Құрама баяндауышты тұлға

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті коммерциялық емес акционерліклік қоғамы
"Филология" факультеті
"Қазақ тілі мен әдебиеті" кафедрасы

Реферат

Тақырыбы: Баяндауыш туралы жалпы түсінік

Орындаған:Құдайберген Перизат
Қабылдаған : Әділбекова Жеңіскүл
Тобы :Фи 18 1к2

Шымкент 2021ж.
Жоспар
І КІРІСПЕ

Баяндауыш

ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1 Баяндауыштың сұраулары
2. Баяндауыштық тұлға
3. Баяндауыштың жасалу жолдары
4. Баяндауыштың түрлері
5. Етістікті баяндауыш
6. Шартты райлы етістіктердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы
7. Қимыл есімдердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы
8. Көсемшенің баяндауыш болуы.
9. Есімшенің баяндауыш қызметінде жұмсалуы
10. Етістік категорияларыныңаралас түрде баяндауыш болуы
11. Есімді баяндауыш
12. Зат есімнің баяндауыш қызметінде жұмсалуы

ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

БАЯНДАУЫШ

Баяндауыш, оның ережелері туралы пікірлер көп. X. Басымов: Баяндауыш мүше шығаратын мағынасы жағынан бастауыштың болмыс ісін, жайын, сапасын, не екендігін айқын білдіреді, - де- се I. Бəйтенов:
* а) қара сөзде сөйлемнің аяғына, көбінесе етістіктен кейін тұрған сөзді баяндауыш
* , ə) сөйлемнің ішіндегі барлық сөздің түсінігі онсыз шешілмей тұрған сөзді баяндауыш.
* б) бастауыштың күйін, жайын, қимылын көрсетіп тұрған сөз баян- дауыш болады, - деп талдайды . С. Аманжолов: Бастауыштың ісін, қимылын білдіріп, сөйлемдегі ойды тиянақтайтын сөйлемнің мүшесінбаяндауыш жəне бастауышқа бағынып, онымен жақ жағынан жекеше, көпше түрде үйлесіп айтылатын тұрлаулы мүшені баяндауыш - дейді.

Ең алдымен, осы ережелер бойынша нендей шарт- тар барын көрейік:
1) Баяндауыштың бастауышқа бағынышты сөйлем мүшесі екендігі;
2) Баяндауыштың сөйлемдегі ойды тиянақтайтындығы;
3) Баяндауыш бастауыштың əртүрлі қасие- тін көрсетеді дегенді əр автор түрліше көрсетеді:
* а) ісін, қи- мылын
* ə) оған қоса жайын, күйін, заттың, сындық сапасын, мөлшерін, мекенін, мезгілін; б) іс əрекеттің сапасын;
* в) қасиетін;
* г) амалын;
* д) кім екендігін, белгісі мен сапа ретін;
4) Баяндауыш- тың бастауышпен жақ, жекеше, көпше түрде үйлесуі;
5) Пре-дикативтілік білдіруі;
6) Олардың екі құрамда болатындығына байланысты;
7) Сөйлемнің бас мүшесі екендігі.

Бастауыштың сөйлемдегі негізгі ойға ие екендігіне дау бол-маса керек. Сондай сөйлем мүшесіне баяндауыштың бағынышты болуы - оның негізгі қасиеті де. Сондықтан бастауышқа баяндауышты бағынышты деген пікір дұрыс. Баяндауышсыз жалпы (атаулы сөйлем болмаса) сөйлем құралмаса керек. Баяндауыш - қай сөз табынан болмасын бəрібір сөйлемді тиянақтау жағынан, оны сөйлем дəрежесіне жеткізу жағынан қандай тұлғада, қай орында келуіне қарамастан басты тұлға. Баяндауыш бастауышқа бағынышты бола отырып, оның əр іс-əрекет қасиетін көрсететіндігі туралы пікір əрқилы. Соның бəрін жинақтай келгенде, баяндауыш болатын сөздің қай сөз табынан болатындығына байланысты оның (яғни баяндауыштың)
мағынасы айқындалады.

Етістіктен болған баяндауыштар бастауыштың ісін, қимылын, іс-əрекетін, жайын, күйін, амалын білдіреді. Сөйлемде осылардың бəрі қимылға қатысты айтылатын сөздер. Баяндауыш ережесіне жайын, күйін сөздерін қолдану ма- ғыналық та, стильдік жағынан да келе бермесе керек.
Зат есімнің баяндауыш болуы арқылы бастауыштың кім, не екендігін, заттың мекенін білдіреді дейтін де сөздерді кез- дестіреміз. Əрине, зат есімнен болған баяндауыштардың мағыналық қасиеті түрліше. Оның өзі баяндауыш болатын зат есімдер- дің қолданылуына байланысты. Зат есімдер жалқы есім, күрделі атаулар болып қандай тұл- ғаларда келуіне байланысты олар əртүрлі мағынаны білдіреді. Мысалы: Отаным - алтын бесігім (Социалистік Қазақстан) дегендегі баяндауыш заттық мағынаға ие болса, Колхозшылар-Бірлік колхозында (Лениншіл жас) дегенде баяндауыш мекендік
қасиетке ие болып отыр. Біздіңше, зат есімнен болған баяндауыштар бастауыштың заттық қасиетін білдіреді. Оның өзін іштей зат есімнің баяндауыш болу кезіндегі тұлғалық ерекшелігіне байланысты қандай мағыналарда қолданылуында. Мəселен: Ол - сту- дент, ол - Асан дегенде оның кім екенін, Мынау - қант дегенде заттықты, Олар ауылда дегенде мекенді білдіреді.

