Эмоционалды жағдайды вербализациялау классификациясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Ідіріс Мөлдір Кеңесбайқызы
Эмоцияларды вербализациялаудың ұлттық-мәдени аспектісі
(қазақ және ағылшын тілдері материалы негізінде)
7M02310 - Шетел филологиясы мамандығы
бойынша шетел филологиясы магистрі академиялық
дәрежесін алуға магистрлік диссертация
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Нұр-Сұлтан қ., 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Магистратура бастығы
- - - - - - - - - - - - - - - - Аты-жөні
(қолы)
- - - - - - - - - - - - - - - - - - 20 - - - ж.
Магистрлік дессертация
Эмоцияларды вербализациялаудың ұлттық-мәдени аспектісі (қазақ және ағылшын тілдері материалы негізінде)
Мамандық: 7M02310 Шетел филологиясы
Магистрант________________
(қолы)(әкесі мен есімінің бас әріпі, тегі)
Ғылыми жетекші
_________________
(қолы) (әкесі мен есімінің бас әріпі, тегі)
Кафедра меңгерушісі________________
(қолы)(әкесі мен есімінің бас әріпі, тегі)
Нұр-Сұлтан қ., 2021
Эмоцияларды вербализациялаудың ұлттық-мәдени аспектісі (қазақ және ағылшын тілдері материалы негізінде)
Жоспар
Кіріспе
1. Эмоциялардың вербализациялануы қазақ және ағылшынэтимологиясының пәні ретінде
1.1. Эмоция, эмоционалды жағдай этимологияның категориялары ретінде
1.2. Эмоционалды жағдайдың вербализациялануы ұғымына түсінік
1.3 Эмоционалды жағдайды вербализациялау классификациясы
2. Ұлттық мәдени аспектісі негізінде қазақ, ағылшын тілдеріндегі эмоционалды жағдайлардың вербализациялануын зерттеу
2.1.Ұлттық мәдени аспектіде қазақ тіліндегі эмоциялардың вербализациялану ерекшеліктерін анықтау
2.2. Ағылшын тіліндегі эмоциялардың вербализациялануы
2.3.Қазақ және ағылшын тілдеріндегі эмоциялардың вербализациялануындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ағылшын және қазақ тілдерінде эмоцияның вербализациялануына арналған ғылыми еңбектер болса да, екі мәдениеттегі эмоцияның вербализациялануының жасалу әдістері мен формаларын салыстыру диссертациялық деңгейде қарастырылып отырған алғашқы жұмыстардың бірі. Коммуникативті сигналдармен алмасу арқылы адамдар өздерінің ішкі психикалық күйлері туралы, яғни эмоциялары, сезімдері туралы ақпарат таратады. Эмоциялар мен сезімдер тұлғааралық қарым-қатынасының маңызды реттеушісі болып табылады. Бұған эмоционалды шиеленісті реттеу әдістері арқылы қол жеткізеді. Сондықтан эмоциялар мен сезімдерді вербализациялау ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың тізбегіндегі маңызды буын болып табылады.
Эмоционалдылық мəселесін жүйелі түрде зерттеу қазіргі қазақ тіл білімі үшін өзекті мəселелердің бірі. Эмоция - адамның түрлі тіршілік жағдайына қанағаттануы немесе қанағаттанбауына байланысты туатын психологиялық күй. Адам өзінің сан қырлы эмоциясын тіл арқылы сыртқа шығарады, адамның түрлі эмоциялық күйі де тіл арқылы бейнеленеді.Алайда қазіргі тіл білімі саласында эмоцияның вербализациялануы деген ұғымға нақты түрде дерек беретін ақпарат аз. Жазылып отырған ғылыми жұмыстың өзектілігі адам эмоциясының құрылымы жағынан әр түрлі ағылшын және қазақ тілдерінде салыстырмалы-салғастырмалы түрде, ұлттық-мәдени аспектіде вербализациялау ерекшеліктерін зерттеп, анықтаудан көрінеді.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен негізгі міндеттері.Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты:ағылшын және қазақ тілдері материалы негізінде ұлттық-мәдени аспектіде эмоциялардың вербализациялануын анықтау.
Зерттеу жұмысының қарастыратын негізгі міндеттері:
1) тілдегі эмоция ұғымына анықтама беру;
2) ұлттық-мәдени аспектіде ағылшын және қазақ тілдеріндегі эмоцияның вербализациялану жолдарын анықтау;
3) қазақ және ағылшын тілдеріндегі эмоцияның вербализациялануындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салғастыра отырып сипаттау.
Зерттеу жұмысының нысаны - эмоцияларды вербализациялаудың ұлттық-мәдени аспектісі
Зерттеу жұмысының пәні. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі эмоцияның вербализациялануындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер қазақ және ағылшын лингвомәдениеттеріндегі адамдардың негізгі эмоцияларды вербализациялаудың тәсілдерін салыстырмалы зерттеу арқылы ұйымдастырудың ерекшеліктері теориялық тұрғыда негізделсе және жүйелі ғылыми әдістемесі әзірленсе, ұлттық-мәдени аспектісінің сапасы артады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысының жаңалықтары қатарында келесі нәтижелерді атауға болады:
1) ағылшын және қазақ тілдеріндегі эмоциялардың вербализациялануын іске асыру әдістері мен формалары анықталып, жүйеленді;
2) ағылшын және қазақ тілдері шығармалары негізінде эмоцияның вербализациялануындағы ерекшеліктері ұлттық-мәдени аспектіде айқындалды;
3) ағылшын және қазақ тілдері шығармалары негізінде эмоцияның вербализациялануындағы ерекшеліктерін айқындау мақсатында салыстырмалы-салғастырмалы талдау жүргізілді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Жұмыстың әдіснамалық негізі тіл мен сөйлеудегі эмоциялар көріністеріне құрылымдық және функционалды көзқарас, адамның жеке басының психологиялық және этномәдени параметрлерін тілде көрсету мүмкіндігі туралы тұжырымдама болып табылады. Зерттеу барысында адамдардың сөйлеу тілі мен прагматикасы аясында жасалған теориялық ережелер қолданылады. Теориялық бөлім бойынша зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін бірқатар ресейлік және шетелдік мамандардың (В.В.Виноградов,Апресян В.Ю, И.В.Арнольд, Бабенко Л.Г.,Илинская А.С.,А.Вежбицкая, В.И. Шаховский, Сепир Э. және т.б.) келесі білім салаларындағы тұжырымдамалары мен еңбектері құрады: стилистика, мәтін лингвистикасы, дискурсты талдау, прагматика, психолингвистика, психология, сонымен қатар қазақ ғалымдары З.К. Ахметжанова,М.Б.Балақаева, Е.Жанпейісова, З.Х.Ибадильдина және т. б. ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу жұмысының әдістері.Зерттеу жұмысын жазу барысында сипаттама, салыстырмалы-салғастырмалы әдіс, жинақтау, талдау және статистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы. Ұлттық-мәдени аспектіде ағылшын және қазақ тілдеріндегі эмоцияның вербализациялануын салғастырмалы түрде терең зерттелмегендіктен екі мәдениеттегі эмоцияның вербализациялану әдістері туралы және олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы пікірлер алғаш рет зерттеліп, жинақталып отыр.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының ғылыми нәтижелерін когнитивті лингвистика, психолингвистика пәндерінің оқулықтарын жазуда, сонымен қатар жоғары оқу орындарының магистрлері мен студенттеріне лекциялық дәріс, семинар сабақтарында қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Мәтіннің эмоционалды бөлігін зерттеген жағдайда, ағылшын тілінің практикалық сабақтарында, коммуникативті грамматиканың арнайы курстарында және дипломдық жұмыстар жазуда қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі және негізділігі. Зерттеудің ғылыми аппаратын зерттеу мақсат-міндеттеріне, нысандарға, пәніне сәйкестігімен, зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық, оқу әдістемелік әдебиеттер мен оқу құралдарына жасалған жан-жақты талдау және зерттеу барысын негізге алу,іс-тәжірибе нәтижелерінің өңделуі эмоциялардың вербализациялану тәсілдері арқылы қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы. Бердібек Соқпақбаевтың Балалық шаққа саяхат және William Golding-тың Lord of the flies шығармалары құрамындағы эмотивті лексика болып табылатын сөздерге талдау жасау, салыстыру, топтастыру әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының жариялануы және мақұлдануы.
1) Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті студенттері мен жас ғалымдардың ǴYLYM JÁNE BILIM - 2020 XV Халықаралық ғылыми конференциясында "Эмоциялардың тілде сипатталу ерекшеліктері" тақырыбындағы мақаламен І-орын;
2) Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология және әлем тілдері факультетінің шетел филологиясы және аударма ісі кафедрасы 2020 жылы 27 қараша күні өткізілген Филология, лингводидактика және аударматану: өзекті мәселелері мен даму тенденциялары атты Халықаралық ғылыми және оқу-әдістемелік конференциясына Лингвистикадағы эмоция және эмоционалды жағдай ұғымдары мәселесі тақырыбында мақала жарияланды.
Диссертация құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Эмоциялардың вербализациялануы қазақ және ағылшын этимологиясының пәні ретінде
1.1 Эмоция, эмоционалды жағдай этимологияның категориялары ретінде
Бұл тарау этимологиялық зерттеу тақырыбын теориялық сипаттауға арналған, өйткені біздің алдымызда тұрған зерттеу міндеті этимологияның пәндік міндеттерімен байланысты. Этимология дегеніміз - кез-келген сөздің түп-төркіні мен олардың шығу-тегін зерттейтін тіл білімінің бір бөлімі болып табылады.
В.П. Зинченко және Б. Г. Мещерякова өңдеген психологиялық сөздікке сәйкес, эмоциялар - бұл инстинкттермен, қажеттіліктермен және мотивтермен байланысты және тікелей тәжірибе түрінде (қанағаттану, қуаныш, қорқыныш және т. б.) көрініс табатын психикалық процестер мен жағдайлардың ерекше класы, әр түрлі құбылыстар мен жағдайлар. Субъектінің іс-әрекетінің кез-келген көріністерімен бірге жүретін эмоциялар психикалық белсенділік пен адамның мінез-құлқын ішкі реттеудің негізгі тетіктерінің бірі болып табылады[1].
Эмоциялар құбылысының үлкен маңыздылығына қарамастан, эмоция ұғымын оның әмбебаптығына байланысты нақты анықтау қиын. Эмоциялар - бұл жағдайдың сана-сезімін емдеу-ынталандыру немесе эмотиогендік жағдай және сыртқы (паралингвистикалық) көріністермен, мысалы, мимика, поза, ым-ишара және ағзадағы физиологиялық өзгерістермен (мысалы, импульстің өзгеруі, қан қысымының жоғарылауы және т.б.) көрінетін жағдайдың ауызша көрінісі.
Сонымен, кейбір эмоционалды көріністер сыртқы физиологиялық факторлардан туындауы мүмкін, ал басқалары ішкі биохимиялық процестермен басқарылады; кейбір эмоциялар қатаң қасақана болуы мүмкін және адамның әртүрлі сенімдерімен тікелей байланысты болуы мүмкін, ал басқалары аз саналы болуы мүмкін; басқа мәдениеттерде ұқсастықтары бар эмоциялар бар (мысалы, ашу) және белгілі бір мәдениеттің ерекшеліктеріне байланысты мәдени-сандық эмоциялар бар.
Сонымен қатар, зерттеушілер эмоцияны сезімдерден (feelings) ажыратуға тырысады, ал ең көп таралған зерттеу бағыты - сезімдерді биологиялық құбылыстарға, ал эмоцияларды мәдениетке жатқызу (мысалы, В.И.Шаховский бұл жағдайда эмоция терминін өзінің жеке және әлеуметтік негізіне байланысты қолдануды жөн көрді. Бірақ қазіргі уақытта адам ағзасындағы, сана мен психикадағы барлық процестер бір-бірімен байланысты және өзара тәуелді екендігі ешкімге даулы емес [2].
Дәл осы өзара тәуелділіктің арқасында сезім менэмоцияны толығымен ажырату өте қиын. Тиісінше, психикалық процестерді зерттеушілер эмоцияұғымының көлемін кеңейтуге бейім.
В. В. Давыдов пен А. В. Запорожец өңдеген орыс психологиялық сөздігінде эмоциялар инстинкттермен, қажеттіліктермен, мотивтермен байланысты психикалық процестер мен күйлердің ерекше класы ретінде анықталады, олар тікелей тәжірибе түрінде (қанағаттану, қуаныш, қорқыныш және т.б.) көрініс табады [3].
Бұл анықтамаға сәйкес, әртүрлі психикалық процестер эмоциялар тобына жатады, мысалы, ауызша, әдемі, қорқынышты, қызықты және физикалық сезімдермен, танымдық мотивациялармен, эстетикалық бағалаулармен, жағдайды бағалаумен байланысты, мысалы, әл-ауқатқа қауіп төндіреді және т. б.
Сонымен, сезім феноменін сезімге (feelings) және эмоцияларға (emotions) нақты бөлу критерийлері осы күнге шейін анықталған жоқ және зерттеушілер эмоцияны жалпылама ұғым ретінде, оның ішінде екі топтың құбылыстары туралы түсініктерді қолдануды жөн көреді.
Эмоцияны осындай біршама терминологиялық емес түсінікпен шектеуге болатын сияқты, бірақ белгілі зерттеуші А.Вежбицкая белгілі бір этникалық тілге тәуелсіз семантикалық мета-тілді іздеуде ағылшын тіліндегі мета-сипаттамалардағы эмоция ұғымы шын мәнінде сол атаудағы ағылшын тіліндегі тұжырымдамамен байланысты екендігіне назар аударды, оның аналогтары өздерінің тілдік өкілдерінде мүлдем басқа семантикалық мазмұн алады[4].
Нәтижесінде А.Вежбицкая эмоция ұғымының мәдени ерекшелігі туралы қорытындыға келді, ал сезім ұғымын әмбебап деп атауға болады, өйткені ол өзі және басқа ғалымдар зерттеген барлық тілдерде инвариантты түсіндіріледі.
Бұл жерде эмоцияны әр түрлі сезімдердің ағылшын тіліндегі ғылыми сипаттамаларында қолданудың дұрыстығы туралы сұрақ туындайды, өйткені А. Вежбицкая, осы сөзді енгізе отырып, біз оның ағылшын мағынасының тұзағына түсеміз (бұл сөз, жоғарыда айтылғандай, үш элементтен тұратын мәдени-сандық ақпаратты қамтиды: ойлар, сезімдер және физиологиялық процестер мен күйлер).
Алайда, эмоцияларды вербализациялауды біз ауызша қарым-қатынаста қасақана процесті бастайтын механизм ретінде қарастыратындықтан, біз эмоционалды күйұғымына артықшылық береміз.
Эмоционалды жағдай - бұл психофизиологиялық жағдай, бұл эмоциогендік жағдайға реакция, адамды белгілі бір әрекеттерге (оның ішінде ойлау, сөйлеу) итермелейді. Бұл тұжырымдаманың көлеміне физикалық тәртіптің (ауырсыну), таза эмоционалды сипаттың (қуаныштың), әлеуметтік сипаттың (ризашылықтың), социобиологиялық сипаттың (әкеліктің) және т.б. күйлері кіреді, оны әртүрлі әрекеттерге итермелейді.
Дәстүрлі лингвистикада эмоционалды және рационалды құбылыстар тілде, сөйлеуде, мәтінде қарама-қайшы деп саналады. Тіл ойға байланысты, ол онымен синхронды түрде әрекет етеді, ал эмоциялар сөздің семантикасын түсіну үшін қажет емес түсініксіз коннотацияларды ғана береді.
Тұжырымдама адамның танымдық саласының негізгі бірлігі ретінде қарастырылады. Ю.С.Степановтың пікірінше, тұжырымдамадағы ұтымды және эмоционалды: ұғымдар, идеялар, бағалау, тәжірибелер, мифологемалар және т.б. тіл бірліктерінде сақталған біртұтас концептуалды кеңістікті құрайды. Әмбебап мәдени ұғымдардың мазмұны мен формасын ашуда эмоционалды компонент маңызды[5].
Осылайша, кейінгі зерттеулердің өзектілігі мен жаңалығы әр түрлі қарым-қатынас жағдайында тілдік бірліктердің эмоционалды әлеуетін іске асыру арқылы пайда болатын тілдік кодтардың дамуымен, тілдік өсінділермен байланысты болды.
Эмоциялар әмбебап, бірақ олардың тілдегі көрінісі ұлттық сипатқа ие, сондықтан тіл семантикасының эмоционалды компоненті оның мәдени аспектісінің бөлігі ретінде қарастырылуы табиғи.
Сонымен, жеке тұлғаның эмоционалды саласын құра отырып, психологтар ондағы эмоциялардан басқа, тәжірибенің қарқындылығы мен ұзақтығымен, бағдарымен, пәндік сипатымен, атқаратын қызметімен және басқа да сипаттамаларымен ерекшеленетін басқа компоненттерді ажыратады. Осы жұмыстың мақсаттары үшін бұл сипаттамалардың кейбіреулері сөзсіз сәйкес келеді, өйткені олар кейбір жағдайларда сөздердің семантикасында көрініс табады. Алайда, психологияда ерекшеленетін адамның эмоционалды саласының құрамдас бөліктері арасындағы айырмашылықтар оларды атайтын сөздердің жұмыс істеуін зерттеу үшін маңызды болып көрінбейді.
Тілдік номинацияны алған эмоционалды жағдайды сезіну маңызды. Сондықтан жұмыста эмоциялар және эмоционалды күй терминдері синоним ретінде қолданылады.
Бүгінгі таңда теориялық лингвистикада негізгі болып табылатын тұжырымдаманың эмоционалды мазмұны мен белгінің ішкі формасының эмоционалды табиғаты туралы эмотиологтардың ұстанымы эмоционалдылықты мәтіннің мағынасын түсіндірудің маңызды құралы ретінде қолдануға серпін берді.
В.И.Шаховскийдің теориялық еңбектері және оның студенттерінің диссертациялық зерттеулерінің қорытындылары мәтіндік эмоционалдылық құбылысына қатысты алғашқы жалпылама тұжырымдар жасауға, әртүрлі функционалды стильдердің мәтіндеріне қатысты мәтіндік эмоционалдылықтың бірыңғай сипаттамаларын анықтауға, эмоционалдылық ұғымдарын (мәтін авторының тілдік тұлғасының сапасы ретінде) және мәтіннің эмоционалдылығын (оның имманентті сипаттамасы ретінде), сондай-ақ сандық және сапалық айырмашылықтары бар мәтін мен эмоционалды мәтіннің эмоционалдылығы ұғымдарын ажыратуға мүмкіндік берді. [6].
Эмотиологияның сөйлеу жағдайларының әртүрлі түрлеріне тән типтік әлеуметтендірілген эмоцияларды зерттеуден коммуниканттардың өзіндік ерекшелігін белгілейтін және сөйлеу мінез-құлқын саралайтын жеке мағыналарды зерттеуге көшуінің маңызды кезеңі В.И. Шаховскийдің эмоционалды диксис ұғымын коммуниканттардың ауызша мінез-құлқының түсіндірме принципі ретінде ұсынуы, негіздеуі және қолдануы болды.
Тілдік тұлғаның эмоционалды құзіреттілігінің критерийі оның эмоционалды дұрыс мәтіндерді (оқыту және табиғи қарым-қатынас тәжірибесінде) қалыптастыру қабілеті болуы мүмкін; оның эмоционалды және азаматтық жетілуінің өлшемі, мүмкін, басқа мәтіндердің жеке, эмоционалды доминанттарын басқа концептосфералар мен басқа мәдениеттердің көрінісі ретінде дұрыс қабылдау қабілеті болуы мүмкін.
Белгілі бір кезеңде эмоционалды мағыналарды білдірудің әртүрлі табиғатын зерттеу үшін лексиканы әртүрлі дәрежеде эмоционалды түрде ажырату қажет болды. Терминологиялық айырмашылық пайда болды: эмоциялар лексикасы және эмоционалды лексика. Эмоционалды лексиканың екі түрін бөліп көрсету осы сөздердің әр түрлі функционалды табиғатын ескереді: эмоциялар лексикасы тілдегі эмоцияларды объективтендіруге, оларды түгендеуге (номинативті функция), эмоционалды лексика сөйлеушінің эмоцияларын білдіруге және сөйлеу объектісін эмоционалды бағалауға бейімделген (экспрессивті және прагматикалық функциялар).
Сөзжасам деңгейінде сөйлеудің эмоционалдылығы стилистикалық түсті аффикстермен көрінеді: үй-үйшік, youngster.
Қазақ және ағылшын тілдерінде пәндік-концептуалды мағынасы жоқ, бірақ эмоцияларды жеткізетін сөздер класы бар. Мұндай одағайларға: уф, пай-пай, беу; aah, wow, hmm және т. б. Одағайлардың көмегімен эмоциялардың кең спектрін білдіру мүмкіндігі бар: қуаныш, қорқыныш, тосынсый және т. б.
Сондай-ақ, эмоциялар кейбір демеуліктердің көмегімен көрінуі мүмкін, мысалы: негізінде (белгісіздік), ал, міне (таңқаларлық) және т. б. Синтаксис деңгейінде сөйлеудің эмоционалдылығы мамандандырылған (эмоционалды) сөйлемдер арқылы жүзеге асырылады: Бұл не деген надандық! (таңқаларлық, бағалау); Мінеки, өте жақсы! (мақұлдаудың жоғары дәрежесінің мағынасы).
Сонымен қатар, сөйлеудің эмоционалдылығына риторикалық леп, риторикалық сұрақ, инверсия және т. б. сияқты стилистикалық әдістер ықпал етеді. Сондай-ақ, қыстырма сөздер де эмоционалды реакцияларды білдіру құралы бола алады, мысалы: бақытына орай (қуаныш), өкінішке орай (мақұлдамау, өкіну) [7, 711-712].
А.С. Илинская эмоцияларды білдіретін тілдік бірліктерге семиотикалық талдау жүргізді. Лингвист адамның әртүрлі эмоционалды көріністерін тілдік және паралингвистикалық құралдармен білдіруге болады деп санайды, олардың жиынтығы белгілі бір тілдің ерекше символдық эмотивтік коды деп аталады [8, 99б.].
Тілдің ерекше таңбалық эмоционалды коды фонемадан мәтінге дейінгі көп деңгейлі тілдік бірліктерді білдіретін вербальды эмоционалды белгілерден тұрады. Бұл белгілер қарапайым, сондай-ақ күрделі құрылымға ие болуы мүмкін, біріктіру сәті олардың мәндерінің құрылымында эмоционалды компоненттің болуы болып табылады.
Көптеген эмоционалды белгілер, А.С.Илинская атап өткендей, күрделі сипатқа ие. Тек эмоцияларды білдіретін белгілер салыстырмалы түрде аз болғандықтан, олар көбінесе осы күрделі белгілермен, яғни эмоциялармен ғана емес, басқа объектілермен де байланысты болатын тілдік белгілермен көрінеді. Күрделі емес эмоционалды белгілерде тек мағынаның эмоционалды компоненттері болады (одағайлар, инвективті лексика және т.б.), сондықтан олар код деңгейіндегі эмоционалдылықтың таза көрінісі болып табылады [8,99б.]. Осылайша, ғалымдар зерт теу міндеттеріне сәйкес эмоционалды лексиканы топтарға бөлудің әртүрлі нұсқаларын ұсынады. Дәстүрлі тәсіл эмоционалды лексиканың үш класын оқшаулау болып саналады: эмоцияларды атау құралдары, эмоцияларды білдіру құралдары, эмоцияларды сипаттау құралдары.
Эмоциялар мен эмоционалды күйлер бір-бірімен тығыз байланысты: бір жағынан эмоциялар эмоционалды жағдайларды өзгертеді, ал екінші жағынан эмоционалды жағдайлар эмоционалды реакцияларға әсер ете алады. Эмоционалды жағдайға келетін болсақ, ол ұзағырақ сипатталатын эмоциялар түрі ретінде анықталады; эмоционалды күйлер эмоциялардан ұзағырақ, ал қалыпты жағдайда аз интенсивтілікпен ерекшеленеді, өйткені эмоциялар физиологиялық реакцияларға байланысты айтарлықтай энергия шығындарын білдіреді.
Эмоционалды күйлер ашушаңдық, мазасыздық, ақ көңілділік, жалпы айтқанда көңілкүйдің әр-түрлі түстері түрінде көрінуі мүмкін, яғни депрессиялық күйлерден эйфорияға дейін. Алайда, көбінесе олар аралас күйлерді білдіреді. Эмоционалды күйлерде эмоциялар болғандықтан, олар сонымен бірге субъектінің жағдайды қанағаттандырудың объективті және субъективті мүмкіндіктеріне қатынасын көрсетеді [9, 688б.].
Орыс психологы Р.С.Немов жалпы адам бастан кешіретін негізгі эмоционалды жағдайлар келесідей түрлерге бөлінеді: 1) көңіл-күй, 2) әсер ету (аффект), 3) стресс, 4) күйзеліс (фрустрация), 5) құмарлық [9].
1) Көңіл-күй - адамның эмоционалды өмірінің бір түрі. Орыс ғалымдары Б. Г. Мещерякова, В. П. Зинченконың айтуынша, көңіл-күй - бұл тұрақты, ұзақ мерзімді, белгілі бір мақсатта құрылмаған, қандай да бір уақыт аралығында адамның басынан өткізіп отырған жағдайын сипаттайтын эмоционалды күйі. Көңіл-күй адам өмірінің бір кезеңінде орын алатын барлық психикалық процестерге әртүрлі дәрежеде әсер етеді. Көңіл-күйдің әрқашан белгілі бір объектіге (қазіргі, болашақ, өткен) бағытталған сезімдерден айырмашылығы - көбінесе белгілі бір себеппен туындаған, адамда кез-келген кейіпкердің әсер етуі нәтижесінде эмоционалды реакциясының ерекшеліктерінің көрінуінде [10]. Мысалы: My good sister, how happy should I be if I might be admitted to a conversation with you at your grate (Richardson). Менің сүйікті әпкем, егер сіздің алауошағыңызда сізбен сөйлесуге рұқсат етілсе, мен өте бақытты болар едім.
2) Аффект (лат. affectus - жан толқуы, құмарлық) - күшті және салыстырмалы түрде қысқа мерзімді эмоционалды күй,субъект үшін маңызды өмірлік жағдайлардың күрт өзгеруімен байланысты. Аффект күрт, кенеттен жарқыл, импульс түрінде пайда болады [11,370]. Мысалы, Terrified at the sight of so dangerous a weapon in the possession of an animal so ferocious, and so well able to use it, the man, for some moment, was at a loss what to do (Poe) Осындай қауіпті қаруды сондай қаһарлы және оны жақсы пайдалана білетін жануардың қолында көргенде адам қорқып, не істеу керектігін білмей бір сәтке шатасып кетті.
3) Стресс (ағылш. stress - қысым, қарбаластық) - күнделікті өмірде, сондай-ақ ерекше жағдайларда, мысалы, ғарыштық ұшу кезінде, емтиханға дайындық кезінде немесе спорттық жарыстар басталар алдында неғұрлым күрделі, қиын жағдайларда қызмет барысында адамда пайда болатын психикалық тұрғыдан қобалжу жағдайы[12, 680].Мысалы: I have already described the unnatural curiosity which had taken the place of my original terrors. It appeared to grow upon me as I drew nearer and nearer to my dreadful doom (Poe) Мен өзімнің алғашқы қорқынышымды алмастыратын табиғи емес қызығушылықты сипаттадым. Ол менің өзімнің қорқынышты қазама жақындаған сәтте пайда болғандай көрінді.
4) Фрустрация (лат. frustratio - алдау, бекер күту) - қажеттілікті, тілекті қанағаттандыруда сәтсіздіктен туындаған психикалық жай-күй. Фрустрация әр түрлі жағымсыз күйлермен, яғни көңілсіздік, тітіркену, алаңдаушылық, үмітсіздік және т.б. сезімдермен сипатталады. Фрустрация қақтығыс жағдайларында, мысалы, қажеттілікті қанағаттандыру кезінде шешілмейтін немесе қиын шешілетін кедергілерге тап болған кездепайда болады. Фрустрацияның жоғары деңгейі қызметтің бұзылуына және оның тиімділігінің төмендеуіне әкеледі. Фрустрацияның пайда болуы тек объективті жағдайға ғана емес, сонымен қатар жеке бас ерекшеліктеріне де байланысты [10]. Мысалы, Aunt Nessy had been one of those children who, in the days of large families, had been given away to elderly childless relatives to be brought up as a kind of maid-of-all-work and as an insurance against old age; and what had upset her most when the parting came was having to leave her youngest sister, Beatrice, on whom she had lavished the mother-love within her - birthright of the children she was destined never to conceive (Beechey) Несси тәтесі үлкен отбасы күндерінде қарт баласыз туыстарына қызметші ретінде және кәріліктен сақтандыру ретінде тәрбиелеуге берілген балалардың бірі болды; және оның ең өкінетіні - Беатристің кіші сіңлісінен бөлінуі, және онық ана махаббатын сезіне алмағаны.
5) Құмарлық - бұл күрделі, ерекше және тек адамда кездесетін эмоционалды жағдайлардың бір түрі; өзінің қанағаттануы үшін белсенді әрекетке деген ұмтылысты тудыратын тұрақты, жалпылама сезім. Құмарлық - бұл шамадан тыс күшті, барлық басқа эмоциялар мен тілектерді өзіне бағындыратын, адамды белгілі бір әрекеттерге итермелейтін сезім [10]. Бұл эмоциялар адамның санасы мен ойлауымен қиын басқарылады, сонымен қатар оларды көбінесе өздеріне бағындырады, мінез-құлықты негізсіз және іс жүзінде әлсіз етеді. Мысалы, He caught her to him more closely, his body urgent, his kiss deepening in passion (Murray) Ол оны өзіне қатты қысып, құмарлана сүйе бастады.
Көркем мәтінде авторлар кейіпкерлердің сезімдері мен эмоцияларын жеткізу үшін әр түрлі тілдік құралдарды қолданады және оларды әртүрлі жолмен біріктіреді.
Н.Ф.Ежова белгілі бір эмоциялар мен эмоционалды жағдайды жеткізу үшін әртүрлі тілдік құралдарды өзектендірудің төрт түрін анықтады. Оларды қысқаша сипаттап өтсек.
Номинативті-сипаттамалық түрі. Бұл белгілі бір сезімнің пайда болуын, көрінісін немесе тәжірибесін сипаттайтын контексте, бір жағынан, сезімдерді білдіретін лексемалар қолданылады, ал екінші жағынан, осы сезіммен бірге жүретін қимылдарды, мимиканы сипаттайтын ауызша бірліктер қолданылады. Бұл оқырманға осы сезімді нақты анықтауға және оның көрінісінің ерекшеліктерін ұсынуға мүмкіндік береді.
Сипаттамалық-бейнелеу түрі. Бұл белгілі бір сезімді білдіретін сезімдер мен лексемалардың көрінісін сипаттайтын бірліктер контекстіндегі актуализация (ауызша ұсыну). Сонымен қатар, бұл жағдайда эмоционалдылықтың басқа құралдары да ескеріледі (интонация, сөзжасамдық аффикстер, сөйлемдердің эмоционалды модельдері). Эмоциялар мен эмоционалды жағдайды білдіретін сөздер контексте берілмейді.
Бейнелеу-номинативті. Бұл сезімді білдіретін лексикамен қатар белгілі бір эмоцияны немесе эмоционалды жағдайды білдіретін тілдік бірліктерді қолдануымен ерекшеленеді.
Номинативті-сипаттамалық-бейнелеу түрі. Бұл контексте бұрын қарастырылған барлық ауызша бірліктер өзекті болып табылады. Бұл эмоциялар мен эмоционалды жағдайларға кең, кейде өте көп сипаттама береді [13,18-20б.].
Жоғарыда көрсетілген тілдік құралдарды өзектендірудің түрлерін саралай отырып, әр категория қайталанбас өзіндік ерекшеліктерге ие десек болады. Мысалы, сипаттамалық-бейнелеу түрін біз күнделікті ауызекі сөйлеу барысында қолданамыз, ал номинативті-сипаттамалық түрге келетін болсақ, ауызша бірліктердің көмегімен біз кез келген көркем шығарманы оқи отырып, оны елестетіп, сезіне аламыз.
Балада эмоциялар ерте пайда болады. Дарвин өзінің зерттеулерінде бала туғаннан кейін сегізінші күнінде-ақ ашу эмоциясын білдіретінін айтадыы. Олардың эсоциялары органикалық қажеттерімен байланысып жатады. Тамақтану, уақытында құрғату, сергіту кезінде балада ұнамды эмоциялар байқалады. Балаға жағымды сезім білдіргенде, онла еркелеуге ұқсас көріністер пайда болады. Баланың көзі жылтырап, бір түрлі жағымды дыбыстар шығарады. Ашу бір нәрседен қорқудан туындайды. Бала қатты дыбыстардан, қараңғылықтан қорқады. Оның тілі шығып, жүре бастағаннан кейін сезімдері де түрленіп, мағынасы кеңи бастайды.
Бірақ, баланың уайым-қайғысы, қуанышы, қамығуы, ренжуі, әрине, үлкен адамдағыдай болмайды. Оның эмоциялары, күнделікті ойыны, оқу үстінде пайда болып отырады.
Мектеп жасындағы балалардың эмоциялары мағыналы, сан-салалы болып келеді. Енді бала өзінің эмоциясын меңгеріп, басқарып отырады. Бұларда достық, жолдастық сезімдері қалыптаса бастайды. Оларда Отанды сүю, адалдық, ар-ұят т.б. секілді моральдық сезімдері пайда болады. Оқу- тәрбие процесіндегі негізгі мақсаттың бірі - эмоцияны дамытуда шәкірттерде ұнамды, жағымды эмоцияларды қалыптастырып, олардың жағымсыз нашар, қолайсыз түрлерінің пайда болуына жол берілмеуі қажет [14,216-217].
Сонымен қатар, эмоциялар - бұл құбылыстардың, объектілердің және жағдайлардың өмірлік мәні, олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін тікелей, тәуелді тәжірибе түрінде көрінетін психикалық құбылыстардың ерекше класы. Эмоционалды күй, өз кезегінде, эмоциялардың өздеріне қарағанда ұзақ және аз қарқындылықпен сипатталатын эмоциялар түрі болып табылады, өйткені эмоциялар физиологиялық реакцияларға байланысты айтарлықтай энергия шығындарын білдіреді. Эмоциялар лексикасы эмоциялар туралы түсініктерді құрайтын пәндік-логикалық мағынасы барсөздерді қамтиды. Эмоционалды лексикаға сезімтал фоны бар эмоционалды түсті сөздер жатады. Ол эмоциялар әлемімен байланысты және осы әлемді бейнелейді, сондықтан бұл екі бағытты бір бағытқа біріктіру дұрысырақ болады.
1.2 Эмоционалды жағдайдың вербализациялануы ұғымына түсінік
Эмоционалды күйді вербализациялау тілдегі ең күрделі құбылыстардың бірі болып табылады. Сезімдерді вербализациялау - бұл адамның немесе сұхбаттасушының сезімдері мен эмоцияларының сөздерімен белгілеу. Сезімдердің вербализациясы эмоционалды стрессті реттеу әдістері деп аталады және жалпы барлық жерде: психотерапияда, іскерлік келіссөздерде, отбасылық қарым-қатынаста қолданылады.
Осы позициядан эмоционалды жағдайды вербализациялау ауызша қарым-қатынас саласындағы зерттеу объектілерінің бірі ретінде қарастырылады. Эмоционалды жағдайды вербализациялау кезінде спикердің жүзеге асыратын коммуникативті міндеті - тыңдаушыға ақпарат беру. Сонымен қатар, әрдайым тыңдаушының кез-келген реакциясына арналған сөйлеу қарым-қатынасы екі жақты процесс болып табылады, сондықтан ауызша түсінікті эмоционалды жағдай коммуникативті серіктеске түсінікті және оларды жеткілікті түрде түсіндіруі керек.
Демек, адамның эмоционалды жағдайын вербализациялау, коммуникативті жағдайда өзін-өзі басқаратын эмоциялары, қолданыстағы коммуникативті стандарттарға, белгілі бір мәдени ортадағы олардың қарсыласу модельдеріне сәйкес келуге бағытталған. Эмоционалды жағдайды білдіру үшін қолданылатын сөйлеу бірліктері сөйлеушіні әр лингвомәдениет үшін жеке семантикалық мазмұнмен шектейді.
Эмоционалды жағдайды вербализациялаудың өте маңызды ерекшелігі - сөйлеушінің тыңдаушының реакциясын тудыруға деген ұмтылысы. Кейбір эмоциялардың аудиторияға бағытталуы сияқты қасиеттеріне байланысты олардың түсінігі басқа қарым-қатынас қатысушыларына қол жетімді болады деген пікір бар. Мысалы, біреудің өзінің депрессиялық күйін сыртқы түсіндіруі, керісінше, ішкі тәжірибені білдіруге емес, басқа адамдарға сигнал жіберуге деген ұмтылысқа байланысты [15,520 б.].
А.Г.Винокур коммуникативті ниеттердің келесі түрлерін анықтады: хабарлама (спикер жаңа ақпаратты жеткізгісі келеді), сөйлеу әрекеті (спикер адресатты жағдайдың өзгеруіне тартуға ниетті) және аксиологиялық мәлімдеме (спикер әлемге және ондағы өзгерістерге деген көзқарасын білдіру қажеттілігін сезінеді - болып жатқан жағдайға эмоционалды немесе ұтымды реакция) [16].
Алайда, көптеген зерттеушілердің анықтамасы бойынша, эмоцияның көрінісі әрқашан берілетін ақпаратқа, сондай-ақ бағалауға негізделген. Демек, эмоционалды жағдайды вербализациялауға коммуникативті ниеттің барлық үш түрі қатысады. А.Г.Винокурдың тұжырымдауынша, сөйлеудегі эмоционалды жағдайды білдіретін ниет адамның ойлау тәсіліне байланысты, ол оны қоршаған этнолингвокультуралық ортамен тікелей байланысты.
Осылайша, эмоционалды күйдің сөйлеу өкілдерінде ұлттық-мәдени ақпарат бар, оларды ғылыми сипаттау кезінде ескеру қажет, этнолингвомәдени орта спикердің ең алдымен қандай эмоцияларға, қандай эмоциогендік жағдайларға, қай өкілдерді қолдана отырып және қандай сөйлеу ниеті оларды таңдаудан бұрын сөйлейтініне әсер етеді.
Белгілі бір этнолингвомәдени қоғам мүшелерінің вербализацияланған эмоционалды күйінің маңыздылығын дұрыс түсіну үшін олардың коммуникативті стандарттарын білу керек. Жоғарыда айтылғандай, эмоцияларды кейбір зерттеушілер табиғатта әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырады, сондықтан С.Н.Паркинсон көптеген эмоциялардың негізгі функциясы әлеуметтік деп санайды:біз басқалардан қандай-да бір қолдау алу үшін қайғырамыз немесе қорқамыз, көптеген жағдайларда эмоциялар қарым-қатынастың ерекше түріне айналады [17,336 б.].
Қазіргі психологияда эмоциялардың әлеуметтік сипатының тағы бір көрінісі байқалады - оларды басқа адамдармен талқылау қажеттілігі (эмоциялармен бөлісу), өйткені біз эмоцияларымыздың дұрыстығына сенімді болғымыз келеді, мұнда басқа адамның пікірі беделді.
Бұл көзқараспен келісуге болмайды, және біздің зерттеуімізде эмоционалды күйдің вербализациясын тыңдаушыға ақпаратты тек этнолингвистикалық және мәдени кодтауда ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-мәдени жағдайда да беру әдісі ретінде қарастырамыз. З.Фрейд пен Б.Мескита эмоцияларды адамның қоршаған әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесу процесінің нәтижесі ретінде қоршаған әлемде болып жатқан оқиғаларға эмоционалды реакциялар, олар белгілі бір оқиғаның жеке адам үшін маңызы туралы танымдық идеяларды көрсетедідеп санайды [18,194-210б.].
Әрі қарай, бағалау процестері осы оқиғалардың жеке адамның санасында бар көзқарастарға сәйкестігін анықтайды. Эмоционалды процестің өзі жеке адамның наным - сенімдері жиынтығына сәйкес оқиға шын мәнінде маңызды - оң немесе теріс деп бағаланған кезде басталады. Бағалау эмоционалды реакцияның өзегі бола отырып, адамды іс-әрекетке итермелейді, денесін белгілі бір физиологиялық күйге келтіреді. Бағалау адамның ішкі сенімдерінің тұтас кешені және әлеуметтік ережелер сияқты сыртқы реттеуші процестер негізінде қалыптасады.
Екінші жағынан, З.Фрейд мен Б.Мескита көптеген эмоциялардың ауызша белгіленуі мәдениетте кодталған оқиғалардың типологиясы негізінде пайда болады деп санайды.
З.Фрейд пен Б. Мескита келесі үлгіні дұрыс көрсетеді: егер мәдениеттегі эмоциялар жеке құбылыс емес, әлеуметтік құбылыс ретінде қабылданса, онда эмоциялардың пайда болуына себеп болатын оқиғалар маңызды болады. Негізгі оқиғаларды түсіндіру қатаң нормативті болғандықтан, оқиғаға эмоционалды реакция белгілі бір лингвомәдениет мүшелеріне айқын болып көрінеді.
Дәл сол зерттеушілер кейбір жағдайларда эмоциялар әлеуметтік оқиғалардың өздері бола алады деп тұжырымдайды, өйткені олар қоғам мүшелеріне ортақ мағыналар аясында пайда болады. Сонымен қатар, эмоциялар жағдайларды сипаттай алады, өйткені олар оң немесе теріс бағаланады, сондай-ақ ауытқу шкаласы бойынша-нормадан бас тарту.
Эмоция - адамды қоршаған әлеуметтік ортаға бейімдеу тәсілі, ...әлеуметтік өзара әрекеттестіктің реттеушісі ретінде қызмет ететін эмоциялар жиынтығы бар. Сонымен, эмоция ретінде ұят қоғам айыптаған адамды осындай мінез-құлыққа итермелеуі мүмкін, бұл оны сол қоғамның қабылдауына әкеледі.
З.Фрейдмен Б.Мескита эмоциялардың келесі әлеуметтік функцияларын анықтайды:
1) Оқиға туралы ақпарат беру. Эмоцияларды түсіндіру арқылы адам басқаларға жағдайды қалай түсінетінін, ондағы өз ұстанымын және басқа қатысушылармен қарым-қатынасын қалай түсінетінін жеткізеді. Эмоцияны жағдай, адам және басқа адамдар туралы ұжымдық пікірдің аккумуляторы ретінде қарастыруға болады. Мұндай ұжымдық пікірдің қалыптасуы эмоцияның өзімен және әңгімелесушілерде эмоционалды реакцияның пайда болуымен жүруі мүмкін, мысалы, топ мүшелері арасында ашуланудың таралуы.
2) Басқаларға әсер ететін адамның мінез-құлқынтеру. Басқаларға әсер ету эмоцияларды көрсетудің негізгі мақсаты болуы мүмкін - саналы немесе бейсаналық (эмоцияларды коммуникативті мақсатта пайдалану адам жылаған, күлген немесе ашуланған кезде байқалады, ол мұндай жағдайда ешқашан көрермендерсіз болмайды, сондай-ақ жылауды, күлуді және т.б. манипуляциялық қолдануда. Мысалы, азаптың стильдендірілген көрінісі басқа адамдарда кінә сезімін тудыруға арналған кезде).
Эмоциялардың ауызша көрінісі сонымен қатар қоғамдағы мәдени мінез-құлықты таратудың тәсілі болып табылады: жеке мәдениет элементтерінің берілуін оңтайландыру үшін адамдар арнайы лексиканы дамытады және әртүрлі жағдайларда басқаша сезінуді үйренеді. Мұндай реакциялар алдын-ала болжануы немесе болжанбауы мүмкін. Эмоциялардың әлеуметтік функцияларының жоғарыда келтірілген тізімі бізге эмоционалды жағдайды вербализациялаудың коммуникативті-ситуациялық ерекшелігін талдауға нұсқаулық береді.
Байланыс сигналдарымен алмаса отырып, кез келген тұлға өздерінің ішкі психикалық күйлері туралы ақпараттарды, яғни эмоцияларын, сезімдерін, тәжірибелерін жеткізеді. Эмоциялар мен сезімдер олардың тұлғааралық қарым-қатынасының маңызды реттеушісі болып табылады. Сөздердің көмегімен жүзеге асырылатын байланыс вербалды деп аталады (лат. Verbalis - ауызша). Мұндағы негізгі құрал - бұл тіл: бұл адамның қарым-қатынасы, психикалық белсенділігі, адамның жеке басын білдіру тәсілі ретінде қызмет ететін белгілер жүйесі. Сонымен, эмоцияларды вербализациялау әдістері тілдік белгінің эмоционалды әлеуетіне және белгілі бір белгіні қолданатын тілдік тұлғаға байланысты [19].
Жалпы вербализация деген сөз не мағынаны білдіреді? Вербализация (лат. verbum етістік) - сөздердің басқа сөйлем мүшелерінен етістік категориясына ауысуы, яғни қандай да бір жағдайды немесе ойды сөз арқылы жеткізу процесі.
Эмоцияны білдіру сөйлеу субъектісіне эмоционалды қатынастың көрінісін, осы объектінің сипаттамасын, оның жағымды немесе жағымсыз бағасын білдіруі мүмкін.
Әлемнің вербализациясы, әсіресе эмоциялар әлемі, тілдің өмірін, оның қызметін, ондағы құрылымдық-семантикалық, функционалды қайта құруларды анықтайтын көптеген экстралингвистикалық және интралингвистикалық факторларға байланысты этно-спецификалық болып табылады.
Эмоционалды күйді вербализациялаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Эмоциялардың эмоционалды тәжірибе, толқу, шиеленіс сияқты лингвистикалық іске асуы, ең алдымен, экспрессияның арнайы құралдарын қолдануды негіздейді: эмоционалды жағымды және эмоционалды жағымсыз лексика - эмоционалды жағдай мен қатынас етістіктері және зат есімдер мен аффективті сын есімдер болып табылады. Сонымен қатар, эмоционалды жағдайды білдіру әдетте экспрессивті көріністі қажет етеді.
Экспрессивтілік субъектінің жағдайын эмоционалды, бейнелі, интенсивті түрде білдіре алатын құралдар арқылы сөйлеу мәнеріне экспрессивтілік беруге мүмкіндік беретін тұтас мәтіннің және тілдік сөйлеу бірліктерінің белгілерінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі.
Сонымен, экспрессивтілік - бейнелеу, интенсивтілік, эмоционалдылық категорияларына қатысты неғұрлым жалпы категория болып табылады. Эмоционалды күйдің экспрессивтік номинациялары әр түрлі экспрессивтілік құралдары арқылы жасалады: стилистикалық құралдар мен фигуралар: эпитеттер, метафоралар, гипербола, аллюзия, антитеза, оксиморон, қайталау және т.б.
Эмоцияларды вербализациялау кезінде тілдік құралдарды таңдау автордың тілдік тұлғасымен, оның шындыққа субъективті қатынасы - дүниетанымымен, адамгершілігімен, рухани қасиеттерімен, эстетикалық талғамымен, эмоционалдылығымен шартталады.
Қарым-қатынас процесінде эмоцияларды вербализациялаудың әртүрлі әдістерін ажыратуға болады. Эмоцияны вербализациялау әдістері үш негізгі режимді қамтиды:
1)коммуниканттың жеке эмоционалды күйлерін тікелей вербализациялау;
2) эмоциялардың жанама вербализациялануы;
3) коммуниканттың эмоционалды күйле рін метафоралық вербализациялау.
Эмоцияны жеткізудің негізгі вербалды әдістеріне лексикалық (сөзжасам, фразеология) және синтаксистік құралдар жатады. Эмоциялардың сөздік қорын эмоционалды ұғымдарды білдіретін пәндік-логикалық мағынасы бар сөздер тобы құрайды. Эмоционалды сөздік қорына сезімталдық реңкі бар эмоционалды түсті сөздер жатады. Л.Бабенконың айтуы бойынша, біз эмоционалды лексика терминін қолданамыз, өйткені эмоциялар номинанттарының жиынтығы осы терминнің мазмұнына енеді [20].
Эмоциялық лексиканың бүкіл ауқымын ғаламдық сипаттаудың бірыңғай моделінің негізі эмоционалдылық категориясы бола алады. Бұл категория осы уақытқа дейін пікірталастық сипаттамаға ие болып келді, терминологиялық аппарат та толық анықталмаған, алайда оның категория ретіндегі мәртебесін бірқатар зерттеулер дәлелдеді. Ең алдымен, эмоция мен эмоционалдылықтың айырмашылығы туралы айтылуы қажет. Сонымен, В.И. Шаховский эмоцияны психологиялық категорияға, ал эмоционалдылықты лингвистикалық категорияға жатқызады [2].
Екінші жағдайда, бұл категория эмоцияларды көрсетудің барлық тілдік құралдарын қамтиды. Эмоционалдылық категориясын осылай түсіну оның әр түрлі деңгейдегі мағыналық жағынан жақын тілдік бірліктерді біріктіретіндігін көрсетеді.
Эмоционалдылық категориясы эмоцияны вербализациялаудың лексикалық құралдарымен тікелей байланысты. Бұл әдістер эмоциялардың тікелей номинанттарының болуымен сипатталады, басқаша айтқанда эмоциялардың тікелей және жанама вербализация техникасымен байланысты. Тікелей вербализация әдістемесі серіктеске өзінің эмоционалды жағдайы туралы тікелей хабарлаудан тұрады (Мен таң қалып тұрмынI am surprised; Мен бақыттымынI am happy) немесе серіктестің бастан кешкен эмоцияларын және сезімін көрсету (УайымдамаDo not worry; Көңіл-күйің жоқ қой You are sad).
Эмоциялар мен сезімдерді тікелей вербализациялау техникасы серіктеске өзінің эмоционалды жағдайы туралы тікелей хабарлаудан тұрады (Мен мазалайтын жайт ..., Мен алаңдаймын ..., Мен бақыттымын ...) немесе серіктестің эмоциялары мен сезімдерін вербализациялау (Сізді уайымдататын жағдай ... , Сізді мазалайды ... , Сізді таң қалдырады...). Тікелей вербализация серіктестердің тұлғааралық қатынастарының стресстік психо-эмоционалды фонын біршама төмендетуі мүмкін.
Эмоциялардың тікелей вербализациясы әрқашан тұлғааралық қатынастың қарқынды психо-эмоционалды аясын төмендете бермейтінін және күрделі жанжалды жағдайларда, мысалы, серіктестің жағымсыз эмоционалды күйінің жоғарылауын тудыруы мүмкін екенін ескеру қажет. Эмоциялардың вербализациясының жоғарыдағы түрі жалпы түрде басым болып саналмайды [21].
Егер олардың тікелей вербализациясы маңызды емес, сонымен қатар қолайсыз болса, эмоциялардың жанама (делдалдық) вербализациясы қарым-қатынас серіктесінің жағымсыз эмоцияларын оқшаулау үшін тиімдірек болады.
Жанама вербализация көбінесе келесі тұжырымдама бойынша жүзеге асырылады: Мен әдепсіз болып көрінгім келмейді, бірақ айтыңызшы - сізге не болды? I do not want to be immodest, but tell me - what's wrong with you?; Бұл сізді мазалайтынын түсінемін I understand that it bothers you.
Эмоциялардың жанама вербализациясы серіктестің теріс эмоцияларын локализациялауүшін тиімдірек болады , егер олардың тікелей вербализациясы орынсыз ғана емес, сонымен бірге қолайсызболған жағдайда. Мысалы, күрделі қақтығыс жағдайларында, серіктестің теріс эмоционалды жағдайын тікелей вербализациялау оны күшейтуге себеп болса. Жанама вербализация көбінесе Бұл сізді мазалайтынын түсінемін, Мен сізді бір нәрсе мазалап тұрғанын сезіп тұрмын деген сөздермен жүзеге асырылады. Теріс эмоцияларды вербализациялау кезінде жағымды мәлімдемелерді пайдалану серіктестердің тұлғааралық қарым- қатынасындағы эмоционалды шиеленісті төмендетуге көмектеседі.
Жағымды мәлімдемелерді жағымсыз эмоцияларды вербализациялау кезінде қолдану тұлғааралық қатынастың эмоционалды қарқындылығын төмендетуге көмектеседі. Біздің ойымызша, эмоциялардың вербализациясыныңбұл түрі ағылшын лингвомәдениеті үшін де, қазақ лингвомәдениеті үшін де бірдей.
Вербализацияның жанама түріне эмоцияны объективтендірудің метафоралық тәсілдерін жатқызуға болады. Метафоралық вербализация қарым-қатынас серіктестерінің амбивалентті, қарама-қайшылықты, эмоционалды күйлерін локализациялау үшін қолайлы, олар бір-біріне деген екі жақты қарым-қатынасымен, бір-бірінің кез-келген қасиеттерін бір уақытта қабылдаумен және қабылдамаумен байланысты.
Мысалы, серіктестің тұлғааралық қарым-қатынасқа шыдамсыздығы оның ұсынысына қатты эмоционалды реакция білдірумен немесе мәселені тез арада шешудің алдын-ала күтуімен байланысты болуы мүмкін. Аналогияларды, ұқсастықтарды, салыстыруларды қолдана отырып, психикалық стрессті төмендететін метафоралық вербализация коммуниканттың жайсыз эмоционалды жағдайын оң тұрғыдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Ідіріс Мөлдір Кеңесбайқызы
Эмоцияларды вербализациялаудың ұлттық-мәдени аспектісі
(қазақ және ағылшын тілдері материалы негізінде)
7M02310 - Шетел филологиясы мамандығы
бойынша шетел филологиясы магистрі академиялық
дәрежесін алуға магистрлік диссертация
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Нұр-Сұлтан қ., 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Магистратура бастығы
- - - - - - - - - - - - - - - - Аты-жөні
(қолы)
- - - - - - - - - - - - - - - - - - 20 - - - ж.
Магистрлік дессертация
Эмоцияларды вербализациялаудың ұлттық-мәдени аспектісі (қазақ және ағылшын тілдері материалы негізінде)
Мамандық: 7M02310 Шетел филологиясы
Магистрант________________
(қолы)(әкесі мен есімінің бас әріпі, тегі)
Ғылыми жетекші
_________________
(қолы) (әкесі мен есімінің бас әріпі, тегі)
Кафедра меңгерушісі________________
(қолы)(әкесі мен есімінің бас әріпі, тегі)
Нұр-Сұлтан қ., 2021
Эмоцияларды вербализациялаудың ұлттық-мәдени аспектісі (қазақ және ағылшын тілдері материалы негізінде)
Жоспар
Кіріспе
1. Эмоциялардың вербализациялануы қазақ және ағылшынэтимологиясының пәні ретінде
1.1. Эмоция, эмоционалды жағдай этимологияның категориялары ретінде
1.2. Эмоционалды жағдайдың вербализациялануы ұғымына түсінік
1.3 Эмоционалды жағдайды вербализациялау классификациясы
2. Ұлттық мәдени аспектісі негізінде қазақ, ағылшын тілдеріндегі эмоционалды жағдайлардың вербализациялануын зерттеу
2.1.Ұлттық мәдени аспектіде қазақ тіліндегі эмоциялардың вербализациялану ерекшеліктерін анықтау
2.2. Ағылшын тіліндегі эмоциялардың вербализациялануы
2.3.Қазақ және ағылшын тілдеріндегі эмоциялардың вербализациялануындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ағылшын және қазақ тілдерінде эмоцияның вербализациялануына арналған ғылыми еңбектер болса да, екі мәдениеттегі эмоцияның вербализациялануының жасалу әдістері мен формаларын салыстыру диссертациялық деңгейде қарастырылып отырған алғашқы жұмыстардың бірі. Коммуникативті сигналдармен алмасу арқылы адамдар өздерінің ішкі психикалық күйлері туралы, яғни эмоциялары, сезімдері туралы ақпарат таратады. Эмоциялар мен сезімдер тұлғааралық қарым-қатынасының маңызды реттеушісі болып табылады. Бұған эмоционалды шиеленісті реттеу әдістері арқылы қол жеткізеді. Сондықтан эмоциялар мен сезімдерді вербализациялау ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың тізбегіндегі маңызды буын болып табылады.
Эмоционалдылық мəселесін жүйелі түрде зерттеу қазіргі қазақ тіл білімі үшін өзекті мəселелердің бірі. Эмоция - адамның түрлі тіршілік жағдайына қанағаттануы немесе қанағаттанбауына байланысты туатын психологиялық күй. Адам өзінің сан қырлы эмоциясын тіл арқылы сыртқа шығарады, адамның түрлі эмоциялық күйі де тіл арқылы бейнеленеді.Алайда қазіргі тіл білімі саласында эмоцияның вербализациялануы деген ұғымға нақты түрде дерек беретін ақпарат аз. Жазылып отырған ғылыми жұмыстың өзектілігі адам эмоциясының құрылымы жағынан әр түрлі ағылшын және қазақ тілдерінде салыстырмалы-салғастырмалы түрде, ұлттық-мәдени аспектіде вербализациялау ерекшеліктерін зерттеп, анықтаудан көрінеді.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен негізгі міндеттері.Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты:ағылшын және қазақ тілдері материалы негізінде ұлттық-мәдени аспектіде эмоциялардың вербализациялануын анықтау.
Зерттеу жұмысының қарастыратын негізгі міндеттері:
1) тілдегі эмоция ұғымына анықтама беру;
2) ұлттық-мәдени аспектіде ағылшын және қазақ тілдеріндегі эмоцияның вербализациялану жолдарын анықтау;
3) қазақ және ағылшын тілдеріндегі эмоцияның вербализациялануындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салғастыра отырып сипаттау.
Зерттеу жұмысының нысаны - эмоцияларды вербализациялаудың ұлттық-мәдени аспектісі
Зерттеу жұмысының пәні. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі эмоцияның вербализациялануындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер қазақ және ағылшын лингвомәдениеттеріндегі адамдардың негізгі эмоцияларды вербализациялаудың тәсілдерін салыстырмалы зерттеу арқылы ұйымдастырудың ерекшеліктері теориялық тұрғыда негізделсе және жүйелі ғылыми әдістемесі әзірленсе, ұлттық-мәдени аспектісінің сапасы артады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысының жаңалықтары қатарында келесі нәтижелерді атауға болады:
1) ағылшын және қазақ тілдеріндегі эмоциялардың вербализациялануын іске асыру әдістері мен формалары анықталып, жүйеленді;
2) ағылшын және қазақ тілдері шығармалары негізінде эмоцияның вербализациялануындағы ерекшеліктері ұлттық-мәдени аспектіде айқындалды;
3) ағылшын және қазақ тілдері шығармалары негізінде эмоцияның вербализациялануындағы ерекшеліктерін айқындау мақсатында салыстырмалы-салғастырмалы талдау жүргізілді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Жұмыстың әдіснамалық негізі тіл мен сөйлеудегі эмоциялар көріністеріне құрылымдық және функционалды көзқарас, адамның жеке басының психологиялық және этномәдени параметрлерін тілде көрсету мүмкіндігі туралы тұжырымдама болып табылады. Зерттеу барысында адамдардың сөйлеу тілі мен прагматикасы аясында жасалған теориялық ережелер қолданылады. Теориялық бөлім бойынша зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін бірқатар ресейлік және шетелдік мамандардың (В.В.Виноградов,Апресян В.Ю, И.В.Арнольд, Бабенко Л.Г.,Илинская А.С.,А.Вежбицкая, В.И. Шаховский, Сепир Э. және т.б.) келесі білім салаларындағы тұжырымдамалары мен еңбектері құрады: стилистика, мәтін лингвистикасы, дискурсты талдау, прагматика, психолингвистика, психология, сонымен қатар қазақ ғалымдары З.К. Ахметжанова,М.Б.Балақаева, Е.Жанпейісова, З.Х.Ибадильдина және т. б. ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу жұмысының әдістері.Зерттеу жұмысын жазу барысында сипаттама, салыстырмалы-салғастырмалы әдіс, жинақтау, талдау және статистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы. Ұлттық-мәдени аспектіде ағылшын және қазақ тілдеріндегі эмоцияның вербализациялануын салғастырмалы түрде терең зерттелмегендіктен екі мәдениеттегі эмоцияның вербализациялану әдістері туралы және олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы пікірлер алғаш рет зерттеліп, жинақталып отыр.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының ғылыми нәтижелерін когнитивті лингвистика, психолингвистика пәндерінің оқулықтарын жазуда, сонымен қатар жоғары оқу орындарының магистрлері мен студенттеріне лекциялық дәріс, семинар сабақтарында қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Мәтіннің эмоционалды бөлігін зерттеген жағдайда, ағылшын тілінің практикалық сабақтарында, коммуникативті грамматиканың арнайы курстарында және дипломдық жұмыстар жазуда қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі және негізділігі. Зерттеудің ғылыми аппаратын зерттеу мақсат-міндеттеріне, нысандарға, пәніне сәйкестігімен, зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық, оқу әдістемелік әдебиеттер мен оқу құралдарына жасалған жан-жақты талдау және зерттеу барысын негізге алу,іс-тәжірибе нәтижелерінің өңделуі эмоциялардың вербализациялану тәсілдері арқылы қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы. Бердібек Соқпақбаевтың Балалық шаққа саяхат және William Golding-тың Lord of the flies шығармалары құрамындағы эмотивті лексика болып табылатын сөздерге талдау жасау, салыстыру, топтастыру әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының жариялануы және мақұлдануы.
1) Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті студенттері мен жас ғалымдардың ǴYLYM JÁNE BILIM - 2020 XV Халықаралық ғылыми конференциясында "Эмоциялардың тілде сипатталу ерекшеліктері" тақырыбындағы мақаламен І-орын;
2) Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология және әлем тілдері факультетінің шетел филологиясы және аударма ісі кафедрасы 2020 жылы 27 қараша күні өткізілген Филология, лингводидактика және аударматану: өзекті мәселелері мен даму тенденциялары атты Халықаралық ғылыми және оқу-әдістемелік конференциясына Лингвистикадағы эмоция және эмоционалды жағдай ұғымдары мәселесі тақырыбында мақала жарияланды.
Диссертация құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Эмоциялардың вербализациялануы қазақ және ағылшын этимологиясының пәні ретінде
1.1 Эмоция, эмоционалды жағдай этимологияның категориялары ретінде
Бұл тарау этимологиялық зерттеу тақырыбын теориялық сипаттауға арналған, өйткені біздің алдымызда тұрған зерттеу міндеті этимологияның пәндік міндеттерімен байланысты. Этимология дегеніміз - кез-келген сөздің түп-төркіні мен олардың шығу-тегін зерттейтін тіл білімінің бір бөлімі болып табылады.
В.П. Зинченко және Б. Г. Мещерякова өңдеген психологиялық сөздікке сәйкес, эмоциялар - бұл инстинкттермен, қажеттіліктермен және мотивтермен байланысты және тікелей тәжірибе түрінде (қанағаттану, қуаныш, қорқыныш және т. б.) көрініс табатын психикалық процестер мен жағдайлардың ерекше класы, әр түрлі құбылыстар мен жағдайлар. Субъектінің іс-әрекетінің кез-келген көріністерімен бірге жүретін эмоциялар психикалық белсенділік пен адамның мінез-құлқын ішкі реттеудің негізгі тетіктерінің бірі болып табылады[1].
Эмоциялар құбылысының үлкен маңыздылығына қарамастан, эмоция ұғымын оның әмбебаптығына байланысты нақты анықтау қиын. Эмоциялар - бұл жағдайдың сана-сезімін емдеу-ынталандыру немесе эмотиогендік жағдай және сыртқы (паралингвистикалық) көріністермен, мысалы, мимика, поза, ым-ишара және ағзадағы физиологиялық өзгерістермен (мысалы, импульстің өзгеруі, қан қысымының жоғарылауы және т.б.) көрінетін жағдайдың ауызша көрінісі.
Сонымен, кейбір эмоционалды көріністер сыртқы физиологиялық факторлардан туындауы мүмкін, ал басқалары ішкі биохимиялық процестермен басқарылады; кейбір эмоциялар қатаң қасақана болуы мүмкін және адамның әртүрлі сенімдерімен тікелей байланысты болуы мүмкін, ал басқалары аз саналы болуы мүмкін; басқа мәдениеттерде ұқсастықтары бар эмоциялар бар (мысалы, ашу) және белгілі бір мәдениеттің ерекшеліктеріне байланысты мәдени-сандық эмоциялар бар.
Сонымен қатар, зерттеушілер эмоцияны сезімдерден (feelings) ажыратуға тырысады, ал ең көп таралған зерттеу бағыты - сезімдерді биологиялық құбылыстарға, ал эмоцияларды мәдениетке жатқызу (мысалы, В.И.Шаховский бұл жағдайда эмоция терминін өзінің жеке және әлеуметтік негізіне байланысты қолдануды жөн көрді. Бірақ қазіргі уақытта адам ағзасындағы, сана мен психикадағы барлық процестер бір-бірімен байланысты және өзара тәуелді екендігі ешкімге даулы емес [2].
Дәл осы өзара тәуелділіктің арқасында сезім менэмоцияны толығымен ажырату өте қиын. Тиісінше, психикалық процестерді зерттеушілер эмоцияұғымының көлемін кеңейтуге бейім.
В. В. Давыдов пен А. В. Запорожец өңдеген орыс психологиялық сөздігінде эмоциялар инстинкттермен, қажеттіліктермен, мотивтермен байланысты психикалық процестер мен күйлердің ерекше класы ретінде анықталады, олар тікелей тәжірибе түрінде (қанағаттану, қуаныш, қорқыныш және т.б.) көрініс табады [3].
Бұл анықтамаға сәйкес, әртүрлі психикалық процестер эмоциялар тобына жатады, мысалы, ауызша, әдемі, қорқынышты, қызықты және физикалық сезімдермен, танымдық мотивациялармен, эстетикалық бағалаулармен, жағдайды бағалаумен байланысты, мысалы, әл-ауқатқа қауіп төндіреді және т. б.
Сонымен, сезім феноменін сезімге (feelings) және эмоцияларға (emotions) нақты бөлу критерийлері осы күнге шейін анықталған жоқ және зерттеушілер эмоцияны жалпылама ұғым ретінде, оның ішінде екі топтың құбылыстары туралы түсініктерді қолдануды жөн көреді.
Эмоцияны осындай біршама терминологиялық емес түсінікпен шектеуге болатын сияқты, бірақ белгілі зерттеуші А.Вежбицкая белгілі бір этникалық тілге тәуелсіз семантикалық мета-тілді іздеуде ағылшын тіліндегі мета-сипаттамалардағы эмоция ұғымы шын мәнінде сол атаудағы ағылшын тіліндегі тұжырымдамамен байланысты екендігіне назар аударды, оның аналогтары өздерінің тілдік өкілдерінде мүлдем басқа семантикалық мазмұн алады[4].
Нәтижесінде А.Вежбицкая эмоция ұғымының мәдени ерекшелігі туралы қорытындыға келді, ал сезім ұғымын әмбебап деп атауға болады, өйткені ол өзі және басқа ғалымдар зерттеген барлық тілдерде инвариантты түсіндіріледі.
Бұл жерде эмоцияны әр түрлі сезімдердің ағылшын тіліндегі ғылыми сипаттамаларында қолданудың дұрыстығы туралы сұрақ туындайды, өйткені А. Вежбицкая, осы сөзді енгізе отырып, біз оның ағылшын мағынасының тұзағына түсеміз (бұл сөз, жоғарыда айтылғандай, үш элементтен тұратын мәдени-сандық ақпаратты қамтиды: ойлар, сезімдер және физиологиялық процестер мен күйлер).
Алайда, эмоцияларды вербализациялауды біз ауызша қарым-қатынаста қасақана процесті бастайтын механизм ретінде қарастыратындықтан, біз эмоционалды күйұғымына артықшылық береміз.
Эмоционалды жағдай - бұл психофизиологиялық жағдай, бұл эмоциогендік жағдайға реакция, адамды белгілі бір әрекеттерге (оның ішінде ойлау, сөйлеу) итермелейді. Бұл тұжырымдаманың көлеміне физикалық тәртіптің (ауырсыну), таза эмоционалды сипаттың (қуаныштың), әлеуметтік сипаттың (ризашылықтың), социобиологиялық сипаттың (әкеліктің) және т.б. күйлері кіреді, оны әртүрлі әрекеттерге итермелейді.
Дәстүрлі лингвистикада эмоционалды және рационалды құбылыстар тілде, сөйлеуде, мәтінде қарама-қайшы деп саналады. Тіл ойға байланысты, ол онымен синхронды түрде әрекет етеді, ал эмоциялар сөздің семантикасын түсіну үшін қажет емес түсініксіз коннотацияларды ғана береді.
Тұжырымдама адамның танымдық саласының негізгі бірлігі ретінде қарастырылады. Ю.С.Степановтың пікірінше, тұжырымдамадағы ұтымды және эмоционалды: ұғымдар, идеялар, бағалау, тәжірибелер, мифологемалар және т.б. тіл бірліктерінде сақталған біртұтас концептуалды кеңістікті құрайды. Әмбебап мәдени ұғымдардың мазмұны мен формасын ашуда эмоционалды компонент маңызды[5].
Осылайша, кейінгі зерттеулердің өзектілігі мен жаңалығы әр түрлі қарым-қатынас жағдайында тілдік бірліктердің эмоционалды әлеуетін іске асыру арқылы пайда болатын тілдік кодтардың дамуымен, тілдік өсінділермен байланысты болды.
Эмоциялар әмбебап, бірақ олардың тілдегі көрінісі ұлттық сипатқа ие, сондықтан тіл семантикасының эмоционалды компоненті оның мәдени аспектісінің бөлігі ретінде қарастырылуы табиғи.
Сонымен, жеке тұлғаның эмоционалды саласын құра отырып, психологтар ондағы эмоциялардан басқа, тәжірибенің қарқындылығы мен ұзақтығымен, бағдарымен, пәндік сипатымен, атқаратын қызметімен және басқа да сипаттамаларымен ерекшеленетін басқа компоненттерді ажыратады. Осы жұмыстың мақсаттары үшін бұл сипаттамалардың кейбіреулері сөзсіз сәйкес келеді, өйткені олар кейбір жағдайларда сөздердің семантикасында көрініс табады. Алайда, психологияда ерекшеленетін адамның эмоционалды саласының құрамдас бөліктері арасындағы айырмашылықтар оларды атайтын сөздердің жұмыс істеуін зерттеу үшін маңызды болып көрінбейді.
Тілдік номинацияны алған эмоционалды жағдайды сезіну маңызды. Сондықтан жұмыста эмоциялар және эмоционалды күй терминдері синоним ретінде қолданылады.
Бүгінгі таңда теориялық лингвистикада негізгі болып табылатын тұжырымдаманың эмоционалды мазмұны мен белгінің ішкі формасының эмоционалды табиғаты туралы эмотиологтардың ұстанымы эмоционалдылықты мәтіннің мағынасын түсіндірудің маңызды құралы ретінде қолдануға серпін берді.
В.И.Шаховскийдің теориялық еңбектері және оның студенттерінің диссертациялық зерттеулерінің қорытындылары мәтіндік эмоционалдылық құбылысына қатысты алғашқы жалпылама тұжырымдар жасауға, әртүрлі функционалды стильдердің мәтіндеріне қатысты мәтіндік эмоционалдылықтың бірыңғай сипаттамаларын анықтауға, эмоционалдылық ұғымдарын (мәтін авторының тілдік тұлғасының сапасы ретінде) және мәтіннің эмоционалдылығын (оның имманентті сипаттамасы ретінде), сондай-ақ сандық және сапалық айырмашылықтары бар мәтін мен эмоционалды мәтіннің эмоционалдылығы ұғымдарын ажыратуға мүмкіндік берді. [6].
Эмотиологияның сөйлеу жағдайларының әртүрлі түрлеріне тән типтік әлеуметтендірілген эмоцияларды зерттеуден коммуниканттардың өзіндік ерекшелігін белгілейтін және сөйлеу мінез-құлқын саралайтын жеке мағыналарды зерттеуге көшуінің маңызды кезеңі В.И. Шаховскийдің эмоционалды диксис ұғымын коммуниканттардың ауызша мінез-құлқының түсіндірме принципі ретінде ұсынуы, негіздеуі және қолдануы болды.
Тілдік тұлғаның эмоционалды құзіреттілігінің критерийі оның эмоционалды дұрыс мәтіндерді (оқыту және табиғи қарым-қатынас тәжірибесінде) қалыптастыру қабілеті болуы мүмкін; оның эмоционалды және азаматтық жетілуінің өлшемі, мүмкін, басқа мәтіндердің жеке, эмоционалды доминанттарын басқа концептосфералар мен басқа мәдениеттердің көрінісі ретінде дұрыс қабылдау қабілеті болуы мүмкін.
Белгілі бір кезеңде эмоционалды мағыналарды білдірудің әртүрлі табиғатын зерттеу үшін лексиканы әртүрлі дәрежеде эмоционалды түрде ажырату қажет болды. Терминологиялық айырмашылық пайда болды: эмоциялар лексикасы және эмоционалды лексика. Эмоционалды лексиканың екі түрін бөліп көрсету осы сөздердің әр түрлі функционалды табиғатын ескереді: эмоциялар лексикасы тілдегі эмоцияларды объективтендіруге, оларды түгендеуге (номинативті функция), эмоционалды лексика сөйлеушінің эмоцияларын білдіруге және сөйлеу объектісін эмоционалды бағалауға бейімделген (экспрессивті және прагматикалық функциялар).
Сөзжасам деңгейінде сөйлеудің эмоционалдылығы стилистикалық түсті аффикстермен көрінеді: үй-үйшік, youngster.
Қазақ және ағылшын тілдерінде пәндік-концептуалды мағынасы жоқ, бірақ эмоцияларды жеткізетін сөздер класы бар. Мұндай одағайларға: уф, пай-пай, беу; aah, wow, hmm және т. б. Одағайлардың көмегімен эмоциялардың кең спектрін білдіру мүмкіндігі бар: қуаныш, қорқыныш, тосынсый және т. б.
Сондай-ақ, эмоциялар кейбір демеуліктердің көмегімен көрінуі мүмкін, мысалы: негізінде (белгісіздік), ал, міне (таңқаларлық) және т. б. Синтаксис деңгейінде сөйлеудің эмоционалдылығы мамандандырылған (эмоционалды) сөйлемдер арқылы жүзеге асырылады: Бұл не деген надандық! (таңқаларлық, бағалау); Мінеки, өте жақсы! (мақұлдаудың жоғары дәрежесінің мағынасы).
Сонымен қатар, сөйлеудің эмоционалдылығына риторикалық леп, риторикалық сұрақ, инверсия және т. б. сияқты стилистикалық әдістер ықпал етеді. Сондай-ақ, қыстырма сөздер де эмоционалды реакцияларды білдіру құралы бола алады, мысалы: бақытына орай (қуаныш), өкінішке орай (мақұлдамау, өкіну) [7, 711-712].
А.С. Илинская эмоцияларды білдіретін тілдік бірліктерге семиотикалық талдау жүргізді. Лингвист адамның әртүрлі эмоционалды көріністерін тілдік және паралингвистикалық құралдармен білдіруге болады деп санайды, олардың жиынтығы белгілі бір тілдің ерекше символдық эмотивтік коды деп аталады [8, 99б.].
Тілдің ерекше таңбалық эмоционалды коды фонемадан мәтінге дейінгі көп деңгейлі тілдік бірліктерді білдіретін вербальды эмоционалды белгілерден тұрады. Бұл белгілер қарапайым, сондай-ақ күрделі құрылымға ие болуы мүмкін, біріктіру сәті олардың мәндерінің құрылымында эмоционалды компоненттің болуы болып табылады.
Көптеген эмоционалды белгілер, А.С.Илинская атап өткендей, күрделі сипатқа ие. Тек эмоцияларды білдіретін белгілер салыстырмалы түрде аз болғандықтан, олар көбінесе осы күрделі белгілермен, яғни эмоциялармен ғана емес, басқа объектілермен де байланысты болатын тілдік белгілермен көрінеді. Күрделі емес эмоционалды белгілерде тек мағынаның эмоционалды компоненттері болады (одағайлар, инвективті лексика және т.б.), сондықтан олар код деңгейіндегі эмоционалдылықтың таза көрінісі болып табылады [8,99б.]. Осылайша, ғалымдар зерт теу міндеттеріне сәйкес эмоционалды лексиканы топтарға бөлудің әртүрлі нұсқаларын ұсынады. Дәстүрлі тәсіл эмоционалды лексиканың үш класын оқшаулау болып саналады: эмоцияларды атау құралдары, эмоцияларды білдіру құралдары, эмоцияларды сипаттау құралдары.
Эмоциялар мен эмоционалды күйлер бір-бірімен тығыз байланысты: бір жағынан эмоциялар эмоционалды жағдайларды өзгертеді, ал екінші жағынан эмоционалды жағдайлар эмоционалды реакцияларға әсер ете алады. Эмоционалды жағдайға келетін болсақ, ол ұзағырақ сипатталатын эмоциялар түрі ретінде анықталады; эмоционалды күйлер эмоциялардан ұзағырақ, ал қалыпты жағдайда аз интенсивтілікпен ерекшеленеді, өйткені эмоциялар физиологиялық реакцияларға байланысты айтарлықтай энергия шығындарын білдіреді.
Эмоционалды күйлер ашушаңдық, мазасыздық, ақ көңілділік, жалпы айтқанда көңілкүйдің әр-түрлі түстері түрінде көрінуі мүмкін, яғни депрессиялық күйлерден эйфорияға дейін. Алайда, көбінесе олар аралас күйлерді білдіреді. Эмоционалды күйлерде эмоциялар болғандықтан, олар сонымен бірге субъектінің жағдайды қанағаттандырудың объективті және субъективті мүмкіндіктеріне қатынасын көрсетеді [9, 688б.].
Орыс психологы Р.С.Немов жалпы адам бастан кешіретін негізгі эмоционалды жағдайлар келесідей түрлерге бөлінеді: 1) көңіл-күй, 2) әсер ету (аффект), 3) стресс, 4) күйзеліс (фрустрация), 5) құмарлық [9].
1) Көңіл-күй - адамның эмоционалды өмірінің бір түрі. Орыс ғалымдары Б. Г. Мещерякова, В. П. Зинченконың айтуынша, көңіл-күй - бұл тұрақты, ұзақ мерзімді, белгілі бір мақсатта құрылмаған, қандай да бір уақыт аралығында адамның басынан өткізіп отырған жағдайын сипаттайтын эмоционалды күйі. Көңіл-күй адам өмірінің бір кезеңінде орын алатын барлық психикалық процестерге әртүрлі дәрежеде әсер етеді. Көңіл-күйдің әрқашан белгілі бір объектіге (қазіргі, болашақ, өткен) бағытталған сезімдерден айырмашылығы - көбінесе белгілі бір себеппен туындаған, адамда кез-келген кейіпкердің әсер етуі нәтижесінде эмоционалды реакциясының ерекшеліктерінің көрінуінде [10]. Мысалы: My good sister, how happy should I be if I might be admitted to a conversation with you at your grate (Richardson). Менің сүйікті әпкем, егер сіздің алауошағыңызда сізбен сөйлесуге рұқсат етілсе, мен өте бақытты болар едім.
2) Аффект (лат. affectus - жан толқуы, құмарлық) - күшті және салыстырмалы түрде қысқа мерзімді эмоционалды күй,субъект үшін маңызды өмірлік жағдайлардың күрт өзгеруімен байланысты. Аффект күрт, кенеттен жарқыл, импульс түрінде пайда болады [11,370]. Мысалы, Terrified at the sight of so dangerous a weapon in the possession of an animal so ferocious, and so well able to use it, the man, for some moment, was at a loss what to do (Poe) Осындай қауіпті қаруды сондай қаһарлы және оны жақсы пайдалана білетін жануардың қолында көргенде адам қорқып, не істеу керектігін білмей бір сәтке шатасып кетті.
3) Стресс (ағылш. stress - қысым, қарбаластық) - күнделікті өмірде, сондай-ақ ерекше жағдайларда, мысалы, ғарыштық ұшу кезінде, емтиханға дайындық кезінде немесе спорттық жарыстар басталар алдында неғұрлым күрделі, қиын жағдайларда қызмет барысында адамда пайда болатын психикалық тұрғыдан қобалжу жағдайы[12, 680].Мысалы: I have already described the unnatural curiosity which had taken the place of my original terrors. It appeared to grow upon me as I drew nearer and nearer to my dreadful doom (Poe) Мен өзімнің алғашқы қорқынышымды алмастыратын табиғи емес қызығушылықты сипаттадым. Ол менің өзімнің қорқынышты қазама жақындаған сәтте пайда болғандай көрінді.
4) Фрустрация (лат. frustratio - алдау, бекер күту) - қажеттілікті, тілекті қанағаттандыруда сәтсіздіктен туындаған психикалық жай-күй. Фрустрация әр түрлі жағымсыз күйлермен, яғни көңілсіздік, тітіркену, алаңдаушылық, үмітсіздік және т.б. сезімдермен сипатталады. Фрустрация қақтығыс жағдайларында, мысалы, қажеттілікті қанағаттандыру кезінде шешілмейтін немесе қиын шешілетін кедергілерге тап болған кездепайда болады. Фрустрацияның жоғары деңгейі қызметтің бұзылуына және оның тиімділігінің төмендеуіне әкеледі. Фрустрацияның пайда болуы тек объективті жағдайға ғана емес, сонымен қатар жеке бас ерекшеліктеріне де байланысты [10]. Мысалы, Aunt Nessy had been one of those children who, in the days of large families, had been given away to elderly childless relatives to be brought up as a kind of maid-of-all-work and as an insurance against old age; and what had upset her most when the parting came was having to leave her youngest sister, Beatrice, on whom she had lavished the mother-love within her - birthright of the children she was destined never to conceive (Beechey) Несси тәтесі үлкен отбасы күндерінде қарт баласыз туыстарына қызметші ретінде және кәріліктен сақтандыру ретінде тәрбиелеуге берілген балалардың бірі болды; және оның ең өкінетіні - Беатристің кіші сіңлісінен бөлінуі, және онық ана махаббатын сезіне алмағаны.
5) Құмарлық - бұл күрделі, ерекше және тек адамда кездесетін эмоционалды жағдайлардың бір түрі; өзінің қанағаттануы үшін белсенді әрекетке деген ұмтылысты тудыратын тұрақты, жалпылама сезім. Құмарлық - бұл шамадан тыс күшті, барлық басқа эмоциялар мен тілектерді өзіне бағындыратын, адамды белгілі бір әрекеттерге итермелейтін сезім [10]. Бұл эмоциялар адамның санасы мен ойлауымен қиын басқарылады, сонымен қатар оларды көбінесе өздеріне бағындырады, мінез-құлықты негізсіз және іс жүзінде әлсіз етеді. Мысалы, He caught her to him more closely, his body urgent, his kiss deepening in passion (Murray) Ол оны өзіне қатты қысып, құмарлана сүйе бастады.
Көркем мәтінде авторлар кейіпкерлердің сезімдері мен эмоцияларын жеткізу үшін әр түрлі тілдік құралдарды қолданады және оларды әртүрлі жолмен біріктіреді.
Н.Ф.Ежова белгілі бір эмоциялар мен эмоционалды жағдайды жеткізу үшін әртүрлі тілдік құралдарды өзектендірудің төрт түрін анықтады. Оларды қысқаша сипаттап өтсек.
Номинативті-сипаттамалық түрі. Бұл белгілі бір сезімнің пайда болуын, көрінісін немесе тәжірибесін сипаттайтын контексте, бір жағынан, сезімдерді білдіретін лексемалар қолданылады, ал екінші жағынан, осы сезіммен бірге жүретін қимылдарды, мимиканы сипаттайтын ауызша бірліктер қолданылады. Бұл оқырманға осы сезімді нақты анықтауға және оның көрінісінің ерекшеліктерін ұсынуға мүмкіндік береді.
Сипаттамалық-бейнелеу түрі. Бұл белгілі бір сезімді білдіретін сезімдер мен лексемалардың көрінісін сипаттайтын бірліктер контекстіндегі актуализация (ауызша ұсыну). Сонымен қатар, бұл жағдайда эмоционалдылықтың басқа құралдары да ескеріледі (интонация, сөзжасамдық аффикстер, сөйлемдердің эмоционалды модельдері). Эмоциялар мен эмоционалды жағдайды білдіретін сөздер контексте берілмейді.
Бейнелеу-номинативті. Бұл сезімді білдіретін лексикамен қатар белгілі бір эмоцияны немесе эмоционалды жағдайды білдіретін тілдік бірліктерді қолдануымен ерекшеленеді.
Номинативті-сипаттамалық-бейнелеу түрі. Бұл контексте бұрын қарастырылған барлық ауызша бірліктер өзекті болып табылады. Бұл эмоциялар мен эмоционалды жағдайларға кең, кейде өте көп сипаттама береді [13,18-20б.].
Жоғарыда көрсетілген тілдік құралдарды өзектендірудің түрлерін саралай отырып, әр категория қайталанбас өзіндік ерекшеліктерге ие десек болады. Мысалы, сипаттамалық-бейнелеу түрін біз күнделікті ауызекі сөйлеу барысында қолданамыз, ал номинативті-сипаттамалық түрге келетін болсақ, ауызша бірліктердің көмегімен біз кез келген көркем шығарманы оқи отырып, оны елестетіп, сезіне аламыз.
Балада эмоциялар ерте пайда болады. Дарвин өзінің зерттеулерінде бала туғаннан кейін сегізінші күнінде-ақ ашу эмоциясын білдіретінін айтадыы. Олардың эсоциялары органикалық қажеттерімен байланысып жатады. Тамақтану, уақытында құрғату, сергіту кезінде балада ұнамды эмоциялар байқалады. Балаға жағымды сезім білдіргенде, онла еркелеуге ұқсас көріністер пайда болады. Баланың көзі жылтырап, бір түрлі жағымды дыбыстар шығарады. Ашу бір нәрседен қорқудан туындайды. Бала қатты дыбыстардан, қараңғылықтан қорқады. Оның тілі шығып, жүре бастағаннан кейін сезімдері де түрленіп, мағынасы кеңи бастайды.
Бірақ, баланың уайым-қайғысы, қуанышы, қамығуы, ренжуі, әрине, үлкен адамдағыдай болмайды. Оның эмоциялары, күнделікті ойыны, оқу үстінде пайда болып отырады.
Мектеп жасындағы балалардың эмоциялары мағыналы, сан-салалы болып келеді. Енді бала өзінің эмоциясын меңгеріп, басқарып отырады. Бұларда достық, жолдастық сезімдері қалыптаса бастайды. Оларда Отанды сүю, адалдық, ар-ұят т.б. секілді моральдық сезімдері пайда болады. Оқу- тәрбие процесіндегі негізгі мақсаттың бірі - эмоцияны дамытуда шәкірттерде ұнамды, жағымды эмоцияларды қалыптастырып, олардың жағымсыз нашар, қолайсыз түрлерінің пайда болуына жол берілмеуі қажет [14,216-217].
Сонымен қатар, эмоциялар - бұл құбылыстардың, объектілердің және жағдайлардың өмірлік мәні, олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін тікелей, тәуелді тәжірибе түрінде көрінетін психикалық құбылыстардың ерекше класы. Эмоционалды күй, өз кезегінде, эмоциялардың өздеріне қарағанда ұзақ және аз қарқындылықпен сипатталатын эмоциялар түрі болып табылады, өйткені эмоциялар физиологиялық реакцияларға байланысты айтарлықтай энергия шығындарын білдіреді. Эмоциялар лексикасы эмоциялар туралы түсініктерді құрайтын пәндік-логикалық мағынасы барсөздерді қамтиды. Эмоционалды лексикаға сезімтал фоны бар эмоционалды түсті сөздер жатады. Ол эмоциялар әлемімен байланысты және осы әлемді бейнелейді, сондықтан бұл екі бағытты бір бағытқа біріктіру дұрысырақ болады.
1.2 Эмоционалды жағдайдың вербализациялануы ұғымына түсінік
Эмоционалды күйді вербализациялау тілдегі ең күрделі құбылыстардың бірі болып табылады. Сезімдерді вербализациялау - бұл адамның немесе сұхбаттасушының сезімдері мен эмоцияларының сөздерімен белгілеу. Сезімдердің вербализациясы эмоционалды стрессті реттеу әдістері деп аталады және жалпы барлық жерде: психотерапияда, іскерлік келіссөздерде, отбасылық қарым-қатынаста қолданылады.
Осы позициядан эмоционалды жағдайды вербализациялау ауызша қарым-қатынас саласындағы зерттеу объектілерінің бірі ретінде қарастырылады. Эмоционалды жағдайды вербализациялау кезінде спикердің жүзеге асыратын коммуникативті міндеті - тыңдаушыға ақпарат беру. Сонымен қатар, әрдайым тыңдаушының кез-келген реакциясына арналған сөйлеу қарым-қатынасы екі жақты процесс болып табылады, сондықтан ауызша түсінікті эмоционалды жағдай коммуникативті серіктеске түсінікті және оларды жеткілікті түрде түсіндіруі керек.
Демек, адамның эмоционалды жағдайын вербализациялау, коммуникативті жағдайда өзін-өзі басқаратын эмоциялары, қолданыстағы коммуникативті стандарттарға, белгілі бір мәдени ортадағы олардың қарсыласу модельдеріне сәйкес келуге бағытталған. Эмоционалды жағдайды білдіру үшін қолданылатын сөйлеу бірліктері сөйлеушіні әр лингвомәдениет үшін жеке семантикалық мазмұнмен шектейді.
Эмоционалды жағдайды вербализациялаудың өте маңызды ерекшелігі - сөйлеушінің тыңдаушының реакциясын тудыруға деген ұмтылысы. Кейбір эмоциялардың аудиторияға бағытталуы сияқты қасиеттеріне байланысты олардың түсінігі басқа қарым-қатынас қатысушыларына қол жетімді болады деген пікір бар. Мысалы, біреудің өзінің депрессиялық күйін сыртқы түсіндіруі, керісінше, ішкі тәжірибені білдіруге емес, басқа адамдарға сигнал жіберуге деген ұмтылысқа байланысты [15,520 б.].
А.Г.Винокур коммуникативті ниеттердің келесі түрлерін анықтады: хабарлама (спикер жаңа ақпаратты жеткізгісі келеді), сөйлеу әрекеті (спикер адресатты жағдайдың өзгеруіне тартуға ниетті) және аксиологиялық мәлімдеме (спикер әлемге және ондағы өзгерістерге деген көзқарасын білдіру қажеттілігін сезінеді - болып жатқан жағдайға эмоционалды немесе ұтымды реакция) [16].
Алайда, көптеген зерттеушілердің анықтамасы бойынша, эмоцияның көрінісі әрқашан берілетін ақпаратқа, сондай-ақ бағалауға негізделген. Демек, эмоционалды жағдайды вербализациялауға коммуникативті ниеттің барлық үш түрі қатысады. А.Г.Винокурдың тұжырымдауынша, сөйлеудегі эмоционалды жағдайды білдіретін ниет адамның ойлау тәсіліне байланысты, ол оны қоршаған этнолингвокультуралық ортамен тікелей байланысты.
Осылайша, эмоционалды күйдің сөйлеу өкілдерінде ұлттық-мәдени ақпарат бар, оларды ғылыми сипаттау кезінде ескеру қажет, этнолингвомәдени орта спикердің ең алдымен қандай эмоцияларға, қандай эмоциогендік жағдайларға, қай өкілдерді қолдана отырып және қандай сөйлеу ниеті оларды таңдаудан бұрын сөйлейтініне әсер етеді.
Белгілі бір этнолингвомәдени қоғам мүшелерінің вербализацияланған эмоционалды күйінің маңыздылығын дұрыс түсіну үшін олардың коммуникативті стандарттарын білу керек. Жоғарыда айтылғандай, эмоцияларды кейбір зерттеушілер табиғатта әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырады, сондықтан С.Н.Паркинсон көптеген эмоциялардың негізгі функциясы әлеуметтік деп санайды:біз басқалардан қандай-да бір қолдау алу үшін қайғырамыз немесе қорқамыз, көптеген жағдайларда эмоциялар қарым-қатынастың ерекше түріне айналады [17,336 б.].
Қазіргі психологияда эмоциялардың әлеуметтік сипатының тағы бір көрінісі байқалады - оларды басқа адамдармен талқылау қажеттілігі (эмоциялармен бөлісу), өйткені біз эмоцияларымыздың дұрыстығына сенімді болғымыз келеді, мұнда басқа адамның пікірі беделді.
Бұл көзқараспен келісуге болмайды, және біздің зерттеуімізде эмоционалды күйдің вербализациясын тыңдаушыға ақпаратты тек этнолингвистикалық және мәдени кодтауда ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-мәдени жағдайда да беру әдісі ретінде қарастырамыз. З.Фрейд пен Б.Мескита эмоцияларды адамның қоршаған әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесу процесінің нәтижесі ретінде қоршаған әлемде болып жатқан оқиғаларға эмоционалды реакциялар, олар белгілі бір оқиғаның жеке адам үшін маңызы туралы танымдық идеяларды көрсетедідеп санайды [18,194-210б.].
Әрі қарай, бағалау процестері осы оқиғалардың жеке адамның санасында бар көзқарастарға сәйкестігін анықтайды. Эмоционалды процестің өзі жеке адамның наным - сенімдері жиынтығына сәйкес оқиға шын мәнінде маңызды - оң немесе теріс деп бағаланған кезде басталады. Бағалау эмоционалды реакцияның өзегі бола отырып, адамды іс-әрекетке итермелейді, денесін белгілі бір физиологиялық күйге келтіреді. Бағалау адамның ішкі сенімдерінің тұтас кешені және әлеуметтік ережелер сияқты сыртқы реттеуші процестер негізінде қалыптасады.
Екінші жағынан, З.Фрейд мен Б.Мескита көптеген эмоциялардың ауызша белгіленуі мәдениетте кодталған оқиғалардың типологиясы негізінде пайда болады деп санайды.
З.Фрейд пен Б. Мескита келесі үлгіні дұрыс көрсетеді: егер мәдениеттегі эмоциялар жеке құбылыс емес, әлеуметтік құбылыс ретінде қабылданса, онда эмоциялардың пайда болуына себеп болатын оқиғалар маңызды болады. Негізгі оқиғаларды түсіндіру қатаң нормативті болғандықтан, оқиғаға эмоционалды реакция белгілі бір лингвомәдениет мүшелеріне айқын болып көрінеді.
Дәл сол зерттеушілер кейбір жағдайларда эмоциялар әлеуметтік оқиғалардың өздері бола алады деп тұжырымдайды, өйткені олар қоғам мүшелеріне ортақ мағыналар аясында пайда болады. Сонымен қатар, эмоциялар жағдайларды сипаттай алады, өйткені олар оң немесе теріс бағаланады, сондай-ақ ауытқу шкаласы бойынша-нормадан бас тарту.
Эмоция - адамды қоршаған әлеуметтік ортаға бейімдеу тәсілі, ...әлеуметтік өзара әрекеттестіктің реттеушісі ретінде қызмет ететін эмоциялар жиынтығы бар. Сонымен, эмоция ретінде ұят қоғам айыптаған адамды осындай мінез-құлыққа итермелеуі мүмкін, бұл оны сол қоғамның қабылдауына әкеледі.
З.Фрейдмен Б.Мескита эмоциялардың келесі әлеуметтік функцияларын анықтайды:
1) Оқиға туралы ақпарат беру. Эмоцияларды түсіндіру арқылы адам басқаларға жағдайды қалай түсінетінін, ондағы өз ұстанымын және басқа қатысушылармен қарым-қатынасын қалай түсінетінін жеткізеді. Эмоцияны жағдай, адам және басқа адамдар туралы ұжымдық пікірдің аккумуляторы ретінде қарастыруға болады. Мұндай ұжымдық пікірдің қалыптасуы эмоцияның өзімен және әңгімелесушілерде эмоционалды реакцияның пайда болуымен жүруі мүмкін, мысалы, топ мүшелері арасында ашуланудың таралуы.
2) Басқаларға әсер ететін адамның мінез-құлқынтеру. Басқаларға әсер ету эмоцияларды көрсетудің негізгі мақсаты болуы мүмкін - саналы немесе бейсаналық (эмоцияларды коммуникативті мақсатта пайдалану адам жылаған, күлген немесе ашуланған кезде байқалады, ол мұндай жағдайда ешқашан көрермендерсіз болмайды, сондай-ақ жылауды, күлуді және т.б. манипуляциялық қолдануда. Мысалы, азаптың стильдендірілген көрінісі басқа адамдарда кінә сезімін тудыруға арналған кезде).
Эмоциялардың ауызша көрінісі сонымен қатар қоғамдағы мәдени мінез-құлықты таратудың тәсілі болып табылады: жеке мәдениет элементтерінің берілуін оңтайландыру үшін адамдар арнайы лексиканы дамытады және әртүрлі жағдайларда басқаша сезінуді үйренеді. Мұндай реакциялар алдын-ала болжануы немесе болжанбауы мүмкін. Эмоциялардың әлеуметтік функцияларының жоғарыда келтірілген тізімі бізге эмоционалды жағдайды вербализациялаудың коммуникативті-ситуациялық ерекшелігін талдауға нұсқаулық береді.
Байланыс сигналдарымен алмаса отырып, кез келген тұлға өздерінің ішкі психикалық күйлері туралы ақпараттарды, яғни эмоцияларын, сезімдерін, тәжірибелерін жеткізеді. Эмоциялар мен сезімдер олардың тұлғааралық қарым-қатынасының маңызды реттеушісі болып табылады. Сөздердің көмегімен жүзеге асырылатын байланыс вербалды деп аталады (лат. Verbalis - ауызша). Мұндағы негізгі құрал - бұл тіл: бұл адамның қарым-қатынасы, психикалық белсенділігі, адамның жеке басын білдіру тәсілі ретінде қызмет ететін белгілер жүйесі. Сонымен, эмоцияларды вербализациялау әдістері тілдік белгінің эмоционалды әлеуетіне және белгілі бір белгіні қолданатын тілдік тұлғаға байланысты [19].
Жалпы вербализация деген сөз не мағынаны білдіреді? Вербализация (лат. verbum етістік) - сөздердің басқа сөйлем мүшелерінен етістік категориясына ауысуы, яғни қандай да бір жағдайды немесе ойды сөз арқылы жеткізу процесі.
Эмоцияны білдіру сөйлеу субъектісіне эмоционалды қатынастың көрінісін, осы объектінің сипаттамасын, оның жағымды немесе жағымсыз бағасын білдіруі мүмкін.
Әлемнің вербализациясы, әсіресе эмоциялар әлемі, тілдің өмірін, оның қызметін, ондағы құрылымдық-семантикалық, функционалды қайта құруларды анықтайтын көптеген экстралингвистикалық және интралингвистикалық факторларға байланысты этно-спецификалық болып табылады.
Эмоционалды күйді вербализациялаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Эмоциялардың эмоционалды тәжірибе, толқу, шиеленіс сияқты лингвистикалық іске асуы, ең алдымен, экспрессияның арнайы құралдарын қолдануды негіздейді: эмоционалды жағымды және эмоционалды жағымсыз лексика - эмоционалды жағдай мен қатынас етістіктері және зат есімдер мен аффективті сын есімдер болып табылады. Сонымен қатар, эмоционалды жағдайды білдіру әдетте экспрессивті көріністі қажет етеді.
Экспрессивтілік субъектінің жағдайын эмоционалды, бейнелі, интенсивті түрде білдіре алатын құралдар арқылы сөйлеу мәнеріне экспрессивтілік беруге мүмкіндік беретін тұтас мәтіннің және тілдік сөйлеу бірліктерінің белгілерінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі.
Сонымен, экспрессивтілік - бейнелеу, интенсивтілік, эмоционалдылық категорияларына қатысты неғұрлым жалпы категория болып табылады. Эмоционалды күйдің экспрессивтік номинациялары әр түрлі экспрессивтілік құралдары арқылы жасалады: стилистикалық құралдар мен фигуралар: эпитеттер, метафоралар, гипербола, аллюзия, антитеза, оксиморон, қайталау және т.б.
Эмоцияларды вербализациялау кезінде тілдік құралдарды таңдау автордың тілдік тұлғасымен, оның шындыққа субъективті қатынасы - дүниетанымымен, адамгершілігімен, рухани қасиеттерімен, эстетикалық талғамымен, эмоционалдылығымен шартталады.
Қарым-қатынас процесінде эмоцияларды вербализациялаудың әртүрлі әдістерін ажыратуға болады. Эмоцияны вербализациялау әдістері үш негізгі режимді қамтиды:
1)коммуниканттың жеке эмоционалды күйлерін тікелей вербализациялау;
2) эмоциялардың жанама вербализациялануы;
3) коммуниканттың эмоционалды күйле рін метафоралық вербализациялау.
Эмоцияны жеткізудің негізгі вербалды әдістеріне лексикалық (сөзжасам, фразеология) және синтаксистік құралдар жатады. Эмоциялардың сөздік қорын эмоционалды ұғымдарды білдіретін пәндік-логикалық мағынасы бар сөздер тобы құрайды. Эмоционалды сөздік қорына сезімталдық реңкі бар эмоционалды түсті сөздер жатады. Л.Бабенконың айтуы бойынша, біз эмоционалды лексика терминін қолданамыз, өйткені эмоциялар номинанттарының жиынтығы осы терминнің мазмұнына енеді [20].
Эмоциялық лексиканың бүкіл ауқымын ғаламдық сипаттаудың бірыңғай моделінің негізі эмоционалдылық категориясы бола алады. Бұл категория осы уақытқа дейін пікірталастық сипаттамаға ие болып келді, терминологиялық аппарат та толық анықталмаған, алайда оның категория ретіндегі мәртебесін бірқатар зерттеулер дәлелдеді. Ең алдымен, эмоция мен эмоционалдылықтың айырмашылығы туралы айтылуы қажет. Сонымен, В.И. Шаховский эмоцияны психологиялық категорияға, ал эмоционалдылықты лингвистикалық категорияға жатқызады [2].
Екінші жағдайда, бұл категория эмоцияларды көрсетудің барлық тілдік құралдарын қамтиды. Эмоционалдылық категориясын осылай түсіну оның әр түрлі деңгейдегі мағыналық жағынан жақын тілдік бірліктерді біріктіретіндігін көрсетеді.
Эмоционалдылық категориясы эмоцияны вербализациялаудың лексикалық құралдарымен тікелей байланысты. Бұл әдістер эмоциялардың тікелей номинанттарының болуымен сипатталады, басқаша айтқанда эмоциялардың тікелей және жанама вербализация техникасымен байланысты. Тікелей вербализация әдістемесі серіктеске өзінің эмоционалды жағдайы туралы тікелей хабарлаудан тұрады (Мен таң қалып тұрмынI am surprised; Мен бақыттымынI am happy) немесе серіктестің бастан кешкен эмоцияларын және сезімін көрсету (УайымдамаDo not worry; Көңіл-күйің жоқ қой You are sad).
Эмоциялар мен сезімдерді тікелей вербализациялау техникасы серіктеске өзінің эмоционалды жағдайы туралы тікелей хабарлаудан тұрады (Мен мазалайтын жайт ..., Мен алаңдаймын ..., Мен бақыттымын ...) немесе серіктестің эмоциялары мен сезімдерін вербализациялау (Сізді уайымдататын жағдай ... , Сізді мазалайды ... , Сізді таң қалдырады...). Тікелей вербализация серіктестердің тұлғааралық қатынастарының стресстік психо-эмоционалды фонын біршама төмендетуі мүмкін.
Эмоциялардың тікелей вербализациясы әрқашан тұлғааралық қатынастың қарқынды психо-эмоционалды аясын төмендете бермейтінін және күрделі жанжалды жағдайларда, мысалы, серіктестің жағымсыз эмоционалды күйінің жоғарылауын тудыруы мүмкін екенін ескеру қажет. Эмоциялардың вербализациясының жоғарыдағы түрі жалпы түрде басым болып саналмайды [21].
Егер олардың тікелей вербализациясы маңызды емес, сонымен қатар қолайсыз болса, эмоциялардың жанама (делдалдық) вербализациясы қарым-қатынас серіктесінің жағымсыз эмоцияларын оқшаулау үшін тиімдірек болады.
Жанама вербализация көбінесе келесі тұжырымдама бойынша жүзеге асырылады: Мен әдепсіз болып көрінгім келмейді, бірақ айтыңызшы - сізге не болды? I do not want to be immodest, but tell me - what's wrong with you?; Бұл сізді мазалайтынын түсінемін I understand that it bothers you.
Эмоциялардың жанама вербализациясы серіктестің теріс эмоцияларын локализациялауүшін тиімдірек болады , егер олардың тікелей вербализациясы орынсыз ғана емес, сонымен бірге қолайсызболған жағдайда. Мысалы, күрделі қақтығыс жағдайларында, серіктестің теріс эмоционалды жағдайын тікелей вербализациялау оны күшейтуге себеп болса. Жанама вербализация көбінесе Бұл сізді мазалайтынын түсінемін, Мен сізді бір нәрсе мазалап тұрғанын сезіп тұрмын деген сөздермен жүзеге асырылады. Теріс эмоцияларды вербализациялау кезінде жағымды мәлімдемелерді пайдалану серіктестердің тұлғааралық қарым- қатынасындағы эмоционалды шиеленісті төмендетуге көмектеседі.
Жағымды мәлімдемелерді жағымсыз эмоцияларды вербализациялау кезінде қолдану тұлғааралық қатынастың эмоционалды қарқындылығын төмендетуге көмектеседі. Біздің ойымызша, эмоциялардың вербализациясыныңбұл түрі ағылшын лингвомәдениеті үшін де, қазақ лингвомәдениеті үшін де бірдей.
Вербализацияның жанама түріне эмоцияны объективтендірудің метафоралық тәсілдерін жатқызуға болады. Метафоралық вербализация қарым-қатынас серіктестерінің амбивалентті, қарама-қайшылықты, эмоционалды күйлерін локализациялау үшін қолайлы, олар бір-біріне деген екі жақты қарым-қатынасымен, бір-бірінің кез-келген қасиеттерін бір уақытта қабылдаумен және қабылдамаумен байланысты.
Мысалы, серіктестің тұлғааралық қарым-қатынасқа шыдамсыздығы оның ұсынысына қатты эмоционалды реакция білдірумен немесе мәселені тез арада шешудің алдын-ала күтуімен байланысты болуы мүмкін. Аналогияларды, ұқсастықтарды, салыстыруларды қолдана отырып, психикалық стрессті төмендететін метафоралық вербализация коммуниканттың жайсыз эмоционалды жағдайын оң тұрғыдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz