Ғалымның Қазақ тілі методикасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ақтөбе гуманитарлық колледжі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырып: Бастауыш сыныптарда синтаксис элементтерін және тыныс белгілерді меңгерту жолдары.
Қазіргі қазақ тілі және қазақ тілін оқыту әдістемесі, каллиграфия пәні бойынша

Орындаған: Буркутова Фариза Кенгалиқызы
Ғылыми жетекші: Жамекова Бибигуль Мустафиевна

Ақтөбе 2020-2021

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3 1.СИНТАКСИСТІ ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Қазақ тіл білімінің синтаксис мәселелері және оның оқытылу жайы ... ... .5
1.2 Оқушылардың коммуникативтік құзіреттілігін қалыптастырудың әлеуметтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9

2.СИНТАКСИСТІ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСНАМАСЫ
2.1 Синтаксисті оқытуда оқушылардың коммуникативтік құзіреттілігін қалыптастырудың философиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Синтаксисті оқытуда оқушыларының коммуникативтік құзіреттілігін қалыптастыру барысында психологиялық факторлардың алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 28
КІРІСПЕ
Бастауыш сынып оқушыларының тыныс белгісін еркін қоюын қамтамасыз ету үшін мұғалімнің пунктуациялық іскерлігі болуы тиіс. Ондай іскерлікті пунктуацияны оқыту әдістемесі қарастырады.
Бастауыш сыныпта пунктуацияны оқытудың мақсаты - оқушылардың пунктуациялық саутаттылығын, жазуда, тыныс белгісін дұрыс қою іскерлігін қалыптастыру. Сауаттылық екі түрлі болады: толық және біршама сауаттылық. Толық сауаттылық - пунктуациялық норманы толық игеру, ал біршама сауаттылық - пунктуациялық ережелердің белгілі бір бөлігін игеру. Бастауыш сыныпта біршама сауаттылық қалыптасты. Біршама сауаттылық деңгейін оқылатын пунктуациялық ережелердің саны мен бағалау нормасының талабы айқындайды. Бастауыш сыныпта пунктуацияны оқытуда: танымдық және практикалық мақсат қойылады.
Пунктуациялық норманы меңгеру үшін пунктуациялық іскерлікті қалыптастыратын пунктуациялық білім қажет. Атап айтқанда:
- пунктуациялық, тыныс белгісінің қызметін ашу;
- пунктуацияның негізгі единицасымен таныстыру;
- тыныс белгілерінің қойылу себептерін білу;
- бағдарламадағы пунктуациялық ережелерді меңгеру.
Пунктуация: логикалық, синтаксистік және интонациялық принциптерді басшылыққа алады. Қазіргі пунктуация негізінен семантика-грамматикалық принципке негізделеді. Бұның компоненттері - сөйлемнің мағынасы мен грамматикалық құрылысы (А.Әбілқаев).
Жеке әдістемелік принципке: пунктуацияны синтаксистік құрылымы болады. Құрылымына қарай бір сөзді (қаратпа, қыстырма сөздердің тыныс белгісі: Кел, балалар, оқылық), сөз тіркесі және сөйлем, текст ыңғайында келеді. Тыныс белгісін қоюда мағыналық бөлшектің морфологиялық (одағай, шылау) синтаксистік (үш құрамды, сөйлемдер, қаратпа, қыстырма, бірыңғаймүше т.б.) дыбыстың, интонациялық, мағыналық ерекшелігі (себеп, қарама-қарсылық) болады.
Тыныс белгісі бір ережеге сай қойылады. Әрбір пунктуациялық ережеге тыныс белгісімен бөлінетін мағыналы бөлшек сай келеді. Тыныс белгісін қоюда позитивті және негативті жағдайлар болады. Мысалы: бірыңғай мүшелердің арасына үтір қойылу керек (позитив) егер олар шылаулармен (және) байланысса, (негатив) қойылмайды. Пунктуациялық ұғымдарға: тыныс белгілері, тыныс белгілерінің қызметі, пунктуациялық-мағыналық бөлшек, тыныс белгісін қоюдағы белгілер, пунктуациялық норма, пунктуациялық қате жатады.
Пунктуациялық норма - ережеге байланысты тыныс белгісін қою және қажет болмаса қоймау. Асан оқушы. Сызықшаның қойылуы пунктуациялық норма, егер қойылмаса нормадан ауытқу.
Тыныс белгісі - жазуда қолданылатын графикалық тәсіл.
Пунктуациялық қырағылық - сөйлемнен тыныс белгіні қажет ететін мағыналық бөлшекті таба білу: Ол үшін жаттығу жұмыстары жүргізіледі.
Пунктуациялық қате тыныс белгісінің дұрыс қойылмауы.
Бастауыш сыныпта пунктуациялық іскерліктің мынадай түрлері қалыптасуы қажет:
- коммуникативтік единицаны, мағыналық бөлшекті, (тыныс белгісін керек ететін) таба білу;
- өтілген ережеге сай тыныс белгісін қоя білу;
- тыныс белгісінің қойылу себебін дәлелдей алу,
- лепті сөйлемді жай сөйлемнен бөле алу;
- интонацияның түрін ажытара білу;
- автор сөзін басқа біреудің сөзінен ажырата білу;
- пунктуациялық талдау жасай білу;
Пунктуацияны оқытуда бастауыш сыныпта негізінен мұғалімнің сөзі, әңгіме, бақылау, талдау, оқушылардың өз бетімен жұмысы, салыстыру, ауыстыру, пунктуациялық талдау, т.б. әдіс, тәсілдер қолданылады. Пунктуациялық талдау толық (сөйлемдегі барлық тыныс белгісіне тоқталу), не ішінара (бір ғана тыныс белгіге тоқталу) жүргізілуі мүмкін.
Пунктуациялық талдауда:
- тыныс белгісі аталады, қызметі айқындалады;
- мағыналық бөлшек оқылады, тыныс белгісі қойылады.
Пунктуациялық іскерлікті қалыптастыруда орындалатын жаттығудың маңызы зор. Жаттығуларға: көшіріп жазу (тыныс белгісін қойып), диктант (белгілі бір тыныс белгісіне қарай) схема арқылы сөйлем құрау, тыныс белгісін қою (құрмалас сөйлемдер құрау) творчестволық жұмыс (мазмұндама, шығарма жаздырту, тыныс белгісінқойдыру, себебін айтқызу, мәнерлеп оқыту, интонациясын дұрыс қойып оқу), техникалық құралдарды пайдалану (эпидиаскоп арқылы сөйлемді тақтаға түсіріп, оқушыларға тыныс белгісін қойдырту) т.б. жатады.
Бастауыш сынып тәжірибесінде пунктуациялық қатенің үш түрі кездеседі:
1) тыныс белгісін қоймай кету; 2) тыныс белгісін артық қою; 3) тыныс белгісінің қайсысын қоюды білмеу;
Оның себептері:
- пунктуациялық нормасын білмеу;
- мағыналық бөлшектің белгілерін білмеу;
- сөйлемге синтаксистік талдау жасай алмау;
- тыныс белгісінің қызметін білмеу; т.б.
Тыныс белгісінен кеткен қатені есепке алу. Оқушының дәптері тексеріліп, қате кеткен жердің асты сызылады, дәптердің шетіне белгісі қойылады. Оны не мұғалім түзетеді (егер өтілмеген ережеге байланысты болса), немесе, оқушы өзі ізденіп түзетеді. Тыныс белгісінен жіберілген қатені есепке алу мұғалімнің тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Мұғалім жалпы сыныпқа тән қателерді бір бөлек, жеке оқушының қатесін бір бөлек тізеді.

1.СИНТАКСИСТІ ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Қазақ тіл білімінің синтаксис мәселелері және оның оқытылу жайы
Пунктуация - сөйлемді және мәтінді коммуникативтік единицаларды жазуда мағыналық бөліктерге бөлудің графикалық тәсілі. Осыған орай пунктуациялық норманы теориялық тұрғыдан меңгерудің маңызы зор. Тыныс белгілерін дұрыс қоя білу - сауаттылықты арттырады, әрі синтаксисті жете меңгеруге көмектеседі. Тіліміздегі сөздер синтаксистік қызмет атқару үшін, сан алуан байланысқа түседі. Сол байланыстарды мағыналық жағынан дәл ажыратып тұратын - тыныс белгілері, тыныс белгілерін оқудың нотасы дейтін себебіміз де сондықтан. Олай болса, әрбір тыныс белгісі - сөйлемнің мағынасын айқындаушы көрсеткіш.
Грамматика (гр. 'grammatіke, γράμμα' - әріп, жазу) - тіл білімінің сөз таптарын, сөздердің өзгеруі мен сөйлем құрылысын зерттейтін саласы.
Үлкен екі саласы бар:
морфология;
синтаксис.
Грамматика ережелерді орнату жолымен тілдік категориялар арасындағы қатынас жүйесі. Орнатылған ережелер негізінде тілді құрайтын элементтер қалыптасады және бірігеді. Бұл элементтер анық болып көрінсе де, грамматикада теориялық ұғым болып табылады, зат есім, етістік, сын есім сияқты.[1]
Грамматика (грек. лат. grammatike (techne) -- әуел баста әріптерді оқи алу және жаза білу енері, лат. gramma -- әріп) --
тілдің ішкі (граммат.) құрылысы, яғни сөз тудыру, сөзжасам тәсілдерінің морфологиялық, сөз таптары мен түрлену формаларының, категорияларының, сөздің бір-бірімен байланысуы, сөз тіркесінің, сөйлем құрлысының жүйесі;
тілдің граммат. құрылысын, оның заңдылықтарын зерттейтін, яғни тілдегі сөз таптарын, олардың түрлену жүйесін, граммат. тұлғалары мен категорияларының, сөздің бір-бірімен тіркесу тәсілдері мен түрлерін, сөз тіркестері құрлысын, сездердің сөйлемдегі қызметін, сөйлем жүйесін зертттейтін тіл білімінің бір саласы.
Граматика деген ұғым тілдің құрылысы ретінде де, ғылым ретінде де үш саладан тұрады:
сөзжасам процесінің тәсілдері -- сөз тудырудың жолдары мен түрлері, тілдің сез байлығын молайту амалдары;
морфология -- сөздің граммат. мағыналары мен формалары, граммат. категориялар, сөздің морфол. құрамы мен сөз таптары, олардың түрлену жүйесі мен сипаты;
синтаксис -- сөздердің бір-бірімен байланысу тәсілдері мен түрлері, сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысы, түрлері, сөйлемдегі сездердің қызметі.
Мектеп оқулықтары мен кейбір зерттеулерде тілдің мәнді бөліктерін құрайтын дыбыстар жүйесіне, сөздер мен сейлемнің ырғақты әуеніне (интонация) байланысты фонет. құбылыстар да, дұрыс жазуға байланысты орфографияның, сөздегі дыбыстардың айтылуына байланысты орфоэпияның, сейлемде тыныс белгілерін дұрыс қоюға байланысты пунктуацияның мәселелері де Грамматика шеңберінде қаралады. Сөзжасамға тілімізде туып отыратын жаңа сездердің жасалу амал-тәсілдері, лексика-семантикалық яғни бөтен тілден сөз aлу, жаңа ұғымға байланысты сөз мағынасының өзгеруі арқылы жасалған туындылар, синтетикалық яғни қосымшалар арқылы жаңа сөз жасау, аналитикалық яғни сөздердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі т. б. сөзжасам үлгілерінің өнімді-өнімсіз, құнарлы-құнарсыз түрлері, олардың заңдылықтарымен бірге бұрыннан да жасалып, қалыптасып кеткен сөздердің құрамдық-құрлыстық сипатын анықтау жатады. Тілдің грамматикалық құрылысын танып, оның негізгі ерекшеліктері мен заңдылықтарын анықтауда оған тән басты-басты грамматикалық ұғымдарды, олардың сипатын айқындап алу қажет. Өйткені тілдің граммат. құрылысындағы белгілі жүйелер, заңдылықтар, атап айтқанда тілдегі сөздердің белгілі бір ортақ грамматикалық қасиеттері арқылы топ-топқа белінуі, сөйлеуде сол сөздердің бір-бірімен байланысқа түсуі, сейлем құрап, белгілі бір қызмет атқаруы негізгі грамматикалық ұғымдармен сипаттапады. Олар: грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория. Бұл үшеуі бір-бірімен диапектикалық байланыста және бірлікте болып, тілдің грамматикалық құрылысын құрайды да, қалған грамматикалық құбылыстар мен жүйелер осы ұғымдардан туындайды. Тілдің грамматикалық құрылысындағы осындай ерекшеліктері мен заңдылықтары әр дәрежедегі мектептерге оқулық ретінде ұсынылып жарияланған Грамматикаларда сипатталады. Орта мектептерге арналған оқулықтар нормативті Грамматика, ал жоғарғы оқу орындарына (институттар мен университеттерге) арналған оқулықтар мен академиялық басылымдар ғылыми Грамматика деп аталады. Нормативті Граматикада сөздердің грамматикалық мағынасының түрлену жүйесі болатындығы, сөз таптарына белінетіндігі, бір-бірімен байланысып, тіркесіп, сөйлем құрау қызметі, сөйлемнің құрылысы мен түрлері баяндалады. Ал ғылыми Граматикада осы құбылыстардың сипаты, заңдылықтары ғылыми тұрғыда анықталып, мәні ашылады, әрбір тілдік құбылыстың сипаты басқа тілдік құбылыстармен байланыста, себеп-салдарлық ыңғайда нақтылы зерттеулердің нәтижесінде сипатталады. Ғылыми Грамматиканың қатарына салыстырмалы-тарихи Грамматика да жатады. Ол туыстас тілдердің және әр дәуірдегі көне тілдің грамматикалық құрлысындағы тілдік құбылыстардың сәйкестіктерін салыстыра отырып, даму процестерін зерттеуге, ол тілдік құбылыстардың мәні мен сырын ашуға арналады.
Бастауыш мектепте ұсыныс туралы оқу материалы жыл бойы сөйлем бойынша жұмыс барлық басқа тақырыптарды қамтитындай етіп зерттеледі, дегенмен синтаксистік материалдың көлемі аз. Сөйлемді игерудегі жетекші-студенттердің ұсыныс мүшелері туралы дұрыс түсінігін дамыту. Біріншіден, кіші мектеп оқушылары сөйлемнің барлық мүшелері екі үлкен топқа бөлінетінін біледі: негізгі және кіші. Дәстүрлі мектептің бастауыш сыныптарында сөйлем мүшелері сараланбайды. Сөйлемді ассимиляциялау үшін негізгі және екінші мүшелердің мәні ашылады: негізгі мүшелер сөйлемнің құрылымдық негізін құрайды, олар көбінесе негізгі семантикалық жүктемені алады, ал екінші мүшелер нақтылау функциясын орындайды (ойды білдіру үшін маңызды емес). Екінші дәрежелі мүшелердің мәнін ашу үшін студенттер ұсынысты талдайды және екінші дәрежелі мүшелер қандай сөйлем мүшелерін анықтайтынын анықтайды. Екінші мүшелердің ерекшелігі әсіресе сөйлемді тарату процесінде айқын көрінеді. Мысалы, оқушылардың жазылған ұсыныс: "Ласточка улетает". Ойды толығырақ білдіру үшін оларды сөйлемдерге сұрақтарға жауап беретін сөздерді қосу ұсынылады: қайда? және қашан? Жауап бұл мәселелер, оқушылар көрнекі-түссіз кеткені қандай мүшесі қолданылады, анағұрлым дәл.
Оқушыларда біліктер байланыс орнатуды сөйлемдегі сөздердің қатарына жатады маңызды синтаксистік және сөйлеу дағдыларын.
Фраза сөйлемнің құрамдас бөлігі ретінде ерекшеленеді және бастауыш сыныптарда оның маңызды белгілері негізінде қабылданады. "Фраза" терминінің өзі бастауыш мектепке арналған оқулықтарда анықтама жоқ.
Қазақ тіл білімінің синтаксис саласындағы С.Жиенбаевтың тағы бір елеулі
еңбегі - ғалымның үйірлі мүшелер туралы ең алғаш пікір айтуы және оларды
үйірлі мүшелер деп атауды ұсынуы. Ғалым тіліміздегі тұрлаулы, тұрлаусыз
мүшелердің барлығы да үйірлі мүше бола алатындығы туралы тұжырымдайды.
Ол үйірлі мүшелерді алғашында құрмалас сөйлемнің салалас және сабақтастан басқа үшінші түрі деп есептесе, кейіннен сабақтас құрмаластың бағыныңқы сөйлемнің бір түрі деп таниды. Құрмалас сөйлемдердің жай сөйлемдерден құралатынын, ондағы жай сөйлемдерді байланыстырушы басты амалдарға интонация, жалғаулықтар мен бағыныңқы сөйлем баяндауышының формасын жатқызып, әсіресе көсемшенің қызметіне жіті назар аударады. Ғалым салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдер, олардың түрлері, үйірлі мүшелі сабақтас құрмалас сөйлемдер жайында құнды пікірлер қалдырып, өзіндік тұжырымдар жасады. Сөйлеуге үйрету маңызды жұмыс, сондықтан оны белгілі бір жоспармен істеу керек! ... Сөз сөйлеу деп сөзді ауызша және көбінесе жазба түрде мазмұндай білуді айтамыз. Сөз құрау техникасы синтаксиске жатады. Бірақ синтаксистің ережесін білумен де іс бітпейді, оқушыларға үлгі көрсетіп, дағдыландыру керек. Сөз үлгісі көркем әдебиеттен шығады. Сондықтан синтаксистің бұл бөлімін көркем әдебиетпен байланыстырмай, оның үлгісін пайдаланбай болмайды, ‒ деп, синтаксистің оқушының сөйлеу тілін дамытудағы рөлін айрықша бағалайды. Тілші-әдіскер Сөйлеуге жаттықтыру үшін мынадай істер істеледі: бірінші, оқушының сөз сапасын молайту, екінші, оларды ойлағанын дәлелдеп, жүйелеп айтуға дағдыландыру, үшінші - дұрыс жазу деп, оның жолдарын нақтылап көрсетеді.
Әмеди Хасенов Жай сөйлемдер синтаксисін оқытудың кейбір мәселелері
атты еңбегінде оқушылармен шығармашылық жұмыстар жүргізудің маңызына тоқталады. Оқушылардың өз ойларынан лепті сөйлемдер құратып жаздыру, өз жастары мен класы және ұғым дәрежесіне қарай қысқаша шығарма, әңгіме жаздыру мәселесіне көбірек көңіл бөлген жөн, ‒ дей келіп, талдау жұмысын жүргізудің жолдарын айқындап көрсетеді. Әдіскер еңбекте талдау жұмысы мен салыстыру әдісін қолданудың ұтымдылығын дәйектейді. Мұғалім талдау жұмысын жүргізіп, оқушылардың өздеріне тұжырым жасату қажет деген қағиданы ұстанады. Мәселен, қаратпа сөзді оқытуда жаттықтыру жұмыстары біржақты болмай, қаратпа сөздердің грамматикалық, стилистикалық қасиеттері туралы ұғымды да қайталап, бекіте отыру принципіне негізделуге тиіс, ‒ дейді. Жаттығу жұмыстарында мына сияқты мәселелерге көбірек көңіл бөлу пайдалы: бірінші, қаратпа сөз қолданылған сөйлемді талдау, ондағы тыныс белгілерінің қолданылу себебін түсіндіру. Жұмыстың бұл түрі ауызша жүргізілгені жөн. Екінші, сөйлемнің тыныс белгісін қойып, көшіріп жазу;
үшінші, дара қаратпа сөзді күрделіге айналдыру; төртінші, қаратпа сөздің
орнын ауыстыру; бесінші, жай хабарлы сөйлемді, ішіне қаратпа сөз қоса отырып, лепі немесе сұраулы сөйлемге айналдыру; алтыншы, ішіне қаратпа сөз қосып, шағын диалог (екі кісінің сөйлесуі) жасау, ‒ деп, бірнеше жұмыстың түрін ұсынады.
Қазақ тіл білімінің синтаксис саласы бойынша елеулі еңбек сіңірген ғалымдардың бірі Н.Сауранбаев жай сөйлемдер мен құрмалас сөйлемдерді айырудың критерийлерін анықтап, жай сөйлем жеке сөздерден, сөз тіркестерінен құралатынын, құрмалас сөйлемдер әрқайсысының өзіне тән дербес бастауышы, баяндауышы және тұрлаусыз мүшелері бар бірнеше жай сөйлемдерден құралатындығын айта келе, құрмалас сөйлемдердің өзіндік ерекшеліктерін: құрамындағы синтаксистік компоненттерде айтылатын ойдың дербестігі; компонентте дербес бастауыш пен баяндауыштың болуы;
құрамындағы әр компоненттің интонациялық жігі айқын болуы сияқты белгілерін атап өтеді. Ол құрмалас сөйлемдердің жасалуы мен жұмсалуын, оның қалыптасу тарихын, өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтарын қарастырып, қазақ тіл білімі тарихында тың пікірлер айтқанын байқаймыз. Н.Сауранбаев жалғаулықсыз салаластарды іргелес құрмалас деп атап, оларды салаластар мен сабақтастардың арасындағы санат деп қарайды. Ғалым іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан сабақтасып байланысады да, сыртқы байланысу формасы жағынан салалас болып келеді, - деген пікір
айтады. Іргелес құрмаластарда салаластың да, сабақтастың да белгісі болатынын, құрамындағы жай сөйлемдердің грамматикалық жағынан бірбірімен тең дәрежеде құрмаласуы және баяндауыштың тиянақты қалыпта
болатындығы салаласқа тән белгісі болып табылатынын айтады. Ғалым осы екі қасиет іргелес құрмаластарды салалас құрмаласпен жақындастырады деп
таныған. Ал іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан бірін-бірі сипаттап, бір-біріне тәуелді болып байланысуы сабақтастармен жақындастыратын белгісі деп есептеген. Ғалым сөйлемдерді құрмаластыратын формалардың мәні әртүрлі болатындықтан сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрмаласу тәсіліне қарай жіктеу мүмкін еместігін, шартты рай арқылы құрмаласқан сабақтастағы бағыныңқы сөйлем кейде шартты, кейде мезгілді, енді бірде қайшылықты мағынаны білдіретінін, сабақтастарды түр-түрге жіктеудің бірден-бір дұрыс жолы бағыныңқыларды қызметіне қарай жіктеу деп санайды. Ол бағыныңқы сөйлемдер басыңқыдағы тұтас ойды айқындайтынын немесе ол басыңқыдағы бір тұрлаусыз мүшенің қызметін атқарып, соның орнына жүретінін пайымдай келе, сабақтастарды жіктеуде функционалдық ұстанымды қолдағанын байқаймыз. С.Аманжолов - жай және құрмалас сөйлем синтаксисін жүйелі зерттеп, құнды пікірлер айтқан ғалым. Ол құрмалас сөйлемнің әр сыңарының дербес бастауышы болатынын, предикативтік қасиетті сақтауын, олардың аражігін айыратын интонациясы болуы сияқты негізгі белгілерін атап, құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдерінің, сондай-ақ бағыныңқы сыңардың сипатын анықтаудың маңыздылығына баса назар аударған. Құрмалас сөйлем - екі я бірнеше сөйлемнің, яғни бірнеше субъектінің көрінісі болған сөздің я сөздер тобының жиынтығы, - деген анықтама ұсынып, құрмалас сөйлемдерді салалас құрмалас сөйлем, сабақтас құрмалас сөйлем және аралас құрмалас сөйлем деп үш топқа жіктеді. Ғалым құрмалас сөйлемнің басты белгілері, олардың жай сөйлемнен айырмашылығы, құрмалас сөйлемнің түрлері, олардың жасалу жолдары туралы жан-жақты терең талдау жасай отырып, қазақ тіл білімінде тұшымды ойлар мен пікірлер қалдырды. Тілші Меніңше, әрбір адам дұрыс ойлап, дұрыс сөйлеп, әсіресе, дұрыс жазуға да мүмкіндік іздеуі керек. Өйткені бұл күнде көп адам дұрыс ойлауын ойласа да, дұрыс сөйлей, әсіресе дұрыс жаза білмейді. Қазақтың сөйлей-сөйлей шешен боласың деген мақалы дұрыс; Ойлауың дұрыс болғанмен, сөйлеп үйренбейінше, пікіріңді айта алмайсың. Сол cияқты ойлағаныңды жазып үйренбесең, тағы болмайды. ... біздің ақын, жазушыларымыз, аударушыларымыз газет-журнал қызметкерлері, редактор жолдастар, алдымен қазақ тілінін синтаксисін жақсы білулері керек. Сонда ғана әдеби тілдің нормасынан ауа жайылып, өз білгенімен жаза беруден, сөйтіп, тілді бүлдіруден корғаған боламыз. Тілді бұзу жалғыз жеке сөздерге ғана байланысты емес, сөйлемге, сөйлеу құрылысына да байланысты екенін ұмытпау керек, ‒ деп дұрыс сөйлеп, сауатты жазу үшін синтаксисті жетік игеруге шақырады.

1.2 Оқушылардың коммуникативтік құзіреттілігін қалыптастырудың әлеуметтік мәні
Қазақ тіл білімінде синтаксис саласы бойынша біршама еңбек сіңірген ғалым Т.Қордабаев синтаксистік құрылыстың негізгі тірегі сөйлемді ойды жарыққа шығарушы материалдық көрсеткіші деп таниды. Ол сөйлем - жеке ойды оған тетелес басқа ойдан бөліп көрсететін коммуникативтік дербес тұлға деп тұжырымдайды. Ғалымның пайымдауынша, ойды аяқтау үшін бір емес, толып жатқан сөйлемдер айту керектігі, сондықтан сөйлем арқылы берілетін ойды аяқталған, тиянақталған ой деу дұрыс емес деп есептеп, сөйлем аяқталған ойды емес, жеке ойды білдіретінін, ал жеке ойлардың логикалық жағынан аяқталмауы мүмкін екендігін дұрыс пайымдай білген. Т.Қордабаев Қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі атты еңбегінде құрмалас сөйлем, оның компоненттері туралы пікірлердің әртүрлілігін айта келіп, құрмалас сөйлемдерге тән: құрамындағы сыңарлары тиянақты-тиянақсыз болсын, бәрібір сөйлемдік мағынаға ие болып, бір ойды қамтуы, сыңарларының білдіретін мағыналары өзара жақын, белгілі бір дәнекерлер арқылы ұштасатын желілес, күрделі ой болатынын, оларды ұштастыратын дәнекер не мағыналық, не тұлғалық болуы мүмкін екенін, сыңарларының мейлі тиянақты, мейлі тиянақсыз болсын, бәрібір жалпы сөйлемге тән қасиеттерге ие болуы, сыңарларының әрқайсысының жеке интонациялық кідірісі болуы сияқты белгілерін атап өтеді. Ғалым тіліміздегі үйірлі мүшелердің кейбір сөйлем немесе құрмалас сөйлем сыңары бола алмау себебін интонациямен тығыз байланысты екенін дәлелдеп, сөйлемнің негізгі белгісінің бірі интонация туралы құнды пікір қалдырды. Ғалым осы еңбегінде құрмалас сөйлем синтаксисінің қарастыратын нысандарын құрмалас сөйлем, синтаксистік күрделі бірлік деп екі топқа бөлуге болады деген пікірін айтады . Негізінде құрмалас сөйлем мен күрделі синтаксистік бірлік синтаксистің бірліктері болғанымен, екеуі екі бөлек тұлғалары болып табылады. Құрмалас сөйлем - құрмалас сөйлем синтаксисінің, күрделі синтаксистік тұтастық - мәтін синтаксисінің нысаны. Сондықтан да ғалымның бұл пікірімен келісе алмаймыз. Б.Құлмағанбетова - қазақ тілі әдістемесінің синтаксис мәселелеріне ғылыми және практикалық жағынан зерттеу жұмыстарын жүргізіп, елеулі еңбек еткен әдіскер-ғалым. Оның 7-кластың қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау, Құрмалас сөйлемді оқытудың кейбір мәселелері еңбектерін атап өтуімізге болады. Әдістемелік нұсқаулықта оқулықта сөз тіркесі синтаксисі мен жай сөйлем синтаксисі туралы мағлұмат берілетіні туралы айта келіп, оқулық материалы Қазақ тілі - социалистік ұлт тілі деген кіріспе тақырыптан басталатыны, аталған тақырыпты мұғалім өз сөзімен баяндау түрінде де, оқушылармен әңгімелесу түрінде де өткізуге болатыны туралы кеңес беріледі. Әдіскер-ғалым тақырыпты қай түрде өтсе де, мұғалім оқушының тарих, әдебиет пәндерінен алған мәліметтеріне сүйенуі тиістігін ескертеді. Алдымен, қазақ тілі - қазақ халқының ана тілі деген ұғымды түсіндіргенде, қазақ тілінің қарым-қатынас құралы ретінде қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқандығын айтып, оқушылардың назарын қазақ халқы мен қазақ тілін бірін екіншісінен бөліп алуға болмайтындығына назар аудару қажеттігін ескертіп, оны дәлелдеу үшін қазақ халқының рулық, тайпалық, халықтық тіл кезеңдері жайында тарих пәнінен алған деректерін пайдалануды ұсынады. Әдіскер-ғалым оқулықта сөз тіркесінен берілетін мағлұматтар сөз тіркесі туралы түсінік, сөз тіркесінің түрлері, сөз тіркесінің құрылысы мен грамматикалық мағынасы, сөз тіркесі және күрделі сөздер мен тұрақты тіркестер тақырыптарының төңірегінде топтасқанын, бұл тақырыптарды меңгертудің тиімді жолдарын сөз етіп, оқушыларға практикалық дағды беру мақсатында оқулықтағы жаттығуларға қосымша қолданылатын үлестірмелі карточкалардың үлгілерін ұсынады. Сөйлем мүшелерін меңгертуде олардың құрылысы мен қызметі жағынан қарастырылатыны, құрылысы жағынан дара және күрделі мүше болып екіге бөлінетіні, сөйлемнің дара және күрделі мүшелерін оқытқанда, сол сөздің сөйлем ішінде дербес қызмет атқару я атқара алмау тұрғысынан қаралуы тиістігін сөз етеді. Әдіскер сөйлем мүшесін қызметіне қарай талдағанда, оның тұлғалық, мағыналық ерекшеліктері, орын тәртібі тұрғысынан талдану керектігін ескертіп, мысалдар арқылы дәлелдеп көрсетеді. Сондай-ақ, сөйлем мүшесі мен сөз тіркесі арасындағы байланыс пен айырмашылық, бастауыш, бастауыш тақырыбын меңгеру барысында оқушылардың қиналатын жері, баяндауыш, бастауыштан кейін сызықша қоюдың түрлі себептері, толықтауыш, толықтауыш тақырыбын меңгертудегі қиындықтар, анықтауыш, пысықтауыш және оның түрлері, оларды меңгерту жолдары мен тиімді әдіс-тәсілдері сөз болып, сөйлем мүшелерін қайталау материалдары ретінде үлестірмелі карточкалар ұсынған. Әдістемелік нұсқауда сөйлемнің бірыңғай мүшелері, бірыңғай мүшелердің жалғаулықтары, бірыңғай мүшелердің тыныс белгілері, бірыңғай мүшеге ортақ жалпылауыш сөздер, жалпылауыш сөздердің тыныс белгілері, сөйлемнің айқындауыш мүшелері, оңашаланған айқындауыш, оңашаланған айқындауыштың тыныс белгілері, қосарлы айқындауыш, оқшау сөздер, олардың түрлері мен тыныс белгілері, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі мен ой екпіні, жай сөйлемнің түрлері, жалаң және жайылма сөйлем, жақты және жақсыз сөйлем, толымды және толымсыз сөйлем, атаулы сөйлемді меңгерту жолдары мен тиімді әдіс-тәсілдері, сабақ барысында қолданылатын үлестірмелі карточкалардың үлгісі ұсынған. Сонымен қатар тіл ұстарту сабақтарында қолданылатын тапсырмалар берген. Хасен Арғынов еңбегі негізінен қазақ тілінің синтаксисін орта мектептерде оқыту жүйесіне арналады. Оқушыларға қазақ тілі синтаксисінің және тыныс белгілерінің негізгі заңдылықтарын ашып, олардың дұрыс жазу, дұрыс сөйлеу машығын дағдыландыруға басты назар аударады. Ғалымның Қазақ тілі методикасы. Синтаксис. Пунктуация атты еңбегі қазақ тілі мұғалімдері мен жоғары оқу орындарының филология факультетінде оқитын студенттерге арналған. Еңбекте қазақ тілі синтаксисі мен тыныс белгілері туралы мектеп оқушыларына теориялық заңдылықтары мен практикалық дағды берудің заңдылықтарын қарастырады. Еңбекте оқушыларға қазақ тілі синтаксисі: сөз тіркесі синтаксисі, жай сөйлем синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі және пунктуациядан теориялық білім мен мұғалімнің түсіндіруі әңгіме, байқау әдістері, ойлаудың анализ, синтез, салыстыру, жинақтау, қорыту тәсілдері мен ойша қорытудың индукция, дедукция түрлері берілген. Мұғалімнің жетекші сұрағы арқылы синтаксистік тұлғалардың өзіндік белгілері мен анықтамаларын оқушылардың өздеріне айтқызу арқылы ойлау қабілеттерін арттырып, өздігінен жұмыс істеуге үйрету жолдары сөз болады. Жаңа сабақты өту үшін балаларды дайындау, олардың бұрынғы өткен материалдарын естеріне түсіру үшін жұмыстар жүргізу, жаңа сабақтың маңызды жақтарын ұғындырудың жолдары, көрнекі құралдарды пайдалана білу сияқты мәселелер де қарастырылады. Оқулықтың бірінші тарауы сөз тіркесі синтаксисіне, екінші және үшінші тараулары жай сөйлем синтаксисі мен құрмалас сөйлем синтаксисіне арналған. Мектептегі оқулық бойынша барлық тақырыптарға тиісті талдаулар жасалып, нақты әдістемелік нұсқаулар мен кеңестер берілген, көрнекі құралдар жасаудың үлгілері, сызбалар мен кестелер келтіріледі. Х.Арғынов зерттеулері қазақ тілін оқыту әдістемесін пән ретінде жаңа сатыға көтерді. Әдістеменің негізгі теориялық тұжырымдары жасалып, синтаксис пен тыныс белгілер бойынша сабақты жүргізудің ғылыми негізі қаланды. Бүгінгі күнге дейін мектепте қазақ тілінен дәріс беретін мұғалімдердің басты сүйенер оқу құралы болған бұл еңбектің ғылыми деңгейі де, теориялық біліктілігі мен әдістемелік қөмек ретіндегі маңызы жоғары. Синтаксис саласында ғалымдар арасында әртүрлі пікірлер құрмалас сөйлемнің әр сыңарының дербес бастауышы болу, болмауы мәселесіне қатысты болды. Т.Қордабаев , Қ.Есенов сынды ғалымдар құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдердің дербес бастауышы болу керек деп есептесе, С.Аманжолов бағыныңқы сөйлемді анықтауға бастауыштың болуы қажет деген пікірдің критерий бола алмайтындығын, кейде бағыныңқы сыңар мен басыңқы сыңарға ортақ бастауыш болатындығын айтады. Қазақ тіл білімінің синтаксис саласында ғалымдар пікірлерінің әртүрлілігі үйірлі мүшелер туралы тұжырымдардан да көрінеді. Үйірлі мүшелерді С.Жиенбаев құрмалас сөйлемнің бір түрі деп таныса, С.Аманжолов, М.Балақаев, Т.Қордабаев сынды ғалымдар оны жай сөйлем деп қарастырды. Ал Н.Сауранбаев бірде жай сөйлем, бірде құрмалас сөйлем деп санады. ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап, синтаксис саласында елеулі еңбек еткен ғалым Қ.Есенов құрмаластың даулы мәселесіне айналған үшінші түрі - аралас құрмаласты зерделеп, оның құрмаластың бір түрі екендігін дәлелдеді. Ғалым құрмалас сөйлем мәселесінің зерттелуін үш кезеңге жіктеді. Алғашқы кезеңге 1920-1940 жылдары жазылған А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, Х.Басымов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев зерттеулерін; екінші кезеңге 1940-1950 жылдар аралығын қамтып, С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, Ғ.Бегалиевтердің; үшінші кезеңге 1950 жылдан кейінгі Т.Қордабаев, О.Төлегенов, А.Әбілқаев, Қ.Есенов, Х.Арғыновтардың зерттеу жұмыстарын жатқызады. Ғалым Т.Ермекова Қ.Есенов көрсеткен үшінші кезеңде қазақ тіл білімінің синтаксис саласы бойынша теориялық маңызы зор зерттеулер жүргізіліп, тұжырымдар жасалғандығын, аталған сала бойынша аға буын ғалымдар идеясын жалғастырушы Т.Қордабаев, Қ.Есенов, Р.Әмір, М.Серғалиев, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай сынды жас ғалымдар тобының қалыптасқандығын сөз ете келе, төртінші кезең 1990 жылдардың аяғы мен бүгінгі күнге дейінгі кезеңді қосудың артығы жоқ деп есептейтінін айтады. Ғалым бұл кезеңнің жалпы қазақ тіл білімі, оның ішінде синтаксис ғылымында жаңа кезең болып есептелетінін, осы кезеңде М.Базарбаев, Б.Шалабай, Ж.Жақыпов, З.Ерназарова, Б.Сағындықұлы, К.Садирова, Б.Қапалбеков, С.Қазыбаев, С.Айтжанова, А.Фазылжанова, Б.Елікбаев, Ә.Елшібаева және т.б ғалымдар еңбектерін атап өтеді.
Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемдер жасалу жолы жағынан үш түрге: салалас құрмалас сөйлем, сабақтас құрмалас сөйлем және аралас құрмалас сөйлем деп жіктеліп, орнықты. Салалас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдерінің баяндауышы тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысса, сабақтас құрмалас сөйлемнің құрамындағы алғашқы жай сөйлемінің баяндауышы тиянақсыз болып, соңғысына бағына байланысады. Ал аралас құрмалас сөйлем С.Жиенбаев айтқандай, өзіндік дербес грамматикалық көрсеткіштері болмай, салаласа да, сабақтаса да байланысудың араласып жүруі арқылы жасалады деген анықтама қалыптасқан. Қазақ тіл білімінде синтаксис саласында елеулі еңбек еткен ғалымдардың бірі - Т.Сайрамбаев. Ғалым қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері, сөз тіркестері мен жай сөйлем синтаксисі, сөйлемнің тұрлаулы мүшелері туралы біршама тиянақты зерттеулер жүргізді. Ғалым сөз тіркесінің зерттелуі мен оның өзіне ұқсас категориялардан: сөз, сөйлем, фразеологиялық бірлік, сөйлем мүшелерімен ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, байланысу формасы мен байланысу тәсілдерін, түрлерін, кейбір сөз таптарының тіркесу қабілетін қарастырды [32, б.370]. Ол сөйлемнің коммуникативтік қызметі бар синтаксистік бірлік екендігі жайында пікір айтып, қазақ тіл білімінің дамуына өзіндік үлес қосты. Сөйлем құрамында анықталатын сөйлем мүшелері мен сөз тіркестерінің қасиеттерін анықтауда елеулі еңбек еткен ғалым сөз тіркесінде - тіркесімділік, сөйлем мүшелерінде - байланыс маңызды деп есептейді.Тіл білімінің грамматика саласының даму үдерісін зерделеген Т.Сайрамбаев сөйлеу тіліндегі синтаксистің мәні мен маңызына ерекше назар аударып, сөйлеу жүйесіндегі ойдың, пікірдің берілуіндегі маңызын қарастырды. Жеке сөздердің белгілі бір интонациямен айтылса, сөйлем бола алатындығын тұжырымдады. Ғалымның сөз тіркесі, сөйлем мүшелерінің қасиетін ашу мақсатында айтылған құнды ғылыми пікірлері өзінен кейінгі жас ғалымдардың зерттеулеріне негіз болды. Қазіргі қазақ тілі синтаксисінде аралас құрмалас сөйлем жайында дау шешіліп, ол құрмаластың үшінші түрі ретінде орнықты. Алайда құрмаластың құрылысын түзетін компоненттеріне байланысты пікірлер әртүрлі болып келеді. Мысалы, қазақ тіл білімінде тілді функционалды аспектіде зерттеуге өзіндік үлес қосқан ғалым Б.Шалабай екі компоненттен тұратын құрмалас сөйлемдерді жай құрмалас, үш не одан да көп компоненттен тұратын құрмаластарды көп құрамды құрмаластар қатарына жатқызады. Ғалым жай құрмалас сөйлемдерді салалас құрмалас сөйлем және сабақтас құрмалас сөйлем деп, ал көп құрамды құрмаластарды көп компонентті салалас құрмалас сөйлем мен көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас және аралас құрмалас сөйлемдерге бөледі. Сөйлеу жүйесінің құрылымдық және функционалдық сипатына қарай бөлінген осы жіктеліс Қ.Есенов, Б.Қапалбеков, Т.Ермекова сынды ғалымдар тарапынан қолдау тапты. 2002 жылы жарық көрген Қазақ грамматикасының құрмалас сөйлемдердің грамматикалық табиғаты, түрлері және салалас құрмалас сөйлемдер бөлімдерін жазған Б.Шалабай құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдер мен дербес жай сөйлемдердің теңдей еместігін, құрмалас құрамындағы компоненттер өзара тығыз қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде бір компоненттің мағыналық, құрылымдық, интонациялық тиянақтылығынан айырылып, екіншісіне тәуелді болатындығын айтады. Ғалым сондықтан да олардың әрқайсысы жеке қарым-қатынас бірлігі ретінде қаралмай, тұтас бірлікте ғана қарым-қатынас құралы болып қаралады деп есептеп, құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдерді бүтіннің бөлшегі деп таниды. С.Айтжанова қазақ тіл біліміндегі салалас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы компоненттерінің мағыналық жағынан үндесіп келуін екі түрге жіктейді. Бірі - компоненттерінің барлығына ортақ ойдың, мағынаның болуына байланысты болса, екіншісі - компоненттердің өзара бір-бірімен мағыналық қарым-қатынасы арқылы болатынын айтады. Компоненттердің бір-бірімен мағыналық қарым-қатынасынан салаластың жалғаулықсыз түрлерінде не жалпылау, не жинақтау, не түсіндіру, не салыстырмалы, не мезгілдік, не себепті, не шарттас, не қарсылықты мағыналық мәндер болатынын, ал салалас құрмалас сөйлемдердің құрамына енген жай сөйлемдер бір мағына мен ойға ортақтаса отырып, жалпы мағыналық, интонациялық жағынан да тұтасып, бір бүтін құрайтынын айтады. Ғалым қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесін: жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер, іргелес салалас құрмалас сөйлемдер және сабақтас құрмалас сөйлемдер деп жіктей келе, іргелес салалас сөйлемдер сөзді эмоционалды етіп айту керек болғанда және сөздің үнемді, жинақы құрап айту қажет болғанда жұмсалатынын тұжырымдайды. Ғалым іргелес салалас сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінде, мақал-мәтел, нақыл сөз, ертегі, жұмбақ, жаңылтпаш сияқты функционалдық аумақта жиі жұмсалатынын атап өтеді. С.Айтжанова құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдер әдеттегі жай сөйлемдерге сырттай ұқсас болғанымен, өзара мағыналық, әрі интонациялық жағынан тұтас бірлік құрап тұратындықтан, салалас құрмалас сөйлемді құрайтын бөлшектерді жай сөйлемдер демей, предикатив сыңарлар деп атаған орынды деп есептейді. Тіл - қарым-қатынас құралы ғана емес, ойды жарыққа шығарудың құралы, сондықтан да құрмалас сөйлемнің құрылымында қоғам дамуымен ілесе жүретін өзгерістердің, жаңалықтардың болып отырылуы - заңды құбылыс. Қазіргі уақытта құрмалас сөйлем теориясын қызметтік тұрғыдан зерттеу басымдыққа ие болып, функционалдық бағыт алға шығып отыр. Бұл бағытта ғалымдар құрмалас сөйлемнің анықтамасын жаңаша беріп, мағыналық түрлерінің коммуникативтік сипатын анықтап, белгілі бір жағдайлардың арасындағы қатынастарды білдіретін амал-тәсілдердің қолданылу ерекшеліктерін ашып көрсетіп отыр. Функционалдық бағыт синтаксисті зерттеуге үлкен жол ашты. Бұл бағыттағы зерттеуші ғалымдар сөйлемнің болмысты бейнелеудегі қызметін алдыңғы орынға шығарып, ендігі жерде құрылымдық-функционалдық арақатынастарын салыстыра зерттеуге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.