Баяндауыштың сұраулары

Баяндауыштың негізгі бір мəселесі - оның сұраулары.Баян- дауыштың сұраулары туралы зерттеу барысында мынаны байқадық. Біріншіден, А.Н. Кононов, Н.К. Дмитриев, сол сияқты қазақ тілі ғалымдары Н. Сауранбаев, Р. Əміров, Ə. Нұрмахановалардың еңбектерінде жалпы баяндауыштың сұраулары сөз болмайды. Екіншіден, көптеген ғалымдар баяндауыштың сұрауларын арнайы беріп отырғанымен, оларды толық əрі жан-жақты көрсете
алмайды.

Енді сол сұрауларды келтірсек: А.Байтұрсынов: не етпек? Не қылмақ? қай етпек? не болмақ? нешік? немене? қалай? кімдікі? ненікі? қайсы?; С.Аманжолов: не қылдың? кім? не? қандай? нен- дей? қанша? неше? не еткен? не қылған? қайда? неде?; X.Арғынов: не істеді? не болды? не етеді? қайтеді? кім? не? қанша? қайда? қашан?; М.Серғалиев: қайтті? не қылды? не қылады? Не қылмақ? не қылам? не етеміз? не істейміз? неше? қанша? қаншасы? кімі? несі?; Ғ.Əбуханов: не қылды? не істеді? не қылады? қандай? қанша____________? неше? нешінші? кім? не? деп көрсеткен болатын. Міне, осы сұрақтардың өзінен бірнеше құбылысты байқауға болады. Біріншіден, етістікті əрі есімді баяндауыштың сұраулары түгел емес. Екіншіден, бір сұраудың бірнеше нұсқасын беріп, сұраулардың аясын кеңейтіп жібереді. Үшіншіден, барлық сұраулар əуелі тілдік жағынан келе де бермейді (қай етпек?). Төртіншіден, тəуелдік жалғаулы сұраулардың көбіне үшінші жақтағы түрі алынады да, бірінші, екінші жақ сұраулары ескерілмейді. Бесіншіден, сұраулардың көбіне дара түрі сөз болады да, көптік жағы да ескеріле бермейді. Алтыншыдан, септік жалғауларының ішінде тек жатыс септігі ғана ескерілген. Морфологиялық еңбектердегі есімдік сөз табындағы сұраулар құрамына қарай тек дара болып келеді. Сол дара сұраулар зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу сөз таптарына тəн бо лып келсе, етістік сөз табының сұраулары сол дара сөз таптарына екінші бір етістік сөздердің қосылуы арқылы не қылды? не істеді? дегендей күрделі болып келеді. Осы күрделі сұраулардың бірінші сыңарлары көбіне не? есімдігі болып, екінші сыңарлары істеді етістігі болып табылады.
Демек, етістіктің сұраулары əрі есімнің, əрі етістіктің элементтері арқылы құралады. А.Байтұрсынов баяндауыштың сұраулары құрамына не есімдігімен бірге қай есімдігін де қосады. Сұраулардың осы сияқты құрамды түрлері синтаксисте қолданылады. Сұраулардың морфологияда қолданылуына қарағанда синтаксисте қолданылуының өзіндік ерекшелігі бар. Бұл арадабіз тек етістіктердің немесе баяндауыштың сұрауларын ғана арнайы сөз етпекпіз. Етістіктің де, баяндауыштың да (оның ішінде етістіктен жасалған баяндауыштың) сұраулары бір екендігі айқын.

Мұндай құбылыс тек қазақ тілінде ғана емес, орыс тілдерінде де осы іспетті. Əрі қарай баяндауыштың сұраулары, олардың өзіндік ерекшеліктері туралы кейбір ойларды ортаға салуды жөн көрдік. Орыс тілінде етістікті баяндауышты ең негізгісі ретінде қарастырады, сұрауы что делает? Орыс тіліндегі что делать? сұрауын Л.Д.Чеснокова грамматикалық жағынан тұрақты тіркесті қалыпқа ие болған деп берсе [13], А.И.Зарецкий ондай сұраулар есімдік пен етістіктің тіркесі арқылы жасалған. Сондықтан да олар етістікті есімдік немесе местоимение-глагол деп өзінше атауды ұсынады [14]. Міне, бұған қарағанда, етістіктің сұраулары жөнінде орыс тілінде де əртүрлі көзқарасты байқауға болады.

Етістіктің __________(баяндауыштың) орыс тілі мен қазақ тілі бойынша негізгі сұрағы - не істейді? сұрауы. Осының негізінде қазақ тілінде не есімдігіне қыл, бол, ет көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы да біршама етістіктің құрама сұраулары пайда болды. Сонда, баяндауыштың сұраулары не істейді? не қылды? не бол- ды? не етпек? болып, оның əрқайсысынан етістіктің мағынасына қарай бірнеше тұлғалық ерекшелігі пайда болады. Сөйтіп, таза баяндауыштың, етістіктің сұраулары осы тəсіл арқылы құралса керек. Баяндауыш сұрауларының ішінде бұл топтан ерекше бір сұрау қайтеді? сұрауы. Бұл негізінде кіріккен сөз. Мұның бастапқы құрамы есімдік пен көмекші етістігінің қосылуы арқылы жасалған.
С.Аманжолов баяндауыш сұрауларының ішінде дара сұраулардың қатарында неткен? Сұрауын қоса береді. Бұл да алдыңғы сұрау тəрізді құрама болып табылады. Сондай-ақ қолданыста
кездесетін қайтеді? қайтті? сұраулары да екі сөзден кіріккен сұраулар.

Сонымен, етістікті баяндауыштың сұраулары ретінде не істейді? не қылды? не болды? не етпек? сұраулары негізге алынады да, осылардың əрқайсысы етістіктің тұлғасына қарай əрі қарай жалғаса береді. Мысалы: не қылды? не қылады? не қылмақ? Не қыламын?, т.б. тəрізді өзгере береді. Сол сияқты істе, қыл, бол, ет етістіктерінің алдына не сұрауы қосылып, олар да əрі қарай жалғаса береді.

Баяндауыштық тұлға

Баяндауыш, оның қандай тұлғалардан жасалуы да басты əңгіме болуы тиіс. Баяндауыштық тұлға туралы Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев еңбектерінде əртүрлі дəрежеде сөз болады. Н.Сауранбаев баяндауыштық тұлға ретінде сөздердегі жалғаусыз түрі мен жіктік жалғауы, тəуелдік жалғауы, көптік жалғауы жəне -нікі, -дікі қосымшалары арқылы келуін айтса, С.Аманжолов тек атау күйіндегі сөздер мен жіктік жалғаулы сөздерді ғана көрсетеді. Баяндауыштық тұлғаны М.Балақаев екі топқа бөліп көрсетеді, яғни сөздердің түбір күйінде жəне сөздердің грамматикалық тұлғалар арқылы түрленген күйінде келуін көрсетеді. Сөздердің түбір күйінде баяндауыш болуын əрі есімдерге де, əрі етістіктерге де тəн дейді.

Міне, бүл пікірлерге қарағанда, жалпы баяндауыштық тұлғаның жалғаулы (тəуелдік, жіктік, септік, көптік) жəне жалғаусыз түріне -нікі, -дікі, -дүр қосымшалары қосылатындығы белгілі болды.
Əрине, бұл баяндауышты тұлғалар - осы сөйлем мүшесі үшін негізгі фактор. Бірақ бұл баяндауыштың барлық түрлеріне бірдей сай келе бермейді. Сондықтан біз баяндауыштық тұлғаның əрбір түрінің жеке-жеке ерекшелігін рет-ретімен көрсетуді жөн көрдік.

Етістікті тұлға. Етістіктер баяндауыш қызметінде түбір күйінде жəне түрлі жұрнақ, жалғау арқылы, сондай-ақ түрлі көмекші сөздердің қатысы арқылы жасалады. Жіктік жалғауы ең негізгі баяндауыштық тұлға болып та- былады. Жіктік жалғаулы сөздер көбіне сөйлемнің соңында келеді. Мұндай тұлғалы баяндауыштарды тиянақты, тиянақсыз деп бөліп карастыру орынды. Өйткені баяндауыштардың басым көпшілігі сөйлемді тиянақтауда жұмсалғанымен, енді бір тобы сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауы- шы ретінде де жұмсалуға тиіс. Тиянақты тұлғадағы баяндауыштар - негізінен жіктік жалғаулы етістіктер, есімше тұлғалы етістіктер жəне қимыл есімді етістіктер. - Кəне, жол беріңдер, - деді ойын ағасы (X.Есенжанов). Бөгемеңдер, жол беріңдер (Ғ.Мұстафин). Сендер келсеңдер, асты болдырайын (Т.Ахтанов). Əй, тұрыңдар (Б.Тілегенов). Не сабақ оқыдыңдар? (С.Мұқанов.) Менің аралап қайтқым келеді (С.Мұқанов.) Менің əлі сізбен сөйлескім келеді (М.Əуезов).

Сөйлемде бас мүшелердің өзіндік қызметінің ерекшелігінің барлығы айқын. Ал екеуінің бірлігі сөйлемдік қасиетті ерекше дəлелдей түссе керек. Бас мүшелердің əрқайсысының өзіндік
қызметінің ерекшеленетіні тағы бар. Бастауыш сөйлемде ойдың иесі болу арқылы көрінсе, баяндауыш сөйлемді тиянақтап, ойдың басын қосып, бəрін біріктіруші болып табылады. Баяндауыш айналасына толықтауыш пен пысықтауышты жəне (сапалық, меншікті) анықтауыштарды да қатыстыра отырып, сөйлемдегі ойды тиянақтауда үлкен рөл атқарады.
Баяндауыш осы ерекшеліктеріне қарай, басқа сөйлем мүшелерінен ерекшеленеді. Баяндауыштың осындай касиеті оның екі түрде жұмсалуы арқылы көрінеді. Негізінен баяндауыштардың барлық еңбектерде тек тиянақты формасы арнайы беріледі. Ал сабақтас құрмалас сөйлемде ғана баяндауыштың тиянақсыз фор- масы сөз болады.

Тиянақты баяндауыштар - сөйлемді тиянақтауда басты тұлға. Сондықтан олар - əрбір сөйлем (сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышынан басқа) үшін негізгі фактор. Ал тиянақсыз баяндауыштар, біріншіден, тек құрмалас сөйлемде ғана кездеседі. Олар тиянақсыз формада айтылғанымен, баяндауыш екендігі анық. Тиянақты баяндауыштың өзі тиянақсыз баяндауыштың негізінде жасалатыны айқын. Мысалы: Ол қызықты кітапты оқып шықты дегенде баяндауыштың негізгі сыңары көсемше де тиянақсыз, ал оны тиянақтап тұрған көмекші етістіктің тұлғасы екені белгілі. Етістіктің есімше, көсемше фор- масы жеке тұрғанда тиянақсыз болып келеді, олардың тиянақты формаға ауысуы арнайы немесе басқа да сөздердің көмекшілік қызметі арқылы жасалады. Сабақтас құрмаластағы бағыныңқы баяндауыштардың да бірінші сыңары əдеттегі баяндауыш- тар сияқты, тек оларда көмекші сөздер қатыспайды. Сонымен, тиянақсыз баяндауыштар да - баяндауыш. Бірақ олар жалпы баяндауыштың объектісінде қаралмай, тек құрмалас сөйлемде қаралуы - жалпы баяндауыш мəселесінің бір көрінісі. Тиянақсыз баяндауыштар, олардың жасалуы синтаксисте, жоғарыда айтып өткеніміздей, тек сабақтас құрмалас сөйлемде ғана айтылады.
Сұрыптай келгенде, тиянақсыз баяндауыштардың жасалуында шартты рай, көсемше, есімше, қимыл есімі жəне бар, жоқ сөздері қатыса алады.

Көсемше тұлғалы баяндауыштар. Көсемше тұлғалы баянда- уыштар екі түрлі формада кездеседі. Біріншіден, дербес мағынасы бар етістіктердің көсемше тұлғасы арқылы баяндауыш болады. Мысалы: Ереуіл атқа ер салмай, Ерлердің ісі бітер ме (Махамбет). Бір сəтте су бетіне мыңдаған ракеталар атылып, жібек қанаттар желбіреп, асылып-асылып тұра қалды (Ғ.Мүсірепов). Екіншіден, дербес мағыналы етістіктерге көмекші сөздер түйдектеліп келіп, көсемше тұлғасында жұмсалады: Қара басыма пайдасыз екен деп, мен көптің мұңын аяққа баса алмаймын (С.Мұқанов). Жаңа жұмысшыларға техника қатерсіздігін ұғындырмайынша, шахтаға жіберуге тыйым салынған (Ғ.Мұстафин). Бүгін ерте келемін деп еді (Ə.Нəбиев).

Есімше тұлғалы баяндауыштар. а) -ған, -ген есімшесіне -ша, -ше жұрнағының жалғануы арқылы: Сен бұл жұмысты бітіргенше, бригадир де келіп қалар (Социалистік Қазақстан); ə) -ғaн, -ген есімшеге -дай, -дей жұрнағының жалғануы арқылы:
Жаңағы тұрған жерінен өз көлеңкесі тапжылмағандай, жалғыз бейне елестеді (А.Хангелдин); б) -ған, -ген, -ар, -ер есімшелерінің септелуі арқылы: Осы Шыңғыс туарда, Уəлінің үйіне Айғанымның апасы Пірəлі келіп жатты (С.Мұқанов). Өзен түбі таза, құмайт болғандықтан, су айнадай мөлдір боп сырғиды (М.Əуезов).
в) -ған, -ген жұрнақты атау тұлғалы есімшесіне түрлі шылаулар- дың тіркесуі арқылы: М.Өтемісовке ескерткіш орнатқаны үшін, партия мен үкіметке колхозшылар атынан көптен-көп алғыс ай- тамын (Қазақ əдебиеті). г) -ған, -ген есімшесінен соң барыс, шығыс септіктерінің жалғауы жалғану арқылы: Мұның бұлай өсуі жас күнінен көп қолпаштағаннан (А.Байтанаев); ғ) -ар, -ер тұлғалы есімшенің болымсыз түрінен кейін шылаулардың тіркесі арқылы: Сережа мен шешесі дұшпандардың шеңгеліне ілікпес үшін, аудан орталығы халқымен бірге теміржол станциясына жөнелтілді (Б.Соқпақбаев). д) Осы тұлғалы есімшелердің жа-
тыс, шығыс, көмектес септігінде келуі арқылы: Отыз екі жасқа келгеніне қарамастан, осы жазда капитан Енакиевтің самайына ақ кірді (В.Катаев). Аға шопанды көрісімен, қой қорасының қақпа- сын ашуға кетті (Ə.Нəбиев.)

Шартты рай тұлғалы баяндауыштар: Егер сəулең болмаса, Мейлің тіріл, мейлің өл (Абай).
Қимыл есімі мен шылаулардың тіркесуі арқылы: Əңгі- мені басынан бастау үшін, Саржанмен кездескен күнді есіме толық түсіріп көрейін (Ə.Əбішев).
Есімді тұлға. Баяндауыш қызметінде жұмсалатын сөз таптары - есімдер. Есімдердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы бірдей дəрежеде емес. Оңдай кезде көп жұмсалатыны - зат есімдер. Дегенмен, есімдердің бəрінің де баяндауыш болу принциптері бір іспеттес. Есімдер де етістіктер сияқты түбір күйінде жəне түрлі
жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы: Қаланың іш-сырты - əскер (X.Есенжанов). Ауа тұп тұнъқ, тап-таза, жібектей жұмсақ (Ғ.Мүсірепов). Қонақ үй шешелер үйіндей емес, сыртынан да салқын, үнсіз (М.Əуезов). Мен танктерді санай бастадым. Барлы- ғы - он жеті (А.Байтанаев). Хасен қазір колхозшы (С.Керімбеков).
Есімдердің баяндауыш қызметінде жұмсалуында жалғаулар- дың да қызметі ерекше. Əсіресе, ондай кезде жіктік, тəуелдік, көптік, септік жалғаулары ретіне қарай қолданыла береді. Ол жалғаулар есімдерге жалғану арқылы сөйлемнің соңында баяндауыш қызметінде мол жұмсалады: Ұлпан биыл жетіде (Б.Май- лин). Бұл екі кітап - бұл ауыл, бұл өлкенің Абайдан басқа көп жанына əлі тілімен де, сырымен де ұғымсыз кітаптар (М.Əуезов).
Мен саған - кіммін? (С.Ерубаев). Екі жұмадан бері тынышпыз (Ғ.Мүсірепов). Барым - бір өзің (М.Əуезов). Есімді баяндауыш- тардың негізгі тұлғалық белгісі - түбір күйінде жəне түрлі жалғаулы түрлері. Əсіресе__________, ондай кезде септік жалғаулы есімдер барыс, жатыс, шығыс жəне көмектес жалғауында келеді.
Құрама баяндауышты тұлға. Есімдерге түрлі көмекші етістіктердің тіркесі арқылы да күрделі баяндауыш жасалады. Кейде ондай көмекші етістіктер септік жалғаулы есімдермен де тіркесте жұмсалады. Мысалы: Ара ағайын сен емессің (М.Əуезов). Апырмай, адамзат та ондай сұлу болады екен-ау? (Б.Майлин). Қасындағы тобықты жуандарының жасы үлкені Байғұлақ еді. Бір өзінен басқа ешкімге мəлім емес (М.Əуезов). Əрқайсысы да ойдың соңында еді(С.Сейфуллин). Түсі торыдан гөрі күреңге жуық бол- са керек (Ə.Сəрсенбаев).

Баяндауыш қызметінде есімдерге түрлі көмекші сөздердің тіркесі арқылы да жасалуы мол кездеседі. Əдетте, көмекші сөздер пысықтауыш, кейде тағы басқа сөйлем мүшелері үшін ғана қолданылып келсе, қазіргі кезде баяндауыштың жасалуында едəуір дəрежеде қолданылады жəне олар да баяндауыштың көрсеткіші болып табылады. Мысалы: Күн тəртібіндегі мəселе - егіс жоспарын өсіру туралы (Б.Майлин). Осы - терең сайдың тұсы (М.Əуезов). Мен білмейтін жер астында (С.Мұқанов).
Баяндауыш қызметінде жұмсалатын қосымша -нікі, -дікі, -тікі. Олар жалғанған сөздер баяндауыш сөйлем мүшесі ғана бола алады. Мысалы: Бұл ауыл - біздікі (С.Мұқанов). Ал осы күнгі əдебиеттерде оның бірінші сыңарының тұлғалық ерекшелігін негізге алмай-ақ, тек құрама баяндауыштар деп қоя салады. Ол шынында, оңдай кезде құрама баяндауыштың бірінші сыңары да көптік, тəуелдік, жіктік, тіпті септік жалғуларында келе береді. Ал екінші сыңары туралы айтқанда көмекші есімдер ілік, барыс септіктерінен басқа септіктерде де жұмсала береді. Сондықтан болар, септеулі түрінде де кездеседі. Ал модаль сөзді шылаулы түрлері бұрын сөз болмайтын. Енді көмекші сөздерді, модаль сөздерді, шылауларды да баяндауыштық тұлға деп санау орынды.

Баяндауыштың жасалу жолдары

Барлық түркітану жəне қазақ тіл білімінде арнайы түрде сөз болатын негізгі мəселе - баяндауыштың жасалу жолдары. Баяндауыштың ережесі, тұлғасы, сұрауы - барлығы, негізінде, жасалу жолдарымен тығыз байланысты. Негізінен баяндауыш қызметінде сөз болатын сөз таптары - етістік пен есімдер тобы. Кейбір еңбектерде баяндауыштың жасалуында етістіктердің баяндауыш қызметінде жұмсалуын айта келіп, оның ішінде есімшенің де баяндауыш болуын А.Байтұрсынов арнайы бөліп көрсетеді. Ал Е.И.Убрятова етістіктер тек сөйлемнің соңында жұмсалып қана баяндауыш болады деп ерекше атап кетеді.
Жалпы алғанда, етістіктер мен есімдердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы туралы көптеген пікірлердің негізі де - осы екі сөз табы. Сонымен бірге баяндауыш қызметінде есімдік, үстеу мен кейбір көмекші сөздер туралы түрліше көзқарастарды байқауға болады. А.Байтұрсынов баяндауыштың жасалуын жан-жақты айта келіп, кейде автор есімдік, одағайлар да баяндауыш
болады деп көрсетсе, Е.И.Убрятова тек сұрау есімдіктері ғана ба- яндауыш болады дейді.

Зерттей келгенімізде, есімдіктер де басқа есімдер сияқты баяндауыш қызметінде жұмсала береді. Ондай кезде есім- діктердің тек сұрау есімдіктері ғана емес, оның басқа да түрлері баяндауыш қызметін атқарады. Сондықтан баяндауыш қызметінде есімдер жұмсалады дегенде, есімдіктерді де сол дəрежеде түсінуіміз керек. Əсіресе, баяндауыштың жасалу- ында əртүрлі пікір айтылып жүрген сөз табы - үстеу. Үстеу - табиғатында мезгілді, мекенді білдіріп, арнайы пысықтауыш болатын сөз табы. Дегенмен осы күнгі еңбектерде үстеулер де ба-
яндауыш қызметінде жұмсалады дейтін пікір орын алып жүр. Бұл туралы алғашқы пікірді С.Аманжолов айтса, Е.И.Убрятова мен Н.Сауранбаев жəне К.Аханов пен М.Серғалиев та қолдайды.

Баяндауыштың түрлері

Түркітану, оның ішінде қазақ тіл білімінде баяндауыш жайлы сөз болатын басты мəселе - оның түрлері. Баяндауыштың түрлерін айқындауда, негізінен, түрліше көзқарастар бар. А.П.Поцелуевский баяндауыштың есімдерден де, етістіктерден де жасалуына қарай құралған сөйлемді есімді сөйлем жəне етістікті сөйлем деп қарастыруды ұсынады. Ал басқа еңбектердің бəрінде де, негізінен, баяндауыштың түрлерін сөз таптарының ыңғайына қарай топтастырған. А.Н. Кононов, Н. Сауранбаев, сондай-ақ қарақалпақ тілінің мамандары есімді, етістікті баян- дауыш түрін көрсетсе, С.Аманжолов Асанның келгені жақсы болды дегендегі баяндауышты аралас баяндауыш деп береді.

Ол 1940 жылғы еңбегінде етістікті баяндауышты арнайы көр- сеткенімен, есімді баяндауышты арнайы айтпайды, бірақ құрама баяндауыш деген терминді енгізеді. М.Балақаев 1949 жылғы мектеп грамматикасы мен 1954 жылғы академиялық грамматикада баяндауышты есімді жəне етістікті деп берсе, 1971 жылғы еңбегінде құрама баяндауышты қоса береді.

Осылайша, баяндауыштардың түрлері жағына ғалымдар пікір- лерінде онша алшақтық жоқ. Ал кейбір ғалымдар баяндауыштардың есімді, етістікті жəне құрама түрлерімен бірге арнайы түрде бар, жоқ сөздерінің де баяндауыш болуын көрсетіп отырады.

Сонда, бұл екі сөзді баяндауыштардың қай сөз табына тəндігінің басы ашылмайды. Оның өзі ондай сөздердің қай сөз таптарына тəн екендігімен ұштасып жатса керек. Осы іспетті рас, қажет, керек сөздері қатысты баяндауыштардың да қай топқа қатысты жағы да ескерілмейді. Мысалы: Айып менде екені рас. Бұл кітаптардан алған хабардың бəрі қазір аттанатын жолаушы үшін керек (М.Əуезов).

Баяндауыштарды қай сөз таптарынан жасалуына қарай есімді, етістікті жəне құрама баяндауыштар деп бөлуін біз де қолдай келе, сонымен бірге олардың əр тобындағы кейбір ерекшеліктерге де назар аударуды жөн деп білеміз. Етістікті баяндауыштардың өзі дара жəне күрделі болып бөлінетіндігі белгілі. Етістікті баяндауыштардың дара түрі таза етістіктен келсе, күрделі түрі осы дара етістіктерге отыр____________, жатыр, тұр деген ауыспалы мағыналы етістіктер жəне көмекші етістіктер түйдектелуі арқылы жасалады.

Зерттей келгенімізде, күрделі баяндауыштар тек осы құрамда келуімен бірге шартты рай, көсемше, есімше, кейде қимыл есімдері мен түрлі модаль сөздер арқылы күрделі формада мол кездеседі. Ондай құрамды баяндауыштардың бірінші сыңарлары əртүрлі тұлғалы етістіктер негізгі мағынаға ие болады, ал оны күрделендіру үшін жұмсалатын сөздер əдеттегі көмекші етістіктер сияқты көмекші қызметте жұмсалады. Сонда етістікті баяндауыштағы етістікті көмекші сөздер сол негізгі мағыналы шақ, жіктік, тағы басқа ерекшеліктерін қалай айқындауға себеп болса, бұл тіркескен сөздер де сондай қызметке ие болады. Мысалы: Ол ағасымен кездесіп қап, өзін таныта білсе керек. Өз жүрегінің жұмбағын өзі шешуі керек. Осы күні оның бірі жоқ,басқа бір Рай- ханды ауыстырып тастап кеткен тəрізді (З.Шашкин). Балалар жұмысқа қызу кірісе бастаған болуы керек (Ғ.Мұстафин). Гүлсімге Тұрар сырының тарихы ертеден басталған сияқты (З.Шашкин).

Күтпеген жерден төбеден түскен бомбалар немістердің үрейін ұшырып, есін жиғызған жоқ (Ғ.Мүсірепов). Художник неғұрлым көп білуге міндетті (М.Əуезов.) Осы сөйлемдерде мынадай баяндауыштар __________бар: білсе керек, шешуі керек, тастап кеткен тəрізді,
кірісе бастаған болуы керек, басталған сияқты, есін жиғызған жоқ, білуге міндетті. Бұл баяндауыштардың бірінші, негізгі сыңарлары - етістік. Ал екінші сыңардағы керек, тəрізді, сияқты, жоқ сөздерінен жасалған баяндауыштарды етістікті деуге келе ме? Сол сияқты құрама баяндауыштар туралы да, əсіресе, оның əрбір сыңары туралы да осы сияқты пікірлерге тап боламыз.
Сонда, құрама баяндауыштардың жасалуында осы күнге дейінгі еңбектерде негізінен көмекші етістіктер қатысты делінеді де, сол көмекші етістіктерге е, де тұлғаларын жатқызып жүрміз. Шалқып жүрген еркенің еркесі тəріздімін. Ішіміздегі ширағымыз да, сергегіміз де өзің болдың. Қолдан келсе, бұл жолы Құнанбайды əшкерелеп, көп алдында тентек қып алмақ (М.Əуезов). Бұл келген Дəрмен тəрізді (Жұлдыз). Ал осы сөйлемдердегі баяндауыштар: еркесі тəріздімін, өзің болдың, тентек қып алмақ Дəрмен тəрізді негізгі сөздер есімдер болып келгенімен, көмекші сыңарлары модаль сөздер. Сол сияқты Оның сөзі рас болып шықты (С.Сейфуллин). Рақым, саған көптен бері айтайын деп жүрген бір сөзім бар еді (Б.Тілегенов) дегендегі күрделі баяндауыштардың бірінші сыңарларын есім деп айтуға, тіпті, болмаса керек. Бірақ бұл топты баяндауыштар да құрама баяндауыш іспетті. Міне, бұған қарағанда, баяндауыш болатын сөздердің баяндауыш қызметінде жұмсалу дəрежесі есімді, етістікті, құрама баяндауышты топтарына сыймаса керек. Олай болса, күрделі етістікті құрама баяндауыштардың да құрамдары аясының кеңейгендігін көруге болады. Оның өзі етістікті құрама баяндауыштардың құрамында жұмсалатын көмекші сөздердің аясының кеңдігінен, түрлерінің молдығынан шығатын сияқты.

Сонымен, етістікті күрделі баяндауыштың негізгі сыңары етістік, көмекші сыңары көмекші етістіктер деген пікір - бұл күрделі баяндауыштың жасалу жолының тек бір түрі ғана. Ал басқа түрлері алдағы тарауларда сөз болмақшы.
Модаль сөздер мен бар, жоқ сөздері етістікті жəне құрама баяндауыштың құрамында ғана жұмсалып қоймаса керек. Олар жоғарыдағы көрсетілген мысалдардағыдай өздері де жеке тұрып, баяндауыш қызметінде жұмсала алатын дəрежеге бұрыннан ие сөздер. Бірақ осы модаль сөздердің баяндауыш болуы əртүрлі еңбектерде бірен-саран сөздермен айтылғаны болмаса, олардың баяндауыштық қызметі арнайы сөз болмайды. Зерттей келгенімізде, модаль сөздер мен бар, жоқ сөздері жəне көп, аз сөздерінің баяндауыш қызметінде мол жұмсалатыны анық. Сонымен, етістікті, есімді, құрама баяндауыштармен тең дəрежеде модаль сөзді баяндауышты да енгізуді жөн көрдік. Оның өзіндік себептері де бар. Біріншіден, бұл сөздерді етістікті баяндауышқа жатқызуға келмейтіні сияқты есімді (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік) баяндауышқа да қоса алмаймыз, өйткені ол сөз таптарының құрамында мұндай сөздер жоқ. Екіншіден, сөйлемде қолданылуы жағынан сол сөз таптарының ешқайсысынан кем түспейді. Үшіншіден, ол сөздер өздері тек таза түрінде ғана қолданып қойылмай, түрлі морфологиялық құрамда жəне басқа сөздермен өзара тіркесіп те жұмсалуы олардың аясының кеңдігін көрсетеді.

Сонымен, баяндауыштар түрлеріне қарай етістікті (негізгі, көмекші), есімді (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік), құрама (үстеу, модаль сөздер, бар, жоқ сөздері, еліктеуіш сөздер жəне,
т.б. көмекші сөздер) болып келсе, тұлғасына қарай дара жəне күрделі болып жұмсалады.

Етістікті баяндауыш

Əрбір сөйлем мүшелерінің жасалуына белгілі-белгілі бір сөз таптары негіз болады. Сол сияқты баяндауыштардың жа салуында ең негізгі сөз табы - етістік. Етістік - басқа сөз таптарына қарағанда ең күрделі сөз табы. Жалпы, етістік - қимылды білдіруге байланысты сөйлемді тиянақтаудың ең басты шарты.
Бірақ етістіктердің əртүрлі категорияларының баяндауыш болуында əрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Мұның өзі оның құрамдық ерекшеліктерінен де анық байқалады.

Етістікті дара баяндауыш. Етістікті дара баяндауыш негізінде синтетикалық тəсіл арқылы дербес мағынасы бар етістіктерден ғана жасалады. Жалпы алғанда, баяндауыш болатын негізгі сөз табы - етістік. Етістіктер негізінде баяндауыш болғанда сөйлемді
тиянақтап, көбіне сөйлемнің соңында тұрады. Əрине, дара етістік- ті баяндауыштың жасалуы туралы барлық əдебиеттерде айтылады. Бірақ ол туралы қазіргі ғылыми əдебиеттерде онша бірізділік жоқ. Орыс тіл білімінде В.В.Бабайцева дара баяндауышқа райлар, негізгі етістіктер, демеулік шылаулардың тіркесуі, фразеологиялық тұтастықтардың соңғы сыңары етістіктен құралған түрлерін жатқызса, Е.С.Скобликова тек жіктік жалғаулы етістіктерді ғана айтумен шектеледі. Ал түркологияда А. Жапаров дара баяндауыштардың жасалуында райлардың да баяндауыш болуының ішінде тек шартты рай туралы айтып, ал қалған райлар туралы сөз қозғамайды, көбіне дара баяндауыштардың шақ тұрғысын ғана сөз етеді.
Сонымен бірге автор дара есімше, кейде ондай есімшелерге екен көмекші __________етістігінің тіркесуі арқылы жасалуында дара етістікті баяндауышқа қосуына келісе алмаймыз. Бірақ автор қимыл есімді дара баяндауышқа жеке тоқталмағанымен, ондай
тұлғалы етістіктерге -шы жұрнағының қосылуы арқылы дара баяндауыш жасалатынын орынды көрсете білген. Ал қазақ тіл білі-мінде етістікті дара баяндауыштар туралы əртүрлі көзқарастарды айтуға болады. М. Балақаев дара етістікті баяндауыштар рай, шақ, етіс, салт, сабақты, болымды, болымсыз жəне есімше мен көсемшелер (сабақтас құрмалас сөйлемдерде) арқылы жасала- ды десе, ал мектеп грамматикасында райлар, тұйық етістік жəне есімшелер арқылы жасалатындығы аталады. Қазақ тіл грамма- тикасында сөйлем мүшелерін жазған М.Томанов дара етістікті баяндауыштардың есімше жəне көсемше арқылы ғана жасалған түрін береді.
Міне, бұған қарағанда, дара етістікті баяндауыштардың жа- салуында олардың етістіктің қай категорияларынан болуын- да бірізділік жоқ. Бұл пікірлерді М.Балақаевтың салт, сабақты етістіктер түрін қосуы сол көрсетілген басқа да етістік тұлғаларын толықтыра түссе керек. Сол сияқты болымды, болымсыз етістіктер туралы осылай айтуға болады. Бұл арада дара етістікті баяндауыштардың жасалуын мектеп грамматикасында нақты əрі жан-жақты берілген. Ал академиялық грамматикада дара баяндауыш туралы мағлұмат жоқтың қасы. Етістіктер дара күйінде бұйрық рай, шартты рай, көсемше, есімше, қимыл есімі, түрлі етістік жұрнақтары арқылы жəне түрлі туынды түрінде де жұмсала
береді. Бірақ осылардың ішінде жай сөйлемнің немесе құрмалас сөйлемнің басыңқы сыңарының баяндауыштары, яғни тиянақты баяндауышы ретінде бұйрық рай, есімше, қимыл есімі мен туынды етістіктер ғана жұмсалса, ал шартты райлы немесе көсемшелер əдеттегі жай сөйлемнің баяндауышы қызметінде арнайы жұмсала алмайды. Өйткені олар сөйлемді тиянақтай алмайды. Дегенмен соңғы кезде мұндай процестен ауытқу жағын да көруге болады.

Əдетте шартты райлы баяндауыштар сабақтас құрмалас сөйлемнің ғана құрамында жұмсалса, енді өз алдына да жұмсалатын дəрежеге ие болып отыр. Мысалы: Тек əлі де шындап жетілдіре түссе, профессионалдық дəрежеге жеткізсе (Н. Мағзұмов). Екіншіден, көсемшелер де тек сабақтас сөйлемнің бағыныңқы қызметінде ғана жұмсалып қоймай, əдеттегі жай сөйлемнің баяндауышы қызметінде жұмсалуы да соңғы кездің жемісі: - Əй, анау үйге Дүйсекең келді, қайдан таныдың? - Е, ұстазымды танымай?! (М.Қалдыбаев) (Біздіңше, бұл сөйлемдерде тілдік үнемдеу бар екені байқалады. Түсінікті нəрсені бүгіп қалғандай).
Бұйрық райлы дара етістікті баяндауыш. а) Серпілсін, сергіп, қуанып сілкінсін ел (Б.Майлин). Дастарқан үстіндегі семіз қойдың тоңазыған еті, күлше нан, жантая бір қара торсық тұр. - Ей, бері қара, кел, отыр, біз Жалпақсазға барамыз (Ш.Айтматов). Тілімізді
алсаң, мұнда тұра көрме, шырағым! Біздің үйге жүр (С.Мұқанов). ə) -ғын, -гін, -қын, -кін. Көп жыл өтті арада, Келдің Əлім, Түсінесің ағайын, сөздің мəнін. Ешкі емес, Сүйінбайға жылқы бітті. Қымыз ішкін, отырғын, татқын дəмін (Сөз тапқанға қолқа жоқ). Апыр- ау, бір жат сөз айтып қалмаса қайтсын? (Ғ.Мүсірепов). б) Бұйрық райлы етістіктер жіктеліп те жұмсала береді: Қалаға қонайын, далаға қонайын, өз тамағымды өзім тауып жей алам (С.Мұқанов). Бақыт беріп, бақ беріп еңбектен өрнек салғыздың (Жамбыл).
в) Қалау рай арқылы: Жақсы ағаның зор дəмесін əмсе өстіп ақтағай-сың (М.Əуезов).

Қимыл есімдердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы

Етістіктердің ішінде баяндауыш қызметінде жұмсалуы жағы- нан өте аз айтылатыны - қимыл есімі. Қазіргі ғылыми еңбектердегі қимыл есімдерінің баяндауыш болуы тек -у жұрнағы арқылы ғана жұмсалатындығы белгілі. Ал қимыл есімді баяндауыштар дара да, күрделі де түрде жұмсалады. Қимыл есімді баяндауыштар- дың тұлғалық түрлерінің əртүрлі болуы оларға түрлі жалғаулардың жалғануы, көмекші сөздердің қосарлануы жəне олардың септеліп келуіне байланысты.
Қимыл есімдері таза түрінде келуі арқылы баяндауыш болу- ында негізінде у жұрнағы түбір етістікке тікелей де немесе түрлі етістіктердің басқа жұрнақты түрлеріне кейін де жалғана береді: Күн тəртібіндегі мəселе егіс жоспарын өсіру (Б.Майлин). Мұндағы басты мақсат, тиімді тəсіл - сүтті күбіден шайқап май шығару (Ш.Сариев). Кейде қимыл есімдері тəуелденіп барып та жұмсала береді: Барлық істе дерлік ең қиыны - басталуы (Ж.Руссо). Аузың кенердей болып, қара басып отыруың... (Ж.Аймауытов).

Қимыл есімді етістіктер септеліп келіп те баяндауыш бола- ды. Ондай кезде олар дара күйінде алынып, жатыс септігінде тұрады. Мысалы: Жергілікті қазақ жылқысы түбірімен жақсарды жəне жақсаруда (С.Көбеев). Қасқыр аяқтарын серпіп жантала- суда (С.Мұқанов). Қимыл есімді баяндауыштар күрделі түрде де жұмсалады. Ондай кезде қимыл есімдері негізгі мағынаға ие болып, тəуелденіп, септеліп жəне түрлі жұрнақтар жалғап, сондай-ақ түрлі көмекші сөздер арқылы түйдектеліп жұмсалады. Таза қимыл есімді баяндауышқа көмекші сөздердің тіркесуі арқылы баяндауыш жасалуында өзіндік ерекшелік бар. Егер
көсемше, есімшелер күрделі баяндауыш қызметінде жұмсалғанда оларды күрделендіруші негізінен көмекші етістіктер болса, қимыл есімді күрделі баяндауыш кезінде алдымен модаль сөздер көп жұмсалады, одан кейін барып көмекші етістіктер келе береді. Мысалы: Сылтау табылды. Енді осыны пайдалану керек (С.Мұқанов). Сол жайлы осында жеткенше, Айгүлдің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.