауға ынталандыруда. Балаларға өмірді жақсы бастау үшін кішігірім отбасылар қажет және Беккер жалпы жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің өсуі шағын отбасыларға тән екенін атап өтті.
4. Әлеуметтік төлемдер Мемлекеттік зейнетақы. Мемлекеттік зейнетақы жүйесі ерлі-зайыптыларға қарттық кезінде тиімді зейнетақымен қамсыздандыру үшін балалы болуды талап етпейді. Дамушы елдердегі отбасылардың мөлшері үлкен, өйткені балалар оларды қартайған кезде оларға күтім жасау үшін сақтандыру ретінде қарастырылуда және қазіргі қоғамдарға бұл қажет емес, нәтижесінде құнарлылық төмендейтінін байқауға болады.
5. Отбасын жоспарлаудың қол жетімділігі. Контрацепцияның қол жетімділігі әйелдерге отбасының санын өз деңгейлеріне жақындатуға мүмкіндік береді деп болмадалады, осы ретте дамушы елдерде контрацепцияның қол жетімділігі шектеулі және бұл жоспарланбаған жүктілікке және халықтың тез өсуіне әкелуі мүмкін. 2015 жылы Африкадағы әйелдердің тек 33% -ы контрацепцияға қол жетімділігі мәлім.
6. Әйелдердің еңбек нарығына қатысуы. Дамушы елдерде әйелдердің білім деңгейі мен әлеуметтік мобильділігі көбінесе төмен, атап айтсақ, әйелдер жоғары білімді қоғамдарда отбасына емес, жұмысқа басымдық беруге үлкен ұмтылыс бар. Ал дамыған әлемде әйелдер көбінесе кәсіпті таңдайды және балалы болуды кейінге қалдырады, бұған негізгі себеп олар жұмыс істеуге және мансабына назар аударуды қалайды.
7. Өлім коэффициенті - медициналық көмек деңгейі. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында медициналық терапия тез жетілдіріліп, көптеген өлімге әкелетін аурулармен күресуге көмектесті. Өлім көрсеткіштері төмендеп, өмір сүру ұзақтығы өсті.
8. Иммиграция деңгейлері. Кейбір елдерде халықтың көбеюінің негізгі қозғаушысы таза көші-қон болып табылады. Ұлыбританияда 2000 - 2013 жылдар аралығында халықтың таза өсуінің шамамен 50% таза халықаралық көші-қонға байланысты, айталық, Жапония сияқты елдерде, иммиграциялық заңдары өте қатаң, популяциясы тоқырауда екеніне назар аударған жөн.
9. Тарихи факторлар соғыс.
Мемлекеттің барлық қызмет салаларындағы жетістігі көбінесе оның халқының жағдайына байланысты. Бұл ой А. Смит, Ж. Ж. Руссо, Ш. Монтескье, М. Ломоносов, Д. И. Менделеев және т. б. сияқты көптеген көрнекті ойшылдардың еңбектерінде расталған.
Шын мәнінде, халық санының көбеюінің оң динамикасы елдің жеткілікті өміршеңдігін, әлеуметтік жақсару деңгейін және халықтың болашаққа деген сенімін айғақтайтыны баршамызға мәлім. Демографиялық процестер ішкі және сыртқы саясатта да үлкен рөлге ие, осы орайда, демографиялық мәселелер кез келген елдің экономикалық өсуіне кедергі келтіруі, оның әлеуметтік-экономикалық жағдайын нашарлатуы мүмкін. Демографиялық процестерді мемлекеттік реттеу қажеттілігін демографиялық ахуал мен халықтың өсу қарқынына қарамастан әлемнің барлық дерлік елдері мойындауда екені мәлім. Мемлекет тарапынан демографиялық процестерді реттеу демографиялық саясатты жүргізу арқылы жүзеге асырылмақ.
1.2. Аймақтық демографиялық саясат мемлекеттік қызмет саласы ретінде
Демографиялық саясат - өкіметтер тікелей немесе жанама түрде демографиялық өзгерістерге ықпал ету үшін қолданатын, саналы түрде жасалған бағдарлама. Негізінен, бұл механизмдер - қалыптасқан демографиялық үрдістерді ұлттық мүдде және әл-ауқат жолында өзгертуге немесе жетілдіруге бағытталған әкімшілік бағдарламалар мен басқа да өкіметтік іс-қимылдар деуге болады. Демограф Джон Мэй демографиялық саясаттың мақсаты - адамдардың сұраныстары мен қажеттіліктері үшін халық санын және құрылымын реттеу жолымен мәселелерді мүмкіндігінше жұмсарту деп пайымдаған. Демографиялық саясат әдетте нақты мақсаттарға жету үшін өкіметтерге немесе кейде үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) арналған стратегия түрінде көрініс береді. Процедуралар мен бағдарламалар саяси мақсаттарды іске асыру үшін іске қосылады. Бұл саясат көбіне халық санын арттыруға немесе кемітуге бағытталады. Саясат жалпы игілік үшін демографиялық өзгерістер мен басқа әлеуметтік, экономикалық, саяси мүдделер арасындағы теңгерімсіздікті жою мақсатында жасалады.
Демографиялық саясат - ол ел халқына қатысты саясат. Мемлекеттің демографиялық саясатының тарихи мақсаты - демографиялық ең жақсы жағдайлардың жиынтығына қол жеткізуді көздейді. Ағылшын - испантілді ғылыми әдебиеттерде, халықаралық құжаттарда, БҰҰ ұсыныстары мен талдамалық баяндамаларында, негізінен, халық саясаты деген термин пайдаланылуда, демографиялық саясаттың нысандарына тұтас елдің немесе жекелеген өңірлердің халықтарын, әлеуметтік - демографиялық топтарды, жұртшылық шоғырын, белгілі бір тұрпаттағы немесе өміршеңдік кезеңі сатыларының отбасыларын енгізуге болады. Демографиялық саясаттың мақсаттары мен міндеттері, атап айтсақ, үкіметтер дің және басқа да атқарушы органдардың саяси бағдарламалары мен мағлұмдамаларында, көрсеткіш және нұсқаулық жоспарларында, саясаттың жаңа іс - шараларын енгізуді, жұмыс атқарып жатқандарын дамытуды айқындайтын заң шығарушылық және өзгедей құқықтық актілерде, қаулыларда тұжырымдалады.
Демографиялық саясаттың негізгі бағыттары төмендегілерді қамтиды:
балалары бар отбасыларына мемлекеттік көмек беру;
отбасылық міндеттерімен қоса, белсенді кәсіби қызметті бірге орындауға жағдай туғызу;
ауру - сырқау мен өлім - жітімді азайту;
өмір сүру ұзақтығын ұлғайту;
халықтың сапалы қасиеттерін жақсарту;
көші - қон үдерістерін реттеу;
халықтың қалаларға шоғырлануы мен орналасуы және басқалары .
Бұл бағыттар әлеуметтік саясаттың, айталық, жұмыспен қамту, кірістерді реттеу, білім беру, денсаулық сақтау, кәсіби шеберлікке даярлау, тұрғын үй құрылысы, көрсетілетін қызметтер саласын дамыту, мүгедектерді, егде және еңбекке жарамсыз адамдарды әлеуметтік қамсыздандыру секілді маңызды салаларымен үйлестіріліп, келісілуге тиіс.
Демографиялық саясаттың мақсаттары, әдетте халықтың ұдайы өндірісінің қалаулы режимін қалыптастыруға, халықтың саны мен құрылымы серпіні саласындағы үрдістерді сақтауға немесе өзгертуге келіп саяды демекпіз. Демографиялық саясаттың түбегейлі ерекшелігі демографиялық үрдістер серпініне тікелей емес, демографиялық іс - әрекеттер, неке, отбасы, балалардың дүниеге келуі, мамандық таңдау, жұмыспен қамту, тұрғылықты мекен - жай салаларында шешім қабылдау арқылы ықпал етуден көрінбек. Демографиялық саясат шаралары демографиялық қажеттіліктердің қалыптасуына да, оларды іске асыру үшін жағдайлар туғызуға да әсер етеді.
Демографиялық саясаттың іс - шаралары:
экономикалық шаралар - ол ақылы демалыстар, бала туған кезде берілетін әртүрлі жәрдемақылар;
әкімшілік - құқықтық шаралар некеге тұру жасын, ажырасу сияқты, түсік жасату және екіқабат болудан сақтану құралдарына көзқарасты, неке бұзылған жағдайда ана мен балалардың мүліктік жағдайын, жұмыс істейтін әйелдердің еңбек режимін реттейтін заңнама актілері;
тәрбие және насихат шаралары- қоғамдық пікір, демографиялық мінез - құлық нормалары мен стандарттарын қалыптастыру; діни нормаларға, дәстүрлер мен салт - ғұрыптарға көзқарасты айқындау; отбасын жоспарлау саясаты; жастардың жыныстық білімдері, жыныстық қатынастар мәселелері бойынша ашықтық екенін айтуға болады.
Демографиялық саясаттың іс шаралары ынталандырушылық немесе шектеушілік сипатта болуы ықтимал, осы орайда, ынталандыру мен шектеудің міндеті - мінез-құлықтары үлкен дәрежеде қоғамдық қажеттіліктерге, саясаттың мағлұмдалатын мақсаттарына сай келетін адамдарға артықшылықтар беріп немесе іс - әрекеттері саясаттың саясаттың мақсатына қайшы келетіндерге тосқауыл қоя отырып, мінез - құлықты өзгерту деуге болады. Демографиялық саясаттың ең маңызды бөлігі ол ынталандыру мен шектеудің арасында жатқан іс шаралар оларды әлеуметтік кепілдіктер деп атауға да болады.
Демографиялық фактор әлемдегі халқы ең аз елдердің бірі Қазақстанның мемлекеттік дамуында барған сайын маңызды рөл атқара түспек, осы ретте мемлекеттің аумағы елеулі үлкен болғанмен, халқының саны аз, демек, қоғамның әлеуметтік жай - күйі тікелей адамның демографиялық мінез - құлқына әсер етпек. Қазақстандық отбасыларының көпшілігі нарыққа қарқынды ену кезеңінде психологиялық жайсыздық сезінгені де мәлім, десек те адамдардың демографиялық мүдделері мен қажеттіліктерінің барша жүйесі енді жаңа құндылықтарда, жеке адамның барған сайын өз мүмкіндіктерін іске асыруына, бәсекеге қабілетін сақтауына бағдарланып, балалардың санынан гөрі, олардың өмірінің сапасын көбірек ойлауды қажет ететін нарықтық экономика психологиясына құрылуға тиіс демекпіз.
Демографиялық саясат Қазақстанның мемлекеттік саясатының құрамдас бөлігі. Қазақстан - 2030 Стратегиясында күшті демографиялық саясат ұлттық қауіпсіздіктің жетекші, басымдыққа ие мінддеттерінің қатарына екені айқындалған, осы орайда Қазақстан - 2030 Стратегиясын іс жүзіне асыру барысында Қазақстан Республикасы демографиялық дамуының 2001-2005 және 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданғаны мәлім. Аталған бағдарламалық құжатта стратегиялық тұрғыдан республикамыздың демография саласындағы мемлекеттік саясаты ел халқының табиғи және механикалық қозғалысындағы негізгі - туу, өлім - жітім және көші - қон үдерістерін репродукциялық, яғни бала туу үшін денсаулықты жақсарту, өлім - жітімді азайту және көші қонды ретке келтіру бойынша іс шаралар қабылдау жолымен реттеуге бағытталған.
Мемлекеттік демографиялық саясатты іске асырудың негізгі бағыттары:
Экономиканың барлық секторлары мен әлеуметтік теңгерімді өркендеуін, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын қамтамасыз ету есебінен халықтың өмір сүру деңгейін, жұртшылықтың жұмыспен қамтылуын көтеру.
Халық санының артуы серпінімен салыстырғанда, елдің алға озып отырған экономикалық өсуі негізінде, жұртшылықтың тіршілік қарекеті жағдайларының елеулі жақсаруын қамтамасыз ету.
Ел халқы денсаулығының деңгейін салауатты өмір салты, адамның тіршілік қарекетінің, еңбегі мен демалысының барлық элементтерін сауықтыру негізінде көтеру.
Халыққа медициналық қызметтер көрсетілуін жақсарту және халықтың санитарлық - гигиеналық сауаттылығын көтеру бойынша іс шаралар қабылдау, экологиялық таза өңірлерде мемлекеттік экологиялық бағдарламаларды жүзеге асыру.
Еңбек етуге қабілетті жастағы адамдардың жазатайым оқиғалардан, уланудан, өндірісте жарақат алудан болатын өлім жітімін азайту.
Туберкулёз, қант диабеті және басқа да әлеуметтік маңызды аурулармен, сондай-ақ айналасындағыларға қауіп төндіретін аурулармен ауыру жағдайларын азайту.
Өмір сүрудің орташа ұзақтығын арттыру, денсаулық сақтауды дамыту деңгейін көтеру және әлеуметтік көмек желісін кеңейту есебінен, әйелдермен салыстырғанда, ер адамдар өмірінің ұзақтығындағы айырмашылықты қысқарту.
Көпбалалы отбасылары және жалғызбасты аналар үшін бала туу кезінде материалдық жәрдемақылар тізбесі мен көлемін кеңейту жолымен, материалдық ынталандыру жүйесін құру арқылы бала туу деңгейін көтеру. Бала туу үшін денсаулықты, қауіпсіз ана болуды, адамгершілік жыныстық және мәдени - этикалық тәрбие беруді қорғау және отбасылық өмірге дайындау, халықтың қазіргі заманғы озық контрацепция құралдары әдістеріне қажеттіліктерін қамтамасыз ету.
Ана мен баланың денсаулығын қорғауды денсаулық сақтау саласындағы басты бағыттардың бірі деп тану; бала туу кезінде аналардың қайтыс болуын, екіқабат кезінде және бала туғаннан кейін ананың ауруларының асқынуын қысқарту; әйелдердің бедеулігін болдырмау және емдеу; түсік жасатуды болдырмау және түсіктердің зардаптарын жою.
Адамның иммундық тапшылық вирусымен немесе Жұқтырылған иммундық тапшылық синдромымен ( жиTC ) немесе жыныстық жолмен берілетін аурулармен ауыруынан сақтандыру бойынша іс - шараларды іске асыру.
Мемлекеттік демографиялық саясат халықтың әл - ауқаты мәселелерімен тығыз байланыста жүреді, осы ретте демографиялық даму мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық өмірінің аса маңызды қырларының бірі ретінде танылады, өйткені ол елдің қорғаныс қабілеті мен оның егемендігін қамтамасыз етуге және ел экономикасының ары қарай өркендеуі әлеуетін құруға мүмкіндік береді.
Қазақстан - 2030 Стратегиясында мемлекет басшысы біздің басты активтеріміздің қатарында жұртшылық сапасын - адам ресурсын аталған, осы орайда, сонымен бірге сол кездегі дамуымыздың теріс, осал жақтарын да көрсете отырып, Елбасы жұртшылық арасындағы өсудің азаюы үдерістеріне назар аударған және ұзақмерзімдік басымдықтардың ішінде демографиялық міндеттер белгіленген.
Бірінші басым міндет Ұлттық қауіпсіздік: Ұлттық қауіпсіздіктің жетекші басымдықтарының қатарында күшті демографиялық және көші - қон саясаты алға ілгерілетiлуге тиіс. Егер біздің мемлекеттік органдарымыз бұрынғыша оған бейжай қарайтын болса, онда біз ХХІ ғасырдың табалдырығында тұрып, Ресейден кейін демографиялық тоқырау, яғни бала туу саны енді сыртқы көші - қон үдерістерінің кесірінен емес, табиғи түрде де азаятын жағдайға жететініміз белгілі, демек, ана мен баланың денсаулығын қорғау мемлекетіміздің, денсаулық сақтау органдарының, жұртшылықтың басты назарында тұруға тиіс.
Екінші басты міндет Саясатішілік тұрақтылық және қоғамның топтастырылуында қала мен ауыл мәселелері қарстырылмақ, ауылда жұмыс күшінің орасан көп мөлшерде босауы, ауыл тұрғындарының қалаға қоныс аударуы және жұртшылықтың қалаларға шоғырлануы үдерістерінің орын алуына назар аударылмақ, ауыл бүгінгі таңда барлық негізгі әлеуметтік мәселелердің шоғырына айналуда, оған қоса, бұл жерде жоғары демографиялық әлеует те жатыр.
Үшінші басты міндет Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім алуы және әл - ауқаты бойынша халық арасында аурулардың көбеюіне, әйелдер мен балалар денсаулығының жай күйіне, ана мен баланың денсаулығын қорғауға байланысты міндеттер белгіленген: Уақыт өте келе, қазынаның кірістері артқан кезде, біз аналар мен балаларды мемлекеттік қолдау мақсатында, мемлекет үшін де, демографиялық тиімді саясат үшін де отбасыларын қолдаудың қолайлы түріндегі қаражатқа қол жеткіземіз деуге болады.
Жалпы алғанда, демографиялық саясатты іске асыру тетіктері кешенін төрт қырынан қарастыруға болады, айталық, доктриналық, нормативтік - құқықтық, институттандырушылық және ресурстық.
Қазақстанда доктриналық сипаттағы төмендегідей құжаттар іске асырылды демекпіз, айталық,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік демографиялық саясаты тұжырымдамасы;
Демографиялық дамудың 2001-2005 жылдарға және 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасы;
Ел халқына қатысты Халықаралық Кайр конференциясының іс қимылдарының жоспары;
Ана мен баланы қорғаудың 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламасы. Халықтың денсаулығы деп аталатын 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама.
Үкіметтің бала тууға байланысты біржолғы мемлекеттік жәрдемақы төлеу туралы Қаулысы.
Демографиялық саясатты іске асырудың басты түрі - бағдарламалық - мақсатты әдіс. Ол демографиялық мәселелерді шешуге бағытталған, атап айтсақ, мемлекеттік демографиялық бағдарламаны, басқа да республикалық мақсаттағы бағдарламаларды, аумақтық органдардың өңірлік бағдарламаларын жасап, іске асыруды көздейді.
Қазақстан Республикасының негізгі мақсаты - демографиялық үдерістердегі теріс беталыстарды еңсеру және халық санының өсуіне қол жеткізу үшін кешенді шешімдер әзірлеп, іске асыру болмақ. Бұл бағдарламаны іс жүзіне асыру аясында бала туа алатын денсаулықты қорғау, отбасы институтын нығайту, өлім - жітімді азайту жөніндегі бірқатар мәселелерді шешу көзделген. Осы орайда, аталған Бағдарламаны іске асыру жетістіктерінің бірі бала тууды ынталандыру бойынша бағдарлама әзірлеп, қабылдау. Сондай-ақ, мұнымен қатар жазатайым оқиғалардан, өндірісте жарақат алудан, араққа және есірткіге салынушылықтан жұртшылықтың жоғары көрсеткішке дейін жеткен өлім - жітімін азайту үшін әлі де көп істерді тындыруымыз қажет, демек, әлеуметтік саясаттың жаңа ұстанымдары - әлеуметтік кепілдіктер және жеке жауапкершілік Қазақстан - 2050 Стратегиясынан көрініс тапқан:
1.Әлеуметтік саясаттың жаңа ұстанымдары:
Ең төменгі әлеуметтік стандарт.
Атаулы әлеуметтік қолдау.
Өңірлердегі әлеуметтік теңгерімсіздіктер мәселелерін шешу.
Жұмыспен қамту және еңбек саясатын жаңарту.
Ананы қорғау. Әйелдерге қамқорлық.
Баланы қорғау.
Ұлт денсаулығы - табысты болашағымыздың негізі:
Денсаулық сақтау саласындағы басымдыққа ие негізгі міндеттер.
Балалар денсаулығын қамтамасыз етудің жаңа тәсілдері.
Медициналық білім беру жүйесін жақсарту.
Ауылда медициналық қызмет көрсетудің сапасы.
Дене шынықтыру мен спортты дамыту.
Жаһанданудың қазіргі заманғы әлеуметтік - экономикалық және саяси талаптарында балалары бар отбасыларын мемлекет тарапынан әлеуметтік қолдаудың тұжырымдамалары, институттық түрлері мен іс - шаралары және оларды заңнамалық түрде ресімдеу қайтадан қаралады. Заңнама мен іс - тәжірибе жаңа әлеуметтік - экономикалық талаптарға және мемлекеттің мүмкіндіктеріне сай болуға тиіс. Қазақстандық отбасыларының, әсіресе балалары бар отбасыларының жағдайындағы теріс беталыстардың алдын алу және азайту - мақсаты тұрақты қоғамдық дамуды қамтамасыз ету болып табылатын тиімді әлеуметтік саясаттың басты міндеттерінің бірі.
Халық саны, құрамы және орналасуы туу, өлім-жітім, көші-қон арқылы өзгеріп отырады. Бірақ бұлар кездейсоқ өзгерістер емес. Өкіметтер тууды, өлім-жітімді және көші-қонды, әсіресе көші-қонды реттейтін заңдар мен нормативтік актілер қабылдап жатады. Ол құжаттардың көбі халық санын-дағы өзгеру қарқынына тікелей әсер етсе, кейбірі жанама әсер етеді.Туу деңгейіне ықпал етуді көздейтін саясатқа келсек, оның екі түрлі әдісі бар. Біріншісі - отбасын жоспарлау мәселелері бойынша өкіметтік бағдарламалар көмегімен тууды бақылау саласында білім беру мен қызмет көрсету десек, екіншісі - әлеуметтік және экономикалық ортаны адамдар аз немесе көпбалалы болуды қалайтындай етіп өзгерту, демек, мұндай шаралар қатарында модернизация, туған бала үшін немесе баланың болмағаны үшін ақша төлеу, әйелдің жұмыс істеу мүмкіндіктерін көбейту, халықтың білімін көтеру және әке мен анаға бала бағуы үшін демалыс беру қажеттігін қамтамасыз ету. Бұл екеуі көбіне бір-бірін толықтырушы саясаттар ретінде қаралады. Өкіметтер өлім-жітімге, негізінен, халықтың денсаулығын жақсарту жолындағы талпыныстар арқылы ықпал етпек, алайда, өлім-жітімнің азаюына емес, көбеюіне апаратын басқару тәжірибелері бар (айталық, соғыс). Сонымен қатар өкіметтердің, айталық, медициналық сақтандыруға қатысты жағдайды түзеуге арналған заңдар мен бағдарламалар қабылдай алмауы да өлім-жітімнің көбеюіне әкелмек, оған қоса, өкіметтер шекарадан өтетін адам санына ықпал ететін заңдар қабылдап, саясат жүргізбек, ал кей елдерде басқа жаққа қоныс аударатындарға қатысты заңдар бар.Осы орайда, айталық, АҚШ - әлем бойынша ең көп иммигрант қабылдайтын ел, соған орай оның иммиграцияға қатысты заңдары да көп, олардың бірқатарын осы қарастыруға болады. Иммиграциялық заңында халықтың сапасы туралы айтылатын елдер де бар. Ол әсіресе иммигранттардың шыққан еліне қатысты иммиграциялық заңдарда кездеседі, ондай заңдары соңғы екі ғасырда көп ел, оның ішінде АҚШ та қабылдағанын атап өткен жөн. Шетелден қоныс аударуы мүмкін адамдардың жұмысқа жарамдылығына, білімі мен экономикалық білігіне қатысты шектеулер көп елдің иммиграциялық заңдарында әлі де кездеседі. Бүгінгі әлемде туу деңгейі орын толтыру деңгейінен төмен елдердің көбеюіне орай, бала тууды көбейту мақсатында саясат жүргізетін елдің қатары молая түспек. Әлемнің түрлі елі арасында әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтың және кедей елдерден ауқатты елдерге қоныс аударғысы келетін адамдардың көбейіп жатқанын ескерсек, қабылдаушы елдер шетелден келетін бұл мигранттар ағынын реттеу және теңгеру мақсатында саясат жүргізіп, заңдар қабылдайтын болады деп болжай аламыз. Бірақ мақсаты мен себептері қандай болмасын, демографиялық өзгерістер жүретін әлеуметтік, мәдени және экономикалық ортаны ескермесе, тікелей және жанама салдарды есепке алмаса, ол саясат ешқашан мақсатына жетпейтінін атап өткен жөн.
2 Солтүстік Қазақстан аймағындағы демографиялық процесті реттеудің негізгі бағыттары: мәселелері, шешу жолдары
2.1. Солтүстік Қазақстан аймағының демографиялық жағдайының жәй-күйін талдау
Қазақстан Республикасының соңғы жылдардағы тұрақты экономикалық даму қарқыны көңілді көншіткенімен, халықтың саны мен денсаулығы, туу мөлшері, табиғи өсуі және өлім мөлшері, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерінің қамсыздандырылу деңгейі сияқты көрсеткіштері әліде өте нашар деңгейде.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет болуына орай демография ғылымына жүктелетін жауапкершілік күрт өсті. Біріншіден оның алдына дербес даму жолына түскен елдің шын мәніндегі демографиялық ахуалын анықтау қажеттігі көлденең тартылды. Еліміздегі демографиялық жағдайға халықтың ұдайы өсіп -- өнуі, ұрпақтың алмасуы, халықтың өсу қарқыны және сипаты, өсім және өлімнің деңгейі, жыныстық, жастық, жанұя құрылымы, т. б. тәрізді демографиялық процестер ықпал етпек. Олар территорияның басқа да қоғамдық процестерінің дамуымен тығыз байланысты болмақ, территорияның әлеуметтік -- экономикалық дамуында демографиялық процестер басты роль атқаратыны белгілі. Сондықтан, белгілі бір территорияның халқын экономикалық -- географиялық тұрғыда зерттегенде демографиялық көрсеткіштерді қолдануға тура келе, демек, кез-келген елдің ең құнды капиталы - оның халқы. Халықтың саны, оның құрылымы, жынысы, білімі, кәсібі, экономикалық қызметі және басқа да белгілері бойынша білім мемлекеттік тиімді шешімдер қабылдаудың алғышарты болып табылмақ және қабылданған жетістіктерге бақылау жасауда таптырмас рөл атқармақ.
Халық саны 1999 жылғы дерек бойынша -- 14 млн 953 мың 126 адам, ал қазіргі таңда Қазақстан Республикасы халқының саны 18 млн. Адамнан асты. Яғни, халық саны жөнінен ТМД бойынша Ресей, Украина, Өзбекстаннан кейінгі төртінші орынды, ал дүние жүзінде елуінші орында екені мәлім, демек соңғы он жылдықта Қазақстан халқы небәрі 2 млн 647 мың 11 адамға ғана өскен. Халық санының бұлай баяу өсуіне туудың төмендеуі, өлім-жетімнің көбеюі, қоныс аудару процесінің артуы әсер етуде демекпіз.
Қазақстандағы демографиялық ахуал республика үшiн табиғи өсімнің едәуiр төмендеуiне, өлiмнiң көбеюiне (1996 жылдан бастап оның азаю тенденциясы байқалды) және халықтың көшi-қондық кетуiнiң артуына орай қолайсыз деп бағаланды.
Қазақстан Республикасы Статистика жөнiндегi агенттiгiнiң деректерi бойынша Қазақстан Республикасы халқының саны 2000 жылдың 1 қаңтарында 14896,1 мың адамды құрады. Республикада 16426,5 мың адам тұрған 1993 жылдың басымен салыстырғанда, халықтың саны 1530,4 мың адамға немесе 9,3 пайызға кемiдi демекпіз.
1999 жылы туудың ХХ ғасырдың соңғы онжылдығындағы ең төменгi коэффициентi байқалды, туу, яғ.и табиғи өсім 1000 адамға 14,0-ден келдi, бұл республикада туудың ең биiк шыңы белгiленген 1987 жылғы деңгейдiң 54,5 пайызын құраған.
1999 жылы халықтың табиғи өсуiнiң коэффициентi төмендедi және 1000 адамға 4,3 болып ең төменгi шегiне жеттi.
1999 жылы өлiмнiң азаюына қарамастан, оның деңгейi жоғары күйiнде қалды, ал өлiм коэффициентi 1990 жылғы деңгейден 22,8 пайызға жоғары, 1000 адамға 9,7 болды.
Халық өмiрiнiң орташа ұзақтығы қысқарып, оның деңгейi 1998 жылы 64,4 жасты, ал ер адамдарда небары 59 жасты құрады.
Солтүстiк Қазақстан облысында халықтың табиғи азаюы басталып, осының әсерінен ел бойынша тұтас алғанда халықтың құлдырап азаюы орын алғанын атап өткен жөн.
2011 жылдың 1 қаңтарына еліміздегі халық саны ағымдағы деректер бойынша 16,4 млн. адамды құрады. 2010 жылдың 1 қаңтарымен салыстырғанда ол 1,5%-ға өсті, халық санының ең жоғары өсімі Оңтүстік Қазақстан облысында (52686 адамға), Астана (47737) және Алматы (35457 адамға) қалаларында, ал оның азаюы -- Солтүстік Қазақстан облысында (минус 3605 адамға) байқалды. Республиканың Маңғыстау, Алматы, Ақтөбе және Атырау облыстарында Астана және Алматы қалаларында халық саны көші-қон және табиғи өсім есебінен, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Қарағанды, Батыс Қазақстан және Павлодар облыстарында -- тек табиғи өсім есебінен көбейген, ал солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, және Шығыс Қазақстан облыстарында халық саны осы өңірлердегі көші-қон кемуінің орнын толтыра алмаған төмен табиғи өсім салдарынан азайған деп айтуға болады, 2010 жылғы қаңтар-желтоқсанда 188,4 мың ұлдар және 177,8 қыздар дүниеге келген немесе 100 қызға 106 ұлдан келді, ал 2009 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда ұлдар 1,8%, қыздар -- 2,4% артық туған.
Аталған кезең ішінде 80,7 мың еркек және 65,2 мың әйел өлген, немесе 1000 әйелге 1238 еркек келеді. 2009 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда еркек 1,8%, әйел -- 1,3% артық өлген. Халық өлімінің негізгі себептері ретінде айтарлықтай үлес салмақты қан айналымы жүйесі аурулары алады, олардың үлесіне барлық тіркелген өлім оқиғаларының 45,1%-ы (46,5%) тиесілі демекпіз. Жазатайым оқиғалардан, улану мен жарақаттанудан өлгендер саны 17,8 мың (17,5 мың), олардын ішінде өлтіруден 1,5 мың (1,6 мың), өзін-өзі өлтіруден тиісінше 3,6 мың (3,9 мың) және жол-көлік оқиғаларынан өлгендер 3,4 мың (3,3 мың) адамды құрады. 2012 жылы Республикада 1 жасқа дейінгі 6056 (6594) бала өлімі тіркелген, олардын ішінде қайтыс болған ұлдардың саны 3483 (3757) және қыздар -- 2573 (2837), демек, нәресте өлімінің коэффициенті 1000 туғанға 16,6 (18,4) өлімді құрады. Нәрестелер өлімінің негізгі себебі перинаталдық кезеңде пайда болатын жағдайлар, 2010 жылдың қаңтар-желтоқсанда 3603 (4028) нәресте өлген немесе барлық нәрестелер өлімінің 59,5% (61,1%).
Жалпы абсолюттік өсім дегеніміз -- берілген деңгей біріншісімен (базисті өсім) немесе алдыңғы деңгеймен салыстырғанда қанша бірлікке өзгергенін көрсетеді, яғни соңғы жылғы халық санымен өткен жылғы халық санының айырымына тең. Демек, негізінен халықтың өсу қарқындылығын салыстырмалы өсімнен байқауға болады (кесте 2). 2012 жылғы 1 ақпанда еліміздегі халық саны ағымдағы деректер бойынша 16698,1 мың адамды құрады, соның ішінде қалада -- 9128,3 мың (54,7%), ауылда -- 7569,8 мың адам (45,3%). Осы орайда, жылдың басымен салыстырғанда жалпы ел бойынша халық саны 23,2 мың адамға немесе 0,1%-ға көбейді десек, 2012 жылғы қаңтарда республика халқының табиғи өсімі 21,6 мың адамды құрады (2011ж. қаңтар -- 19,5 мың адам). Табиғи өсімнің жалпы коэффициенті 1000 халыққа 15,5 (14,2) адамды құрап, қаңтар айында ер адамдар саны 11,4 мыңға өсіп, 8054,0 (48,2%) мың адамды құрады, әйелдер саны тиісінше 11,8 мыңға өсіп, 8644,1 (51,8) мың адамды құрады, ал әр мың әйелге 932 ер адамнан келетінін де атап өткен жөн. 2009-2018 жж. Қазақстандағы халықтың өсімі тұрақты, демек, бұл 220-255 мың адамды немесе жылына 1,3-1,5% құрайды.
Еліміздің бүгінгі халқы 19 053 541 адамды құрайды. Халық саны бойынша 64 орында, яғни әлем халқының 0,24% ғана құраймыз. Өмір сүру ұзақтығы 68,5 (63,2 - ерлер, 74,1 - әйелдер) жас болып тіркелген екен.
1991-2019 жылдардағы Қазақстан Республикасы халқының динамикасы
Егер қазіргі қолайсыз демографиялық жағдай өзгермесе, онда болашақта Қазақстан өзінің егемендігіне, елдің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуына, аумақтық тұтастығына қауіп төндіруі мүмкін деп пайымдауға болады.
Біріншіден, Қазақстан халқы тығыз көршілерінің демографиялық қысымына ұшырауы ықтимал, кең аумақты алып жатқан Қазақстанда халықтың тығыздығы өте төмен - бір шаршыға 5,5 адам. км, бұл кейбір көрші мемлекеттерге қарағанда ондаған, тіпті жүздеген есе төмен.
Екіншіден, республиканың ұлттық қауіпсіздігі үшін жағымсыз фактор- елдің қарулы күштері қатарына шақырылатын денсаулығы жеткілікті жастардың болмай қалу қаупі.
Үшіншіден, халықтың азаюы елдің экономикалық дамуына кері әсер етпек. Мысалы, елді дамытудың 2030 жылға дейінгі Стратегиясының мақсаттарына жету үшін 25 миллион адамның белсенді қатысуы қажет, бұл проблема ұлттық қауіпсіздіктің басым мәселесі мәртебесіне толықтай лайық, бұл демографиялық және көші-қон саясаты саласындағы түбегейлі қадамдарды қажет етеді.
Бірінші тарауда аталған демографиялық саясаттың барлық мақсат міндеттері қаншалықты тиімді әрі жеткілікті деңгейде орындалғанын зерттеу үшін Солтүстік Қазақстан облысына толығырақ тоқталған жөн. Тәуелсіздік алғанға дейінгі көрсеткіштермен егемен ел болғаннан кейінгі халық санағын, оған әсер еткен факторларды, қолданылған саясат пен реформаларды зерттей отыра, жалпы елдегі халықтың өсу динамикасына анализ жасауды көздедік.
Солтүстік Қазақстан облысы -- республиканың солтүстік қақпасы, облыс 1936 жылдың 29 шілдесінде құрылды, бүгінгі шекарасы 1999 жылдың 8 сәуірінде бекітілген, облыстың ауданы 97, 99 мың шаршы км. тең және республика аумағының 3, 6% құрайды. Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы - Петропавл қаласы, 1752 жылы негізі қаланды. Облыста 13 әкімшілік аудан бар; 5 қала
Петропавл, Булаев, Мамлют, Тайынша, Сергеев; 4 қала типтес кенттер - Смирново, Талшық, Еңбек, Кішкенекөлді атап өтуге болады. Облыс аумағы Қазақстанның Қостанай және Ақмола облыстарымен және Ресей Федерациясының Қорған, Түмен, Омбы облыстарымен шекараласады.
Солтүстік Қазақстан облысы халқының санына келетін болсақ, еліміздегі барлық облыстардың ішіндегі халқы ең аз аймақ десек те болады, оны арнайы халық санағы тіркеліп отыратын мемлекеттік сайттағы деректерден оқып білсек болады.
Қазақстан аймақтарындағы қала және ауыл тұрғындарының таралуы (2019 жылдың басында)
Бұл жерде 2019 жылғы көрсеткіш бойынша еліміздегі адам ең аз қоныстанған мекен Солтүстік Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Рамазанова Шнарай
Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты (СҚО мысалында)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
білім беру бағдарламасы 5В0200- САЯСАТТАНУ
НҰР-СҰЛТАН, 2021
Л.Н ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика және саясаттану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Журналистика және саясаттану
кафедрасының меңгерушісі
с. ғ. к.
________________
__________ 2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты (СҚО мысалында)
білім беру бағдарламасы 5В020200- САЯСАТТАНУ
Орындаған: Ш.Т. Рамазанова
Ғылыми жетекші: Б.А. Габдулина
Нұр- Сұлтан, 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Демографиялық саясатты зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі
Демографиялық жағдай: түсінігі, шарттары, даму факторлары
Аймақтық демографиялық саясат мемлекеттік қызмет саласы ретінде
Солтүстік Қазақстан аймағындағы демографиялық процесті реттеудің негізгі бағыттары: мәселелері, шешу жолдары
2.1. Солтүстік Қазақстан аймағының демографиялық жағдайының жәй-күйін талдау
2.2. Солтүстік Қазақстан аймағындағы демографиялық процестің ерекшелігі, мәселелері, реттеу механизмдері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
КІРІСПЕ СӨЗ ҚАЙДА??? БІРДЕН ӨЗЕКТІЛІК ПЕ???
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - мемлекет жүргізетін жалпы саясаттың қажетті және маңызды элементі болып табылатын қазіргі демографиялық саясаттың маңыздылығымен анықталады. Еліміздің бүкіл сыртқы келбеті, демографиялық көрсеткіштің даму деңгейіне байланысты, осы орайда, мемлекеттің дамуына бағытталған демографиялық саясатты жүргізу өте маңызды.
Демографиялық саясат - әлеуметтік-экономикалық саясаттың құрамдас бөлшегі, ол мақсаты тікелей демографиялық дамуға әсер ету болған кезде жүзеге асырылмақ.
Демографиялық саясат - бұл мемлекеттік органдар мен басқа да әлеуметтік институттардың мақсатты қызметі, демек, демографиялық саясаттың объектілері - бұл тұтастай алғанда елдің халқы немесе жекелеген аймақтар, әлеуметтік-демографиялық топтар, халықтың топтары, белгілі бір типтегі немесе өмірлік цикл кезеңдеріндегі отбасылар. Осы орайда, еліміздегі демографиялық саясат халықтың өмір сүру ұзақтығын арттыруға, өлім-жітімді төмендетуге, онсыз да балалы отбасыларға мемлекеттік қолдау көрсету арқылы табиғи өсімді ынталандыруға және халықтың денсаулығын сақтауға және нығайтуға бағытталған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Солтүстік Қазақстан облысының демографиялық саясатын, оның әдістерін және іске асыру жолдарын зерттеу.
Осы орайда, сол мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
1) мемлекеттік демографиялық саясаттың теориялық негіздерін қарастыру, айталық,
2) Солтүстік Қазақстан облысындағы демографиялық процесті талдау;
3) Солтүстік Қазақстан облысында мемлекеттік демографиялық саясатты іске асырудың тиімділігін бағалау;
4) аймақтағы демографиялық саясатты жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
5) әзірленген ұсыныстардың тиімділігін болжау.
Зерттеу объектісі: Солтүстік Қазақстан облысының демографиялық саясаты.
Зерттеу пәні: Демографиялық саясатты іске асыру процесінде туындайтын әлеуметтік-экономикалық қатынастар.
Зерттеу әдістері: ақпаратты жинау және талдау, жинақталған материалдарды сұрау және өңдеу, теориялық - зерттеу проблемасы бойынша әдебиеттерді талдау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі аймақтардың демографиялық саясатын, мониторинг жүйелерін бағалау, ақпаратты жинау мен өңдеуді басқару әдістерін құру теориясы мен практикасы саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу нәтижелері болмақ.
Зерттеудің теориялық негізіне мерзімді басылымдардағы жарияланымдар, көрсетілген тақырыптық бағыттар бойынша жетекші мамандардың монографиялары қолданылды
1.Демографиялық саясатты зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі
1.1Демографиялық жағдай: түсінігі, шарттары, даму факторлары
Демография - халық туралы ғылым деген мағынаны білдіреді, ең алғаш рет демография термині 1855 ж пайда болып, ол француз ғалымы Ахиль ( Аший ) Гийярдың Адам статистика элементтері немесе салыстырмалы демография атты кітабының атауында қолданылды. 1872 жылы Санкт-Петербургте өткен халықаралық статистикалық конгрестен бастап демография ғылыми термин ретінде қолдынысқа енді.
Демография халықтың территориялық құрамын, санын, олардың әлеуметтік, экономикалық, биологиялық және географиялық факторлардың негізінде өзгеру заңдылықтар себептері мен жағдайларын зерттейді. Демографияда жиынтық бірлігі - адам, ол көптеген белгілерге ие - жыныс, жас, отбасылық жағдайы, білім деңгейі, айналысатын жұмыс түрі, ұлты, олардың басым бөлігі өмір сүру барысында өзгеріп отыратыны мәлім.
Демографияда статистикалық әдістердің ерекше зор рөл атқарады, оған себеп ретінде кейбір ғалымдар демография мен демографиялық статистиканы бір - бірімен ұқсас ғылымдар деп есептеуінде. Алайда, демография ұғымының мазмұны анағұрлым кең, оның өзіне тән дербес міндеттері бар, ол халықтың дамуы, өсуі саласындағы байланыстылықты, заңдылықты қарастырады.
Демографиялық статистика, халық статистикасы белгілі бір ел, территория халқының санын, құрамын, орналасуын және қозғалысын немесе оның жекеленген тобын сипаттайтын деректерді жинауға, өңдеуге, баяндауға және талдауға қолданылатын әдістердің бірі. Демографиялық статистика халықтың тууын, өлуін, некеге отыруын, бір жерден екінші жерге қоныс аударуының сандық нәтижесін айқындайтын сала, халықтың саны, оның құрамы мен орналасуы жөніндегі ең дәл және егжей тегжейлі деректерді халық санағы бермек, санақ аралығында халықтың саны, оның таптық және жастық, жыныстық құрамы арнайы есептеулер арқылы анықталады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы 1949 жылдан бері ағылшын және француз тілдерінде Демографиялық жылнама деп аталатын халықаралық анықтамалық басылымды тұрақты түрде шығаруда, онда БҰҰ - на мүше елдердегі демографиялық ахуалы туралы ақпараттар жариялануда, сондай - ақ әлем халқының саны мен оның негізгі орналасу аймақтары жөнінде қорытындылар жасалады. Демек, демографиялық құбылыстарды есепке алудың және талдаудың әдістемелік нұсқаулары беріліп тұрады., жылнаманың әрбір кезекті саны белгілі бір демографиялық тақырыпқа арналған, айталық, табиғи өсім, халықтың орналасу географиясы, ұлттық құрамы, халық санақтары, неке мәселелері, көші - қон т.с.с.
Қазақстанның демографиялық көрсеткіштері жөніндегі материалдар жылнаманың ТМД немесе Орталық Азия елдеріне арналған беттерінде жариялануда. Қазақстандағы демографиялық процесті тарихи әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер қатарына Ә.Бөкейхановтың, М.Шоқайдың, М.Тынышпаевтың деректерін атауға болады. Ә.Бөкейханов 1897 жылдан басталған ауылшаруашылығы санағына қатысып, Ф.Щербин бастаған экспедиция құрамында жұмыс істеп, сондай - ақ , КСРО ҒА антропологиялық экспедициясына қатысып, Маңғыстау, Үстірт өңірінде зерттеулер жүргізіп, сол жердегі жергілікті ру - тайпалардың санын анықтауға күш салған. М.Тынышпаев өзінің "Материалы к истории киргиз кайсацкого народа" атты еңбегінде 1917 жылғы Қазақстан және Орта Азия елдеріндегі халық санын көрсетеп, 1924 ж . "Сана " журналының №2-3 сандарында статистикалық деректер жариялайды.
Демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру тәсілдері -- демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірі. Демографиялық коэффициенттер халық қозғалысындағы өзгерістердің жалпы немесе орташа көрсеткішін анықтайтын өлшем, тұрғындар адамдардан құралса, демографиялық көріністер адамдарға қатысты фактілерден тұратыны мәлім. Осы орайда, демографиялық бақылаулардың барлығы халықтың жалпы санына байланысты демекпіз. Демографиялық коэффициенттер математикалық зерттеу әдістері арқылы шешіледі, қысқаша демографиялық коэффиценттердің компоненттерін атап өтетін болсақ, оларға айтылық, жыныстық коэффицент көрсеткіші; өмір сүрудің орта жасын анықтау коэффиценті; балалар арасындағы өлім көрсеткіші; туу көрсеткіші және коэффиценті; туылғандар саны; туудың суммарлы коэффиценті; миграция сальдосы; эмиграциияның жылдық орташа коэффиценті; иммиграциның жылдық орташа коэффиценті; көші қон қарқындылығының жалпы коэффиценті жатады.
Өсіп-өну, өлім - жітім, некелесу, ажырасу процестері, болашақта халықтың ұдайы өндірісінің негізін құрайтын бөліктері, яғни демографиялық процестер деп аталады.
Осы ретте демографиялық жағдай дегеніміз - белгілі бір территорияда болып жатқан демографиялық процестің күрделі сандық сипаттамасы және сапалық бағасы, айталық, олардың үрдістері, белгілі бір кезеңдегі нәтижелері мен салдары болмақ. Демографиялық жағдай терминін әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі факторы ретінде қоғам мен халықтың кешенді көрінісі ретінде де сипаттауға болады, бұл мәселенің практикалық жағы қазіргі демографиялық жағдайда әртүрлі жағымсыз салдарды жоюдың мүмкін жолдарын анықтауда деуге болады. Демографиялық жағдайды барабар сипаттау үшін бірнеше шарттарды ескерген жөн, осы ретте демографиялық процестердің динамикасы талданатын уақыт кезеңін таңдау өте маңызды, бұл қысқа уақыт аралығыныда кездейсоқ жылдық ауытқулармен бұрмалануы мүмкін негізгі тенденцияларды ашу үшін жеткілікті ұзақ болуы керек. Сонымен қатар, қоғам мен мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық ауысулардан туындаған демографиялық процестің күрт ауытқу кезеңдерін ескерген жөн. Демографиялық жағдайдың сипаттамасы демографиялық процестерді сандық сипаттаумен және сапалы бағалаумен шектелмейді, десек те демографиялық саясаттың тақырыбы болып табылатын мақсатқа сәйкес жағдайды қажетті бағытта өзгерту белгілі бір проблемаларды тудырған факторларды және оларды басқаруды түсінуді талап етеді. Осы факторларды ескере отырып, оларды екі топқа бөлуге болады, айталық, біріншісі, эндогендік факторлар деп аталатындар халықтың өзіне тән сипаттамасымен ұсынылған, оның жынысы-жас құрылымы және көбею параметрлері. Экзогендік факторлар деп аталатын екінші топ сыртқы, негізінен әлеуметтік-экономикалық әсерлермен ұсынылған. Әр түрлі демографиялық факторлар қоғам дамуының маңызды алғышарттары болып табылады. Олар сонымен қатар әр түрлі әлеуметтік топтар арасындағы түрлі әлеуметтік байланыстарды тасымалдаушылар қызметін атқаратынын да атап өткен жөн. Олар халықтың көбею процесін, оның ерекшеліктері мен тенденцияларын талдауға мүмкіндік береді, толығырақ жалпы демографияның даму факторларына тоқталатын болсақ, олар мыналар:
1. Экономикалық даму. Экономикалық дамудың алғашқы кезеңіндегі елдерде халықтың өсу қарқыны жоғары болады. Ауыл шаруашылығына негізделген қоғамдарда балалар әлеуетті табыс көзі ретінде қарастырылуда және олар кішкентай кезінен бастап үй жұмыстары мен егістік алқаптарын жинауға көмектесе алады. Осы орайда, сонымен қатар, мемлекеттік зейнетақысы жоқ қоғамдарда ата-аналар көбіне балалардың қарттықтан сақтандыру ретінде әрекет етуін қалайды да, қартайған кезде балалар ата-аналарына қарайды деп күтілеуде. Сәбилер өлім-жітімі көбінесе жоғары болатындықтан, ата-аналардың қартайған кезде оларды күтуге жеткілікті балалары болуы үшін көп балалы болғаны абзал деп қабылданады.
2. Білім. Дамыған елдерде білім әдетте 16 жасқа дейін міндетті болып табылады. Білім беру міндетті болған жағдайда, балалар экономикалық актив емес, экономикалық шығын ретінде қарастырылу тенденциясы байқалады, айталық, Америка Құрама Штаттарында баланың колледжді бітірген кезде шамамен $ 230,000 болуы мүмкін деп есептеледі. Осылайша, балаларды тәрбиелеуге кететін шығындар отбасы санын азайтуға түрткі болатынын аңғаруға болады.
3. Балалардың сапасы. 1973 жылы Гари Беккер Х.Грегг Льюиспен бірге ата-аналар шығын мен табыс көлемін талдау негізінде балалар санын жоспарлайды деген мақаласын жарыққа шығарды. Білімге деген жоғары қайтарымы бар дамыған елдерде ата-аналар балаларына стандартты білім ғана емес, басқаларға қарағанда салыстырмалы түрде жақсы білім беру үшін аз балалы болуға және олардың біліміне көп қаражат жұмсауға ынталандыруда. Балаларға өмірді жақсы бастау үшін кішігірім отбасылар қажет және Беккер жалпы жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің өсуі шағын отбасыларға тән екенін атап өтті.
4. Әлеуметтік төлемдер Мемлекеттік зейнетақы. Мемлекеттік зейнетақы жүйесі ерлі-зайыптыларға қарттық кезінде тиімді зейнетақымен қамсыздандыру үшін балалы болуды талап етпейді. Дамушы елдердегі отбасылардың мөлшері үлкен, өйткені балалар оларды қартайған кезде оларға күтім жасау үшін сақтандыру ретінде қарастырылуда және қазіргі қоғамдарға бұл қажет емес, нәтижесінде құнарлылық төмендейтінін байқауға болады.
5. Отбасын жоспарлаудың қол жетімділігі. Контрацепцияның қол жетімділігі әйелдерге отбасының санын өз деңгейлеріне жақындатуға мүмкіндік береді деп болмадалады, осы ретте дамушы елдерде контрацепцияның қол жетімділігі шектеулі және бұл жоспарланбаған жүктілікке және халықтың тез өсуіне әкелуі мүмкін. 2015 жылы Африкадағы әйелдердің тек 33% -ы контрацепцияға қол жетімділігі мәлім.
6. Әйелдердің еңбек нарығына қатысуы. Дамушы елдерде әйелдердің білім деңгейі мен әлеуметтік мобильділігі көбінесе төмен, атап айтсақ, әйелдер жоғары білімді қоғамдарда отбасына емес, жұмысқа басымдық беруге үлкен ұмтылыс бар. Ал дамыған әлемде әйелдер көбінесе кәсіпті таңдайды және балалы болуды кейінге қалдырады, бұған негізгі себеп олар жұмыс істеуге және мансабына назар аударуды қалайды.
7. Өлім коэффициенті - медициналық көмек деңгейі. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында медициналық терапия тез жетілдіріліп, көптеген өлімге әкелетін аурулармен күресуге көмектесті. Өлім көрсеткіштері төмендеп, өмір сүру ұзақтығы өсті.
8. Иммиграция деңгейлері. Кейбір елдерде халықтың көбеюінің негізгі қозғаушысы таза көші-қон болып табылады. Ұлыбританияда 2000 - 2013 жылдар аралығында халықтың таза өсуінің шамамен 50% таза халықаралық көші-қонға байланысты, айталық, Жапония сияқты елдерде, иммиграциялық заңдары өте қатаң, популяциясы тоқырауда екеніне назар аударған жөн.
9. Тарихи факторлар соғыс.
Мемлекеттің барлық қызмет салаларындағы жетістігі көбінесе оның халқының жағдайына байланысты. Бұл ой А. Смит, Ж. Ж. Руссо, Ш. Монтескье, М. Ломоносов, Д. И. Менделеев және т. б. сияқты көптеген көрнекті ойшылдардың еңбектерінде расталған.
Шын мәнінде, халық санының көбеюінің оң динамикасы елдің жеткілікті өміршеңдігін, әлеуметтік жақсару деңгейін және халықтың болашаққа деген сенімін айғақтайтыны баршамызға мәлім. Демографиялық процестер ішкі және сыртқы саясатта да үлкен рөлге ие, осы орайда, демографиялық мәселелер кез келген елдің экономикалық өсуіне кедергі келтіруі, оның әлеуметтік-экономикалық жағдайын нашарлатуы мүмкін. Демографиялық процестерді мемлекеттік реттеу қажеттілігін демографиялық ахуал мен халықтың өсу қарқынына қарамастан әлемнің барлық дерлік елдері мойындауда екені мәлім. Мемлекет тарапынан демографиялық процестерді реттеу демографиялық саясатты жүргізу арқылы жүзеге асырылмақ.
1.2. Аймақтық демографиялық саясат мемлекеттік қызмет саласы ретінде
Демографиялық саясат - өкіметтер тікелей немесе жанама түрде демографиялық өзгерістерге ықпал ету үшін қолданатын, саналы түрде жасалған бағдарлама. Негізінен, бұл механизмдер - қалыптасқан демографиялық үрдістерді ұлттық мүдде және әл-ауқат жолында өзгертуге немесе жетілдіруге бағытталған әкімшілік бағдарламалар мен басқа да өкіметтік іс-қимылдар деуге болады. Демограф Джон Мэй демографиялық саясаттың мақсаты - адамдардың сұраныстары мен қажеттіліктері үшін халық санын және құрылымын реттеу жолымен мәселелерді мүмкіндігінше жұмсарту деп пайымдаған. Демографиялық саясат әдетте нақты мақсаттарға жету үшін өкіметтерге немесе кейде үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) арналған стратегия түрінде көрініс береді. Процедуралар мен бағдарламалар саяси мақсаттарды іске асыру үшін іске қосылады. Бұл саясат көбіне халық санын арттыруға немесе кемітуге бағытталады. Саясат жалпы игілік үшін демографиялық өзгерістер мен басқа әлеуметтік, экономикалық, саяси мүдделер арасындағы теңгерімсіздікті жою мақсатында жасалады.
Демографиялық саясат - ол ел халқына қатысты саясат. Мемлекеттің демографиялық саясатының тарихи мақсаты - демографиялық ең жақсы жағдайлардың жиынтығына қол жеткізуді көздейді. Ағылшын - испантілді ғылыми әдебиеттерде, халықаралық құжаттарда, БҰҰ ұсыныстары мен талдамалық баяндамаларында, негізінен, халық саясаты деген термин пайдаланылуда, демографиялық саясаттың нысандарына тұтас елдің немесе жекелеген өңірлердің халықтарын, әлеуметтік - демографиялық топтарды, жұртшылық шоғырын, белгілі бір тұрпаттағы немесе өміршеңдік кезеңі сатыларының отбасыларын енгізуге болады. Демографиялық саясаттың мақсаттары мен міндеттері, атап айтсақ, үкіметтер дің және басқа да атқарушы органдардың саяси бағдарламалары мен мағлұмдамаларында, көрсеткіш және нұсқаулық жоспарларында, саясаттың жаңа іс - шараларын енгізуді, жұмыс атқарып жатқандарын дамытуды айқындайтын заң шығарушылық және өзгедей құқықтық актілерде, қаулыларда тұжырымдалады.
Демографиялық саясаттың негізгі бағыттары төмендегілерді қамтиды:
балалары бар отбасыларына мемлекеттік көмек беру;
отбасылық міндеттерімен қоса, белсенді кәсіби қызметті бірге орындауға жағдай туғызу;
ауру - сырқау мен өлім - жітімді азайту;
өмір сүру ұзақтығын ұлғайту;
халықтың сапалы қасиеттерін жақсарту;
көші - қон үдерістерін реттеу;
халықтың қалаларға шоғырлануы мен орналасуы және басқалары .
Бұл бағыттар әлеуметтік саясаттың, айталық, жұмыспен қамту, кірістерді реттеу, білім беру, денсаулық сақтау, кәсіби шеберлікке даярлау, тұрғын үй құрылысы, көрсетілетін қызметтер саласын дамыту, мүгедектерді, егде және еңбекке жарамсыз адамдарды әлеуметтік қамсыздандыру секілді маңызды салаларымен үйлестіріліп, келісілуге тиіс.
Демографиялық саясаттың мақсаттары, әдетте халықтың ұдайы өндірісінің қалаулы режимін қалыптастыруға, халықтың саны мен құрылымы серпіні саласындағы үрдістерді сақтауға немесе өзгертуге келіп саяды демекпіз. Демографиялық саясаттың түбегейлі ерекшелігі демографиялық үрдістер серпініне тікелей емес, демографиялық іс - әрекеттер, неке, отбасы, балалардың дүниеге келуі, мамандық таңдау, жұмыспен қамту, тұрғылықты мекен - жай салаларында шешім қабылдау арқылы ықпал етуден көрінбек. Демографиялық саясат шаралары демографиялық қажеттіліктердің қалыптасуына да, оларды іске асыру үшін жағдайлар туғызуға да әсер етеді.
Демографиялық саясаттың іс - шаралары:
экономикалық шаралар - ол ақылы демалыстар, бала туған кезде берілетін әртүрлі жәрдемақылар;
әкімшілік - құқықтық шаралар некеге тұру жасын, ажырасу сияқты, түсік жасату және екіқабат болудан сақтану құралдарына көзқарасты, неке бұзылған жағдайда ана мен балалардың мүліктік жағдайын, жұмыс істейтін әйелдердің еңбек режимін реттейтін заңнама актілері;
тәрбие және насихат шаралары- қоғамдық пікір, демографиялық мінез - құлық нормалары мен стандарттарын қалыптастыру; діни нормаларға, дәстүрлер мен салт - ғұрыптарға көзқарасты айқындау; отбасын жоспарлау саясаты; жастардың жыныстық білімдері, жыныстық қатынастар мәселелері бойынша ашықтық екенін айтуға болады.
Демографиялық саясаттың іс шаралары ынталандырушылық немесе шектеушілік сипатта болуы ықтимал, осы орайда, ынталандыру мен шектеудің міндеті - мінез-құлықтары үлкен дәрежеде қоғамдық қажеттіліктерге, саясаттың мағлұмдалатын мақсаттарына сай келетін адамдарға артықшылықтар беріп немесе іс - әрекеттері саясаттың саясаттың мақсатына қайшы келетіндерге тосқауыл қоя отырып, мінез - құлықты өзгерту деуге болады. Демографиялық саясаттың ең маңызды бөлігі ол ынталандыру мен шектеудің арасында жатқан іс шаралар оларды әлеуметтік кепілдіктер деп атауға да болады.
Демографиялық фактор әлемдегі халқы ең аз елдердің бірі Қазақстанның мемлекеттік дамуында барған сайын маңызды рөл атқара түспек, осы ретте мемлекеттің аумағы елеулі үлкен болғанмен, халқының саны аз, демек, қоғамның әлеуметтік жай - күйі тікелей адамның демографиялық мінез - құлқына әсер етпек. Қазақстандық отбасыларының көпшілігі нарыққа қарқынды ену кезеңінде психологиялық жайсыздық сезінгені де мәлім, десек те адамдардың демографиялық мүдделері мен қажеттіліктерінің барша жүйесі енді жаңа құндылықтарда, жеке адамның барған сайын өз мүмкіндіктерін іске асыруына, бәсекеге қабілетін сақтауына бағдарланып, балалардың санынан гөрі, олардың өмірінің сапасын көбірек ойлауды қажет ететін нарықтық экономика психологиясына құрылуға тиіс демекпіз.
Демографиялық саясат Қазақстанның мемлекеттік саясатының құрамдас бөлігі. Қазақстан - 2030 Стратегиясында күшті демографиялық саясат ұлттық қауіпсіздіктің жетекші, басымдыққа ие мінддеттерінің қатарына екені айқындалған, осы орайда Қазақстан - 2030 Стратегиясын іс жүзіне асыру барысында Қазақстан Республикасы демографиялық дамуының 2001-2005 және 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданғаны мәлім. Аталған бағдарламалық құжатта стратегиялық тұрғыдан республикамыздың демография саласындағы мемлекеттік саясаты ел халқының табиғи және механикалық қозғалысындағы негізгі - туу, өлім - жітім және көші - қон үдерістерін репродукциялық, яғни бала туу үшін денсаулықты жақсарту, өлім - жітімді азайту және көші қонды ретке келтіру бойынша іс шаралар қабылдау жолымен реттеуге бағытталған.
Мемлекеттік демографиялық саясатты іске асырудың негізгі бағыттары:
Экономиканың барлық секторлары мен әлеуметтік теңгерімді өркендеуін, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын қамтамасыз ету есебінен халықтың өмір сүру деңгейін, жұртшылықтың жұмыспен қамтылуын көтеру.
Халық санының артуы серпінімен салыстырғанда, елдің алға озып отырған экономикалық өсуі негізінде, жұртшылықтың тіршілік қарекеті жағдайларының елеулі жақсаруын қамтамасыз ету.
Ел халқы денсаулығының деңгейін салауатты өмір салты, адамның тіршілік қарекетінің, еңбегі мен демалысының барлық элементтерін сауықтыру негізінде көтеру.
Халыққа медициналық қызметтер көрсетілуін жақсарту және халықтың санитарлық - гигиеналық сауаттылығын көтеру бойынша іс шаралар қабылдау, экологиялық таза өңірлерде мемлекеттік экологиялық бағдарламаларды жүзеге асыру.
Еңбек етуге қабілетті жастағы адамдардың жазатайым оқиғалардан, уланудан, өндірісте жарақат алудан болатын өлім жітімін азайту.
Туберкулёз, қант диабеті және басқа да әлеуметтік маңызды аурулармен, сондай-ақ айналасындағыларға қауіп төндіретін аурулармен ауыру жағдайларын азайту.
Өмір сүрудің орташа ұзақтығын арттыру, денсаулық сақтауды дамыту деңгейін көтеру және әлеуметтік көмек желісін кеңейту есебінен, әйелдермен салыстырғанда, ер адамдар өмірінің ұзақтығындағы айырмашылықты қысқарту.
Көпбалалы отбасылары және жалғызбасты аналар үшін бала туу кезінде материалдық жәрдемақылар тізбесі мен көлемін кеңейту жолымен, материалдық ынталандыру жүйесін құру арқылы бала туу деңгейін көтеру. Бала туу үшін денсаулықты, қауіпсіз ана болуды, адамгершілік жыныстық және мәдени - этикалық тәрбие беруді қорғау және отбасылық өмірге дайындау, халықтың қазіргі заманғы озық контрацепция құралдары әдістеріне қажеттіліктерін қамтамасыз ету.
Ана мен баланың денсаулығын қорғауды денсаулық сақтау саласындағы басты бағыттардың бірі деп тану; бала туу кезінде аналардың қайтыс болуын, екіқабат кезінде және бала туғаннан кейін ананың ауруларының асқынуын қысқарту; әйелдердің бедеулігін болдырмау және емдеу; түсік жасатуды болдырмау және түсіктердің зардаптарын жою.
Адамның иммундық тапшылық вирусымен немесе Жұқтырылған иммундық тапшылық синдромымен ( жиTC ) немесе жыныстық жолмен берілетін аурулармен ауыруынан сақтандыру бойынша іс - шараларды іске асыру.
Мемлекеттік демографиялық саясат халықтың әл - ауқаты мәселелерімен тығыз байланыста жүреді, осы ретте демографиялық даму мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық өмірінің аса маңызды қырларының бірі ретінде танылады, өйткені ол елдің қорғаныс қабілеті мен оның егемендігін қамтамасыз етуге және ел экономикасының ары қарай өркендеуі әлеуетін құруға мүмкіндік береді.
Қазақстан - 2030 Стратегиясында мемлекет басшысы біздің басты активтеріміздің қатарында жұртшылық сапасын - адам ресурсын аталған, осы орайда, сонымен бірге сол кездегі дамуымыздың теріс, осал жақтарын да көрсете отырып, Елбасы жұртшылық арасындағы өсудің азаюы үдерістеріне назар аударған және ұзақмерзімдік басымдықтардың ішінде демографиялық міндеттер белгіленген.
Бірінші басым міндет Ұлттық қауіпсіздік: Ұлттық қауіпсіздіктің жетекші басымдықтарының қатарында күшті демографиялық және көші - қон саясаты алға ілгерілетiлуге тиіс. Егер біздің мемлекеттік органдарымыз бұрынғыша оған бейжай қарайтын болса, онда біз ХХІ ғасырдың табалдырығында тұрып, Ресейден кейін демографиялық тоқырау, яғни бала туу саны енді сыртқы көші - қон үдерістерінің кесірінен емес, табиғи түрде де азаятын жағдайға жететініміз белгілі, демек, ана мен баланың денсаулығын қорғау мемлекетіміздің, денсаулық сақтау органдарының, жұртшылықтың басты назарында тұруға тиіс.
Екінші басты міндет Саясатішілік тұрақтылық және қоғамның топтастырылуында қала мен ауыл мәселелері қарстырылмақ, ауылда жұмыс күшінің орасан көп мөлшерде босауы, ауыл тұрғындарының қалаға қоныс аударуы және жұртшылықтың қалаларға шоғырлануы үдерістерінің орын алуына назар аударылмақ, ауыл бүгінгі таңда барлық негізгі әлеуметтік мәселелердің шоғырына айналуда, оған қоса, бұл жерде жоғары демографиялық әлеует те жатыр.
Үшінші басты міндет Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім алуы және әл - ауқаты бойынша халық арасында аурулардың көбеюіне, әйелдер мен балалар денсаулығының жай күйіне, ана мен баланың денсаулығын қорғауға байланысты міндеттер белгіленген: Уақыт өте келе, қазынаның кірістері артқан кезде, біз аналар мен балаларды мемлекеттік қолдау мақсатында, мемлекет үшін де, демографиялық тиімді саясат үшін де отбасыларын қолдаудың қолайлы түріндегі қаражатқа қол жеткіземіз деуге болады.
Жалпы алғанда, демографиялық саясатты іске асыру тетіктері кешенін төрт қырынан қарастыруға болады, айталық, доктриналық, нормативтік - құқықтық, институттандырушылық және ресурстық.
Қазақстанда доктриналық сипаттағы төмендегідей құжаттар іске асырылды демекпіз, айталық,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік демографиялық саясаты тұжырымдамасы;
Демографиялық дамудың 2001-2005 жылдарға және 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасы;
Ел халқына қатысты Халықаралық Кайр конференциясының іс қимылдарының жоспары;
Ана мен баланы қорғаудың 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламасы. Халықтың денсаулығы деп аталатын 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама.
Үкіметтің бала тууға байланысты біржолғы мемлекеттік жәрдемақы төлеу туралы Қаулысы.
Демографиялық саясатты іске асырудың басты түрі - бағдарламалық - мақсатты әдіс. Ол демографиялық мәселелерді шешуге бағытталған, атап айтсақ, мемлекеттік демографиялық бағдарламаны, басқа да республикалық мақсаттағы бағдарламаларды, аумақтық органдардың өңірлік бағдарламаларын жасап, іске асыруды көздейді.
Қазақстан Республикасының негізгі мақсаты - демографиялық үдерістердегі теріс беталыстарды еңсеру және халық санының өсуіне қол жеткізу үшін кешенді шешімдер әзірлеп, іске асыру болмақ. Бұл бағдарламаны іс жүзіне асыру аясында бала туа алатын денсаулықты қорғау, отбасы институтын нығайту, өлім - жітімді азайту жөніндегі бірқатар мәселелерді шешу көзделген. Осы орайда, аталған Бағдарламаны іске асыру жетістіктерінің бірі бала тууды ынталандыру бойынша бағдарлама әзірлеп, қабылдау. Сондай-ақ, мұнымен қатар жазатайым оқиғалардан, өндірісте жарақат алудан, араққа және есірткіге салынушылықтан жұртшылықтың жоғары көрсеткішке дейін жеткен өлім - жітімін азайту үшін әлі де көп істерді тындыруымыз қажет, демек, әлеуметтік саясаттың жаңа ұстанымдары - әлеуметтік кепілдіктер және жеке жауапкершілік Қазақстан - 2050 Стратегиясынан көрініс тапқан:
1.Әлеуметтік саясаттың жаңа ұстанымдары:
Ең төменгі әлеуметтік стандарт.
Атаулы әлеуметтік қолдау.
Өңірлердегі әлеуметтік теңгерімсіздіктер мәселелерін шешу.
Жұмыспен қамту және еңбек саясатын жаңарту.
Ананы қорғау. Әйелдерге қамқорлық.
Баланы қорғау.
Ұлт денсаулығы - табысты болашағымыздың негізі:
Денсаулық сақтау саласындағы басымдыққа ие негізгі міндеттер.
Балалар денсаулығын қамтамасыз етудің жаңа тәсілдері.
Медициналық білім беру жүйесін жақсарту.
Ауылда медициналық қызмет көрсетудің сапасы.
Дене шынықтыру мен спортты дамыту.
Жаһанданудың қазіргі заманғы әлеуметтік - экономикалық және саяси талаптарында балалары бар отбасыларын мемлекет тарапынан әлеуметтік қолдаудың тұжырымдамалары, институттық түрлері мен іс - шаралары және оларды заңнамалық түрде ресімдеу қайтадан қаралады. Заңнама мен іс - тәжірибе жаңа әлеуметтік - экономикалық талаптарға және мемлекеттің мүмкіндіктеріне сай болуға тиіс. Қазақстандық отбасыларының, әсіресе балалары бар отбасыларының жағдайындағы теріс беталыстардың алдын алу және азайту - мақсаты тұрақты қоғамдық дамуды қамтамасыз ету болып табылатын тиімді әлеуметтік саясаттың басты міндеттерінің бірі.
Халық саны, құрамы және орналасуы туу, өлім-жітім, көші-қон арқылы өзгеріп отырады. Бірақ бұлар кездейсоқ өзгерістер емес. Өкіметтер тууды, өлім-жітімді және көші-қонды, әсіресе көші-қонды реттейтін заңдар мен нормативтік актілер қабылдап жатады. Ол құжаттардың көбі халық санын-дағы өзгеру қарқынына тікелей әсер етсе, кейбірі жанама әсер етеді.Туу деңгейіне ықпал етуді көздейтін саясатқа келсек, оның екі түрлі әдісі бар. Біріншісі - отбасын жоспарлау мәселелері бойынша өкіметтік бағдарламалар көмегімен тууды бақылау саласында білім беру мен қызмет көрсету десек, екіншісі - әлеуметтік және экономикалық ортаны адамдар аз немесе көпбалалы болуды қалайтындай етіп өзгерту, демек, мұндай шаралар қатарында модернизация, туған бала үшін немесе баланың болмағаны үшін ақша төлеу, әйелдің жұмыс істеу мүмкіндіктерін көбейту, халықтың білімін көтеру және әке мен анаға бала бағуы үшін демалыс беру қажеттігін қамтамасыз ету. Бұл екеуі көбіне бір-бірін толықтырушы саясаттар ретінде қаралады. Өкіметтер өлім-жітімге, негізінен, халықтың денсаулығын жақсарту жолындағы талпыныстар арқылы ықпал етпек, алайда, өлім-жітімнің азаюына емес, көбеюіне апаратын басқару тәжірибелері бар (айталық, соғыс). Сонымен қатар өкіметтердің, айталық, медициналық сақтандыруға қатысты жағдайды түзеуге арналған заңдар мен бағдарламалар қабылдай алмауы да өлім-жітімнің көбеюіне әкелмек, оған қоса, өкіметтер шекарадан өтетін адам санына ықпал ететін заңдар қабылдап, саясат жүргізбек, ал кей елдерде басқа жаққа қоныс аударатындарға қатысты заңдар бар.Осы орайда, айталық, АҚШ - әлем бойынша ең көп иммигрант қабылдайтын ел, соған орай оның иммиграцияға қатысты заңдары да көп, олардың бірқатарын осы қарастыруға болады. Иммиграциялық заңында халықтың сапасы туралы айтылатын елдер де бар. Ол әсіресе иммигранттардың шыққан еліне қатысты иммиграциялық заңдарда кездеседі, ондай заңдары соңғы екі ғасырда көп ел, оның ішінде АҚШ та қабылдағанын атап өткен жөн. Шетелден қоныс аударуы мүмкін адамдардың жұмысқа жарамдылығына, білімі мен экономикалық білігіне қатысты шектеулер көп елдің иммиграциялық заңдарында әлі де кездеседі. Бүгінгі әлемде туу деңгейі орын толтыру деңгейінен төмен елдердің көбеюіне орай, бала тууды көбейту мақсатында саясат жүргізетін елдің қатары молая түспек. Әлемнің түрлі елі арасында әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтың және кедей елдерден ауқатты елдерге қоныс аударғысы келетін адамдардың көбейіп жатқанын ескерсек, қабылдаушы елдер шетелден келетін бұл мигранттар ағынын реттеу және теңгеру мақсатында саясат жүргізіп, заңдар қабылдайтын болады деп болжай аламыз. Бірақ мақсаты мен себептері қандай болмасын, демографиялық өзгерістер жүретін әлеуметтік, мәдени және экономикалық ортаны ескермесе, тікелей және жанама салдарды есепке алмаса, ол саясат ешқашан мақсатына жетпейтінін атап өткен жөн.
2 Солтүстік Қазақстан аймағындағы демографиялық процесті реттеудің негізгі бағыттары: мәселелері, шешу жолдары
2.1. Солтүстік Қазақстан аймағының демографиялық жағдайының жәй-күйін талдау
Қазақстан Республикасының соңғы жылдардағы тұрақты экономикалық даму қарқыны көңілді көншіткенімен, халықтың саны мен денсаулығы, туу мөлшері, табиғи өсуі және өлім мөлшері, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерінің қамсыздандырылу деңгейі сияқты көрсеткіштері әліде өте нашар деңгейде.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет болуына орай демография ғылымына жүктелетін жауапкершілік күрт өсті. Біріншіден оның алдына дербес даму жолына түскен елдің шын мәніндегі демографиялық ахуалын анықтау қажеттігі көлденең тартылды. Еліміздегі демографиялық жағдайға халықтың ұдайы өсіп -- өнуі, ұрпақтың алмасуы, халықтың өсу қарқыны және сипаты, өсім және өлімнің деңгейі, жыныстық, жастық, жанұя құрылымы, т. б. тәрізді демографиялық процестер ықпал етпек. Олар территорияның басқа да қоғамдық процестерінің дамуымен тығыз байланысты болмақ, территорияның әлеуметтік -- экономикалық дамуында демографиялық процестер басты роль атқаратыны белгілі. Сондықтан, белгілі бір территорияның халқын экономикалық -- географиялық тұрғыда зерттегенде демографиялық көрсеткіштерді қолдануға тура келе, демек, кез-келген елдің ең құнды капиталы - оның халқы. Халықтың саны, оның құрылымы, жынысы, білімі, кәсібі, экономикалық қызметі және басқа да белгілері бойынша білім мемлекеттік тиімді шешімдер қабылдаудың алғышарты болып табылмақ және қабылданған жетістіктерге бақылау жасауда таптырмас рөл атқармақ.
Халық саны 1999 жылғы дерек бойынша -- 14 млн 953 мың 126 адам, ал қазіргі таңда Қазақстан Республикасы халқының саны 18 млн. Адамнан асты. Яғни, халық саны жөнінен ТМД бойынша Ресей, Украина, Өзбекстаннан кейінгі төртінші орынды, ал дүние жүзінде елуінші орында екені мәлім, демек соңғы он жылдықта Қазақстан халқы небәрі 2 млн 647 мың 11 адамға ғана өскен. Халық санының бұлай баяу өсуіне туудың төмендеуі, өлім-жетімнің көбеюі, қоныс аудару процесінің артуы әсер етуде демекпіз.
Қазақстандағы демографиялық ахуал республика үшiн табиғи өсімнің едәуiр төмендеуiне, өлiмнiң көбеюiне (1996 жылдан бастап оның азаю тенденциясы байқалды) және халықтың көшi-қондық кетуiнiң артуына орай қолайсыз деп бағаланды.
Қазақстан Республикасы Статистика жөнiндегi агенттiгiнiң деректерi бойынша Қазақстан Республикасы халқының саны 2000 жылдың 1 қаңтарында 14896,1 мың адамды құрады. Республикада 16426,5 мың адам тұрған 1993 жылдың басымен салыстырғанда, халықтың саны 1530,4 мың адамға немесе 9,3 пайызға кемiдi демекпіз.
1999 жылы туудың ХХ ғасырдың соңғы онжылдығындағы ең төменгi коэффициентi байқалды, туу, яғ.и табиғи өсім 1000 адамға 14,0-ден келдi, бұл республикада туудың ең биiк шыңы белгiленген 1987 жылғы деңгейдiң 54,5 пайызын құраған.
1999 жылы халықтың табиғи өсуiнiң коэффициентi төмендедi және 1000 адамға 4,3 болып ең төменгi шегiне жеттi.
1999 жылы өлiмнiң азаюына қарамастан, оның деңгейi жоғары күйiнде қалды, ал өлiм коэффициентi 1990 жылғы деңгейден 22,8 пайызға жоғары, 1000 адамға 9,7 болды.
Халық өмiрiнiң орташа ұзақтығы қысқарып, оның деңгейi 1998 жылы 64,4 жасты, ал ер адамдарда небары 59 жасты құрады.
Солтүстiк Қазақстан облысында халықтың табиғи азаюы басталып, осының әсерінен ел бойынша тұтас алғанда халықтың құлдырап азаюы орын алғанын атап өткен жөн.
2011 жылдың 1 қаңтарына еліміздегі халық саны ағымдағы деректер бойынша 16,4 млн. адамды құрады. 2010 жылдың 1 қаңтарымен салыстырғанда ол 1,5%-ға өсті, халық санының ең жоғары өсімі Оңтүстік Қазақстан облысында (52686 адамға), Астана (47737) және Алматы (35457 адамға) қалаларында, ал оның азаюы -- Солтүстік Қазақстан облысында (минус 3605 адамға) байқалды. Республиканың Маңғыстау, Алматы, Ақтөбе және Атырау облыстарында Астана және Алматы қалаларында халық саны көші-қон және табиғи өсім есебінен, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Қарағанды, Батыс Қазақстан және Павлодар облыстарында -- тек табиғи өсім есебінен көбейген, ал солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, және Шығыс Қазақстан облыстарында халық саны осы өңірлердегі көші-қон кемуінің орнын толтыра алмаған төмен табиғи өсім салдарынан азайған деп айтуға болады, 2010 жылғы қаңтар-желтоқсанда 188,4 мың ұлдар және 177,8 қыздар дүниеге келген немесе 100 қызға 106 ұлдан келді, ал 2009 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда ұлдар 1,8%, қыздар -- 2,4% артық туған.
Аталған кезең ішінде 80,7 мың еркек және 65,2 мың әйел өлген, немесе 1000 әйелге 1238 еркек келеді. 2009 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда еркек 1,8%, әйел -- 1,3% артық өлген. Халық өлімінің негізгі себептері ретінде айтарлықтай үлес салмақты қан айналымы жүйесі аурулары алады, олардың үлесіне барлық тіркелген өлім оқиғаларының 45,1%-ы (46,5%) тиесілі демекпіз. Жазатайым оқиғалардан, улану мен жарақаттанудан өлгендер саны 17,8 мың (17,5 мың), олардын ішінде өлтіруден 1,5 мың (1,6 мың), өзін-өзі өлтіруден тиісінше 3,6 мың (3,9 мың) және жол-көлік оқиғаларынан өлгендер 3,4 мың (3,3 мың) адамды құрады. 2012 жылы Республикада 1 жасқа дейінгі 6056 (6594) бала өлімі тіркелген, олардын ішінде қайтыс болған ұлдардың саны 3483 (3757) және қыздар -- 2573 (2837), демек, нәресте өлімінің коэффициенті 1000 туғанға 16,6 (18,4) өлімді құрады. Нәрестелер өлімінің негізгі себебі перинаталдық кезеңде пайда болатын жағдайлар, 2010 жылдың қаңтар-желтоқсанда 3603 (4028) нәресте өлген немесе барлық нәрестелер өлімінің 59,5% (61,1%).
Жалпы абсолюттік өсім дегеніміз -- берілген деңгей біріншісімен (базисті өсім) немесе алдыңғы деңгеймен салыстырғанда қанша бірлікке өзгергенін көрсетеді, яғни соңғы жылғы халық санымен өткен жылғы халық санының айырымына тең. Демек, негізінен халықтың өсу қарқындылығын салыстырмалы өсімнен байқауға болады (кесте 2). 2012 жылғы 1 ақпанда еліміздегі халық саны ағымдағы деректер бойынша 16698,1 мың адамды құрады, соның ішінде қалада -- 9128,3 мың (54,7%), ауылда -- 7569,8 мың адам (45,3%). Осы орайда, жылдың басымен салыстырғанда жалпы ел бойынша халық саны 23,2 мың адамға немесе 0,1%-ға көбейді десек, 2012 жылғы қаңтарда республика халқының табиғи өсімі 21,6 мың адамды құрады (2011ж. қаңтар -- 19,5 мың адам). Табиғи өсімнің жалпы коэффициенті 1000 халыққа 15,5 (14,2) адамды құрап, қаңтар айында ер адамдар саны 11,4 мыңға өсіп, 8054,0 (48,2%) мың адамды құрады, әйелдер саны тиісінше 11,8 мыңға өсіп, 8644,1 (51,8) мың адамды құрады, ал әр мың әйелге 932 ер адамнан келетінін де атап өткен жөн. 2009-2018 жж. Қазақстандағы халықтың өсімі тұрақты, демек, бұл 220-255 мың адамды немесе жылына 1,3-1,5% құрайды.
Еліміздің бүгінгі халқы 19 053 541 адамды құрайды. Халық саны бойынша 64 орында, яғни әлем халқының 0,24% ғана құраймыз. Өмір сүру ұзақтығы 68,5 (63,2 - ерлер, 74,1 - әйелдер) жас болып тіркелген екен.
1991-2019 жылдардағы Қазақстан Республикасы халқының динамикасы
Егер қазіргі қолайсыз демографиялық жағдай өзгермесе, онда болашақта Қазақстан өзінің егемендігіне, елдің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуына, аумақтық тұтастығына қауіп төндіруі мүмкін деп пайымдауға болады.
Біріншіден, Қазақстан халқы тығыз көршілерінің демографиялық қысымына ұшырауы ықтимал, кең аумақты алып жатқан Қазақстанда халықтың тығыздығы өте төмен - бір шаршыға 5,5 адам. км, бұл кейбір көрші мемлекеттерге қарағанда ондаған, тіпті жүздеген есе төмен.
Екіншіден, республиканың ұлттық қауіпсіздігі үшін жағымсыз фактор- елдің қарулы күштері қатарына шақырылатын денсаулығы жеткілікті жастардың болмай қалу қаупі.
Үшіншіден, халықтың азаюы елдің экономикалық дамуына кері әсер етпек. Мысалы, елді дамытудың 2030 жылға дейінгі Стратегиясының мақсаттарына жету үшін 25 миллион адамның белсенді қатысуы қажет, бұл проблема ұлттық қауіпсіздіктің басым мәселесі мәртебесіне толықтай лайық, бұл демографиялық және көші-қон саясаты саласындағы түбегейлі қадамдарды қажет етеді.
Бірінші тарауда аталған демографиялық саясаттың барлық мақсат міндеттері қаншалықты тиімді әрі жеткілікті деңгейде орындалғанын зерттеу үшін Солтүстік Қазақстан облысына толығырақ тоқталған жөн. Тәуелсіздік алғанға дейінгі көрсеткіштермен егемен ел болғаннан кейінгі халық санағын, оған әсер еткен факторларды, қолданылған саясат пен реформаларды зерттей отыра, жалпы елдегі халықтың өсу динамикасына анализ жасауды көздедік.
Солтүстік Қазақстан облысы -- республиканың солтүстік қақпасы, облыс 1936 жылдың 29 шілдесінде құрылды, бүгінгі шекарасы 1999 жылдың 8 сәуірінде бекітілген, облыстың ауданы 97, 99 мың шаршы км. тең және республика аумағының 3, 6% құрайды. Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы - Петропавл қаласы, 1752 жылы негізі қаланды. Облыста 13 әкімшілік аудан бар; 5 қала
Петропавл, Булаев, Мамлют, Тайынша, Сергеев; 4 қала типтес кенттер - Смирново, Талшық, Еңбек, Кішкенекөлді атап өтуге болады. Облыс аумағы Қазақстанның Қостанай және Ақмола облыстарымен және Ресей Федерациясының Қорған, Түмен, Омбы облыстарымен шекараласады.
Солтүстік Қазақстан облысы халқының санына келетін болсақ, еліміздегі барлық облыстардың ішіндегі халқы ең аз аймақ десек те болады, оны арнайы халық санағы тіркеліп отыратын мемлекеттік сайттағы деректерден оқып білсек болады.
Қазақстан аймақтарындағы қала және ауыл тұрғындарының таралуы (2019 жылдың басында)
Бұл жерде 2019 жылғы көрсеткіш бойынша еліміздегі адам ең аз қоныстанған мекен Солтүстік Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz