Мәдени Мұра бағдарламасының аясындағы Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І-тарау. Мәдени Мұра бағдарламасының аясындағы Қазақстанның
тарихи және мәдени ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.2. Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау мен сақтаудың маңыздылығы ... ..
ІІ-тарау. Қазақстан территориясындағы тарихи-мәдени ескерткіштер ... ... ...
2.1. Батыс Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2. Солтүстік және Орталық Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері ... .
2.3. Оңтүстік Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ..
2.4. Шығыс Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ жері өзінің бай тарихымен ерекшеленеді. Оның ұлттық тарихы аса ерте замандардан бастау алады. Ел мен жерді қорғау ең алдымен сол ел мен сол жердің тарихын білуден басталады. Ел мен жердің тарихын білу тарихта өткен қасиетті ата-бабалар әруағына тағзым етіп, олардың игілікті істерін еске алудан бастау алады. Ұлт тарихынан білімді болудың басты мақсаты-өткеннен тағылым алу. Осыған орай еліміздегі тарихи-мәдени ескерткіштері білу-біздің тарих алдындағы міндетіміз.
Әлемдегі әр ұлттың өз тарихында кие тұтатын мекендері бар. Ол жерлердің киелілігі сол халықтардың шығу ошағы немесе ұлттық мәдениетінің ошағы, елдіктің ошағы болуына байланысты болса керек. Қазақ халқының тарихында осындай жерлер өте көп. Алтай мен Жетісу, Ұлытау мен Қаратау, Еділ мен Жайық, Ертіс пен Сыр, Маңғыстау, Түркістан мен Отырар - міне, қазақтың төл бесігі болған киелі мекендер. Бұл аймақтардың өз ішінде және кішігірім киелі орындары бар. Мысалы, айтар болсақ, оларға түркі әлеміндегі қасиетті Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Арыстанбаб кесенесі, Қарашаш ана кесенесі, Гауһар ана зираты, Әли Қожа бейіті, шығыстағы Алтай ескерткіштері мен Жидебайдағы Абай мұражайы, Қарағандыдағы Беғазы кешені, Жамбыл облысындағы - Айша бибі кесенесі мен Қарахан кесенесі, Маңғыстау өңіріндегі Шопан-Ата жер асты мешіті және тағы басқа да тарихи-мәдени ескерткіштер туралы бұл бітіру жұмысында баяндалады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі кезде туризмнің өте қарқынды дамуына байланысты жоғарыда аталған тарихи-мәдени ескерткіштер арқылы біз елімізді дүниежүзіне таныта аламыз.
Осы құндылықтарымызды қорғау және оны қайта қалпына келтіріп отыру кезек күттірмейтін мәселердің бірі.
Зерттеу деңгейі және тарихнамасы: Тарих ғылымының даму барысында еліміздегі Қазақстан тарихы мәселесінің ірі зерттеу орталықтары қызметінің нәтижесінде және қазіргі замандағы Отандық алдыңғы қатарлы тарихшылардың басты еңбектері негізінде қалыптасқан тұжырымдар жиынтығы болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми теориялық және практикалық маңызы:
Зерттеу жұмысының әдістері: Зерттеу объективтік, тарихилық, жүйелік, салыстырмашылық және талдау мен жинақтау, даму сияқты ғылыми таным принциптеріне негізделеді.
Диплом жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-тарау. Мәдени Мұра бағдарламасының аясындағы Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштері
1.1 Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану.
Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы Қазақстан Республикасының заңы 1992 жылғы 2 шілде қабылданды. Қазақстан Республикасында Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы 2004 жылдан бастап іс жүзіне асырылуда. Бағдарламаның мақсаты - елдің тарихи-мәдени мұрасын зерттеу, қалпына келтіру және сақтау, тарихи-мәдени дәстүрлерді жаңғырту, Қазақстанның мәдени мұрасын шет елдерде насихаттау.
2003 жыл мәдениет дамуындағы белесті кезең жылдың басты оқиғасы Қазақстан мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың халқымызға Жолдауындағы Мәдени мұра бағдарламасын қабылдауында еді. Зерттеуге ұсынылған археологиялық кешендер, оның ішінде ауқымды қазба жұмыстары олардың маңызына және бұдан бұрын жүргізілген зерттеушілердің белгілі бір бөліктері есепке алына отырып таңдалып алынды: бұлар - аса маңызды әрі халықтың генетикалық жады үшін дәлел болып табылатын тарихи-мәдени эталонды ескерткіштер және Бүкіләлемдік мәдени мұра бағдарламасының қазіргі номинаттарының тізіміне енгізілген ескерткіштер. Мәдени мұраны зерттеу - ең алдымен, өткен тарихты, тарих пен мәдениет тарихының терең бастауларын танып-білумен байланысты. Қазақстан үшін де, басқа елдер үшін де антропогенез мәселелері - адамзаттың ерте дәуірдегі дамуын, оның материалдық және рухани мәдениеті, Еуразия мен Африканың жақын және алыс аумақтарымен өзара мәдени байланыстағы елдің алар орнын зерттеу аса маңызды болып табылады. Мәдени мұра - әр алуандығымен байырғы өркениетті қоғамның басты белгісі, ұлттық және мемлекеттік дүниетанымның интеграциялық құрамдас бөлігі болып табылады. Мәдени мұраның заттық бөлігі халықтың материалданған жады тәрізді көрінеді. Ал оның маңызды бір бөлігін археологиялық мәдени мұра құрайды. Ол археологиялық ескерткіштердің барлық түрлерін қамтиды: тас және қола дәуірінің тұрақтары; кен өндіру, суландыру жүйелері; қорғандар мен бекіністердің үйінділері; мүжіліп шөккен өркешті қорғандар; ортағасырлық қалалар; монументальды құрылыстар. Кәсіби мамандар арқылы тиісті дәрежеде қазылған және мұражайға айналдырылған, зерттелген бұл ескерткіштер адамзаттың аса құнды ақпараттық қорын, сондай-ақ оның біртұтас материалдық жадын құрайтыны анық. Қазіргі қоғам үшін Мәдени мұра айрықша мәнге ие болуда. Оның әсіресе ғылыми-техникалық революция мен электрондық ақпарат құралдары дәуірінде қажеттігі айқын сезіледі, өйткені жаһандық стандартқа жетелейтін, даралықты, оның ішінде жекелеген тұлғаларды да, тұтастай халықтарды да өз ырқына алып кететін жаңадан орын алған стеротиптер дәлелдей түсуде. Ғасырлар бойы қалыптасқан көптеген мәдени дәстүрлер, оның ішінде мінез-құлық пен мораль да бар, жоғалып жатыр. Қазақстан мәдени мұраны сақтап қалу мен пайдалану мәселелеріне ерекше мән беріп отыр. Дамыған елдерде әл-ауқат деңгейінің жоғары болуының өзі бұқаралық туризмнің дамуына, туристік индустрияның қалыптасуына ықпалын тигізіп келеді, ал бұл Мәдени мұраға деген көзқарасты экономикалық жағынан жақсарта түседі. Қызығы да қиыншылығы бар осындай игі істердің басында қазіргі кезде К.Байпақов, З.Самашев, В.Зайберт, С.Жолдасбаев, Ж.Таймағамбетов, М.Елеуов, М.Қожа, Ә.Төлеубаев, А.Марьяшев, Ә.Ақышев, В.Евдокимов, А.Подушкин, Р.Бурнашева, Т.Савельева, М.Хабдуллина, Е.Смағұлов, Ж.Құрманқұлов, Н.Алдабергенов, Т.Жауымбаев, Ж.Смайлов, О.Артюхова, А.Досымбаева, Ю.Мотов, А.Ермолаева, М.Тұяқбаев, М.Қасенов, А.Бейсенов, А.Бисембаев, А. Рогожинский, И.Кукушкин, В.Варфолемеев, А.Плешаков, Д.Тәлеев, А.Волошин, Г.Терновая, Ж.Жетібаев, Ғ.Омаров, В.Мерц, В.Логвин, Ғ.Бексейтов, Г.Петенева, Ғ.Ысқақов, Г.Жұмабекова, Д.Воякин, Г.Базарбаева, Т.Лошакова, А.Астафьев, А.Оңғар, Е.Есжан, С.Ақылбек, А.Ержігітова, С.Мургабаев, М.Бақтыбаев, Б.Железняков, А.Горячев, С.Потапов, Т.Мамиров, А.Чотбаев, О.Кузнецова, С.Ілияс, С.Қалиев, Ж.Утубаев, Д.Байтілеу, А.Нұсқабай, Е.Төлегенов, М.Сейітқалиев, Е.Әміров, Е.Оралбай, Т. Өсеров және т.б. археологтар тұрғанын мақтанышпен айтуға болады. Қазіргі Қазақстан территориясы екі ежелгі мәдениеттің тоғысқан жерінде орналасқан - көшпенді және отырықшыл. Олар көптеген ғасырлар бойы қатар өмір сүріп келген, үздік материалды және рухани жетістіктермен бөліскен. Бұл жерде көп халықтар, ежелгі өркениеттер мәдени ескерткіштері пайда болған. Қазақстандағы 25 мың тіркелген ескерткіштер арасында алғашқы адамдардың тұрақтары, мыңдаға жылдар бойғы тарихы бар қалалар бар. Осы мыңдаға археологиялық куәліктер арасында ежелгі, ортағасырлық, шығыс сәулет өнерінің құнды қазынасы жатыр. Қызылорда облысындағы б.з.д. IV-II ғғ Баланды-II ескерткіші - кірпіштен жасалған әлемдегі алғашқы күмбездердің бірі. Маңғыстау ескерткіші - өзіндік, автономды сәулет стилінің әлемде қайталанбас дамуы. Жамбыл облысындағы Айша-Бибі кесенесі - Қазақстан территориясында VII-VIII ғасырларда құрылыс технологиясының даму деңгейінің зор екендігін көрсететін тағы бір әлемде қайталанбас сәулет туындысы. Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауидің кесенесін ЮНЕСКО әлемдік ескерткіш деп таныды. 2004 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев бастамасымен негізгі приоритеті тарих пен мәдениет ескерткіштерін қалпына келтіру, реставрациялау, консервациялау және мұражайландыру болып табылатын Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарлама жасалып, қабылданды. Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарлама қабылданғалы бері қазірге дейін Айша-Бибі кесенесі, Арыстанбаб, Абат-Байтақ, Есімхан, Қара Сопы, Мақұл Там, Ысқақ Ата, Джабраил Ата, Караман Ата қорымдарында, Петропавл қаласындағы Резиденция Абылай хана кешені сияқты 78 тарих пен мәдениет ескерткіштерінде реставрациялық жұмыстар аяқталды, біздің түп-тұқияндарымыз туралы көптеген мәлімет беретін ғылымды мыңдаған артефактылармен байытқан 26 ғылыми-қолданбалы, 40 археологиялық зерттеу жүргізілген. Соңғы үш жылда жоқтан екі мұражай-қорық - Алматы облысындағы Есік және Шығыс Қазақстан облысындағы Берел - мұражай-қорық жасалған. Тәуелсіз Қазақстан тарихында алғаш рет еліміздегі ескерткіштердің масштабты инвентаризациясы өткізілді және республикалық (218 объект) және жергілікті (11 277 объект) маңызы бар тарих пен мәдениет ескерткіштерінің Тізімі қабылданды. Мемлекет Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыру аясында шет елдердегі ескерткіштерді қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуде. Дамаск қаласындағы Сұлтан Әз-Захир Бейбарс кесенесі, Каир қаласындағы Сұлтан Бейбарс мешіті реставрациясы, Дамаскідегі әл-Фараби тарихи-мәдени орталық-кесенесінің құрылысы сәтті аяқталды.
Солтүстік Қазақстан облысы ежелгі тұрғындарының жоғ. палеолит дәуірінен ортағасырлық кезеңге дейінгі өмірі мен тұрмысын көрсетеді. 100-ден аса нышанға қазба жұмыстары жүргізілді, нәтижесінде ежелгі адамдардың материалдық және рухани мәдениетін көрсететін көптеген коллекциялар жиналды. Қола дәуірінің заттық кешендері негізінде Г.Б. Зданович қола ғасырдың алатын кезеңі мен хронологиясын жасады, Петровтік мәдениет дербес өз алдына бөліп қаралды (1975). С.Я. Зданович Солтүстік Қазақстан облысы және көрші облыс материалдары негізінде қола ғасырдың аяқ шеніндегі Саргарин мәдениетін анықтады. В.Ф. Зайберт неолит кезеңінің А.е. материалдары бойынша Атбасар мәдениетіне жататын ескерткіштердің хронологиясын әзірледі, ал энеолит кезеңінің ескеткіштері Ботай мәдениетімен біріктіріле қарастырылды. А.А. Плешаков мезолит және неолит дәуірі материалдары бойынша тәжірибе-трассологиялық әдіспен ежелгі халықтардың шаруашылыққа қолданған кремнийден жасалған еңбек құралдарын қалпына келтіру ісін жүзеге асырды. М.К.Хабдулина зерттеген ескерткіштер негізінде номадтардың Ұлы даласы жүйесіндегі ерте темір ғасыры далалық Есіл өңірінің мәдени-тарихи оқиғаларын айқындап берді. Облыста сақталған -- 171 А.е. ішінен Петропавл қ-нда бір нышан, Бескөл ауданында - 026, Булаевта - 3, Возвышенскийде - ,Жамбылда - 17, Есілде - 50, Мамлютте - 1, Пресновта - 6, Сергеевте - 50, Аққайыңда - 3, Қызылжарда - 13 нышан бар. А.е. облысы су көзі - Есіл өзені бойында орналасқан. Мамлют ауданында 7 А.е-тен тек ерте темір ғасырына жататын жалғыз Мәңгісор ескі моласы ғана сақталған, Мамлюттегі қорғандар қазылды, ал қалған ескерткіштер жүргізген жұмыстар кезінде бұзылып тасталған. Мәскеу ауданындағы (қазіргі Шал ақын атынд.) ерте темір ғасырына жататын Бұлақ ескі қорғаны карьер қазғанда бұзылған. Преснов ауданында ерте темір ғ. және қола дәуіріне жататын 9 қабір ескерткіштері мен бір қоныс бар екендігі туралы мәліметтер болды. Қазіргі кезде ерте темір ғасырына жататын алты қабір орны мен кейбір қорғандар сақталған. Сергеев ауданы ежелгі тарихтың әр кезеңіне қатысты 74 А.е. бар екендігі белгілі. Оның 50-і сақталып қалған. Алты нышан ғыл. жұмыстар мақсатында қазылды, ал қалғандары а.ш. қызметі салдарынан жойылды немесе Сергеев су қоймасының астында қалды.Сергеев ауданыдағы көптеген ескеркіштерден Солтүстік Қазақстанның ежелгі тұрғындарының ш. мен әлеум.-мәдени өмірін білдіретін коллекциялар табылды. Алыпқаш моласының материалдары бойынша қола дәуірінің алтын әшекейлі киімі қайта қалпына келтірілді. Бұрлық, Кеңес, Ұлубай және т.б обалар қола дәуірі және ерте темір ғасырындағы тарихи үдерістерді болжауға мүмкіндік берді. Аққайың ауданыдағы үш археол. нышан ерте темір ғасыры қорғандары түрінде қабір ескерткіштеріне жатады. Соколов а-нда табылған А.е. де қызықты материалдар. Вишневка-І қонысы ерте қола дәуірі бойынша мәліметтер ұсынады, қазіргі кезде ғылымда Вишнев үлгісіндегі керамика белгілі. Петропавл қ. жерінде әр дәуірдің 16 А.е. болған, қазіргі кезде соның біреуі ғана - ерте темір ғасырындағы Ақтау қалашығы ғана сақталған.
Бұл тарихи туристік - экскурциялық сапарлардағы орны ерекше. Архиологиялық ескерткіштердің кез келген нысандары туристік экскурция жұмыстарында маңызды орын алады. Соның ішінде Жетісудағы сақ қорғандары, Талхиз қалашығы, Оңтүстік Қазақстандағы Отырар, Сайран, Батыс Қазақстандағы Сарайшық, т.б. көне қалалардың орнына туристердің қызығушылығы мол. Архилогиялық - тарихи ескерткіштердің қазірге дейін жеткен нысандарының ішінде қорғандар мен мазарлардың маңызы зор.
Қола дәуірі ескерткіштеріне жартастағы петроглифтерді атауға болады. Оларға әйгілі бірегей ғибадатханалар: Аңырақай тауының Таңбалы сайындағы, Көксу өзеніндегі Ешкіөлмес ғибадатханасы, сондай - ақ, Шолақ, Кіндіктас, Баян жүрек тауларындағы тастағы суреттер жатады. Біздің дәуірімізге дейінгі 6 - 3 ғасырлардан қалған сақ қорғандары, Бесшатыр қорымындағы жерлеу камерасы және сақ әскері киімін киген "Алтын адам", 2001 - 2002 жылдары Шығыс Қазақстан облысындағы Катынқарағай ауданының Бердіел (Берікел) қорғанында табылған "Сақ патшайымы" архиологиялық туристік нысандарға жатады.
Орта ғасырлық Түркістан, Отырар, Жаркент, Тұрбай, Құлан, Мерке, Талхиз қалалары, т.б. елді - мекендер қазіргі туристік нысандар болып табылады.
Түркістан - қазақ хандығының алғашқы астанасы. Онда Қожа Ахмет Яссауи кесенесі салынған, кесене іші мен айналасына қазақ мемлекетінің негізін қалаған Тәуке, Тәуекел, Жәңгір, Есім, Абылай, Қазыбек би жерленген.
Қазақстанда Отырар, Сарайшық, Сайран т.б. орта ғасырлық көне қалалар туристер үшін тартымды нысандар. Тәуеп ету (діни) туризм нысандары республика аумағында көптеп кездеседі. Оларға түркі әлемендегі қасиетті Түркістан қаласы, Қожа Амет Яссауи кесенесі, Абаб - Араб мешіті, Гауһар ана зираты, Әли Қожа бейіті, т.б. жатады.
Адамдар бұл қасиетті жерлерге тәуеп етіп Аллаға сиыну үшін келеді. Одан басқа қоғам адамдар маңында (Отырар ауданы) Арыстанбаб кесенесі, Ибрахим ата бейіті, Қарашаш ана кесенесі, Тұраба ауданында Исмаил ата мазары орналасқан. Жамбыл облысында Айша бибі кесенесі мен Қарахан кесенесі, Қызылорда облысында Артық, Айман кесенелері, Балхаш қаласы маңында Тектау ата, Әуез бақсы, т.б. киелі орындары бар.
Қазақ халқының азаттық күресі жолындағы батырларға, қолбасшыларға деген құрмет белгісі мемориалдар мен ескерткіштерде көрсетілді. Бұларға Райымбек пен Қарасай батыры ескерткіштер. (Алматы облысы), Қордайдағы (Жамбыл облысында) Өтеген батыр, Ақтөбеде Есет батыр, Солтүстік Қазақстандағы Ағынтай мен Қарасай ескерткіштері, Астанадағы Қара Керей Қабанбай ескерткіштері жатады. Ордабасы мен Аңырақай сағасының жазығы, Ұлытаудағы үш жүздің басын қосқан жер, тарихи орындар ретінде Жошы және Алаша хан кесенелері, Алматыдағы тәуелсіздік монументы, Астанадағы үш ескерткіштері қастерлі орындар санатында туристік нысандарға қосылады. Қазақ тарихындағы құнды мәдени ескерткіштер қатарына Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Еңлік - Кебек кесенелері, Шохан Уалиханов, Қажымұқан Мұңайтпасұлы мемориалдары, Сұлтан Бейбарыс, Құрманғазы және Дина Нұрпейісова, Абай Құнанбаев, Абылай хан, Әлия мен Мәншүк, Амангелді Иманов, Ілияс Жансүгіров, Сакен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, т.б. көптеген естелік орындар жатады.
Солардың ішіндегі туристерді аса қызықтыратын ерте орта ғасырлық сәулет құрылыс нысандарының бірі - ежелгі Қойлық қаласының шығыс шетіндегі мұсылман моншасы - Хамам.
Ежелгі Қойлық қаласының ірі сауда орталығы болғанын айғақтайтын жақсы сақталған, туристік тұрғыдан алғанда ең тартымды әрі маңызды екінші нысан - ежелгі қаланың Солтүстік Батыс шетіндегі ауданы 400 шаршы метрден асатын - будда храмы. Храм табынатын кең орталық және оған жапсарлас жатқан бірнеше қосалқы бөлмелерден тұрады.
Ауданның 48 - 50 шаршы метрге жететін орталық бөлме өтетін ғибадат ету қызметін атқарған.
Табынатын орталық бөлменің жан - жағынан ені үш метр болатын қосалқы бөлмелер ұзыннан ұзаққа созылып қоршап жатыр. Кіре беріс бөлме дәліз қызметін атқарған. Ғимараттың биіктігі - 3 метр, керегелерінің қалыңдығы - 80 сантиметр. Ең астында іргетас қызметін атқаратын екі қатар күйдірілген қыш кірпіштің үстіне 5 - 6 қатар шикі саз кірпіштер қаланып, тағы да екі қатар күйдірілген кірпіштер қаланған. Орталық бөлменің табанынан 1 - 2 метр биіктікте бүкіл керегені бойлай көлбей қаланған арасы қуыс екі қатар кірпіш бар. Қуыс дәлізбен орталық бөлмені бір - бірімен байланыстыратын есіктің жақтауыда айқын байқалады. Ол бөлмелердің ішін желдетіп, керегені ылғалдан сақтау немесе бүкіл керегені бойлай салынған түтін шығатын жылу жүйесі қызметін атқаруы мүмкін.
Елбасының 2005 жылғы Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауына сәйкес, ежелгі Қойлық қаласын туризмнің ірі орталығына айналдыру үшін архиологиялық қазба жұмыстары жүргізілген шығыс моншасы, бай саудагердің үйі, мұсылман мешіті, будда храмы сияқты маңызды - әлеуметтік - тұрмыстық нысандарды орта ғасырдағы бастапқы қалпына келтіріп, реставрациялау жұмыстарына мемлекет тарапынан қомақты қаржы бөлінуі қажет.
Қаржы тапшылығына байланысты археологиялық жазба жұмыстары жүргізілген сәулет - құрылыс нысандары сыртқы күштердің әсерінен бұзылып тартымдылығын жоғалтуда. Ендеше, қойлық Қойлық (Қиялық) қаласын туризмнің ірі орталығына айналдыру үшін шығыс моншасымен басқа да әлеуметтік - экономикалық мағынасы бар нысандарды толығымен қайта қалпына келтіріп, ашық аспан астындағы тарихи - археологиялық қорық- бақ ашу болашақтағы кезек күттірмес мәселелердің бірі.
Жинақталған қолда бар деректерді талдай отырып, халықты еңбекпен қамтамасыз етумен қатар әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартуда маңызды орын алатын туризмді дамытуға мүмкіндік беретін бірнеше алғышарттарды атап өтуге болады. Олар:
Еліміздің оңтүстік шығысындағы - дәліз қызметін атқаратын Алматы облысының аумағының қолайлы көліктік жағдайы;
Қытаймен тікелей мәдени, сауда - экономикалық байланыстарды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қолайлы геосаяси жағдайы;
Отандық және шетелдік туристерді көптеп тартуға мүмкіндік беретін табиғи және тарихи - мәдени ескерткіштердің халықаралық маңызы бар Алматы - Өскемен, Алматы - Жаркент - Қорғас тас жолдары мен темір жолдарға жақын жерлер.
Қазақ тарихы және және мәдени ескерткіштерін қорғау қоғамы - мекеме қоғамы. 1972 жылы 7 қаңтарда құрылған. Мекеме халықты тарихи ескерткіштерді қорғау ісіне қатысу тартып, ескерткіштерді қорғау мен пайдалану заңдылықтарын көпшілікке жеткізумен шұғылданады. Мемлекеттік ескерткіштерді қорғау органдарының жұмысына жәрдемдеседі, ескерткіштердің сақталуына, пайдалануына, жөнделуіне және қалпына келтіруіне қоғамдық бақылау жасайды, тарих және мәдениет ескерткіштері туралы ғылыми танымдық деректерді халық арасында насихаттайды, соның негізінде Отанына, тарихына сүйіспеншілігі құрмет сезімін тәрбиелеу шараларын жүргізеді. Барлық облыстарда және Алматы қаласында қоғамның бөлімшелері құрылды. "Жалын", "Жазушы", "Өнер", "Қазақстан" баспаларынан тәрихи және мәдени ескерткіштер жөнінде шығармалар жарық көрді.
Қоғам "Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштері" атты үш жинақты, "Атамекен", "Мұра" атты тарихи публисистикалық альманахтарды әзірлеп, жарыққа шығады. Жыл сайын өткізіліп тұратын "Матғұлан тағылымы" атты ғылыми конференция ұйымдастырып, қаржыландырып келеді. Әр түрлі экологиялық экспедицияларқа қатысты Қызылорда облысындағы Қорқыт Ата, Алматы облысындағы Черкаск қорған - мемориалы, Атырау облысындағы Исатай Тайманов ескерткішінің құрылысы, Ақтөбе облысындағы Есет батыр бейіті, т. б. қоғам қаржысына орнатылды. Сол сияқты Астанадағы Кенесары ескерткішін, Семейдегі атом сынақтарының құрбандарына арналған монументті, Алматыдағы Тәуелсіздік монументін жасауға қатысты.
1.2 Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау мен сақтаудың маңыздылығы.
Ұлттық мәдени құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда, ұлттық мәдени құндылықтар - белгілі бір ұлтқа, ұлт азаматына тән зат, адами қадір-қасиет, яғни халық ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани және материалдық құндылықтар.
Қазақ халқының осындай дәріптеуге, қастерлеуге, дамытуға тұрарлық ұлттық рухани және материалдық құндылықтары туралы ұлағатты, құнды ойларын халық игілігіне, келешек ұрпақты, ел-жұртқа ие болар азаматтарды тәрбиелеуге неге қолданбасқа?
Қайсібір халықтың немесе ұлттар мен ұлыстардың жаратылыстан алатын өз тарихы мен орны бар. Қазақ халқының тарихында айрықша атауға тұратын қасиетті жердің бірі - Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи қорық мұражайы.
Тарихи мәдени ескерткіштер - ұлттық тарихымызбен мәдениетіміздің құнды жәдігерлері болып табылады. Ескерткіштер әрбір елдің тарихы мен өткенінен сыр шертер халықтың ұлттық байлығы ғана емес сол елдің өткені мен бүгінін саралайтын, сол арқылы келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде маңызы зор. Қазіргі таңда Қазақстан аумағында 25 мыңнан астам тарихи-мәдени ескерткіш сақталынған. Солардың бірі Таңбалы шатқалындағы археологиялық ескерткіштер.
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи қорық мұражайының аумағында сақталынған археологиялық, діни-рухани ескерткіштер өте көп. Аталған ескерткіштердің 3000-ға жуығын қазіргі таңда Таңбалы тарихи-мәдени қорық мұражайы тізімге алған. Осы ескерткіштердің басым бөлігі қола дәуірінен бастау алатын жартастағы суреттер мен жерлеу орындары яғни қабірлер болып келеді.
Ашық аспан астындағы қорық мұражай жыл сайын ескерткіштерді тиімді қорғау мақсатында бақылау-барлау жұмыстарын жүргізе отырып, жаңадан табылған археологиялық мұраларды есепке алып, оларды жоюдан, бүлінуден қорғау мақсатында іс-шаралар атқарып келеді. Тізімге алынған әрбір ескерткіш орналасқан аумағына қарай, сол жердің өткен тарихынан хабардар ететін, ұлт байлығының рухани қазынасы екені баршамызға мәлім.
Ескерткіштерді түпнұсқа қалпында сақтау қазіргі таңда өзекті мәселенің бірі болып отыр. Көптеген тарихи-мәдени мұралар жеке тұлғалардың жауапсыздығынан өзгерістерге ұшырап, кейбір жағдайда жойылып кету қаупі төніп отырады. Осы орайда жергілікті халық аталған тарихи мәдени мұраларымызды бүлінуден, зақым келтіруден қорғап, өсіп келе жатқан жас ұрпаққа ескерткіштерді қорғау елдің, бүтін халықтың баға жетпес асыл қазынасы екенін түсіндіріп, насихаттап, мектептерде өтілетін тәрбие жұмыстарына енгізсе келешек ұрпақты өз елінің мәдениетіне, өткен тарихына жанашырлықпен қарайтын, ұлтжанды етіп тәрбиелеудің маңызы зор.
Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау, оларды зерттеу мен насихаттау мемлекеттік деңгейдегі шара болып табылады. Қазіргі таңда Таңбалы тарихи-мәдени қорық мұражайының Жартас суреттерін қалпына келтіру және ғылыми зерттеу, қор сақтау бөлімі осы бағытта тыңғылықты жұмыс жасап келе жатыр. Бөлім мамандары жыл сайын археологиялық зерттеулер арқылы Таңбалы аумағынан ғасырлар куәсі болған жартас суреттері мен қорған-қабірлердің, тұрақтардың орнын тауып, зерттеп тізімге алып келеді.
Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғаудың маңыздылығы жайында көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Өзбекәлі Жәнібеков ағамыз Қай халықтың болса да рухани әлеміне саяхат оның көне ескерткіштерімен, тарихи орындарынан танысудан басталатыны мәлім деп жазған. Ескерткіштерді қираудан, бүлінуден сақтау өткен көне замандарда да өткір мәселенің бірі болып отырған. Мәдени құндылықтардың тоналуы, олардың зақымдануы кез-келген елдің, халықтың тарихын, мәдениетінің күйреуіне, жоюлуына алып келеді.
Бұл тарихи-мәдени мұралар көне тарихтың куәсі, өткенімізден сыр шертіп, бүгінгі күнге дейін сақталып, жетіп отырған ескерткіштерді қорғау мен сақтау, оларды насихаттау әрбір азаматтың еліне, туған жеріне деген жанашырлығы, мәдени мұраларға деген қамқорлығы болмақ. Қазақстанда 25 мыңнан астам тарих, археология, сәулет және монументтік өнердің жылжымайтын ескерткіштері бар, оның ішінде 218 Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енді. Мемлекеттік мұражайларды қорлары мен экспозицияларында 2 миллион 56 мың бірлік мәдени құндылықтар сақталуда. Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі қалыптасу үрдісінде қоғам мен мемлекеттің тарихи және мәдени мұраға деген көзқарасы едәуір өзгерді. Сол уақытта Қазақстан Республикасының заңнамасы қалыптасып, жетілдірілді. ЮНЕСКО, ICOMOS сияқты шетел және халықаралық ұйымдармен ескерткіштерді қорғау және дәріптеу саласында, ғылыми салада ынтымақтастық белсенді дамыды. Халықаралық маңызы бар екі ескерткіш ЮНЕСКО Бүкіләлемдік Мәдени және Табиғи мұра тізіміне енді. Оның біреу - Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі. Екіншісі ескерткіш Тамғалының жартастағы петроглифтері - бұл Жетісудағы жартасқа жазылған өнердің ең бір көнесі және әйгілі, мұнда 1950 жылдардың соңында көптеген жартастағы суреттері бар ғибадатханасы табылған. Сонымен қатар, Республикада бірқатар аса көрнекті археологиялық нысандар (31 нысан) бар, олар Ұлы Жібек Жолы нысаны бойынша сериялық трансұлтты номинация аясында ЮНЕСКО Дүниежүзілік мұрасының алдын ала тізіміне енген. Қалаларда тұрғын үй-коммуналдық құрылыстың белсенді өтуіне, сондай-ақ аграрлы аумақтарды шаруашылық қызметтің дамуына байланысты, жерді мемлекеттік қордан жеке меншікке беру үрдісі ауқымдап бара жатыр. Археологтар барлау жұмыстарын ауқымды жер кесіп беруді қажет ететін ірі жобаларды іске асыру кезінде ғана жүргізіледі. Басқа жағдайларда қалаларда да, ауылдық жерлерде де жер кесіп беру археологтарды тартпай-ақ жүргізіледі. Осындай беталыс мәдени мұра ескерткіштерін қорғау және пайдалану жөніндегі заңнаманың барлық жерде бұзылуына әкеп соқтырады, себебі жердің көп бөлігі, атап айтсақ археологиялық нысандардың бар болуына зерттелмеген жерлер әрі қарай зерделеуге қол жетімді болмайды. Бұған келтіретін мысал көп: бұл Отрар қалашығында - республикалық маңызы бар ескерткіште су құбыры желілерін салу, осы ескерткіш ЮНЕСКО Дүниежүзілік мұрасының ескерткіштер тізіміне енеді деп жоспарланып отыр. Бұл Ақ Орданың астанасының бірі Сауран мен VIII-XIII ғасырлардағы қарлұқ жабғуының астанасы Қаялық сияқты бірегей қалашықтардың аумағында көтерме талшық торабын салуға жер бөлінген. Бұл бүкіл әлемге әйгілі Тараз және Испиджаб - орта ғасырлық қайнар көздердің барлығында аталатын қала. Қазіргі Алматының аумағында археологтар 8 көне қала тіркелген, бүгінгі күні олардың біреуі де қалмаған. Қазақстандық заң шығарушылар, археология ескерткіштерінің ерекше маңыздылығын белгілеп, оларға ерекше құқықтық мәртебе береді.
ІІ-тарау. Қазақстан территориясындағы тарихи-мәдени ескерткіштер
2.1. Батыс Қазақстандағы мәдени-тарихи ескерткіштер
Батыс Қазақстан аумағындағы ең көне археологиялық ескерткіштер облыстың оңтүстік жағындағы ежелгі шақпақ тас жыныстары қазындылардан табылды. Бұлар шель-ашель құралдары мен оларды дайындауға пайдаланылған заттар ұшырасатын тұрақтар. Аймақтың ежелден-ақ қоныс орны болғанына ерте тас дәуіріне жататын петроглифтер де куә.
Кейінгі палеолит кезеңінде қазіргі Батыс Қазақстан аумағының табиғат жағдайы құбылмалы болды. Мұз қабатының еруі мен Кавказ жотасының солтүстік сілемдерінің жаңадан тектоникалық түзілуі Каспий маңы деңгейін жоғарылатты, сөйтіп бүкіл бүкіл Каспий маңы ойпатын тегіс су басты ("Қазақ ССР тарихы", 1 - том, Алматы, 1980,81 - бет). Осындай елеулі жергілікті өзгерістер климаттың құрғап, шөлейттеуіне әкелді. Ірі - ірі шөп қоректі жануарлар қырылды. Ең соңғы мамонттардың бірі Жайық өзенінің сол жағында бұдан шамамен 8000 жыл бұрын жойылған (Сонда, 82 - бет). Қазақстан аумағындағы неолит пен энеолит кезеңінде Еуразияның кең - байақ кеңістігіндегідей андронов мәдениетіне ұқсас, біртеті шаруашылық сипатына қарай біріккен, ірі тарихи - мәдени аймақтар қалыптасты.
Қазіргі таңда, республикалық маңызы бар ескерткіштер тізіміне Маңғыстау облысынан 20 нысан кірген. Облыста бұған қоса 800-ден астам тарихи-мәдени мұра объектілері алдын ала есепке алу тізіміне енгізілген. Жаңадан анықталған тарихи-мәдени мұра объектілері де өздерінің мәр - тебесi туралы түпкiлiктi шешiм қа - был - - данғанға дейiн, заңға сәйкес тарих және мәдениет ескерткiштерiмен бiрдей қорғал - уы тиiс. 39 тарих және мәдениет ескерткішінің қорғау аймақтарының жоба - лары жасақталып, облыс әкім - ді - гі - нің қаулысымен және мәслихат шешім - - дерімен бекітілген. Оның ішінде, рес - пуб - ликалық маңызы бар 14 ескерткіш: Ескі Бейнеу қорымы және Бекет ата жерасты мешіті, Оғыланды жеріндегі Бекет ата жерасты мешіті, Сисем ата қорымы, Шақпақ ата қорымы және жерасты мешіті, Масат ата қорымы және жерасты мешіті, Қараман ата қорымы және жерасты мешіті, Ақүйік, Бекі, Уәлі, Бесінбай, Қарамола (Шытша, Төбеқұдық), Қызылсу қорымдары, Омар-Тұр күмбезтамы, сондай-ақ 25 жергілікті маңызы бар Оғыланды қорымы, Сұлтан-үпі жерасты мешіті, қорымы және сайы, Қарағашты әулие, Кенті баба, Сағындық, Үштам, Қалипан, Нұрмағанбет, Жамбауыл қорымдары, Адай ата - Отпан тау тарихи-мәдени кешені, Асау, Барақ, Құсшы ата, Ешкі - қырған, Бегеш, Белторан, Айым - бет, Ақшора, Жылқыбай, Қалың-арбат, Қошқар ата, Мая, Шат, Қатем қорымдары, Қызылқала қала - шы - ғы, Ақмыш сайы ескерткіштері. Қор - ғау аймағының аумағында тарихи-мәдени мұра объектісінің сақталуына, оның тарихи-мәдени қабылдануына теріс әсе - рін тигізетін жұмыстар жүргізілмейді (жаңа қабірлер орнатуға, құрылыстар салуға, т.б.).
Сонымен қатар тарихи-мәдени мұра объектiлерi мен ландшафтарды сақтау жөнiн - дегi талаптар Сәулет, қала құры - лы - сы және құрылыс қызметі туралы Заңының 10-бабында да қарастырылған. Тарих және мәдениет ескерткiштерi мен қорғалатын ландшафтық объектiлер деп танылған аумақтар мен объектiлердiң сақталу талаптарына негiзделуге тиiс. Тарих және мәдениет ескерткiштерi, қорға - латын табиғат объектiлерi бар аумақ - тарда ерекше реттелетiн шекара белгiленедi, оның шегiнде сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметін жүргiзуге тыйым салынады немесе шек қойылады.
Маңғыстау өңірінде бағзы замандар - дан бері ата-бабалар аруағын құрмет тұ - ту, рулық қорымдардағы халық ба - тыр - - лары, билері, ақындары, қоғам қай - рат - - керлерінің қабірлеріне зиярат ету, марқұм болған тумаластарын киелі орын - дарға жерлеу дәстүрлері сақ - тал - ған. Еліміздің өзге аймақтарымен салыс - тырғанда, біздің өңірімізде ата-баба - ла - ры - ның бастарына күмбездер мен кереге тамдар көтеру, ескерткіш-белгілерін салу қарқынды дамыған. Сонымен қатар кейбіреулер ежелгі сәулет пішіндерін ата-бабамның қабірі деп өз бетімен құлаған күмбездерді қайта қалап, заңға қайшы әрекет етеді. Мемлекет қорғауындағы қорымдардағы ежелгі қабірүсті құрылыстарына қандай да бір нұқсан келтіру заңбұзушылық әрекет болып табылады. Тарих және мә - де - ниет ескерткіштеріне ғылыми-рес - тав - - рациялау жұмыстарын жүргізуде ли - цен - зиясы бар ұйымдарды тарту арқылы ең алдымен ғылыми-жобалау құжаттамасын дайындау жұмыстары жүзеге асырылады. Қазақстан Респуб - ли - касының Әкім - шілік құқық бұзушылық туралы Заңы - ның 145-бабы бойынша Қазақстан Рес - публикасының тарихи-мәдени мұра объек - тілерін қорғау және пайдалану сала - сындағы заңнамасын бұзу бойын - ша жүргізіліп жатқан жұмыстарды тоқта - та тұрып, жеке тұлғаларға - он, лауазымды адамдарға, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне - елу, орта кәсіпкерлік субъек - тілеріне - жүз, iрi кәсiпкерлiк субъектiлерiне екі жүз елу айлық есеп - тік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады. Ал, Қазақстан Рес - пуб - ликасының Қылмыстық кодексiнің 203-бабы бойынша ерекше құндылығы бар заттарды қасақана бүлдіру - үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырылады.
Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы Заңға сәйкес аудандардың жергiлiктi атқа - ру - шы органдары өз аумағында тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы заңдарының сақталуын қамтамасыз етуі тиіс, уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша, тарих және мәдениет ескерт - кiш - терiне қауiп төндiретiн құрылыс және өзге де жұмыстарды тоқтата тұру, сондай-ақ оларға тыйым салу туралы мәселенi шешедi. Алайда, аудан аумақ - тарында жергілікті тұрғындар үшін жерлеу тәртібін ұйымдастыру, жаңа қойы - лымдарға арналған арна - йы жер телімін бөлу, оны белгілі бір ұйым - ға заңдастырып рәсімдеу жұмыс - та - ры іс жүзінде орындалмай келеді. Тарихи-мәдени мұраларымызды сақ - тап қалудағы негізгі шаралардың бірі - аумақтарды игеру кезінде жер учас - келері бөліп берілгенге дейін та - ри - хи-мәдени мұра объектілерін анық - тау жөнінде зерттеу жұмыстары жүргі - з - ілуге тиіс. Тарихи-мәдени мұра объек - ті - лерінің сақталып тұруына қатер төн - дір - уі мүмкін жұмыстардың барлық түр - лерін жүргізуге тыйым салынады. Қа - зақ - стан Республикасының 2003 жыл - ғы 20 маусымдағы Жер кодексінің 127-бабы бойынша тарихи-мәдени мақ - саттағы жер тарихи-мәдени мұра объек - тілері, оның ішінде тарих және мәде - ниет ескерткіштері орналасқан жер учаскелері тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер деп танылады.
Біздің алдымызда тұрған басты мін - дет - - - тердің бірі - барша қоғам болып Ұлы дала халқының ұлттық құнды - лық - та - рын сақтау және болашақ ұрпақ - қа аманат ету болып табылады. [10]
Шопан-Ата жер асты мешіті Оңтүстік Маңғыстау өңірінде, бағзы Хорезм керуен жолының бойында орналасқан. Солтүстік шығысқа қараған сай тұйығынан қашалған үлкен бөлме. Оң жағындағы тағы бір шағын бөлме, оның едені биік. Сол жақ қабырға астынан қабірхана үңгілген. Төрден сай үстіне шығып кететін есік бар. Есіктің сыртқа шығар аузы алдында беті шымылдықпен перделенген қабірхана. Аңыз бойынша, оған Шопан - Атаның қызы жерленген. Мешіт үсті тастақты жүлге. Жүлге бойынан суағарлар жасалып, олардың тоғысқан жерінен сиымдылығы 10-15 текше метрлік су қоймалары қазылған. Олар кезінде мешіт тұрғындарын бүкіл жыл бойы сумен қамтамасыз етіп тұрған. Мешіттің төменгі жағында құдық бар. Кіре берістің сол жақ қапталында жар бетінен төрт шаршы етіп қашалған бөлмелер орналасқан. Олардың алдында тұт ағашы егілген. Мешіт қабырғаларында айшықты нақыштар жоқ. Ел аңызы мешіттің салыну кезеңін Оғыз тайпаларының Маңғыстауға келе бастаған Мерзіміне меңзеді.
Қараман - Ата ескерткіші Маңғыстаудың орта бөлігінде, ол үш бөлмеден тұрады. Кіре беріс бөлме, оған жалғас намаз оқитын зал. Онда төбені тіреп тұратын ұстындар бар. Төбе сол жердің бетін алып жатқан ұлутастан тұрады. Аңыз бойынша Қараман - Ата Шопан - Ата әулиетінің інісі екен делінеді. Екі мешітті жалғастыратын жер асты жолы болған, бірақ ол уақыт өте құлап қалған. М.Мендіқұлов Қараман - Ата мешітінің салыну кезеңін 13 ғасырға жатқызады. Ал Әбілғазы Қараман - Атаны Балқаннан түркмендерді Маңғыстауға бастап келген бектердің бірі дейді.
Батыс және Орталық Қазақстан аумағында палеолит кезеңінде, көптеп табылған жебе тәрізді заттардан көрінетіндей, аңшылыққа бейімделген біртұтас материалдық мәдениет қалыптасқан. Неолит дәуірінің тұрақты өзендік және көлдік типті болып келеді. Бұл кезең мәдениетінің Оңтүстік Орал, Солтүстік Қазақстан және Арал маңы мәдениеттерімен ұқсас тұстары да бар, оның басты ерекшелігі - көшпелі тұрмыс кешкен дала аңшыларының әдениетімен сипатталады.
Аңшылар мен балықшылардың тығыз мәдени - шаруашылық байланыстары, әсіресе кельтминар мәдени қауымдастығын айқын байқалады, олар Батыс Қазақстан аумағында бедерлі қолөнер түрінде ( шапақ тас құралдары мен ерекше пішін оюланаған қыш ыдыстар) ұшырасады. Батыс Қазақстан облысындағы көне мәдени ошақтарының арасында барынша зерттелгені - кельтминар археологиялық мәдениеті неолитте пайда болып, қола дауірінің ортасына дейін созылды. Бұл мемлекет өзін шектен тыс тұрақтылығымен ерешеленеді,, археологиялық деректердің материалдық тұрмыстары бірнеше мыңжылдықтар бойы өзгеріссіз сақталды. Кельтминар археологиялық мәдениеті Жайық өңірінде, өздерінің теңізге жағасына таралды. Бұл, алдымен, аулаушылар - терімшілер болды, кейін құғақ жерлерді игеруге орай аулаушылар - терімшілер мәдениетіне ұласты. Бұл мәдениет өкілдері мүмкін алғашқы ұсақ жануарларды қолға үйрете бастаған болар, бірақ кельтминалықтар жалпы алғанда "неолит төңкерісі" - өндіруші шаруашылықтың пайда болуына қатысқан жоқ. Кельтминар археологиялық мәдениетінің ескерткіштері Ақтөбе облыс аумағында барынша зерттелді. Батыс Қазақстан облысындағы "Солянка" (тасқала маңы) қоныстарында материалдарын зерттеуші ғалымдар осы археологиялық мәдениетке жатқызып жүр.
Соңғы 25 жыл көлемінде Ғ.А.Кушаевтың далалық зерттеулері нәтижесінде анықталған ескерткіштер Далалық Жайық бойы аумағы б.з.б. ғасырдың басына дейін қола мәдени - тарихи қаудастығына кіргеннін көрсетті. "Кресты" қонысы мен қорымында жүргізілген көпжылдық қазба жұмыстары барысында едәуір қызық материалдар табылды. Қазіргі кездегі бұл аймақтағы қара шұңқырлы археологиялық мәдениеттің (б.з.б. 3 ғасыр - 2 ғасыр басындағы) Далалық полтавкиндік архиология мәдениеті өрісіне кіреді деген болжамға дәлел де (кейбір табындылар негізінде) бола алатын бірден бір ескерткіш. Дәлме - дәл осы жерінде қима мәдениеті жергілікті варианты - ескі қорға шұңқырсыз топырақты қосымша үю арқылы жерлеу қалыптасады. Ал қалғандары керамика формасы, ою - нақышы, жер ғұрпы - Дон бойы мен Еділ жағалауында қималық жерлеуді толық қайталады.
Батыс Қазақстан облысының Бөрілі ауданы аумағында "Қырықоба" атты ескерткіш 19 - ғасырдан ғалымдарға белгілі, 1883 жылы Кастаньенің тізбесінде "Қараоба" деген жергілікті атаумен енген, Еуразиядағы ең улкен қорғандар кешенінің бірі қима мәдениетінің ерекшеліктерін көрсетеді.
Сарматтық археологиялық ескерткіштері барынша жан - жақты зерттелген мәдениеттердің бірі болып саналады. Зерттеудің объектілі жағдайларынна бөлінеді, атап Айтқанда:
а) Прохоровтық (ерте сарматтық) - б.з.б. 4 ғ. - б.з.б. 2 ғ.;
ә) Сусловтық (орта сарматтық) - б.з.б. 2 ғ. - 2 ғ.; 3 ( соңғы сарматтық - 2 ғ. - 4ғ. Соңғы археологиялық мәдениет жылдары Шипов станциясы маңынан зерттелген ескерткіштерге байланысты шиповтық деп аталған еді. Бірақ одан әрі зерттеу барысында олар б.з. 4 - 5 ғасырларындағы ғұндар заманына жатқызылады.
Темір дәуірі Далалық жайық өзенінде б.з.б. 9 ғасырдың соңынан 4 ғасырға дейін Савромат архиологиялық мәдениетінің қалыптасу кезеңі болды. Осы кезеңді зерттеуші К.Ф.Смирнованың пікірінше, Жайық өңіріндегі аталмыш тайпаның іріктелуі нәтижесінде Еділ бойында б.з.б. 8 ғасырда савромат ескерткіштерінің еділбойлық жергілікті тобы пайда болады. Бұл мәдениеттің қалыптасуындағы негізгі құрамдас бөлік қима археологиялық мәдениетін жасаушы тайпалар еді.
Жалпы алғанда савроматтардың археологиялық мәдениеті қару - жарақты жауынгерлерді о дүниелік азығы саналатын ірі - ірі жануарлар қаңқаралымен бірге жер бетіне жерленген қорғандық ескерткіштермен сипатталады. Өте қызғылықты ескерткіштердің бірі - Володарка селосы маңындағы фалларлы жерлеу. Мұндағы мәдени материалдар савромат тайпаларының герк - фракациялықтармен байланысын куаландырады. Савроматтық археологиялық мәдениеттің соңы осы аймақта аса ірі (4 м жоғары) қорғандардың пайда болуымен аяқталады. Әдеттегідей, олардың көпшілігі тоналған, әйтседе сол уақытты сипаттайтындай сан - алуан деректер сақталған. 1987 -1988 жылдары Филиповка селосы түбіндегі қорғанды зерттеу кезінде көркедік құндылығына баға жетпейтін, түсті және бағалы металдардан жасалған өте көп бұйымы бар, үш қойма табылды. Сарматтардың савроматтармен тектік байланысы бар, бірақ уақыт өте келе олардың арасына алан тайпаларының (Жайық өңірі массагеттерінің барынша күшті этникалық бөлігі) сіңісуімен материалдық мәдениеттің сыртқы бет - бедері өзгере береді. Сарматтық археологиялық мәдениет қорғандық ескерткіштерден, жерастылық, кейде жер бетіндегі қорымдардан тұрады. Көптеген қару - жарақ - ұғымалы қола және және мыс жебе, қанжар ұзын найзалар бірге көмілген. Өліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І-тарау. Мәдени Мұра бағдарламасының аясындағы Қазақстанның
тарихи және мәдени ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.2. Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау мен сақтаудың маңыздылығы ... ..
ІІ-тарау. Қазақстан территориясындағы тарихи-мәдени ескерткіштер ... ... ...
2.1. Батыс Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2. Солтүстік және Орталық Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері ... .
2.3. Оңтүстік Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ..
2.4. Шығыс Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ жері өзінің бай тарихымен ерекшеленеді. Оның ұлттық тарихы аса ерте замандардан бастау алады. Ел мен жерді қорғау ең алдымен сол ел мен сол жердің тарихын білуден басталады. Ел мен жердің тарихын білу тарихта өткен қасиетті ата-бабалар әруағына тағзым етіп, олардың игілікті істерін еске алудан бастау алады. Ұлт тарихынан білімді болудың басты мақсаты-өткеннен тағылым алу. Осыған орай еліміздегі тарихи-мәдени ескерткіштері білу-біздің тарих алдындағы міндетіміз.
Әлемдегі әр ұлттың өз тарихында кие тұтатын мекендері бар. Ол жерлердің киелілігі сол халықтардың шығу ошағы немесе ұлттық мәдениетінің ошағы, елдіктің ошағы болуына байланысты болса керек. Қазақ халқының тарихында осындай жерлер өте көп. Алтай мен Жетісу, Ұлытау мен Қаратау, Еділ мен Жайық, Ертіс пен Сыр, Маңғыстау, Түркістан мен Отырар - міне, қазақтың төл бесігі болған киелі мекендер. Бұл аймақтардың өз ішінде және кішігірім киелі орындары бар. Мысалы, айтар болсақ, оларға түркі әлеміндегі қасиетті Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Арыстанбаб кесенесі, Қарашаш ана кесенесі, Гауһар ана зираты, Әли Қожа бейіті, шығыстағы Алтай ескерткіштері мен Жидебайдағы Абай мұражайы, Қарағандыдағы Беғазы кешені, Жамбыл облысындағы - Айша бибі кесенесі мен Қарахан кесенесі, Маңғыстау өңіріндегі Шопан-Ата жер асты мешіті және тағы басқа да тарихи-мәдени ескерткіштер туралы бұл бітіру жұмысында баяндалады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі кезде туризмнің өте қарқынды дамуына байланысты жоғарыда аталған тарихи-мәдени ескерткіштер арқылы біз елімізді дүниежүзіне таныта аламыз.
Осы құндылықтарымызды қорғау және оны қайта қалпына келтіріп отыру кезек күттірмейтін мәселердің бірі.
Зерттеу деңгейі және тарихнамасы: Тарих ғылымының даму барысында еліміздегі Қазақстан тарихы мәселесінің ірі зерттеу орталықтары қызметінің нәтижесінде және қазіргі замандағы Отандық алдыңғы қатарлы тарихшылардың басты еңбектері негізінде қалыптасқан тұжырымдар жиынтығы болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми теориялық және практикалық маңызы:
Зерттеу жұмысының әдістері: Зерттеу объективтік, тарихилық, жүйелік, салыстырмашылық және талдау мен жинақтау, даму сияқты ғылыми таным принциптеріне негізделеді.
Диплом жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І-тарау. Мәдени Мұра бағдарламасының аясындағы Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштері
1.1 Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану.
Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы Қазақстан Республикасының заңы 1992 жылғы 2 шілде қабылданды. Қазақстан Республикасында Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы 2004 жылдан бастап іс жүзіне асырылуда. Бағдарламаның мақсаты - елдің тарихи-мәдени мұрасын зерттеу, қалпына келтіру және сақтау, тарихи-мәдени дәстүрлерді жаңғырту, Қазақстанның мәдени мұрасын шет елдерде насихаттау.
2003 жыл мәдениет дамуындағы белесті кезең жылдың басты оқиғасы Қазақстан мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың халқымызға Жолдауындағы Мәдени мұра бағдарламасын қабылдауында еді. Зерттеуге ұсынылған археологиялық кешендер, оның ішінде ауқымды қазба жұмыстары олардың маңызына және бұдан бұрын жүргізілген зерттеушілердің белгілі бір бөліктері есепке алына отырып таңдалып алынды: бұлар - аса маңызды әрі халықтың генетикалық жады үшін дәлел болып табылатын тарихи-мәдени эталонды ескерткіштер және Бүкіләлемдік мәдени мұра бағдарламасының қазіргі номинаттарының тізіміне енгізілген ескерткіштер. Мәдени мұраны зерттеу - ең алдымен, өткен тарихты, тарих пен мәдениет тарихының терең бастауларын танып-білумен байланысты. Қазақстан үшін де, басқа елдер үшін де антропогенез мәселелері - адамзаттың ерте дәуірдегі дамуын, оның материалдық және рухани мәдениеті, Еуразия мен Африканың жақын және алыс аумақтарымен өзара мәдени байланыстағы елдің алар орнын зерттеу аса маңызды болып табылады. Мәдени мұра - әр алуандығымен байырғы өркениетті қоғамның басты белгісі, ұлттық және мемлекеттік дүниетанымның интеграциялық құрамдас бөлігі болып табылады. Мәдени мұраның заттық бөлігі халықтың материалданған жады тәрізді көрінеді. Ал оның маңызды бір бөлігін археологиялық мәдени мұра құрайды. Ол археологиялық ескерткіштердің барлық түрлерін қамтиды: тас және қола дәуірінің тұрақтары; кен өндіру, суландыру жүйелері; қорғандар мен бекіністердің үйінділері; мүжіліп шөккен өркешті қорғандар; ортағасырлық қалалар; монументальды құрылыстар. Кәсіби мамандар арқылы тиісті дәрежеде қазылған және мұражайға айналдырылған, зерттелген бұл ескерткіштер адамзаттың аса құнды ақпараттық қорын, сондай-ақ оның біртұтас материалдық жадын құрайтыны анық. Қазіргі қоғам үшін Мәдени мұра айрықша мәнге ие болуда. Оның әсіресе ғылыми-техникалық революция мен электрондық ақпарат құралдары дәуірінде қажеттігі айқын сезіледі, өйткені жаһандық стандартқа жетелейтін, даралықты, оның ішінде жекелеген тұлғаларды да, тұтастай халықтарды да өз ырқына алып кететін жаңадан орын алған стеротиптер дәлелдей түсуде. Ғасырлар бойы қалыптасқан көптеген мәдени дәстүрлер, оның ішінде мінез-құлық пен мораль да бар, жоғалып жатыр. Қазақстан мәдени мұраны сақтап қалу мен пайдалану мәселелеріне ерекше мән беріп отыр. Дамыған елдерде әл-ауқат деңгейінің жоғары болуының өзі бұқаралық туризмнің дамуына, туристік индустрияның қалыптасуына ықпалын тигізіп келеді, ал бұл Мәдени мұраға деген көзқарасты экономикалық жағынан жақсарта түседі. Қызығы да қиыншылығы бар осындай игі істердің басында қазіргі кезде К.Байпақов, З.Самашев, В.Зайберт, С.Жолдасбаев, Ж.Таймағамбетов, М.Елеуов, М.Қожа, Ә.Төлеубаев, А.Марьяшев, Ә.Ақышев, В.Евдокимов, А.Подушкин, Р.Бурнашева, Т.Савельева, М.Хабдуллина, Е.Смағұлов, Ж.Құрманқұлов, Н.Алдабергенов, Т.Жауымбаев, Ж.Смайлов, О.Артюхова, А.Досымбаева, Ю.Мотов, А.Ермолаева, М.Тұяқбаев, М.Қасенов, А.Бейсенов, А.Бисембаев, А. Рогожинский, И.Кукушкин, В.Варфолемеев, А.Плешаков, Д.Тәлеев, А.Волошин, Г.Терновая, Ж.Жетібаев, Ғ.Омаров, В.Мерц, В.Логвин, Ғ.Бексейтов, Г.Петенева, Ғ.Ысқақов, Г.Жұмабекова, Д.Воякин, Г.Базарбаева, Т.Лошакова, А.Астафьев, А.Оңғар, Е.Есжан, С.Ақылбек, А.Ержігітова, С.Мургабаев, М.Бақтыбаев, Б.Железняков, А.Горячев, С.Потапов, Т.Мамиров, А.Чотбаев, О.Кузнецова, С.Ілияс, С.Қалиев, Ж.Утубаев, Д.Байтілеу, А.Нұсқабай, Е.Төлегенов, М.Сейітқалиев, Е.Әміров, Е.Оралбай, Т. Өсеров және т.б. археологтар тұрғанын мақтанышпен айтуға болады. Қазіргі Қазақстан территориясы екі ежелгі мәдениеттің тоғысқан жерінде орналасқан - көшпенді және отырықшыл. Олар көптеген ғасырлар бойы қатар өмір сүріп келген, үздік материалды және рухани жетістіктермен бөліскен. Бұл жерде көп халықтар, ежелгі өркениеттер мәдени ескерткіштері пайда болған. Қазақстандағы 25 мың тіркелген ескерткіштер арасында алғашқы адамдардың тұрақтары, мыңдаға жылдар бойғы тарихы бар қалалар бар. Осы мыңдаға археологиялық куәліктер арасында ежелгі, ортағасырлық, шығыс сәулет өнерінің құнды қазынасы жатыр. Қызылорда облысындағы б.з.д. IV-II ғғ Баланды-II ескерткіші - кірпіштен жасалған әлемдегі алғашқы күмбездердің бірі. Маңғыстау ескерткіші - өзіндік, автономды сәулет стилінің әлемде қайталанбас дамуы. Жамбыл облысындағы Айша-Бибі кесенесі - Қазақстан территориясында VII-VIII ғасырларда құрылыс технологиясының даму деңгейінің зор екендігін көрсететін тағы бір әлемде қайталанбас сәулет туындысы. Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауидің кесенесін ЮНЕСКО әлемдік ескерткіш деп таныды. 2004 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев бастамасымен негізгі приоритеті тарих пен мәдениет ескерткіштерін қалпына келтіру, реставрациялау, консервациялау және мұражайландыру болып табылатын Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарлама жасалып, қабылданды. Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарлама қабылданғалы бері қазірге дейін Айша-Бибі кесенесі, Арыстанбаб, Абат-Байтақ, Есімхан, Қара Сопы, Мақұл Там, Ысқақ Ата, Джабраил Ата, Караман Ата қорымдарында, Петропавл қаласындағы Резиденция Абылай хана кешені сияқты 78 тарих пен мәдениет ескерткіштерінде реставрациялық жұмыстар аяқталды, біздің түп-тұқияндарымыз туралы көптеген мәлімет беретін ғылымды мыңдаған артефактылармен байытқан 26 ғылыми-қолданбалы, 40 археологиялық зерттеу жүргізілген. Соңғы үш жылда жоқтан екі мұражай-қорық - Алматы облысындағы Есік және Шығыс Қазақстан облысындағы Берел - мұражай-қорық жасалған. Тәуелсіз Қазақстан тарихында алғаш рет еліміздегі ескерткіштердің масштабты инвентаризациясы өткізілді және республикалық (218 объект) және жергілікті (11 277 объект) маңызы бар тарих пен мәдениет ескерткіштерінің Тізімі қабылданды. Мемлекет Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыру аясында шет елдердегі ескерткіштерді қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуде. Дамаск қаласындағы Сұлтан Әз-Захир Бейбарс кесенесі, Каир қаласындағы Сұлтан Бейбарс мешіті реставрациясы, Дамаскідегі әл-Фараби тарихи-мәдени орталық-кесенесінің құрылысы сәтті аяқталды.
Солтүстік Қазақстан облысы ежелгі тұрғындарының жоғ. палеолит дәуірінен ортағасырлық кезеңге дейінгі өмірі мен тұрмысын көрсетеді. 100-ден аса нышанға қазба жұмыстары жүргізілді, нәтижесінде ежелгі адамдардың материалдық және рухани мәдениетін көрсететін көптеген коллекциялар жиналды. Қола дәуірінің заттық кешендері негізінде Г.Б. Зданович қола ғасырдың алатын кезеңі мен хронологиясын жасады, Петровтік мәдениет дербес өз алдына бөліп қаралды (1975). С.Я. Зданович Солтүстік Қазақстан облысы және көрші облыс материалдары негізінде қола ғасырдың аяқ шеніндегі Саргарин мәдениетін анықтады. В.Ф. Зайберт неолит кезеңінің А.е. материалдары бойынша Атбасар мәдениетіне жататын ескерткіштердің хронологиясын әзірледі, ал энеолит кезеңінің ескеткіштері Ботай мәдениетімен біріктіріле қарастырылды. А.А. Плешаков мезолит және неолит дәуірі материалдары бойынша тәжірибе-трассологиялық әдіспен ежелгі халықтардың шаруашылыққа қолданған кремнийден жасалған еңбек құралдарын қалпына келтіру ісін жүзеге асырды. М.К.Хабдулина зерттеген ескерткіштер негізінде номадтардың Ұлы даласы жүйесіндегі ерте темір ғасыры далалық Есіл өңірінің мәдени-тарихи оқиғаларын айқындап берді. Облыста сақталған -- 171 А.е. ішінен Петропавл қ-нда бір нышан, Бескөл ауданында - 026, Булаевта - 3, Возвышенскийде - ,Жамбылда - 17, Есілде - 50, Мамлютте - 1, Пресновта - 6, Сергеевте - 50, Аққайыңда - 3, Қызылжарда - 13 нышан бар. А.е. облысы су көзі - Есіл өзені бойында орналасқан. Мамлют ауданында 7 А.е-тен тек ерте темір ғасырына жататын жалғыз Мәңгісор ескі моласы ғана сақталған, Мамлюттегі қорғандар қазылды, ал қалған ескерткіштер жүргізген жұмыстар кезінде бұзылып тасталған. Мәскеу ауданындағы (қазіргі Шал ақын атынд.) ерте темір ғасырына жататын Бұлақ ескі қорғаны карьер қазғанда бұзылған. Преснов ауданында ерте темір ғ. және қола дәуіріне жататын 9 қабір ескерткіштері мен бір қоныс бар екендігі туралы мәліметтер болды. Қазіргі кезде ерте темір ғасырына жататын алты қабір орны мен кейбір қорғандар сақталған. Сергеев ауданы ежелгі тарихтың әр кезеңіне қатысты 74 А.е. бар екендігі белгілі. Оның 50-і сақталып қалған. Алты нышан ғыл. жұмыстар мақсатында қазылды, ал қалғандары а.ш. қызметі салдарынан жойылды немесе Сергеев су қоймасының астында қалды.Сергеев ауданыдағы көптеген ескеркіштерден Солтүстік Қазақстанның ежелгі тұрғындарының ш. мен әлеум.-мәдени өмірін білдіретін коллекциялар табылды. Алыпқаш моласының материалдары бойынша қола дәуірінің алтын әшекейлі киімі қайта қалпына келтірілді. Бұрлық, Кеңес, Ұлубай және т.б обалар қола дәуірі және ерте темір ғасырындағы тарихи үдерістерді болжауға мүмкіндік берді. Аққайың ауданыдағы үш археол. нышан ерте темір ғасыры қорғандары түрінде қабір ескерткіштеріне жатады. Соколов а-нда табылған А.е. де қызықты материалдар. Вишневка-І қонысы ерте қола дәуірі бойынша мәліметтер ұсынады, қазіргі кезде ғылымда Вишнев үлгісіндегі керамика белгілі. Петропавл қ. жерінде әр дәуірдің 16 А.е. болған, қазіргі кезде соның біреуі ғана - ерте темір ғасырындағы Ақтау қалашығы ғана сақталған.
Бұл тарихи туристік - экскурциялық сапарлардағы орны ерекше. Архиологиялық ескерткіштердің кез келген нысандары туристік экскурция жұмыстарында маңызды орын алады. Соның ішінде Жетісудағы сақ қорғандары, Талхиз қалашығы, Оңтүстік Қазақстандағы Отырар, Сайран, Батыс Қазақстандағы Сарайшық, т.б. көне қалалардың орнына туристердің қызығушылығы мол. Архилогиялық - тарихи ескерткіштердің қазірге дейін жеткен нысандарының ішінде қорғандар мен мазарлардың маңызы зор.
Қола дәуірі ескерткіштеріне жартастағы петроглифтерді атауға болады. Оларға әйгілі бірегей ғибадатханалар: Аңырақай тауының Таңбалы сайындағы, Көксу өзеніндегі Ешкіөлмес ғибадатханасы, сондай - ақ, Шолақ, Кіндіктас, Баян жүрек тауларындағы тастағы суреттер жатады. Біздің дәуірімізге дейінгі 6 - 3 ғасырлардан қалған сақ қорғандары, Бесшатыр қорымындағы жерлеу камерасы және сақ әскері киімін киген "Алтын адам", 2001 - 2002 жылдары Шығыс Қазақстан облысындағы Катынқарағай ауданының Бердіел (Берікел) қорғанында табылған "Сақ патшайымы" архиологиялық туристік нысандарға жатады.
Орта ғасырлық Түркістан, Отырар, Жаркент, Тұрбай, Құлан, Мерке, Талхиз қалалары, т.б. елді - мекендер қазіргі туристік нысандар болып табылады.
Түркістан - қазақ хандығының алғашқы астанасы. Онда Қожа Ахмет Яссауи кесенесі салынған, кесене іші мен айналасына қазақ мемлекетінің негізін қалаған Тәуке, Тәуекел, Жәңгір, Есім, Абылай, Қазыбек би жерленген.
Қазақстанда Отырар, Сарайшық, Сайран т.б. орта ғасырлық көне қалалар туристер үшін тартымды нысандар. Тәуеп ету (діни) туризм нысандары республика аумағында көптеп кездеседі. Оларға түркі әлемендегі қасиетті Түркістан қаласы, Қожа Амет Яссауи кесенесі, Абаб - Араб мешіті, Гауһар ана зираты, Әли Қожа бейіті, т.б. жатады.
Адамдар бұл қасиетті жерлерге тәуеп етіп Аллаға сиыну үшін келеді. Одан басқа қоғам адамдар маңында (Отырар ауданы) Арыстанбаб кесенесі, Ибрахим ата бейіті, Қарашаш ана кесенесі, Тұраба ауданында Исмаил ата мазары орналасқан. Жамбыл облысында Айша бибі кесенесі мен Қарахан кесенесі, Қызылорда облысында Артық, Айман кесенелері, Балхаш қаласы маңында Тектау ата, Әуез бақсы, т.б. киелі орындары бар.
Қазақ халқының азаттық күресі жолындағы батырларға, қолбасшыларға деген құрмет белгісі мемориалдар мен ескерткіштерде көрсетілді. Бұларға Райымбек пен Қарасай батыры ескерткіштер. (Алматы облысы), Қордайдағы (Жамбыл облысында) Өтеген батыр, Ақтөбеде Есет батыр, Солтүстік Қазақстандағы Ағынтай мен Қарасай ескерткіштері, Астанадағы Қара Керей Қабанбай ескерткіштері жатады. Ордабасы мен Аңырақай сағасының жазығы, Ұлытаудағы үш жүздің басын қосқан жер, тарихи орындар ретінде Жошы және Алаша хан кесенелері, Алматыдағы тәуелсіздік монументы, Астанадағы үш ескерткіштері қастерлі орындар санатында туристік нысандарға қосылады. Қазақ тарихындағы құнды мәдени ескерткіштер қатарына Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Еңлік - Кебек кесенелері, Шохан Уалиханов, Қажымұқан Мұңайтпасұлы мемориалдары, Сұлтан Бейбарыс, Құрманғазы және Дина Нұрпейісова, Абай Құнанбаев, Абылай хан, Әлия мен Мәншүк, Амангелді Иманов, Ілияс Жансүгіров, Сакен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, т.б. көптеген естелік орындар жатады.
Солардың ішіндегі туристерді аса қызықтыратын ерте орта ғасырлық сәулет құрылыс нысандарының бірі - ежелгі Қойлық қаласының шығыс шетіндегі мұсылман моншасы - Хамам.
Ежелгі Қойлық қаласының ірі сауда орталығы болғанын айғақтайтын жақсы сақталған, туристік тұрғыдан алғанда ең тартымды әрі маңызды екінші нысан - ежелгі қаланың Солтүстік Батыс шетіндегі ауданы 400 шаршы метрден асатын - будда храмы. Храм табынатын кең орталық және оған жапсарлас жатқан бірнеше қосалқы бөлмелерден тұрады.
Ауданның 48 - 50 шаршы метрге жететін орталық бөлме өтетін ғибадат ету қызметін атқарған.
Табынатын орталық бөлменің жан - жағынан ені үш метр болатын қосалқы бөлмелер ұзыннан ұзаққа созылып қоршап жатыр. Кіре беріс бөлме дәліз қызметін атқарған. Ғимараттың биіктігі - 3 метр, керегелерінің қалыңдығы - 80 сантиметр. Ең астында іргетас қызметін атқаратын екі қатар күйдірілген қыш кірпіштің үстіне 5 - 6 қатар шикі саз кірпіштер қаланып, тағы да екі қатар күйдірілген кірпіштер қаланған. Орталық бөлменің табанынан 1 - 2 метр биіктікте бүкіл керегені бойлай көлбей қаланған арасы қуыс екі қатар кірпіш бар. Қуыс дәлізбен орталық бөлмені бір - бірімен байланыстыратын есіктің жақтауыда айқын байқалады. Ол бөлмелердің ішін желдетіп, керегені ылғалдан сақтау немесе бүкіл керегені бойлай салынған түтін шығатын жылу жүйесі қызметін атқаруы мүмкін.
Елбасының 2005 жылғы Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауына сәйкес, ежелгі Қойлық қаласын туризмнің ірі орталығына айналдыру үшін архиологиялық қазба жұмыстары жүргізілген шығыс моншасы, бай саудагердің үйі, мұсылман мешіті, будда храмы сияқты маңызды - әлеуметтік - тұрмыстық нысандарды орта ғасырдағы бастапқы қалпына келтіріп, реставрациялау жұмыстарына мемлекет тарапынан қомақты қаржы бөлінуі қажет.
Қаржы тапшылығына байланысты археологиялық жазба жұмыстары жүргізілген сәулет - құрылыс нысандары сыртқы күштердің әсерінен бұзылып тартымдылығын жоғалтуда. Ендеше, қойлық Қойлық (Қиялық) қаласын туризмнің ірі орталығына айналдыру үшін шығыс моншасымен басқа да әлеуметтік - экономикалық мағынасы бар нысандарды толығымен қайта қалпына келтіріп, ашық аспан астындағы тарихи - археологиялық қорық- бақ ашу болашақтағы кезек күттірмес мәселелердің бірі.
Жинақталған қолда бар деректерді талдай отырып, халықты еңбекпен қамтамасыз етумен қатар әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартуда маңызды орын алатын туризмді дамытуға мүмкіндік беретін бірнеше алғышарттарды атап өтуге болады. Олар:
Еліміздің оңтүстік шығысындағы - дәліз қызметін атқаратын Алматы облысының аумағының қолайлы көліктік жағдайы;
Қытаймен тікелей мәдени, сауда - экономикалық байланыстарды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қолайлы геосаяси жағдайы;
Отандық және шетелдік туристерді көптеп тартуға мүмкіндік беретін табиғи және тарихи - мәдени ескерткіштердің халықаралық маңызы бар Алматы - Өскемен, Алматы - Жаркент - Қорғас тас жолдары мен темір жолдарға жақын жерлер.
Қазақ тарихы және және мәдени ескерткіштерін қорғау қоғамы - мекеме қоғамы. 1972 жылы 7 қаңтарда құрылған. Мекеме халықты тарихи ескерткіштерді қорғау ісіне қатысу тартып, ескерткіштерді қорғау мен пайдалану заңдылықтарын көпшілікке жеткізумен шұғылданады. Мемлекеттік ескерткіштерді қорғау органдарының жұмысына жәрдемдеседі, ескерткіштердің сақталуына, пайдалануына, жөнделуіне және қалпына келтіруіне қоғамдық бақылау жасайды, тарих және мәдениет ескерткіштері туралы ғылыми танымдық деректерді халық арасында насихаттайды, соның негізінде Отанына, тарихына сүйіспеншілігі құрмет сезімін тәрбиелеу шараларын жүргізеді. Барлық облыстарда және Алматы қаласында қоғамның бөлімшелері құрылды. "Жалын", "Жазушы", "Өнер", "Қазақстан" баспаларынан тәрихи және мәдени ескерткіштер жөнінде шығармалар жарық көрді.
Қоғам "Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштері" атты үш жинақты, "Атамекен", "Мұра" атты тарихи публисистикалық альманахтарды әзірлеп, жарыққа шығады. Жыл сайын өткізіліп тұратын "Матғұлан тағылымы" атты ғылыми конференция ұйымдастырып, қаржыландырып келеді. Әр түрлі экологиялық экспедицияларқа қатысты Қызылорда облысындағы Қорқыт Ата, Алматы облысындағы Черкаск қорған - мемориалы, Атырау облысындағы Исатай Тайманов ескерткішінің құрылысы, Ақтөбе облысындағы Есет батыр бейіті, т. б. қоғам қаржысына орнатылды. Сол сияқты Астанадағы Кенесары ескерткішін, Семейдегі атом сынақтарының құрбандарына арналған монументті, Алматыдағы Тәуелсіздік монументін жасауға қатысты.
1.2 Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау мен сақтаудың маңыздылығы.
Ұлттық мәдени құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда, ұлттық мәдени құндылықтар - белгілі бір ұлтқа, ұлт азаматына тән зат, адами қадір-қасиет, яғни халық ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани және материалдық құндылықтар.
Қазақ халқының осындай дәріптеуге, қастерлеуге, дамытуға тұрарлық ұлттық рухани және материалдық құндылықтары туралы ұлағатты, құнды ойларын халық игілігіне, келешек ұрпақты, ел-жұртқа ие болар азаматтарды тәрбиелеуге неге қолданбасқа?
Қайсібір халықтың немесе ұлттар мен ұлыстардың жаратылыстан алатын өз тарихы мен орны бар. Қазақ халқының тарихында айрықша атауға тұратын қасиетті жердің бірі - Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи қорық мұражайы.
Тарихи мәдени ескерткіштер - ұлттық тарихымызбен мәдениетіміздің құнды жәдігерлері болып табылады. Ескерткіштер әрбір елдің тарихы мен өткенінен сыр шертер халықтың ұлттық байлығы ғана емес сол елдің өткені мен бүгінін саралайтын, сол арқылы келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде маңызы зор. Қазіргі таңда Қазақстан аумағында 25 мыңнан астам тарихи-мәдени ескерткіш сақталынған. Солардың бірі Таңбалы шатқалындағы археологиялық ескерткіштер.
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи қорық мұражайының аумағында сақталынған археологиялық, діни-рухани ескерткіштер өте көп. Аталған ескерткіштердің 3000-ға жуығын қазіргі таңда Таңбалы тарихи-мәдени қорық мұражайы тізімге алған. Осы ескерткіштердің басым бөлігі қола дәуірінен бастау алатын жартастағы суреттер мен жерлеу орындары яғни қабірлер болып келеді.
Ашық аспан астындағы қорық мұражай жыл сайын ескерткіштерді тиімді қорғау мақсатында бақылау-барлау жұмыстарын жүргізе отырып, жаңадан табылған археологиялық мұраларды есепке алып, оларды жоюдан, бүлінуден қорғау мақсатында іс-шаралар атқарып келеді. Тізімге алынған әрбір ескерткіш орналасқан аумағына қарай, сол жердің өткен тарихынан хабардар ететін, ұлт байлығының рухани қазынасы екені баршамызға мәлім.
Ескерткіштерді түпнұсқа қалпында сақтау қазіргі таңда өзекті мәселенің бірі болып отыр. Көптеген тарихи-мәдени мұралар жеке тұлғалардың жауапсыздығынан өзгерістерге ұшырап, кейбір жағдайда жойылып кету қаупі төніп отырады. Осы орайда жергілікті халық аталған тарихи мәдени мұраларымызды бүлінуден, зақым келтіруден қорғап, өсіп келе жатқан жас ұрпаққа ескерткіштерді қорғау елдің, бүтін халықтың баға жетпес асыл қазынасы екенін түсіндіріп, насихаттап, мектептерде өтілетін тәрбие жұмыстарына енгізсе келешек ұрпақты өз елінің мәдениетіне, өткен тарихына жанашырлықпен қарайтын, ұлтжанды етіп тәрбиелеудің маңызы зор.
Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау, оларды зерттеу мен насихаттау мемлекеттік деңгейдегі шара болып табылады. Қазіргі таңда Таңбалы тарихи-мәдени қорық мұражайының Жартас суреттерін қалпына келтіру және ғылыми зерттеу, қор сақтау бөлімі осы бағытта тыңғылықты жұмыс жасап келе жатыр. Бөлім мамандары жыл сайын археологиялық зерттеулер арқылы Таңбалы аумағынан ғасырлар куәсі болған жартас суреттері мен қорған-қабірлердің, тұрақтардың орнын тауып, зерттеп тізімге алып келеді.
Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғаудың маңыздылығы жайында көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Өзбекәлі Жәнібеков ағамыз Қай халықтың болса да рухани әлеміне саяхат оның көне ескерткіштерімен, тарихи орындарынан танысудан басталатыны мәлім деп жазған. Ескерткіштерді қираудан, бүлінуден сақтау өткен көне замандарда да өткір мәселенің бірі болып отырған. Мәдени құндылықтардың тоналуы, олардың зақымдануы кез-келген елдің, халықтың тарихын, мәдениетінің күйреуіне, жоюлуына алып келеді.
Бұл тарихи-мәдени мұралар көне тарихтың куәсі, өткенімізден сыр шертіп, бүгінгі күнге дейін сақталып, жетіп отырған ескерткіштерді қорғау мен сақтау, оларды насихаттау әрбір азаматтың еліне, туған жеріне деген жанашырлығы, мәдени мұраларға деген қамқорлығы болмақ. Қазақстанда 25 мыңнан астам тарих, археология, сәулет және монументтік өнердің жылжымайтын ескерткіштері бар, оның ішінде 218 Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енді. Мемлекеттік мұражайларды қорлары мен экспозицияларында 2 миллион 56 мың бірлік мәдени құндылықтар сақталуда. Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі қалыптасу үрдісінде қоғам мен мемлекеттің тарихи және мәдени мұраға деген көзқарасы едәуір өзгерді. Сол уақытта Қазақстан Республикасының заңнамасы қалыптасып, жетілдірілді. ЮНЕСКО, ICOMOS сияқты шетел және халықаралық ұйымдармен ескерткіштерді қорғау және дәріптеу саласында, ғылыми салада ынтымақтастық белсенді дамыды. Халықаралық маңызы бар екі ескерткіш ЮНЕСКО Бүкіләлемдік Мәдени және Табиғи мұра тізіміне енді. Оның біреу - Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі. Екіншісі ескерткіш Тамғалының жартастағы петроглифтері - бұл Жетісудағы жартасқа жазылған өнердің ең бір көнесі және әйгілі, мұнда 1950 жылдардың соңында көптеген жартастағы суреттері бар ғибадатханасы табылған. Сонымен қатар, Республикада бірқатар аса көрнекті археологиялық нысандар (31 нысан) бар, олар Ұлы Жібек Жолы нысаны бойынша сериялық трансұлтты номинация аясында ЮНЕСКО Дүниежүзілік мұрасының алдын ала тізіміне енген. Қалаларда тұрғын үй-коммуналдық құрылыстың белсенді өтуіне, сондай-ақ аграрлы аумақтарды шаруашылық қызметтің дамуына байланысты, жерді мемлекеттік қордан жеке меншікке беру үрдісі ауқымдап бара жатыр. Археологтар барлау жұмыстарын ауқымды жер кесіп беруді қажет ететін ірі жобаларды іске асыру кезінде ғана жүргізіледі. Басқа жағдайларда қалаларда да, ауылдық жерлерде де жер кесіп беру археологтарды тартпай-ақ жүргізіледі. Осындай беталыс мәдени мұра ескерткіштерін қорғау және пайдалану жөніндегі заңнаманың барлық жерде бұзылуына әкеп соқтырады, себебі жердің көп бөлігі, атап айтсақ археологиялық нысандардың бар болуына зерттелмеген жерлер әрі қарай зерделеуге қол жетімді болмайды. Бұған келтіретін мысал көп: бұл Отрар қалашығында - республикалық маңызы бар ескерткіште су құбыры желілерін салу, осы ескерткіш ЮНЕСКО Дүниежүзілік мұрасының ескерткіштер тізіміне енеді деп жоспарланып отыр. Бұл Ақ Орданың астанасының бірі Сауран мен VIII-XIII ғасырлардағы қарлұқ жабғуының астанасы Қаялық сияқты бірегей қалашықтардың аумағында көтерме талшық торабын салуға жер бөлінген. Бұл бүкіл әлемге әйгілі Тараз және Испиджаб - орта ғасырлық қайнар көздердің барлығында аталатын қала. Қазіргі Алматының аумағында археологтар 8 көне қала тіркелген, бүгінгі күні олардың біреуі де қалмаған. Қазақстандық заң шығарушылар, археология ескерткіштерінің ерекше маңыздылығын белгілеп, оларға ерекше құқықтық мәртебе береді.
ІІ-тарау. Қазақстан территориясындағы тарихи-мәдени ескерткіштер
2.1. Батыс Қазақстандағы мәдени-тарихи ескерткіштер
Батыс Қазақстан аумағындағы ең көне археологиялық ескерткіштер облыстың оңтүстік жағындағы ежелгі шақпақ тас жыныстары қазындылардан табылды. Бұлар шель-ашель құралдары мен оларды дайындауға пайдаланылған заттар ұшырасатын тұрақтар. Аймақтың ежелден-ақ қоныс орны болғанына ерте тас дәуіріне жататын петроглифтер де куә.
Кейінгі палеолит кезеңінде қазіргі Батыс Қазақстан аумағының табиғат жағдайы құбылмалы болды. Мұз қабатының еруі мен Кавказ жотасының солтүстік сілемдерінің жаңадан тектоникалық түзілуі Каспий маңы деңгейін жоғарылатты, сөйтіп бүкіл бүкіл Каспий маңы ойпатын тегіс су басты ("Қазақ ССР тарихы", 1 - том, Алматы, 1980,81 - бет). Осындай елеулі жергілікті өзгерістер климаттың құрғап, шөлейттеуіне әкелді. Ірі - ірі шөп қоректі жануарлар қырылды. Ең соңғы мамонттардың бірі Жайық өзенінің сол жағында бұдан шамамен 8000 жыл бұрын жойылған (Сонда, 82 - бет). Қазақстан аумағындағы неолит пен энеолит кезеңінде Еуразияның кең - байақ кеңістігіндегідей андронов мәдениетіне ұқсас, біртеті шаруашылық сипатына қарай біріккен, ірі тарихи - мәдени аймақтар қалыптасты.
Қазіргі таңда, республикалық маңызы бар ескерткіштер тізіміне Маңғыстау облысынан 20 нысан кірген. Облыста бұған қоса 800-ден астам тарихи-мәдени мұра объектілері алдын ала есепке алу тізіміне енгізілген. Жаңадан анықталған тарихи-мәдени мұра объектілері де өздерінің мәр - тебесi туралы түпкiлiктi шешiм қа - был - - данғанға дейiн, заңға сәйкес тарих және мәдениет ескерткiштерiмен бiрдей қорғал - уы тиiс. 39 тарих және мәдениет ескерткішінің қорғау аймақтарының жоба - лары жасақталып, облыс әкім - ді - гі - нің қаулысымен және мәслихат шешім - - дерімен бекітілген. Оның ішінде, рес - пуб - ликалық маңызы бар 14 ескерткіш: Ескі Бейнеу қорымы және Бекет ата жерасты мешіті, Оғыланды жеріндегі Бекет ата жерасты мешіті, Сисем ата қорымы, Шақпақ ата қорымы және жерасты мешіті, Масат ата қорымы және жерасты мешіті, Қараман ата қорымы және жерасты мешіті, Ақүйік, Бекі, Уәлі, Бесінбай, Қарамола (Шытша, Төбеқұдық), Қызылсу қорымдары, Омар-Тұр күмбезтамы, сондай-ақ 25 жергілікті маңызы бар Оғыланды қорымы, Сұлтан-үпі жерасты мешіті, қорымы және сайы, Қарағашты әулие, Кенті баба, Сағындық, Үштам, Қалипан, Нұрмағанбет, Жамбауыл қорымдары, Адай ата - Отпан тау тарихи-мәдени кешені, Асау, Барақ, Құсшы ата, Ешкі - қырған, Бегеш, Белторан, Айым - бет, Ақшора, Жылқыбай, Қалың-арбат, Қошқар ата, Мая, Шат, Қатем қорымдары, Қызылқала қала - шы - ғы, Ақмыш сайы ескерткіштері. Қор - ғау аймағының аумағында тарихи-мәдени мұра объектісінің сақталуына, оның тарихи-мәдени қабылдануына теріс әсе - рін тигізетін жұмыстар жүргізілмейді (жаңа қабірлер орнатуға, құрылыстар салуға, т.б.).
Сонымен қатар тарихи-мәдени мұра объектiлерi мен ландшафтарды сақтау жөнiн - дегi талаптар Сәулет, қала құры - лы - сы және құрылыс қызметі туралы Заңының 10-бабында да қарастырылған. Тарих және мәдениет ескерткiштерi мен қорғалатын ландшафтық объектiлер деп танылған аумақтар мен объектiлердiң сақталу талаптарына негiзделуге тиiс. Тарих және мәдениет ескерткiштерi, қорға - латын табиғат объектiлерi бар аумақ - тарда ерекше реттелетiн шекара белгiленедi, оның шегiнде сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметін жүргiзуге тыйым салынады немесе шек қойылады.
Маңғыстау өңірінде бағзы замандар - дан бері ата-бабалар аруағын құрмет тұ - ту, рулық қорымдардағы халық ба - тыр - - лары, билері, ақындары, қоғам қай - рат - - керлерінің қабірлеріне зиярат ету, марқұм болған тумаластарын киелі орын - дарға жерлеу дәстүрлері сақ - тал - ған. Еліміздің өзге аймақтарымен салыс - тырғанда, біздің өңірімізде ата-баба - ла - ры - ның бастарына күмбездер мен кереге тамдар көтеру, ескерткіш-белгілерін салу қарқынды дамыған. Сонымен қатар кейбіреулер ежелгі сәулет пішіндерін ата-бабамның қабірі деп өз бетімен құлаған күмбездерді қайта қалап, заңға қайшы әрекет етеді. Мемлекет қорғауындағы қорымдардағы ежелгі қабірүсті құрылыстарына қандай да бір нұқсан келтіру заңбұзушылық әрекет болып табылады. Тарих және мә - де - ниет ескерткіштеріне ғылыми-рес - тав - - рациялау жұмыстарын жүргізуде ли - цен - зиясы бар ұйымдарды тарту арқылы ең алдымен ғылыми-жобалау құжаттамасын дайындау жұмыстары жүзеге асырылады. Қазақстан Респуб - ли - касының Әкім - шілік құқық бұзушылық туралы Заңы - ның 145-бабы бойынша Қазақстан Рес - публикасының тарихи-мәдени мұра объек - тілерін қорғау және пайдалану сала - сындағы заңнамасын бұзу бойын - ша жүргізіліп жатқан жұмыстарды тоқта - та тұрып, жеке тұлғаларға - он, лауазымды адамдарға, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне - елу, орта кәсіпкерлік субъек - тілеріне - жүз, iрi кәсiпкерлiк субъектiлерiне екі жүз елу айлық есеп - тік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады. Ал, Қазақстан Рес - пуб - ликасының Қылмыстық кодексiнің 203-бабы бойынша ерекше құндылығы бар заттарды қасақана бүлдіру - үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырылады.
Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы Заңға сәйкес аудандардың жергiлiктi атқа - ру - шы органдары өз аумағында тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы заңдарының сақталуын қамтамасыз етуі тиіс, уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша, тарих және мәдениет ескерт - кiш - терiне қауiп төндiретiн құрылыс және өзге де жұмыстарды тоқтата тұру, сондай-ақ оларға тыйым салу туралы мәселенi шешедi. Алайда, аудан аумақ - тарында жергілікті тұрғындар үшін жерлеу тәртібін ұйымдастыру, жаңа қойы - лымдарға арналған арна - йы жер телімін бөлу, оны белгілі бір ұйым - ға заңдастырып рәсімдеу жұмыс - та - ры іс жүзінде орындалмай келеді. Тарихи-мәдени мұраларымызды сақ - тап қалудағы негізгі шаралардың бірі - аумақтарды игеру кезінде жер учас - келері бөліп берілгенге дейін та - ри - хи-мәдени мұра объектілерін анық - тау жөнінде зерттеу жұмыстары жүргі - з - ілуге тиіс. Тарихи-мәдени мұра объек - ті - лерінің сақталып тұруына қатер төн - дір - уі мүмкін жұмыстардың барлық түр - лерін жүргізуге тыйым салынады. Қа - зақ - стан Республикасының 2003 жыл - ғы 20 маусымдағы Жер кодексінің 127-бабы бойынша тарихи-мәдени мақ - саттағы жер тарихи-мәдени мұра объек - тілері, оның ішінде тарих және мәде - ниет ескерткіштері орналасқан жер учаскелері тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер деп танылады.
Біздің алдымызда тұрған басты мін - дет - - - тердің бірі - барша қоғам болып Ұлы дала халқының ұлттық құнды - лық - та - рын сақтау және болашақ ұрпақ - қа аманат ету болып табылады. [10]
Шопан-Ата жер асты мешіті Оңтүстік Маңғыстау өңірінде, бағзы Хорезм керуен жолының бойында орналасқан. Солтүстік шығысқа қараған сай тұйығынан қашалған үлкен бөлме. Оң жағындағы тағы бір шағын бөлме, оның едені биік. Сол жақ қабырға астынан қабірхана үңгілген. Төрден сай үстіне шығып кететін есік бар. Есіктің сыртқа шығар аузы алдында беті шымылдықпен перделенген қабірхана. Аңыз бойынша, оған Шопан - Атаның қызы жерленген. Мешіт үсті тастақты жүлге. Жүлге бойынан суағарлар жасалып, олардың тоғысқан жерінен сиымдылығы 10-15 текше метрлік су қоймалары қазылған. Олар кезінде мешіт тұрғындарын бүкіл жыл бойы сумен қамтамасыз етіп тұрған. Мешіттің төменгі жағында құдық бар. Кіре берістің сол жақ қапталында жар бетінен төрт шаршы етіп қашалған бөлмелер орналасқан. Олардың алдында тұт ағашы егілген. Мешіт қабырғаларында айшықты нақыштар жоқ. Ел аңызы мешіттің салыну кезеңін Оғыз тайпаларының Маңғыстауға келе бастаған Мерзіміне меңзеді.
Қараман - Ата ескерткіші Маңғыстаудың орта бөлігінде, ол үш бөлмеден тұрады. Кіре беріс бөлме, оған жалғас намаз оқитын зал. Онда төбені тіреп тұратын ұстындар бар. Төбе сол жердің бетін алып жатқан ұлутастан тұрады. Аңыз бойынша Қараман - Ата Шопан - Ата әулиетінің інісі екен делінеді. Екі мешітті жалғастыратын жер асты жолы болған, бірақ ол уақыт өте құлап қалған. М.Мендіқұлов Қараман - Ата мешітінің салыну кезеңін 13 ғасырға жатқызады. Ал Әбілғазы Қараман - Атаны Балқаннан түркмендерді Маңғыстауға бастап келген бектердің бірі дейді.
Батыс және Орталық Қазақстан аумағында палеолит кезеңінде, көптеп табылған жебе тәрізді заттардан көрінетіндей, аңшылыққа бейімделген біртұтас материалдық мәдениет қалыптасқан. Неолит дәуірінің тұрақты өзендік және көлдік типті болып келеді. Бұл кезең мәдениетінің Оңтүстік Орал, Солтүстік Қазақстан және Арал маңы мәдениеттерімен ұқсас тұстары да бар, оның басты ерекшелігі - көшпелі тұрмыс кешкен дала аңшыларының әдениетімен сипатталады.
Аңшылар мен балықшылардың тығыз мәдени - шаруашылық байланыстары, әсіресе кельтминар мәдени қауымдастығын айқын байқалады, олар Батыс Қазақстан аумағында бедерлі қолөнер түрінде ( шапақ тас құралдары мен ерекше пішін оюланаған қыш ыдыстар) ұшырасады. Батыс Қазақстан облысындағы көне мәдени ошақтарының арасында барынша зерттелгені - кельтминар археологиялық мәдениеті неолитте пайда болып, қола дауірінің ортасына дейін созылды. Бұл мемлекет өзін шектен тыс тұрақтылығымен ерешеленеді,, археологиялық деректердің материалдық тұрмыстары бірнеше мыңжылдықтар бойы өзгеріссіз сақталды. Кельтминар археологиялық мәдениеті Жайық өңірінде, өздерінің теңізге жағасына таралды. Бұл, алдымен, аулаушылар - терімшілер болды, кейін құғақ жерлерді игеруге орай аулаушылар - терімшілер мәдениетіне ұласты. Бұл мәдениет өкілдері мүмкін алғашқы ұсақ жануарларды қолға үйрете бастаған болар, бірақ кельтминалықтар жалпы алғанда "неолит төңкерісі" - өндіруші шаруашылықтың пайда болуына қатысқан жоқ. Кельтминар археологиялық мәдениетінің ескерткіштері Ақтөбе облыс аумағында барынша зерттелді. Батыс Қазақстан облысындағы "Солянка" (тасқала маңы) қоныстарында материалдарын зерттеуші ғалымдар осы археологиялық мәдениетке жатқызып жүр.
Соңғы 25 жыл көлемінде Ғ.А.Кушаевтың далалық зерттеулері нәтижесінде анықталған ескерткіштер Далалық Жайық бойы аумағы б.з.б. ғасырдың басына дейін қола мәдени - тарихи қаудастығына кіргеннін көрсетті. "Кресты" қонысы мен қорымында жүргізілген көпжылдық қазба жұмыстары барысында едәуір қызық материалдар табылды. Қазіргі кездегі бұл аймақтағы қара шұңқырлы археологиялық мәдениеттің (б.з.б. 3 ғасыр - 2 ғасыр басындағы) Далалық полтавкиндік архиология мәдениеті өрісіне кіреді деген болжамға дәлел де (кейбір табындылар негізінде) бола алатын бірден бір ескерткіш. Дәлме - дәл осы жерінде қима мәдениеті жергілікті варианты - ескі қорға шұңқырсыз топырақты қосымша үю арқылы жерлеу қалыптасады. Ал қалғандары керамика формасы, ою - нақышы, жер ғұрпы - Дон бойы мен Еділ жағалауында қималық жерлеуді толық қайталады.
Батыс Қазақстан облысының Бөрілі ауданы аумағында "Қырықоба" атты ескерткіш 19 - ғасырдан ғалымдарға белгілі, 1883 жылы Кастаньенің тізбесінде "Қараоба" деген жергілікті атаумен енген, Еуразиядағы ең улкен қорғандар кешенінің бірі қима мәдениетінің ерекшеліктерін көрсетеді.
Сарматтық археологиялық ескерткіштері барынша жан - жақты зерттелген мәдениеттердің бірі болып саналады. Зерттеудің объектілі жағдайларынна бөлінеді, атап Айтқанда:
а) Прохоровтық (ерте сарматтық) - б.з.б. 4 ғ. - б.з.б. 2 ғ.;
ә) Сусловтық (орта сарматтық) - б.з.б. 2 ғ. - 2 ғ.; 3 ( соңғы сарматтық - 2 ғ. - 4ғ. Соңғы археологиялық мәдениет жылдары Шипов станциясы маңынан зерттелген ескерткіштерге байланысты шиповтық деп аталған еді. Бірақ одан әрі зерттеу барысында олар б.з. 4 - 5 ғасырларындағы ғұндар заманына жатқызылады.
Темір дәуірі Далалық жайық өзенінде б.з.б. 9 ғасырдың соңынан 4 ғасырға дейін Савромат архиологиялық мәдениетінің қалыптасу кезеңі болды. Осы кезеңді зерттеуші К.Ф.Смирнованың пікірінше, Жайық өңіріндегі аталмыш тайпаның іріктелуі нәтижесінде Еділ бойында б.з.б. 8 ғасырда савромат ескерткіштерінің еділбойлық жергілікті тобы пайда болады. Бұл мәдениеттің қалыптасуындағы негізгі құрамдас бөлік қима археологиялық мәдениетін жасаушы тайпалар еді.
Жалпы алғанда савроматтардың археологиялық мәдениеті қару - жарақты жауынгерлерді о дүниелік азығы саналатын ірі - ірі жануарлар қаңқаралымен бірге жер бетіне жерленген қорғандық ескерткіштермен сипатталады. Өте қызғылықты ескерткіштердің бірі - Володарка селосы маңындағы фалларлы жерлеу. Мұндағы мәдени материалдар савромат тайпаларының герк - фракациялықтармен байланысын куаландырады. Савроматтық археологиялық мәдениеттің соңы осы аймақта аса ірі (4 м жоғары) қорғандардың пайда болуымен аяқталады. Әдеттегідей, олардың көпшілігі тоналған, әйтседе сол уақытты сипаттайтындай сан - алуан деректер сақталған. 1987 -1988 жылдары Филиповка селосы түбіндегі қорғанды зерттеу кезінде көркедік құндылығына баға жетпейтін, түсті және бағалы металдардан жасалған өте көп бұйымы бар, үш қойма табылды. Сарматтардың савроматтармен тектік байланысы бар, бірақ уақыт өте келе олардың арасына алан тайпаларының (Жайық өңірі массагеттерінің барынша күшті этникалық бөлігі) сіңісуімен материалдық мәдениеттің сыртқы бет - бедері өзгере береді. Сарматтық археологиялық мәдениет қорғандық ескерткіштерден, жерастылық, кейде жер бетіндегі қорымдардан тұрады. Көптеген қару - жарақ - ұғымалы қола және және мыс жебе, қанжар ұзын найзалар бірге көмілген. Өліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz