Есептілік кезең қағидасы
Шағын және орта кәсіпкерлік ұйымдарында есеп пен есептілікті жетілдіру
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1
Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың теориялық аспектілері ... ... ..
9
1.1
Шағын кәсіпорынның түсінігі, маңыздылығы және оны дамытудағы әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Шағын кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
1.3
Шағын және орта ұйымдарында бухгалтерлік есепті және есептілікті нормативтік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2
ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДА САПАЛЫ ЕСЕП АҚПАРАТТАРЫН ҚҰРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
2.1
Шағын кәсіпорындағы есеп саясатының маңыздылығы мен қаржылық есептіліктің тиімділігін арттырудағы рөлі ... ... ... ... ... ...
51
2.2
Шағын кәсіпорында есеп саясатын құрудың кезеңдері мен қағидалары
76
2.3
Шағын кәсіпорындағы қаржылық жағдайына талдау жасау
80
3
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..
106
3.1
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорынға халықаралық
қаржылық есеп стандарттарын енгізудің мәселелері ... ... ... ... ... ... . .
106
3. 2
Шағын кәсіпорындағы басқару есебінің ерекшелігі және оның элементтерін енгізу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
111
3.3
Қызметтің әртүрлі саласындағы шағын кәсіпорындар үшін есеп саясатын құру бойынша ұсыныстар
118
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
125
ПАЙДАЛАнылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ...
131
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
139
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ШК -- Шағын кәсіпорын
БЕЕ -- бухгалтерлік есеп бойынша ереже
ХҚЕС -- Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
ҒЗТҚЖ -- ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық жұмыстар
ДСҰ -- Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕЕТМ - еңбекақының ең төмен мөлшері
ЕТЕК -- ең төмен есептік көрсеткіш
ЖК - Жеке кәсіпкер
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖЖТ - жылдық жиынтық табыс
ЖІӨ -- Жалпы ішкі өнім
ЗТ - заңды тұлға
КҚСМ -- кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер
КТС -- корпоративті табыс салығы
ҚЕҰС - қаржылық есептің ұлттық стандарттары
ҚЕХС - Қаржылық есептің халықаралық стандарттары
ҚМ - Қаржы министрлігі
ҚР -- Қазақстан Республикасы
ШОК - Шағын және орта кәсіпорын
СЕӨЖ -- Салықтық есепті өңдеу жүйесі
СК -- Салық кодексі
ТМД -- Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ӘКК - әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар
ЖТС - Жеке табыс салығы
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі және мәселелердің зерттелу дәрежесі. Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі - шағын кәсіпкерлікті дамыту. Өйткені, ол әлеуметтік-экономикалық мәселелерді дамыту бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бірі болып табылады. Шағын кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі дүниежүзілік елдердің экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын кәсіпкерлік әлеуметтік проблемаларды шешудегі негізгі тұтқалардың бірі болып отыр. Елбасының жолдауында атап өтілгеніндегі, тәуелсіздіктің 22 жыл ішінде елімізде атқарылған реформалардың бәрі әлеуметтік мәселені шешуге бағытталған. Қазіргі Қазақстан экономикасы әлемдік дағдырыстан шағын кәсіпкерлікті қолдау арқылы шыға алатынымызды елбасының жолдауында атап өтілген [1]. Бұл біздің экономикамыз стратегиялық даму жоспарына сәйкес жүргізілуде. Шағын кәсіпкерлік дамуының бірден бір көзі ол кәсіпорынның бухгалтерлік есебін дұрыс және нақтылы ұйымдастыру болып табылады. Шағын кәсіпорындардың және де сауда фирмаларының бухгалтерлік есебін дұрыс жүргізіп Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес ұйымдастыру арқылы экономикамызда түйіні шешілмеген көптеген мәселелерді шешуге, экономиканы тұрақтандыруға және экономикалық дағдарыстан шығуға мүмкіндік туындап, ұлттық экономиканың өсуіне өз ықпалдарын тигізеді. Шағын кәсіпорындардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді болып келеді.
Бүгінгі таңда Шағын кәсіпорындарда есепті тиімді ұйымдастырудың жолдары көрініс таба бастады. Айта кететін болсақ Қазақстан Республикасында өз қызметін табыс табу мақсатында жүзеге асыратын Шағын кәсіпорындар бухгалтерлік есебін ұйымдастыру үшін Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен №1 және №2 Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарты қабылданды [2]. Бұл стандарт болашақта Шағын кәсіпорындардың халықаралық қаржылық есептілік стандартына еш кедергісіз өтуіне ыңғайландырып жасалған.
Қазіргі таңда Шағын кәсіпорындардағы есепті дұрыс әрі нақтылы ұйымдастыру үшін есеп саясаты құрылуы қажет. Көптеген кәсіпорындарда есеп саясаты ережелерге сай құрылмаған немесе мүлдем жоқтың қасы. Сонымен қатар Шағын кәсіпорындар үшін өзекті мәселелердің бірі салық есебінің дұрыс жүзеге асырылмауы. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен 2012 жылы қабылданған Салық Кодексіне сәйкес Шағын кәсіпорындар салық саясатын міндетті құру қажет болған [3]. Осыған байланысты кәсіпорындарда бухгалтерлік мамандардың біліктілігіне сай дұрыс ұйымдастырылумауда.
Шағын кәсіпорын Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бiрi болып табылады. Бүгiнгi күнi шағын бизнестi дамыту үшiн мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржының жеткiлiктi болуы шартты жағдай.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның әлеуметтiк мәнiн арттырудың мүмкіндігі туындайды.
Сондықтан, халық шаруашылығы саласындағы Шағын кәсіпорынның мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етудегі алатын орны ерекше.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Шағын бизнес субъектілерін дамыту және есебін дұрыс ұйымдастырудың ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман -ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Атап айтқанда, Алиев М.К., Айманова Л.Б., Айтжанова Ж.Н., Дүйсембаев К.Ш., Ержанов М.С., Ержанов А.К.., Жақыпбеков С.Ж., Кеулимжаев К.К., Миржакыпова С.Т.,Нарибаева К.Н., Радостовец В.К., Сатмурзаев А.А., Сатубалдин С.С, Сейдахметова Ф.С. Тажибаев С.Д., Тайгашинова К.Т., Тулешова Г.К. сияқты ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Дегенмен, аталған еңбектерде Шағын кәсіпорындарда есепті ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдері бүгінгі күннің талабына сай жан-жақты қарастырылған деп айту мүмкін емес. Жалпы несиелеу үдерісінде көптеген мәселелер көтеріліп жатқанымен, нақты шағын бизнесте бухгалтерлік есепті халықаралық қаржылық есептілік стандартына сай ұйымдастыру мәселелері әлі де болса ғылыми тұрғыда терең негіздеуді талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерліктегі бухгалтерлік есепті халықаралық қаржылық есептілік стандартына сай ұйымдастыру мәселелерін талдау, экономикалық субектілердің қаржылық - шаруашылық қызметі туралы сапалы есеп ақпараттарын құруға бағытталған, шағын кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің жеңілдетілген жүйесін өңдеуден тұрады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
Бухгалтерлік есептің мақсаты үшін Шағын кәсіпорын түсінігін нақтылау;
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесінің құрылымдық - логикалық схемасын өңдеу;
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесіндегі есеп саясатын құрудың қағидалары мен кезеңдерін негіздеу;
Салалық ерекшеліктерін есепке ала отырып шағын кәсіпорындардың әртүрлі типтері үшін бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесінің бейімделу нұсқамаларын өңдеу.
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ХҚЕС сәйкес ұйымдастыру мәселелерін қарастыру.
Зерттеу пәні Шағын кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп жүйесі элементтерінің мазмұны мен өзара байланыстылығы болып табылады.
Зерттеу обеъктісі. Зерттеу объектісі - Қазақстандағы шағын бизнестің есебін халықаралық қаржылық есептілік стандартының талабына сай жүзеге асыру.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі - шағын бизнес субъектілерінің есебін халықаралық қаржылық есептілік стандартының талабына сай жүзеге асыруды талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық практик- экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
жеке кәсіпкер мен жеке меншік базасында шарушылық субектілері ретінде жеке құрылатын, бухгалтерлік есептің мақсаты үшін шағын кәсіпорын түсінігі нақтыланды;
әртүрлі топтағы қызығушылығы бар пайдаланушыларды әлеуетті және бекітілген ақпараттармен қанағаттандыру, ресурстар шығындары, мерзім және сапалы есеп ақпараттары көзқарастарымен тиімдірек алуға болатын сәйкесінше топтар бойынша жинақталған, есеп саясатының қажетті және толық элементтер жиынтығынан тұратын әртүрлі салалардағы шағын кәсіпорындар үшін ұсыныстар негізделген;
бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесінде сенімді және қажетті ақпаратты дайындауға негіздейтін шағын кәсіпорынның есеп саясатының құрылымдарының кезеңдері мен қағидалары көрсетілді;
бухгалтерлік есептің жеңілдетілген үлгісіндегі есеп регистрлерінің аз тізімі мен жетілдірілген сипаттамасы шағын кәсіпорын субектілері үшін бухгалтерлік есепті ұйымдастыру бойынша қарастырылған типтік ұсыныстардан айырмашылығы әртүрлі типтегі шағын кәсіпорындар үшін ХҚЕС негізгі талаптарын ескеретін бухгалтерлік есептің үлгілері ұсынылған.
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ХҚЕС сәйкес ұйымдастыру мәселелері талқыланып халықаралық қаржылық есептілік стандарттарын қолдану бойынша ұсыныстар негізделген.
Қорғауға шығарылған негізгі ережелер
1. Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі - шағын кәсіпорынды дамыту. Өйткені ол әлеуметтік-экономикалық мәселелерді дамыту бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бірі болып табылады.
Шағын кәсіпорын - нарықтық экономиканың маңызды элементi негізінде қарастырылады, онсыз мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол көп жағдайда экономикалық өсу қарқындарын, жалпы Ұлттық өнiмнiң құрлымы мен сапасын анықтайды.
Шағын кәсіпорын - бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесі жатқан ақпаратпен қамтамасыз ету негізінде, активердің баланстық құны, өткізілген тауарлардан (жұмыс, қызмет) түсімдер, жұмыскерлердің орташа саны, құрылтайшылардың құрамын тіркеу бойынша шектеуі бар, қызметінің негізгі мақсаты табыс тарту болып табылатын, анықталған мүліктік кешен түрінде жеке меншік базасында өздігінен реттейтін экономикалық субект болып табылады.
2. Шағын кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің жеңілдетілген жүйесі шағын кәсіпорындардың типтеріне байланысты оның элементтері жеңілдетілген жүйеге негізделген, қаржылық және салықтық есебінің жүйе ішіндегі ақпараттық бірлік ретінде анықталады. Оның негізгі тағайындалуы екі өзара байланысқан кезеңдер негізінде жеткізілетін шағын кәсіпорындардың қаржылық - шаруашылық қызметтері туралы сапалы есеп ақпараттарын құру болып табылады: жоспарлау - есеп саясаты және тәжірибелік өткізу - есеп ақпаратының өмірлік циклі.
Шағын кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің жеңілдетілген жүйесінің сапалы элементтері ретінде, отандық ғалымдармен ұсынылған оның реттелу сапасын анықтайтын есеп жүйесінің элементтері қарастырылған: әдістеме, әдіс, ұйымдастыру, технология. Сонымен қатар оның есептік ақпаратының сапасын тікелей анықтайтын, шағын кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің жеңілдетілген жүйесінің элементтері ретінде шағын кәсіпорындардың есептік ақпараттарының (бастапқы тіркеу, жалпылама, есептілік, сақтау) өмірлік циклі анықталды және негізделді.
3. Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында шағын кәсіпорындар үшін есеп саясатының маңыздылығы және оның көрсеткіштерінің рөлі басқару шешімдерін қабылдау, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын анықтау кезінде өте маңызды болмақ.
Есеп саясатының ережелері мен тұжырымдамалары негізінде жүзеге асырылатын қаржылық есептеменің деректері бойынша кәсіпорынның мүліктік және қаржылық жағдайы, оның төлем қабілеті, шаруашылық етудің негізгі ережелері, кәсіпорын қызметінің жақсаруындағы (нашарлауындағы) үрдістер және т.б. көрсеткіштер белгіленеді.
Заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын мекеме филиалдардың, өкілдіктердің, бөлімдердің және дербес балансқа бөлінген басқа да құрылымдық бөлімшелердің өндірісі мен шаруашылығындағы мүліктерді қоса алғанда, мүлік пен олардың қалыптасу көздерінің құрамын көрсететін қаржылық есеп беруді есеп саясатының ережелері мен тұжырымдамалары негізінде жасайды.
4. Қызметтің әртүрлі саласындағы шағын кәсіпорындар үшін есеп саясатын құру бойынша ұсыныс бухгалтерлік есептің үлгілерінің дамуын талап етеді, осыған байланысты диссертациялық зерттеуде әртүрлі типтегі шағын кәсіпорындар үшін бухгалтерлік есептің нысандарының дәйектемелері көрсетілген. Осыған байланысты жұмыста шағын кәсіпорындар - жеке кәсіпкерлер және шағын кәсіпорындар - заңды тұлғалар үшін оның құрылымдарының сапасын анықтайтын жеңілдетілген есеп жүйесінің элементтері жеке қарастырылған.
5. Шағын кәсіпорындардағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік есеп жүйесін ары қарайғы дамытуды ХҚЕС сәйкес қаржылық есептілік пен бухгалтерлік есеп жүйесінде құрылған ақпараттардың салыстырмалылығын, шынайлылығын және сапасын көтеру мақсатында бағыттар бойынша жүзеге асырылған.
Қазіргі кезеңде Шағын кәсіпорындар саласында бухгалтерлік есепті дамытуды негізгі концептуалдық жағдайдағы тәжірибелік қызметте қолдану және өңдеу өзекті мәселе болып табылады.
Шағын кәсіпорындар саласындағы бухгалтерлік есепті халықаралық стандартпен сәйкестендіру немесе халықаралық стандарт негізінде ұйымдастыру өңделген.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Әртүрлі типтегі шағын кәсіпорындар қызығушылығы бар пайдаланушыларды тиімді басқарушылық шешім қабылдау үшін сапалы есеп ақпараттарымен қамтамасыз ететін бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесін құруға өңделген ұсыныстар мен ұсынымдар мүмкіндік береді. Сонымен қатар зерттеу жүргізу барысындағы алынған жұмыстың нәтижелерін Қазақстан Республикасындағы Шағын кәсіпорындар, сонымен бірге қаржы-несие саласында қызмет атқаратын қаржылық институттардың қызмет етуінде және экономикалық оқу орындарының, қайта даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарының оқу үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Жұмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Зерттеу жұмысының негізгі қорытындылары мен ұсыныстары халықаралық және аймақтық ғылыми- тәжірибелік конференцияларда баяндалып талқыланды. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 9 жұмыс жарияланған, соның ішінде 2 ғылыми мақала Thomson Reuters компаниясының мәліметтер базасына кіретін шетелдік басылымда жарияланған, үш мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің нұсқауындағы экономикалық басылымдарда жарияланған, 4 тезистік баяндамалар халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференцияларда жарияланды, соның ішінде 1 мақала шетелдік конференцияларда жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 18 кесте, 6 сурет келтірілген.
1. Шағын кәсіпорындарында бухгалтерлік есепті
ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1.1 Қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар
Қаржылық есептіліктің құрастырылуы бухгалтерлік есеп қағидаларына негізделеді. Нарықтық экономикаға өтудің бірінші сатыларында арнайы әдебиеттерде жаңа жекелеген категория, яғни бухгалтерлік есеп қағидасы деген категория пайда болды. 1990 жылдарға дейін бұндай категория мүлдем болмаған емес, дегенмен қағида деген термин 1990 жылдарға дейін де көптеген отандық авторлардың бухгалтерлік есеп жөніндегі коптеген арнайы әдебиеттерде кеңінен қолданылған болатын. Бірақ ол, есеп жүргізудің маңызды категория сы ретінде маңызға алынбаған болатын. Бұл термин әдетте өте сирек, яғни жиі тек бухгалтерлік есеп жайлы мәліметтердің немесе осы ғыолымға байланысты мәтіндердің стилистикасын өзгерту үшін ғана қолданылып келген болатын. Ал біздің есептілікке байланысты әдебиеттерде қағиданың бухгалтерлік есептің маңызды категориясы ретінде қолданылуының бірден бір себебі, ол есеп жүргізудің қазіргі заманғы англосаксондық жүйесін зерттеумен байланысты. Ал осы есеп жүргізудің англосаксондық жүйесінің негізін жалпы қабылданған есеп қағидалыры құрайды.
Сонымен, бухгалтерлік есеп қағидалары қандай мағына береді? Американдық есептің патриархы Р.Энтони және Мичигандық жоғарғы оқу орнының профессоры Д.Рис бұл терминді былайша түсінген бухгалтерлік есепт қағидалары бұл бухгалтерлік есептің келісілген ережелері. Олардың ойнша қағида деген сөз қабылданған немесе хабарланған қызметті жүргізуде жалпы заңдарды немесе ережелерді анықтау үшін қолданылады және ол келісілген тәртіп, белгілі бір бағытты ұстанудың негізі нмесе тәжірибе. Ф.Вудтың көзкарасы боынша, бухгалтерлік есеп қағидалары бұл шаруашылық операциялары туралы мәліметтерді жүргізуге байланысты бекітілген ережелер. Негізінен бұл сұраққа жауапты ең алдымен осы қағида деген сөздіңмағынасын анықтап, зерттеп алғаннан кейін айту,а болады. Сонымен, principium латын тілінен аударғанда бастама немесе негіз деген мағынаны білдіреді, яғни белгілі бір теорияның, ғылымның, білімнің негізгі базалық жағдайы. Бухгалтерлік есеп қағидалары - бұл осы ғылымның негізі болып келеди. Әрбір ғылым осы ғылымға тән қағидаларға негізделуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің жеке қағидаларын қалыптастыру үшін тек қағида деген сөзді ғана емес, сонымен қатар бухгалтерлік есеп анықтамасында негізге алу қажет. Бухгалтерлік есеп - үздіксіз, бір - бірімен байланысты және ақшалай көріністі шаруашылық үрдістердің құжаттық көрсетілуі. Ал біздің заңдарда, яғни Бухгалтерлік есеп туралы заңда бұл анықтама біршама өзгеше көрсетілген. Бухгалтерлік есеп - субъектінің активтері, меншікті капиталы, шығыстары мен табыстары жайлы ақпараттарды тіркеулерді жинау жүйесін құрайды. Келтірілген бұл анықтамалардың ең маңыздысы есептілік негізінен ең алдымен шаруашылық қызметтің және қаржылық есептілік элементтерін көрсетуді негізге алады, ао ол міндетті түрде бухгалтерлік есеп әдістерін құрайтын арнайы әдістермен жүзеге асырылады. Ал бухгалтерлік есеп әдістері әрине бухгалтерлік есеп қағидаларныңың мазмұнымен өте тығыз байланысты болып келеді. Осыдан бухгалтерлік есеп қағидалары есеп жүргізуге қажет пе? Біз бұдан бұрынырақ та олсыз да есеп жүргізген едік деген маңызды сұрақтар туындайды. Бұл сұрақтың жауабы әрине ол керек. Себебі біріншіден, біз жоғарыда көрсетіп кеткендей, әр бір ғылым, соның ішінде бухгалтерлік есеп ғылымы да негіз салушы қағидаларға негізделуі тиіс. Екіншіден, ол есеп реформаларын дұрыс жүргізудің бірден бір себебі болып келеді. Ал бұл терминалогияның біркелкілігі - біріншіден, унификация неліктен жасалу керектігінде болып келеді. Бірақ бухгалтерлік есеп қағидасының әлі күнге дейін біркелкі жүйесі жоқ. Дегенімен, егер бухгалтерлік есеп қағидасының мазмұнына назар аударатын болсақ, А.Н.Кашаев пен О.М. Островчкийлер атап өткендей бұл жерде ондаған жылдар бойы жалпы қабылданған, негізделген әр түрлі терминдер мен есеп категориялыры, есеп тапсырмалары, функциялары, кезеңдері, талаптары мен есептің әр түрлі ғылымдар мен байланыстары осы бухгалтерлік есеп қағидасы терминіімен алмастыру тенденциясы анық байқалады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары:
Ақшалай өлшем қағидасы. Бухгалтерлік есепте тек ақшалай бірлікте көрсетілген ақпараттар ғана тіркеуге алынады. Бұндай есептіліктің артықшылығы ол жалпы қабылданған өлшемнің түрі және осы өлшем арқылы кәсіпорынның біркелкі емес факторлары сан ретінде көрсетіледі, сәйкесінше олар сан түрінде берілгендіктен оларды қосуға және әр түрлі тәсілдер арқылы есептеуге болады. Ақшалай өлшем ортақтастырылған өлшем болып келеді, себебі ол арқылы ұлттық және шетел валюталарында кәсіпорынның мүліктік құқықтарының көлемі анықталады, шығындары көрсетіледі, сметалары жасалады, өндірістік тапсырмалар, есептіліктер және баланс жасалады.
Үздіксіздік қағидасы немесе Бухгалтерлік қызметке кіріспе атты оқулықтың авторлары ағылшындақ ғалымдардың айтуы бойынша тұрақты қызығушылық қағидасы. Бұл қағида негізінде шаруашылық жүргізуші субъект үздіксіз қызмет жүргізуші ретінде қарастырылады. Үздіксіздік қағидасына сәйкес кәсіпорынға өз активтерін тұрақты түрде бағалап отыруға қажет емес. Мысалы, кәсіпорында ресурстар тауарларды өндіру үшін қолданылады, ао олар сәйкесінше өндірістік үрдіс аяқталғаннан кейін тапсырыс берушілерге сатылады. Сату кезінде бухгалтерлік есеп олардың сатылу бағасымен расталған тауарлар құнын таниды. Бұл жерде яғни өндіріс үрдісінде қолданылатын машиналардың құнын, материалдар мен басқа да құралдардың құнын оларды болашақта сату ниеті жоқ болғандықтан, олардың құнын жеке-жеке анықтау қажет емес. Керісінше егер кәсіпорын болашақта жабылатын болса, онда бұл жағдайда кәсіпорынның ресурстары бағаланып, ликвидациялық құны бойынша сатылады. Бухгалтерлік есеп үздіксіздік қағидасына сүйенгендіктен, ол сәйкесінше кәсіпорын өз қызметін тоқтатқан жағдайда оның құралдары қаншаға сатылуы мүмкін деген ақпараттарға ие болып келмейди.
Екі жақтылық қағидасы. Бұл қағидаға сәйкес бухгалтерлік баланста екі спектр кездеседі: біреу кәсіпорынның - активтері ретінде, ал екіншісі - пассивтері ретінде ұсынылған. Активтер - болашақта экономикалық табыс алып келетін кәсіпоырмен бақыланатын ресус. Пассив - міндеттемелер мен меншікті капитал. Активтер мен пассивтер бухгалтерлік есептілік ережелеріне сәйкес тең болуы қажет, бұл теңдік ешқашан бұзылмауы тиіс, себебі бухгалтерлік баланс шаруашылық операциялар екі жақтылық жазу арқылы көрсетілген синтетикалық шоттар негізінде жасалады. Ал екі жақтылық жазу бухгалтерлік есеп әдісінің ең маңызды элементі болып табылады. Бұл әдістің ерекшелігі әр шаруашылық операция бухгалтерлік есеп шоттарында корсетілуі үшін екі рет жазылады, яғни бір рет бір шоттың дебетінде, ал екінші рет басқа шоттың кредитінде бір сомаға жазылады. Екі жақтылық жазу бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларының бір-бірімен байланысын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар оның қолданылуы жоғарғы деңгейдегі бақылаушылық мағынаға ие болып келеді, өйткені ол шоттардағы қорытынды жазулардың балансталуын талап етеді. Бұл олардың түрлеріне байланыссыз барлық шоттардың дебеті мен кредиті бойынша айналымдардың сомасы есептелген жағдайда әр есептік кезең аяқталған кезде жүзеге асырылады. Олар сәйкесінше бір-бірімен тең болуы тиіс, ал керісінше болған жағдайда ол есептілік жүргізуде қателіктердің бар болуын білдіреді. Әо операция есеп регистрлеріне кі жақты әсер ететіндіктен, бухгалтерлік есеп шаруашылық операциялардың екі аспектісінде тіркеу бойынша ұйымдастырылған. Екі жақтылық жазу ек жақтылық қағидасының тәжірибелік нұсқасы болып келеді.
Тіркеу қағидасы. Бұл қағида Я.В.Соколовпен құрастырылған болатын. Бұл бухгалтерлік есеп қағидасының көмегімен кәсіпорынның активтері мен олардың пайда болу көздеріне әсер ететін барлық қызметтер, операциялар, үрдістер тіркеліп отырылады. Я.В.Соколовтың айтуы бойынша: бірде бір оқиға шаруашылық операциялары кезінде, егер ол бастапқы құжаттарда тіркелмесе олар шынай бола алмайды. Дегенімен шаруашылық операциялар кезінде оқиғалардың барлығы бухгалтерлік есепте тіркеле бермейтіндігін айтып кеткен жөн. Тіркеу кезінде міндетті түрде оның екі заңы орындалуы қажет. Біріншіден, тек шаруашылық үрдістерге тек белгілі бір көлемде ғана басқарушылық әсер ете алатын шаруашылық кезеңнің оқиғалары ғана тіркеледі, екіншіден, шаруашылық кезеңнің оқиғаларын тіркеуге кететін шығындар ешқандай жағдайда ақпараттарды қайта алу негізінде алынған басқарушылық шешімдердің нәтижесіндегі экономикалық тиімділіктерден асып кетпеуі тиіс. Осы аталған екі заңға қарама - қайшы келетін ақпараттар артық ақпараттарды құрайды, яғни бұл ақпараттарды қолдану есеп жүйесінің экономикалық ақталмағандығын білдіреді. Сонымен қатар А.Н.Кашаев пен О.М.Островский ғалымдарының осы мәселеге қатысты ойларын айта кеткен жөн: тіркеу - тек бастапқы құжаттарда ғана емес, сонымен қатар әр түрлі ведостволарда, есеп регистрлерінде, журналдарда және бухгалтерлік есептің барлық кезеңдеріндегі тағы да басқа құжаттарында тіркеледі.
Құн қағидасы. Кәсіпорынның экономикалық ресурстары активтер деп аталатына әрине бәрімізге мәлім. Оларға ақша қаражаттары, машиналар мен басқа да мүліктер, сонымен қатар мүліктік құқықтар жатады. Бұл қағиданың ерекшелігі үздіксіздік қағидасымен өте тығыз байланысты, яғни актив әдетте есеп регистрлеріне оны сатып алған бағасы, яғни құны бойынша тіркеуге алады. Бұл құн - активти ары қарай есепке алудың негізгі құны болып табылады. Ол бухгалтерлік есепте бастапқы құн деп аталады. Құн қағидасы есеп регистрлерінде және есептіліктерде активтер өзінің бастапқы құнын, ол актив сол кәсіпорынға тиесілі болғанға дейін сол құнын сақтап қалады деген мағынаны білдірмейді. Мысалы, негізгі құралдардың құны уақыт өте келе тозу нәтижесінде өзінің бастапқы құнын жоғалтады және инфляция кезінде негізгі құралдар индексация механизмі қызметіне байланысты өзінің құнын жоғарлатады. Дегенімен кәсіпорынның негізгі құралдарын қайта бағалау кезінде коэффициенттердің кемігеніне қарамастан, шоттарда және кәсіпорынның есептілігінде тіркелген құны, сонымен қатар басқа да активтер олардың нарықтық бағасын, яғни активтерді сату бағасын көрсетпейді. Басқаша айтқанда бухгалтерлік есепте негізге негізгі құралдардың бастапқы құны алынады, себебі нарықтық құнды бағалау өте қыйын болып келеді.
Есептілік кезең қағидасы. Бұл қағиданың ерекшелігі бухгалтерліе сеп қызмет істеуді белгілі бір уақыт аралығында өлшейді және ол есептілік кезеңі деп аталады. Үздіксіздік қағидасына сәйкес қызмет істеуші шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметі уақытпен шектелмеген. Дегенімен кәсіпорын басшыларына және де басқа да қызығушылық білдіруші тұлғаларға белгілі бір кезең ішінде кәсіпорынның қызметі туралы, қызметінің тиімділігі туралы тиісті ақпараттар алып отыруы қажет. Әрбір кәсіпорын үшін есептілік жыл 1 ақпаннан 31 желтоқсанды қосқандағы уақыт аралығы болып табылады. Ал қайта құрылған кәсіпорындар үшін бірінші есептілік жылы оның мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап сәйкес жылдың 31 аралығы болып табылады, ал 1 қазаннан кейін құрылған кәсіпорындар үшін, яғни 1 қазаннан келесі жылдың 31 желтоқсаны аралығы есептілік жыл болып келеді. Айлық және кварталдық есептіліктер аралық есептіліктер болып табылады және ол өспелі қорытындылармен есептіліктің басынан құрылады. Сонымен қатар Батыс елдерде көптеген кәсіпорындар календарлық жыдың орнына табиғи шаруашылық жылды пайдаланады.
Сақтық қағидасы. Бұл қағида тұрақсыздық экономика жағдайында әр түрлі бағалау жұмыстарын жүргізген кезде активтер мен табыстаар шынайы бағаларынан асырылып кетпеуі немесе міндеттемелер мен шығындардың дұрыс есем бағаланбауы үшін сақтық шараларын қолдануды білдіреді. Бухгалтер активтерді бағалаған кезде белгілі бір түсініспеушіліктер болып қалған жағдайда, ол табыстарды әдетте жоғарылатын көрсеткіштерден гөрі, керісінше оны төмендететін көрсеткіштерді таңдайды. Басқаша айтқанда олар ең төменгі бағаны немесе сандарды таңдайды. Егер бір активтің нарықтық бағасы өзіндік құнынын жоғары болса, онда актив есептілікте өзіндік құны бойынша көрсетіледі, ал егер активтің нарықтық бағасы өзіндік құнынан төмен болса, онда есептілікте ол нарықтық құны бойынша көрсетіледі. Осындай шаралар арқылы бухгалтерлер бағалау кезінде сақтық шараларын қолданады. Бұл қағиданың екі жағы бар:
Табыс тек оған тұрақты сенімділік болған жағдайда ғана танылады.
Шығындар оған тек сенімді мүмкіндік пайда болған жағдай да ғана танылады.
Сату қағидасы. Бұл қағида өнімдерді сату кезінде табыстарды анықтау тәсілдерінен тұрады, яғни кассалық әдіс пен есептеу әдістерінен тұрады. Кассалық әдіс бойынша табыс ақша қаражаттары нақты түсіп келгеннен бастап танылады, ал есептеу әдісінде сатудан түскен табыс олардың нақты алынғаны кезде емес, олардың пайда болу кезінде танылады. Кассалық әдіс кезінде табыстар мен шығындар арасындағы сәйкестікті анықтау өте оңай, сондықтан Батыс елдерінің көптеген кәсіпорындарында сатудан түскен табысты есептеу үшін осы әдіс кеңінен қолданылады. Дегенімен осыған карамастан да, бұл елдерде есептеу әдісін де қолданылатын кәсіпорындар жеткілікті болып келеді. Есептеу әдісі бухгалтерлік есепте табыстар мен шығындардың есептік кезең ішінде қорытында сомаларын анықтап, таза табыстың мөлшерін, яғни олардың айырмашылығын анықтауға мүмкіндік береді. Әрине бұл әдіс кассалық әдіске қарағанда әлдеқайда күрделі болып келеді. Бірақ оның бір ерекшелігі, егер кассалық әдіс тек кәсіпорын қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат беретін болса, ал есептеу әдісі сонымен қатар капиталдың қозғалысы туралы да ақпараттарды алуға да мүмкіндік береді.
Сәйкестілік қағидасы. Бұл қағида бойынша кәсіпорынның табыстары мен шығындары қай есептілік кезеңінде пайда болды, яғни олар қай есептілік кезеңінде көрсетілуі керек деген маңызды сұрақ негізге алынады.
Кәсіпорынның шаруашылық операцияларынан түсетін табыстарды қандай есептілік кезеңге жатқызатындығын былай анықтауға болады:
а) Өнімді нақты жеткізгеннен немесе қызмет көрсетуден түскен табыстар; Мысалы, желтоқсан айында сатып алушыға тоңазытқыш сатылған және жеткізілген, ол үшін сатып алушы қолма - қол есеп айырысқан. Бұл жағдайда табысты сол айда, яғни желтоқсан айында есепке алу қажет, сонымен бұл жағдайда табыстың артуы уақыт бойынша ақша қаражаттарының түсуімен сәйкес келеді.
б) Өнімдер нақты жеткізілді немесе қызметтер көрсетілді, бірақ ақша қаражаттары әлі түспегеннен пайда болатын есепті кезеңнің табыстары; Мысалы, мердігерлік ұйым мамыр айында жасалған келісімге сәйкес шілде айында бір кәсіпорынның ғимаратына сырлау жұмыстарын жүргізген, ал ақша қаражаттарын мердігерлік ұйым тек ақша қаражаттарын тек қыркүйек айында ғана алады деп болжайық. Бұл жағдайда мердігерлік ұйым сырлау жұмыстарынан алынатын табысты шілде айында есепке алуы қажет. Бұл келтірілген мысалда табыстың өсуі уақыт бойынша ақша қаражаттарының түсіп келуімен сәйкес келмейді.
в) Болашақ кезең табыстары, табыс алу үшін әлі жұмыстар жасалған жоқ немесе қызметтер көрсетілген жоқ, бірақ алдын ала ақша қаражаттары кәсіпорынның шотына аударылған; Мысалы, тұрғын үйді жалға беруден түсетін табыс. Тамыз айында жалға алушы 12000 сомма көлеминде есепті жылдың қазан, қараша, желтоқсан айларына алдын ала төлем жасаған. Табыс төртінші кварталда ай сайын 4000 есепке алынады.
Енді шығындарды қарастырайық. Сәйкестілік қағидасы бойынша шығындар, табыстар алынған есепті жылда көрсетіледі, себебі бұл шығындар осы табыстарды алуға негізделген. Р.Н. Антонидің айтуы бойынша: сәйкестік қағидасы бойынша табыстарды алудың өзіндік құны есепті жылда осы кезеңнің шығындарын құрайды.
Есепті кезең шығындарына мыналар жатады:
Осы кезең ішінде клиентке жеткізілген өнімнің өзіндік құны;
Осы кезең ішінде шаруашылық қызметті жақсартуға байланысты басқа да шығындар.
Осы кезең ішінде пайда болған міндеттемелер мен қарыздар.
Кәсіпорынның шаруашылық операцияларының нәтижесінде пайда болатын шығындарын қандай есептілік кезеңгн жатқызылатындығын былыай анықтауға болады:
а) ақшалай төлемдерді өндіруге кеткен есепті кезең шығындары;
б) есепті кезең шығындары, бұл кезде әлі ақшалай қаражаттар өндірілген жоқ, бірақ бұл шығындар осы кезең шығындарына жатқызылуы тиіс. Мысалы, егер кәсіпорын негізгі құралдарына болашақта жөндеу жұмыстарын жасауды жоспарласа, оған байланысты шығындарды кезеңнің басқа да шығындарына резервтерді әр ай сайын аударып отыру арқылы біркелкі қосылып отырылуы тиіс.
в) болашақ кезең шығындары. Кәсіпорынға 2008 жылдың қарашасында 2009 жылдың 12 айы үшін төлем жасалды деп ұйғарайық. Бұл жағдайда бұл төлемге байланысты шығындар есепті кезең шығындарына жатқзылмауы тиіс, себебі бұл болашақ кезең шығындары болып табылады.
10. Маңыздылық қағидасы. Бұл қағида бойынша ақпараттар маңзды және маңызды емес болып екіге бөлінеді.Ақпарат маңызды болып саналады егер - оның жоқтығы бухгалтерлік есептілікті қолданушылардың экономикалық шешімдеріне елеулі әсер ететін болса. Бұл қағиданың орындалуы есепті кезеңдегі табыстар мен шығындарды анықтау үрдісі кезінде елеулі маңызды болып келеді. Бұл мысалы телефондық шоттар есебіне қатысты болып келеді. Шынында да осындай шығындарды нақты телефондық сөйлесулер болған кезеңге жатқызуға болар еді, дегенімен тәжірибе көрсеткеніндей сепетілікте мұндай дәлдіктердің қажеті жоқ болып келеді, ал қаражатты шығындарға сызып тастау жұмыстары әр ай сайын төлеуге арналған шоттарды алғаннан кейін жасалады. Бұл қағида ең маңызды ақпараттардың міндетті түрде анық ашылуы керектігін білдіреді.
11. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің ең маңызды қағидаларының бірі талдау қағидасы. Бәрімзге мәлім бухгалтерлік есептіліктің мәліметтері кәсіпорынның ақша қаражаттарын бақылау, олардың құрылымы мен пайда болу көздерін анықтау үшін қаражаттарды орналастыру, негізгі құралдардың тозу құндарын анықтау үшін, оның пайдаланушыларын объективті, шынайы және маңызды ақпараттармен қамтамасыз ету үшін қажет болып табылады. Әрине барлық ақпараттар есептілікте көрсетіле берілмейді, олардың жартысын есептіліктермен бірге көрсетілген қосымшаларда, аналитикалық хаттарда, схема, график түрінде беруге болады, қосымша ақпараттарды осындай жолмен беру жолдары нарықтық экономикасы өте жақсы дамыған мемлекеттерде кеңінен қолданылады.
12. Тиімділік қағидасы. Бұл қағида ерекшелігі барлық сапалы сипаттамалардың негізінде болып келеді. Барлық кәсіпорындардың қызметі осы қағидаға негізделуі қажет, ал қағиданың негізі кәсіпорынның нәтижелігінде, қызметінің нәтижесі мен оған жету үшін кеткен еңбек, материалдық және қаржылық ресурстардың қатынасында жатыр. Қоғамдық масштабта өндірістік тиімділік сатысы ұлттық табыстың өндіріске кеткен ағымдағы шығындардың қатынасы ретінде анықталады. Сәйкесінше, кәсіпорында өндірістің тиімділігі салаларда таза өнімнің оның таза өзіндік құнына қатынасы ретінде анықталады, осы мақсаттар үшін тәжірибеде сонымен қатарөндірістің табыстылығы көрсеткіші де қолданылады, ал бұл көрсеткіш табыстың өнімді өндіруге кеткен шығындарына қатынасы ретінде анықталады. Өндірістің тиімділігін талдау үшін сонымен қатар кәсіпорынның жеке көрсеткіштері де қолданылады, мысалы, еңбек өндірісі, қордың қайтарымдылығы, өнімнің сыйымдылығы және тағы да басқалары. Кәзіргі заманғы талаптарға сай қазіргі кезде өндіріс тиімділігінің маңыздылығы артуда, оның мәні өндірілген әр бір данаға қатысты шығындарды төмендету арқылы экономикалық нәтижелерді жоғарлату болып табылады. Тек өндірістің тиімді жоғарлауы кезінде ғана әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, ұлттың әл-ауқатын мәнді жоғарлату жұмыстарын жүзеге асыруға болады.
.
Қазіргі кезде сонымен қатар қаржылық есептілікті құруға да белгілі бір талаптар қойылады. Оған қойылатын негізгі талаптар мынандай болып келеді:
Міндеттілік, оны құрудың уақыттылығы және ұсынылуы. Бухгалтерлік есептілік туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының территориясында қызмет жасайтын барлық субъектілер өз қызметі жайында қаржылық есептілік құрастыруға және есептілікті өз басшыларына, тіркелген орны бойынша мемлекеттік статистикалық органдарға, мемлекеттік бақылау және қадағалау органдарына 30 сәуірге дейін міндетті түрде есептіліктерін тапсырып отыруға міндетті. Осы уақыт аралығында кәсіпорынның иелік етушісі есептілікті ұсынудың уақытын өзі анықтауға және басқа мерзімділікті белгілеуге құқылы, дегенімен есептілік жылына бір рет сәйкес органдарға тапсырылып отырылуы тиіс. Есептіліктің белгіленген уақытта ұсынылып отырылуы анықталған жетіспеушіліктерді жөндеуге, кәсіпорынның қызметін болашақта тиімдірек жүргізу үшін тиісті шараларды дер кезінде қабылдауға мүмкіндік береді. Тек уақытылы өткізілген есептілік қана кәсіпорынның қызметіне байланысты жедел басқарушылық шешімдер қабылдауға, кәсіпорынның жұмыстары кезінде жіберілген қателіктерді алдын алуға және оның қолданушыларына қажетті шаруашылық шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Ал белгіленген мерзімнен кейін ұсыныл,ан есептілік басқару мен бақылауға жарамсыз жедел мұрағаттық мәліметтерге айналады. Қаржылық есептіліктің ең негізгі талабы міндеттілік, оны ұйымдастырудың және ұсынудың уақыттылығы нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың маркетингтік, өндірістік және коммерциялық қызметтермен байланысты әмбебап болып келеді. Осыған байланысты қазіргі кезде қаржылық есептіліктің бірыңғай формалары, оны толтырудың бірдей тәртіптері және ұйымдастырушылық құқықтық формалары бекітілген. Тек банктік жүйедегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік қатынастары ғана банктік заңдылықтар арқылы реттеледі. Әдістердің бірыңғайлылығы есептілікті бірыңғай бекітілген есептілік қағидалары мен бақылау негізінде міндеттеледі. Ал оның өзі кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде бухгалтерлік есеп шоттарының бірыңғай наменклатурасын қолдануды, олардың корреспонденциясының және шоттардың бірдей мазмұндылығы деген мағынаны білдіреді. Есептілікті жүргізу және оны құрастыру әдістерінің унификациясы әр түрлі бөлек кәсіпорындардағы шаруашылық үрдістерді дұрыс көрсетуге және есептілік көрсеткіштерінің жинағы үшін қажет болып келеді. Басқаша айтқанда бұл талаптың орындалуы экономикалақ негізделген құрама есептілік кестелерін және біркелкі кәсіпорындардағы жұмыстардың экономикалық көрсеткіштерінің бірегейлілігін қамтамасыз етеді, ал бұл көрсеткіштер өз кезегінде шаруашылық қызметті дұрыс талдауға және бақылауға мүмкіндік береді. Бірегейлілік, яғни ол да есептілікке қойылатын негізгі талаптардың бірі болып табылады. Бұл талаптың маңыздылығы есептілік көрсеткіштері бизнес-жоспар көрсеткіштерімен салыстырылуының міндеттілігінде. Бұл есептілікті қолданушыларға шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіндегі тенденциялардың айырмашылығын және сәйкестілігін анықтауға мүмкіндік береді. Ал бұл үшін көрсеткіштер бірыңғай әдіспен есептелуі, бірдей бағалануы және бірдей кезеңді қамтуы керек, ал есептіліктің өзі бірдей календарлық күнге құрастырылуы тиіс. Осы талаптар бойынша жасалмаған есептілік шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік қызметінің тиімділігін арттыратын резервтерді айқындауға, келесі кезеңге бизнес-жоспарды құруға, болашаққа қаржылық стратегияны ұйымдастырудың негізі бола алмайды.
Қаржылық есептілік әр қашанда шынайы, нақты, және объективті болуы тиіс.
Есептілік кезеңінде шаруашылық фактілер, құжаттар негізінде жасалған есептілік қана шынайы болып табылады. Есептіліктің шынайылық талабы - оның көрсеткіштерінің құжаттарға, бухгалтерлік шоттарға, жазуларға, бухгалтерлік есептеулерге және инвентаризацияға негізделуі.
Есептілік бухгалтерлік шоттар мәліметтері бойынша жасалады. Шоттар бойынша жазулар өз кезегінде құжаттар негізінде жасалады. Сәйкесінше, есептіліктің ақпараттық базасы кәсіпорында болған шаруашылық фактілер көрсетілген құжаттар болып табылады.
Қаржылық есептіліктің шынайылылығы оның толықтылығымен және сапасымен анықталады. Есептілік кезең ішінде шаруашылық фактілердің кейбіреулері тиісті құжаттармен рәсімделмесе, онда есептілік кәсіпорын қызметінің шынайылық нәтижелерін көрсетпейді. Өндіріске материалдық шығыс құжаттарын уақытысында және толық толтырмау, жиынтық табыс сомасы мен өнімнің өзіндік құны туралы мәліметтердің бұрмалануына алып келеді. Сондықтан басқарушылар өз қызметкерлеріне шаруашылық фактілердің барлығын тиісті құжаттармен дәл уақытылы рәсімделуін және бухгалтерлерге ұсынылуын талап етуі тиіс. Ал бухгалтерия өз кезегінде құжаттарды уақытылы тексеруге және өңдеуге, яғни шаруашылық фактілерді сәйкес бухгалтерлік шоттарда көрсетуге міндеті. Есептік кезең аяқталғаннан кейін әр шот бойынша әр кезеңге бастапқы және соңғы қалдық айналымдары есептелінеді. Осы қалдықтар негізінде бухгалтерлік баланс жасалады.
Аналитикалық және синтетикалық шоттар жазуларын салыстыру - қаржылық есептіліктің шынайы болуының міндетті талабы болып табылады. Ол үшін барлық аналитикалық шоттар бойынша есепті кезең аяғына қалдық сальдоларды есептеп, айналым ведомстволарын жасап, оларды сәйкес синтетикалық шоттардың соңғы жазуларымен салыстыру қажет.
Есептілік шынайырақ болып келеді, егер сәйкес бухгалтерлік есептеулер нақты және мүлік инвентаризациясы дұрыс жасалған жағдайда (мысалы, материалдық емес активтер мен негізгі құралдардың тозуына байланысты есептеулер, резервтердің қалыптасуы және арнайы қорлардың бағытталуы).
Қаржылық есептілік шынайы ғана емес, нақты, яғни сенімді, сонымен қатар объективті болуы тиіс. Нақтылық - есептілік белгілі бір кезеңге кәсіпорын қызметінің нәтижелері және кәсіпорынның қаржылық жағдайын көрсетуі тиіс деген мағынаны білдіреді.
Сенімділік - ақпарат шынайы ұсынылуы тиіс деген мағынаны білдіреді, оны тексеру өте оңай, бұл ақпараттарда мәнді қателіетер жоқ және оны қолданушылар оған сенім арта алады.
Есептіліктің әр бір саны есеп мәліметтеріне сәйкес келуі тиіс. Басқаша айтқанда шынайы болып келуі тиіс, ал ол өз кезегінде капитал нарығының тиімді функциялануын, соңғы қабылданған басқарушылық, қаржылық, өндірістік шешімдерді бағалауға, серіктестіктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1
Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың теориялық аспектілері ... ... ..
9
1.1
Шағын кәсіпорынның түсінігі, маңыздылығы және оны дамытудағы әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Шағын кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
1.3
Шағын және орта ұйымдарында бухгалтерлік есепті және есептілікті нормативтік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2
ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДА САПАЛЫ ЕСЕП АҚПАРАТТАРЫН ҚҰРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
2.1
Шағын кәсіпорындағы есеп саясатының маңыздылығы мен қаржылық есептіліктің тиімділігін арттырудағы рөлі ... ... ... ... ... ...
51
2.2
Шағын кәсіпорында есеп саясатын құрудың кезеңдері мен қағидалары
76
2.3
Шағын кәсіпорындағы қаржылық жағдайына талдау жасау
80
3
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..
106
3.1
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорынға халықаралық
қаржылық есеп стандарттарын енгізудің мәселелері ... ... ... ... ... ... . .
106
3. 2
Шағын кәсіпорындағы басқару есебінің ерекшелігі және оның элементтерін енгізу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
111
3.3
Қызметтің әртүрлі саласындағы шағын кәсіпорындар үшін есеп саясатын құру бойынша ұсыныстар
118
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
125
ПАЙДАЛАнылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ...
131
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
139
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ШК -- Шағын кәсіпорын
БЕЕ -- бухгалтерлік есеп бойынша ереже
ХҚЕС -- Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
ҒЗТҚЖ -- ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық жұмыстар
ДСҰ -- Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕЕТМ - еңбекақының ең төмен мөлшері
ЕТЕК -- ең төмен есептік көрсеткіш
ЖК - Жеке кәсіпкер
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖЖТ - жылдық жиынтық табыс
ЖІӨ -- Жалпы ішкі өнім
ЗТ - заңды тұлға
КҚСМ -- кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер
КТС -- корпоративті табыс салығы
ҚЕҰС - қаржылық есептің ұлттық стандарттары
ҚЕХС - Қаржылық есептің халықаралық стандарттары
ҚМ - Қаржы министрлігі
ҚР -- Қазақстан Республикасы
ШОК - Шағын және орта кәсіпорын
СЕӨЖ -- Салықтық есепті өңдеу жүйесі
СК -- Салық кодексі
ТМД -- Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ӘКК - әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар
ЖТС - Жеке табыс салығы
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі және мәселелердің зерттелу дәрежесі. Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі - шағын кәсіпкерлікті дамыту. Өйткені, ол әлеуметтік-экономикалық мәселелерді дамыту бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бірі болып табылады. Шағын кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі дүниежүзілік елдердің экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын кәсіпкерлік әлеуметтік проблемаларды шешудегі негізгі тұтқалардың бірі болып отыр. Елбасының жолдауында атап өтілгеніндегі, тәуелсіздіктің 22 жыл ішінде елімізде атқарылған реформалардың бәрі әлеуметтік мәселені шешуге бағытталған. Қазіргі Қазақстан экономикасы әлемдік дағдырыстан шағын кәсіпкерлікті қолдау арқылы шыға алатынымызды елбасының жолдауында атап өтілген [1]. Бұл біздің экономикамыз стратегиялық даму жоспарына сәйкес жүргізілуде. Шағын кәсіпкерлік дамуының бірден бір көзі ол кәсіпорынның бухгалтерлік есебін дұрыс және нақтылы ұйымдастыру болып табылады. Шағын кәсіпорындардың және де сауда фирмаларының бухгалтерлік есебін дұрыс жүргізіп Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес ұйымдастыру арқылы экономикамызда түйіні шешілмеген көптеген мәселелерді шешуге, экономиканы тұрақтандыруға және экономикалық дағдарыстан шығуға мүмкіндік туындап, ұлттық экономиканың өсуіне өз ықпалдарын тигізеді. Шағын кәсіпорындардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді болып келеді.
Бүгінгі таңда Шағын кәсіпорындарда есепті тиімді ұйымдастырудың жолдары көрініс таба бастады. Айта кететін болсақ Қазақстан Республикасында өз қызметін табыс табу мақсатында жүзеге асыратын Шағын кәсіпорындар бухгалтерлік есебін ұйымдастыру үшін Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен №1 және №2 Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарты қабылданды [2]. Бұл стандарт болашақта Шағын кәсіпорындардың халықаралық қаржылық есептілік стандартына еш кедергісіз өтуіне ыңғайландырып жасалған.
Қазіргі таңда Шағын кәсіпорындардағы есепті дұрыс әрі нақтылы ұйымдастыру үшін есеп саясаты құрылуы қажет. Көптеген кәсіпорындарда есеп саясаты ережелерге сай құрылмаған немесе мүлдем жоқтың қасы. Сонымен қатар Шағын кәсіпорындар үшін өзекті мәселелердің бірі салық есебінің дұрыс жүзеге асырылмауы. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен 2012 жылы қабылданған Салық Кодексіне сәйкес Шағын кәсіпорындар салық саясатын міндетті құру қажет болған [3]. Осыған байланысты кәсіпорындарда бухгалтерлік мамандардың біліктілігіне сай дұрыс ұйымдастырылумауда.
Шағын кәсіпорын Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бiрi болып табылады. Бүгiнгi күнi шағын бизнестi дамыту үшiн мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржының жеткiлiктi болуы шартты жағдай.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның әлеуметтiк мәнiн арттырудың мүмкіндігі туындайды.
Сондықтан, халық шаруашылығы саласындағы Шағын кәсіпорынның мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етудегі алатын орны ерекше.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Шағын бизнес субъектілерін дамыту және есебін дұрыс ұйымдастырудың ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман -ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Атап айтқанда, Алиев М.К., Айманова Л.Б., Айтжанова Ж.Н., Дүйсембаев К.Ш., Ержанов М.С., Ержанов А.К.., Жақыпбеков С.Ж., Кеулимжаев К.К., Миржакыпова С.Т.,Нарибаева К.Н., Радостовец В.К., Сатмурзаев А.А., Сатубалдин С.С, Сейдахметова Ф.С. Тажибаев С.Д., Тайгашинова К.Т., Тулешова Г.К. сияқты ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Дегенмен, аталған еңбектерде Шағын кәсіпорындарда есепті ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдері бүгінгі күннің талабына сай жан-жақты қарастырылған деп айту мүмкін емес. Жалпы несиелеу үдерісінде көптеген мәселелер көтеріліп жатқанымен, нақты шағын бизнесте бухгалтерлік есепті халықаралық қаржылық есептілік стандартына сай ұйымдастыру мәселелері әлі де болса ғылыми тұрғыда терең негіздеуді талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерліктегі бухгалтерлік есепті халықаралық қаржылық есептілік стандартына сай ұйымдастыру мәселелерін талдау, экономикалық субектілердің қаржылық - шаруашылық қызметі туралы сапалы есеп ақпараттарын құруға бағытталған, шағын кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің жеңілдетілген жүйесін өңдеуден тұрады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
Бухгалтерлік есептің мақсаты үшін Шағын кәсіпорын түсінігін нақтылау;
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесінің құрылымдық - логикалық схемасын өңдеу;
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесіндегі есеп саясатын құрудың қағидалары мен кезеңдерін негіздеу;
Салалық ерекшеліктерін есепке ала отырып шағын кәсіпорындардың әртүрлі типтері үшін бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесінің бейімделу нұсқамаларын өңдеу.
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ХҚЕС сәйкес ұйымдастыру мәселелерін қарастыру.
Зерттеу пәні Шағын кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп жүйесі элементтерінің мазмұны мен өзара байланыстылығы болып табылады.
Зерттеу обеъктісі. Зерттеу объектісі - Қазақстандағы шағын бизнестің есебін халықаралық қаржылық есептілік стандартының талабына сай жүзеге асыру.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі - шағын бизнес субъектілерінің есебін халықаралық қаржылық есептілік стандартының талабына сай жүзеге асыруды талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық практик- экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
жеке кәсіпкер мен жеке меншік базасында шарушылық субектілері ретінде жеке құрылатын, бухгалтерлік есептің мақсаты үшін шағын кәсіпорын түсінігі нақтыланды;
әртүрлі топтағы қызығушылығы бар пайдаланушыларды әлеуетті және бекітілген ақпараттармен қанағаттандыру, ресурстар шығындары, мерзім және сапалы есеп ақпараттары көзқарастарымен тиімдірек алуға болатын сәйкесінше топтар бойынша жинақталған, есеп саясатының қажетті және толық элементтер жиынтығынан тұратын әртүрлі салалардағы шағын кәсіпорындар үшін ұсыныстар негізделген;
бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесінде сенімді және қажетті ақпаратты дайындауға негіздейтін шағын кәсіпорынның есеп саясатының құрылымдарының кезеңдері мен қағидалары көрсетілді;
бухгалтерлік есептің жеңілдетілген үлгісіндегі есеп регистрлерінің аз тізімі мен жетілдірілген сипаттамасы шағын кәсіпорын субектілері үшін бухгалтерлік есепті ұйымдастыру бойынша қарастырылған типтік ұсыныстардан айырмашылығы әртүрлі типтегі шағын кәсіпорындар үшін ХҚЕС негізгі талаптарын ескеретін бухгалтерлік есептің үлгілері ұсынылған.
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ХҚЕС сәйкес ұйымдастыру мәселелері талқыланып халықаралық қаржылық есептілік стандарттарын қолдану бойынша ұсыныстар негізделген.
Қорғауға шығарылған негізгі ережелер
1. Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі - шағын кәсіпорынды дамыту. Өйткені ол әлеуметтік-экономикалық мәселелерді дамыту бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бірі болып табылады.
Шағын кәсіпорын - нарықтық экономиканың маңызды элементi негізінде қарастырылады, онсыз мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол көп жағдайда экономикалық өсу қарқындарын, жалпы Ұлттық өнiмнiң құрлымы мен сапасын анықтайды.
Шағын кәсіпорын - бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесі жатқан ақпаратпен қамтамасыз ету негізінде, активердің баланстық құны, өткізілген тауарлардан (жұмыс, қызмет) түсімдер, жұмыскерлердің орташа саны, құрылтайшылардың құрамын тіркеу бойынша шектеуі бар, қызметінің негізгі мақсаты табыс тарту болып табылатын, анықталған мүліктік кешен түрінде жеке меншік базасында өздігінен реттейтін экономикалық субект болып табылады.
2. Шағын кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің жеңілдетілген жүйесі шағын кәсіпорындардың типтеріне байланысты оның элементтері жеңілдетілген жүйеге негізделген, қаржылық және салықтық есебінің жүйе ішіндегі ақпараттық бірлік ретінде анықталады. Оның негізгі тағайындалуы екі өзара байланысқан кезеңдер негізінде жеткізілетін шағын кәсіпорындардың қаржылық - шаруашылық қызметтері туралы сапалы есеп ақпараттарын құру болып табылады: жоспарлау - есеп саясаты және тәжірибелік өткізу - есеп ақпаратының өмірлік циклі.
Шағын кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің жеңілдетілген жүйесінің сапалы элементтері ретінде, отандық ғалымдармен ұсынылған оның реттелу сапасын анықтайтын есеп жүйесінің элементтері қарастырылған: әдістеме, әдіс, ұйымдастыру, технология. Сонымен қатар оның есептік ақпаратының сапасын тікелей анықтайтын, шағын кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің жеңілдетілген жүйесінің элементтері ретінде шағын кәсіпорындардың есептік ақпараттарының (бастапқы тіркеу, жалпылама, есептілік, сақтау) өмірлік циклі анықталды және негізделді.
3. Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында шағын кәсіпорындар үшін есеп саясатының маңыздылығы және оның көрсеткіштерінің рөлі басқару шешімдерін қабылдау, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын анықтау кезінде өте маңызды болмақ.
Есеп саясатының ережелері мен тұжырымдамалары негізінде жүзеге асырылатын қаржылық есептеменің деректері бойынша кәсіпорынның мүліктік және қаржылық жағдайы, оның төлем қабілеті, шаруашылық етудің негізгі ережелері, кәсіпорын қызметінің жақсаруындағы (нашарлауындағы) үрдістер және т.б. көрсеткіштер белгіленеді.
Заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын мекеме филиалдардың, өкілдіктердің, бөлімдердің және дербес балансқа бөлінген басқа да құрылымдық бөлімшелердің өндірісі мен шаруашылығындағы мүліктерді қоса алғанда, мүлік пен олардың қалыптасу көздерінің құрамын көрсететін қаржылық есеп беруді есеп саясатының ережелері мен тұжырымдамалары негізінде жасайды.
4. Қызметтің әртүрлі саласындағы шағын кәсіпорындар үшін есеп саясатын құру бойынша ұсыныс бухгалтерлік есептің үлгілерінің дамуын талап етеді, осыған байланысты диссертациялық зерттеуде әртүрлі типтегі шағын кәсіпорындар үшін бухгалтерлік есептің нысандарының дәйектемелері көрсетілген. Осыған байланысты жұмыста шағын кәсіпорындар - жеке кәсіпкерлер және шағын кәсіпорындар - заңды тұлғалар үшін оның құрылымдарының сапасын анықтайтын жеңілдетілген есеп жүйесінің элементтері жеке қарастырылған.
5. Шағын кәсіпорындардағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік есеп жүйесін ары қарайғы дамытуды ХҚЕС сәйкес қаржылық есептілік пен бухгалтерлік есеп жүйесінде құрылған ақпараттардың салыстырмалылығын, шынайлылығын және сапасын көтеру мақсатында бағыттар бойынша жүзеге асырылған.
Қазіргі кезеңде Шағын кәсіпорындар саласында бухгалтерлік есепті дамытуды негізгі концептуалдық жағдайдағы тәжірибелік қызметте қолдану және өңдеу өзекті мәселе болып табылады.
Шағын кәсіпорындар саласындағы бухгалтерлік есепті халықаралық стандартпен сәйкестендіру немесе халықаралық стандарт негізінде ұйымдастыру өңделген.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Әртүрлі типтегі шағын кәсіпорындар қызығушылығы бар пайдаланушыларды тиімді басқарушылық шешім қабылдау үшін сапалы есеп ақпараттарымен қамтамасыз ететін бухгалтерлік есептің жеңілдетілген жүйесін құруға өңделген ұсыныстар мен ұсынымдар мүмкіндік береді. Сонымен қатар зерттеу жүргізу барысындағы алынған жұмыстың нәтижелерін Қазақстан Республикасындағы Шағын кәсіпорындар, сонымен бірге қаржы-несие саласында қызмет атқаратын қаржылық институттардың қызмет етуінде және экономикалық оқу орындарының, қайта даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарының оқу үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Жұмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Зерттеу жұмысының негізгі қорытындылары мен ұсыныстары халықаралық және аймақтық ғылыми- тәжірибелік конференцияларда баяндалып талқыланды. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 9 жұмыс жарияланған, соның ішінде 2 ғылыми мақала Thomson Reuters компаниясының мәліметтер базасына кіретін шетелдік басылымда жарияланған, үш мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің нұсқауындағы экономикалық басылымдарда жарияланған, 4 тезистік баяндамалар халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференцияларда жарияланды, соның ішінде 1 мақала шетелдік конференцияларда жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 18 кесте, 6 сурет келтірілген.
1. Шағын кәсіпорындарында бухгалтерлік есепті
ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1.1 Қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар
Қаржылық есептіліктің құрастырылуы бухгалтерлік есеп қағидаларына негізделеді. Нарықтық экономикаға өтудің бірінші сатыларында арнайы әдебиеттерде жаңа жекелеген категория, яғни бухгалтерлік есеп қағидасы деген категория пайда болды. 1990 жылдарға дейін бұндай категория мүлдем болмаған емес, дегенмен қағида деген термин 1990 жылдарға дейін де көптеген отандық авторлардың бухгалтерлік есеп жөніндегі коптеген арнайы әдебиеттерде кеңінен қолданылған болатын. Бірақ ол, есеп жүргізудің маңызды категория сы ретінде маңызға алынбаған болатын. Бұл термин әдетте өте сирек, яғни жиі тек бухгалтерлік есеп жайлы мәліметтердің немесе осы ғыолымға байланысты мәтіндердің стилистикасын өзгерту үшін ғана қолданылып келген болатын. Ал біздің есептілікке байланысты әдебиеттерде қағиданың бухгалтерлік есептің маңызды категориясы ретінде қолданылуының бірден бір себебі, ол есеп жүргізудің қазіргі заманғы англосаксондық жүйесін зерттеумен байланысты. Ал осы есеп жүргізудің англосаксондық жүйесінің негізін жалпы қабылданған есеп қағидалыры құрайды.
Сонымен, бухгалтерлік есеп қағидалары қандай мағына береді? Американдық есептің патриархы Р.Энтони және Мичигандық жоғарғы оқу орнының профессоры Д.Рис бұл терминді былайша түсінген бухгалтерлік есепт қағидалары бұл бухгалтерлік есептің келісілген ережелері. Олардың ойнша қағида деген сөз қабылданған немесе хабарланған қызметті жүргізуде жалпы заңдарды немесе ережелерді анықтау үшін қолданылады және ол келісілген тәртіп, белгілі бір бағытты ұстанудың негізі нмесе тәжірибе. Ф.Вудтың көзкарасы боынша, бухгалтерлік есеп қағидалары бұл шаруашылық операциялары туралы мәліметтерді жүргізуге байланысты бекітілген ережелер. Негізінен бұл сұраққа жауапты ең алдымен осы қағида деген сөздіңмағынасын анықтап, зерттеп алғаннан кейін айту,а болады. Сонымен, principium латын тілінен аударғанда бастама немесе негіз деген мағынаны білдіреді, яғни белгілі бір теорияның, ғылымның, білімнің негізгі базалық жағдайы. Бухгалтерлік есеп қағидалары - бұл осы ғылымның негізі болып келеди. Әрбір ғылым осы ғылымға тән қағидаларға негізделуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің жеке қағидаларын қалыптастыру үшін тек қағида деген сөзді ғана емес, сонымен қатар бухгалтерлік есеп анықтамасында негізге алу қажет. Бухгалтерлік есеп - үздіксіз, бір - бірімен байланысты және ақшалай көріністі шаруашылық үрдістердің құжаттық көрсетілуі. Ал біздің заңдарда, яғни Бухгалтерлік есеп туралы заңда бұл анықтама біршама өзгеше көрсетілген. Бухгалтерлік есеп - субъектінің активтері, меншікті капиталы, шығыстары мен табыстары жайлы ақпараттарды тіркеулерді жинау жүйесін құрайды. Келтірілген бұл анықтамалардың ең маңыздысы есептілік негізінен ең алдымен шаруашылық қызметтің және қаржылық есептілік элементтерін көрсетуді негізге алады, ао ол міндетті түрде бухгалтерлік есеп әдістерін құрайтын арнайы әдістермен жүзеге асырылады. Ал бухгалтерлік есеп әдістері әрине бухгалтерлік есеп қағидаларныңың мазмұнымен өте тығыз байланысты болып келеді. Осыдан бухгалтерлік есеп қағидалары есеп жүргізуге қажет пе? Біз бұдан бұрынырақ та олсыз да есеп жүргізген едік деген маңызды сұрақтар туындайды. Бұл сұрақтың жауабы әрине ол керек. Себебі біріншіден, біз жоғарыда көрсетіп кеткендей, әр бір ғылым, соның ішінде бухгалтерлік есеп ғылымы да негіз салушы қағидаларға негізделуі тиіс. Екіншіден, ол есеп реформаларын дұрыс жүргізудің бірден бір себебі болып келеді. Ал бұл терминалогияның біркелкілігі - біріншіден, унификация неліктен жасалу керектігінде болып келеді. Бірақ бухгалтерлік есеп қағидасының әлі күнге дейін біркелкі жүйесі жоқ. Дегенімен, егер бухгалтерлік есеп қағидасының мазмұнына назар аударатын болсақ, А.Н.Кашаев пен О.М. Островчкийлер атап өткендей бұл жерде ондаған жылдар бойы жалпы қабылданған, негізделген әр түрлі терминдер мен есеп категориялыры, есеп тапсырмалары, функциялары, кезеңдері, талаптары мен есептің әр түрлі ғылымдар мен байланыстары осы бухгалтерлік есеп қағидасы терминіімен алмастыру тенденциясы анық байқалады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары:
Ақшалай өлшем қағидасы. Бухгалтерлік есепте тек ақшалай бірлікте көрсетілген ақпараттар ғана тіркеуге алынады. Бұндай есептіліктің артықшылығы ол жалпы қабылданған өлшемнің түрі және осы өлшем арқылы кәсіпорынның біркелкі емес факторлары сан ретінде көрсетіледі, сәйкесінше олар сан түрінде берілгендіктен оларды қосуға және әр түрлі тәсілдер арқылы есептеуге болады. Ақшалай өлшем ортақтастырылған өлшем болып келеді, себебі ол арқылы ұлттық және шетел валюталарында кәсіпорынның мүліктік құқықтарының көлемі анықталады, шығындары көрсетіледі, сметалары жасалады, өндірістік тапсырмалар, есептіліктер және баланс жасалады.
Үздіксіздік қағидасы немесе Бухгалтерлік қызметке кіріспе атты оқулықтың авторлары ағылшындақ ғалымдардың айтуы бойынша тұрақты қызығушылық қағидасы. Бұл қағида негізінде шаруашылық жүргізуші субъект үздіксіз қызмет жүргізуші ретінде қарастырылады. Үздіксіздік қағидасына сәйкес кәсіпорынға өз активтерін тұрақты түрде бағалап отыруға қажет емес. Мысалы, кәсіпорында ресурстар тауарларды өндіру үшін қолданылады, ао олар сәйкесінше өндірістік үрдіс аяқталғаннан кейін тапсырыс берушілерге сатылады. Сату кезінде бухгалтерлік есеп олардың сатылу бағасымен расталған тауарлар құнын таниды. Бұл жерде яғни өндіріс үрдісінде қолданылатын машиналардың құнын, материалдар мен басқа да құралдардың құнын оларды болашақта сату ниеті жоқ болғандықтан, олардың құнын жеке-жеке анықтау қажет емес. Керісінше егер кәсіпорын болашақта жабылатын болса, онда бұл жағдайда кәсіпорынның ресурстары бағаланып, ликвидациялық құны бойынша сатылады. Бухгалтерлік есеп үздіксіздік қағидасына сүйенгендіктен, ол сәйкесінше кәсіпорын өз қызметін тоқтатқан жағдайда оның құралдары қаншаға сатылуы мүмкін деген ақпараттарға ие болып келмейди.
Екі жақтылық қағидасы. Бұл қағидаға сәйкес бухгалтерлік баланста екі спектр кездеседі: біреу кәсіпорынның - активтері ретінде, ал екіншісі - пассивтері ретінде ұсынылған. Активтер - болашақта экономикалық табыс алып келетін кәсіпоырмен бақыланатын ресус. Пассив - міндеттемелер мен меншікті капитал. Активтер мен пассивтер бухгалтерлік есептілік ережелеріне сәйкес тең болуы қажет, бұл теңдік ешқашан бұзылмауы тиіс, себебі бухгалтерлік баланс шаруашылық операциялар екі жақтылық жазу арқылы көрсетілген синтетикалық шоттар негізінде жасалады. Ал екі жақтылық жазу бухгалтерлік есеп әдісінің ең маңызды элементі болып табылады. Бұл әдістің ерекшелігі әр шаруашылық операция бухгалтерлік есеп шоттарында корсетілуі үшін екі рет жазылады, яғни бір рет бір шоттың дебетінде, ал екінші рет басқа шоттың кредитінде бір сомаға жазылады. Екі жақтылық жазу бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларының бір-бірімен байланысын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар оның қолданылуы жоғарғы деңгейдегі бақылаушылық мағынаға ие болып келеді, өйткені ол шоттардағы қорытынды жазулардың балансталуын талап етеді. Бұл олардың түрлеріне байланыссыз барлық шоттардың дебеті мен кредиті бойынша айналымдардың сомасы есептелген жағдайда әр есептік кезең аяқталған кезде жүзеге асырылады. Олар сәйкесінше бір-бірімен тең болуы тиіс, ал керісінше болған жағдайда ол есептілік жүргізуде қателіктердің бар болуын білдіреді. Әо операция есеп регистрлеріне кі жақты әсер ететіндіктен, бухгалтерлік есеп шаруашылық операциялардың екі аспектісінде тіркеу бойынша ұйымдастырылған. Екі жақтылық жазу ек жақтылық қағидасының тәжірибелік нұсқасы болып келеді.
Тіркеу қағидасы. Бұл қағида Я.В.Соколовпен құрастырылған болатын. Бұл бухгалтерлік есеп қағидасының көмегімен кәсіпорынның активтері мен олардың пайда болу көздеріне әсер ететін барлық қызметтер, операциялар, үрдістер тіркеліп отырылады. Я.В.Соколовтың айтуы бойынша: бірде бір оқиға шаруашылық операциялары кезінде, егер ол бастапқы құжаттарда тіркелмесе олар шынай бола алмайды. Дегенімен шаруашылық операциялар кезінде оқиғалардың барлығы бухгалтерлік есепте тіркеле бермейтіндігін айтып кеткен жөн. Тіркеу кезінде міндетті түрде оның екі заңы орындалуы қажет. Біріншіден, тек шаруашылық үрдістерге тек белгілі бір көлемде ғана басқарушылық әсер ете алатын шаруашылық кезеңнің оқиғалары ғана тіркеледі, екіншіден, шаруашылық кезеңнің оқиғаларын тіркеуге кететін шығындар ешқандай жағдайда ақпараттарды қайта алу негізінде алынған басқарушылық шешімдердің нәтижесіндегі экономикалық тиімділіктерден асып кетпеуі тиіс. Осы аталған екі заңға қарама - қайшы келетін ақпараттар артық ақпараттарды құрайды, яғни бұл ақпараттарды қолдану есеп жүйесінің экономикалық ақталмағандығын білдіреді. Сонымен қатар А.Н.Кашаев пен О.М.Островский ғалымдарының осы мәселеге қатысты ойларын айта кеткен жөн: тіркеу - тек бастапқы құжаттарда ғана емес, сонымен қатар әр түрлі ведостволарда, есеп регистрлерінде, журналдарда және бухгалтерлік есептің барлық кезеңдеріндегі тағы да басқа құжаттарында тіркеледі.
Құн қағидасы. Кәсіпорынның экономикалық ресурстары активтер деп аталатына әрине бәрімізге мәлім. Оларға ақша қаражаттары, машиналар мен басқа да мүліктер, сонымен қатар мүліктік құқықтар жатады. Бұл қағиданың ерекшелігі үздіксіздік қағидасымен өте тығыз байланысты, яғни актив әдетте есеп регистрлеріне оны сатып алған бағасы, яғни құны бойынша тіркеуге алады. Бұл құн - активти ары қарай есепке алудың негізгі құны болып табылады. Ол бухгалтерлік есепте бастапқы құн деп аталады. Құн қағидасы есеп регистрлерінде және есептіліктерде активтер өзінің бастапқы құнын, ол актив сол кәсіпорынға тиесілі болғанға дейін сол құнын сақтап қалады деген мағынаны білдірмейді. Мысалы, негізгі құралдардың құны уақыт өте келе тозу нәтижесінде өзінің бастапқы құнын жоғалтады және инфляция кезінде негізгі құралдар индексация механизмі қызметіне байланысты өзінің құнын жоғарлатады. Дегенімен кәсіпорынның негізгі құралдарын қайта бағалау кезінде коэффициенттердің кемігеніне қарамастан, шоттарда және кәсіпорынның есептілігінде тіркелген құны, сонымен қатар басқа да активтер олардың нарықтық бағасын, яғни активтерді сату бағасын көрсетпейді. Басқаша айтқанда бухгалтерлік есепте негізге негізгі құралдардың бастапқы құны алынады, себебі нарықтық құнды бағалау өте қыйын болып келеді.
Есептілік кезең қағидасы. Бұл қағиданың ерекшелігі бухгалтерліе сеп қызмет істеуді белгілі бір уақыт аралығында өлшейді және ол есептілік кезеңі деп аталады. Үздіксіздік қағидасына сәйкес қызмет істеуші шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметі уақытпен шектелмеген. Дегенімен кәсіпорын басшыларына және де басқа да қызығушылық білдіруші тұлғаларға белгілі бір кезең ішінде кәсіпорынның қызметі туралы, қызметінің тиімділігі туралы тиісті ақпараттар алып отыруы қажет. Әрбір кәсіпорын үшін есептілік жыл 1 ақпаннан 31 желтоқсанды қосқандағы уақыт аралығы болып табылады. Ал қайта құрылған кәсіпорындар үшін бірінші есептілік жылы оның мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап сәйкес жылдың 31 аралығы болып табылады, ал 1 қазаннан кейін құрылған кәсіпорындар үшін, яғни 1 қазаннан келесі жылдың 31 желтоқсаны аралығы есептілік жыл болып келеді. Айлық және кварталдық есептіліктер аралық есептіліктер болып табылады және ол өспелі қорытындылармен есептіліктің басынан құрылады. Сонымен қатар Батыс елдерде көптеген кәсіпорындар календарлық жыдың орнына табиғи шаруашылық жылды пайдаланады.
Сақтық қағидасы. Бұл қағида тұрақсыздық экономика жағдайында әр түрлі бағалау жұмыстарын жүргізген кезде активтер мен табыстаар шынайы бағаларынан асырылып кетпеуі немесе міндеттемелер мен шығындардың дұрыс есем бағаланбауы үшін сақтық шараларын қолдануды білдіреді. Бухгалтер активтерді бағалаған кезде белгілі бір түсініспеушіліктер болып қалған жағдайда, ол табыстарды әдетте жоғарылатын көрсеткіштерден гөрі, керісінше оны төмендететін көрсеткіштерді таңдайды. Басқаша айтқанда олар ең төменгі бағаны немесе сандарды таңдайды. Егер бір активтің нарықтық бағасы өзіндік құнынын жоғары болса, онда актив есептілікте өзіндік құны бойынша көрсетіледі, ал егер активтің нарықтық бағасы өзіндік құнынан төмен болса, онда есептілікте ол нарықтық құны бойынша көрсетіледі. Осындай шаралар арқылы бухгалтерлер бағалау кезінде сақтық шараларын қолданады. Бұл қағиданың екі жағы бар:
Табыс тек оған тұрақты сенімділік болған жағдайда ғана танылады.
Шығындар оған тек сенімді мүмкіндік пайда болған жағдай да ғана танылады.
Сату қағидасы. Бұл қағида өнімдерді сату кезінде табыстарды анықтау тәсілдерінен тұрады, яғни кассалық әдіс пен есептеу әдістерінен тұрады. Кассалық әдіс бойынша табыс ақша қаражаттары нақты түсіп келгеннен бастап танылады, ал есептеу әдісінде сатудан түскен табыс олардың нақты алынғаны кезде емес, олардың пайда болу кезінде танылады. Кассалық әдіс кезінде табыстар мен шығындар арасындағы сәйкестікті анықтау өте оңай, сондықтан Батыс елдерінің көптеген кәсіпорындарында сатудан түскен табысты есептеу үшін осы әдіс кеңінен қолданылады. Дегенімен осыған карамастан да, бұл елдерде есептеу әдісін де қолданылатын кәсіпорындар жеткілікті болып келеді. Есептеу әдісі бухгалтерлік есепте табыстар мен шығындардың есептік кезең ішінде қорытында сомаларын анықтап, таза табыстың мөлшерін, яғни олардың айырмашылығын анықтауға мүмкіндік береді. Әрине бұл әдіс кассалық әдіске қарағанда әлдеқайда күрделі болып келеді. Бірақ оның бір ерекшелігі, егер кассалық әдіс тек кәсіпорын қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат беретін болса, ал есептеу әдісі сонымен қатар капиталдың қозғалысы туралы да ақпараттарды алуға да мүмкіндік береді.
Сәйкестілік қағидасы. Бұл қағида бойынша кәсіпорынның табыстары мен шығындары қай есептілік кезеңінде пайда болды, яғни олар қай есептілік кезеңінде көрсетілуі керек деген маңызды сұрақ негізге алынады.
Кәсіпорынның шаруашылық операцияларынан түсетін табыстарды қандай есептілік кезеңге жатқызатындығын былай анықтауға болады:
а) Өнімді нақты жеткізгеннен немесе қызмет көрсетуден түскен табыстар; Мысалы, желтоқсан айында сатып алушыға тоңазытқыш сатылған және жеткізілген, ол үшін сатып алушы қолма - қол есеп айырысқан. Бұл жағдайда табысты сол айда, яғни желтоқсан айында есепке алу қажет, сонымен бұл жағдайда табыстың артуы уақыт бойынша ақша қаражаттарының түсуімен сәйкес келеді.
б) Өнімдер нақты жеткізілді немесе қызметтер көрсетілді, бірақ ақша қаражаттары әлі түспегеннен пайда болатын есепті кезеңнің табыстары; Мысалы, мердігерлік ұйым мамыр айында жасалған келісімге сәйкес шілде айында бір кәсіпорынның ғимаратына сырлау жұмыстарын жүргізген, ал ақша қаражаттарын мердігерлік ұйым тек ақша қаражаттарын тек қыркүйек айында ғана алады деп болжайық. Бұл жағдайда мердігерлік ұйым сырлау жұмыстарынан алынатын табысты шілде айында есепке алуы қажет. Бұл келтірілген мысалда табыстың өсуі уақыт бойынша ақша қаражаттарының түсіп келуімен сәйкес келмейді.
в) Болашақ кезең табыстары, табыс алу үшін әлі жұмыстар жасалған жоқ немесе қызметтер көрсетілген жоқ, бірақ алдын ала ақша қаражаттары кәсіпорынның шотына аударылған; Мысалы, тұрғын үйді жалға беруден түсетін табыс. Тамыз айында жалға алушы 12000 сомма көлеминде есепті жылдың қазан, қараша, желтоқсан айларына алдын ала төлем жасаған. Табыс төртінші кварталда ай сайын 4000 есепке алынады.
Енді шығындарды қарастырайық. Сәйкестілік қағидасы бойынша шығындар, табыстар алынған есепті жылда көрсетіледі, себебі бұл шығындар осы табыстарды алуға негізделген. Р.Н. Антонидің айтуы бойынша: сәйкестік қағидасы бойынша табыстарды алудың өзіндік құны есепті жылда осы кезеңнің шығындарын құрайды.
Есепті кезең шығындарына мыналар жатады:
Осы кезең ішінде клиентке жеткізілген өнімнің өзіндік құны;
Осы кезең ішінде шаруашылық қызметті жақсартуға байланысты басқа да шығындар.
Осы кезең ішінде пайда болған міндеттемелер мен қарыздар.
Кәсіпорынның шаруашылық операцияларының нәтижесінде пайда болатын шығындарын қандай есептілік кезеңгн жатқызылатындығын былыай анықтауға болады:
а) ақшалай төлемдерді өндіруге кеткен есепті кезең шығындары;
б) есепті кезең шығындары, бұл кезде әлі ақшалай қаражаттар өндірілген жоқ, бірақ бұл шығындар осы кезең шығындарына жатқызылуы тиіс. Мысалы, егер кәсіпорын негізгі құралдарына болашақта жөндеу жұмыстарын жасауды жоспарласа, оған байланысты шығындарды кезеңнің басқа да шығындарына резервтерді әр ай сайын аударып отыру арқылы біркелкі қосылып отырылуы тиіс.
в) болашақ кезең шығындары. Кәсіпорынға 2008 жылдың қарашасында 2009 жылдың 12 айы үшін төлем жасалды деп ұйғарайық. Бұл жағдайда бұл төлемге байланысты шығындар есепті кезең шығындарына жатқзылмауы тиіс, себебі бұл болашақ кезең шығындары болып табылады.
10. Маңыздылық қағидасы. Бұл қағида бойынша ақпараттар маңзды және маңызды емес болып екіге бөлінеді.Ақпарат маңызды болып саналады егер - оның жоқтығы бухгалтерлік есептілікті қолданушылардың экономикалық шешімдеріне елеулі әсер ететін болса. Бұл қағиданың орындалуы есепті кезеңдегі табыстар мен шығындарды анықтау үрдісі кезінде елеулі маңызды болып келеді. Бұл мысалы телефондық шоттар есебіне қатысты болып келеді. Шынында да осындай шығындарды нақты телефондық сөйлесулер болған кезеңге жатқызуға болар еді, дегенімен тәжірибе көрсеткеніндей сепетілікте мұндай дәлдіктердің қажеті жоқ болып келеді, ал қаражатты шығындарға сызып тастау жұмыстары әр ай сайын төлеуге арналған шоттарды алғаннан кейін жасалады. Бұл қағида ең маңызды ақпараттардың міндетті түрде анық ашылуы керектігін білдіреді.
11. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің ең маңызды қағидаларының бірі талдау қағидасы. Бәрімзге мәлім бухгалтерлік есептіліктің мәліметтері кәсіпорынның ақша қаражаттарын бақылау, олардың құрылымы мен пайда болу көздерін анықтау үшін қаражаттарды орналастыру, негізгі құралдардың тозу құндарын анықтау үшін, оның пайдаланушыларын объективті, шынайы және маңызды ақпараттармен қамтамасыз ету үшін қажет болып табылады. Әрине барлық ақпараттар есептілікте көрсетіле берілмейді, олардың жартысын есептіліктермен бірге көрсетілген қосымшаларда, аналитикалық хаттарда, схема, график түрінде беруге болады, қосымша ақпараттарды осындай жолмен беру жолдары нарықтық экономикасы өте жақсы дамыған мемлекеттерде кеңінен қолданылады.
12. Тиімділік қағидасы. Бұл қағида ерекшелігі барлық сапалы сипаттамалардың негізінде болып келеді. Барлық кәсіпорындардың қызметі осы қағидаға негізделуі қажет, ал қағиданың негізі кәсіпорынның нәтижелігінде, қызметінің нәтижесі мен оған жету үшін кеткен еңбек, материалдық және қаржылық ресурстардың қатынасында жатыр. Қоғамдық масштабта өндірістік тиімділік сатысы ұлттық табыстың өндіріске кеткен ағымдағы шығындардың қатынасы ретінде анықталады. Сәйкесінше, кәсіпорында өндірістің тиімділігі салаларда таза өнімнің оның таза өзіндік құнына қатынасы ретінде анықталады, осы мақсаттар үшін тәжірибеде сонымен қатарөндірістің табыстылығы көрсеткіші де қолданылады, ал бұл көрсеткіш табыстың өнімді өндіруге кеткен шығындарына қатынасы ретінде анықталады. Өндірістің тиімділігін талдау үшін сонымен қатар кәсіпорынның жеке көрсеткіштері де қолданылады, мысалы, еңбек өндірісі, қордың қайтарымдылығы, өнімнің сыйымдылығы және тағы да басқалары. Кәзіргі заманғы талаптарға сай қазіргі кезде өндіріс тиімділігінің маңыздылығы артуда, оның мәні өндірілген әр бір данаға қатысты шығындарды төмендету арқылы экономикалық нәтижелерді жоғарлату болып табылады. Тек өндірістің тиімді жоғарлауы кезінде ғана әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, ұлттың әл-ауқатын мәнді жоғарлату жұмыстарын жүзеге асыруға болады.
.
Қазіргі кезде сонымен қатар қаржылық есептілікті құруға да белгілі бір талаптар қойылады. Оған қойылатын негізгі талаптар мынандай болып келеді:
Міндеттілік, оны құрудың уақыттылығы және ұсынылуы. Бухгалтерлік есептілік туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының территориясында қызмет жасайтын барлық субъектілер өз қызметі жайында қаржылық есептілік құрастыруға және есептілікті өз басшыларына, тіркелген орны бойынша мемлекеттік статистикалық органдарға, мемлекеттік бақылау және қадағалау органдарына 30 сәуірге дейін міндетті түрде есептіліктерін тапсырып отыруға міндетті. Осы уақыт аралығында кәсіпорынның иелік етушісі есептілікті ұсынудың уақытын өзі анықтауға және басқа мерзімділікті белгілеуге құқылы, дегенімен есептілік жылына бір рет сәйкес органдарға тапсырылып отырылуы тиіс. Есептіліктің белгіленген уақытта ұсынылып отырылуы анықталған жетіспеушіліктерді жөндеуге, кәсіпорынның қызметін болашақта тиімдірек жүргізу үшін тиісті шараларды дер кезінде қабылдауға мүмкіндік береді. Тек уақытылы өткізілген есептілік қана кәсіпорынның қызметіне байланысты жедел басқарушылық шешімдер қабылдауға, кәсіпорынның жұмыстары кезінде жіберілген қателіктерді алдын алуға және оның қолданушыларына қажетті шаруашылық шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Ал белгіленген мерзімнен кейін ұсыныл,ан есептілік басқару мен бақылауға жарамсыз жедел мұрағаттық мәліметтерге айналады. Қаржылық есептіліктің ең негізгі талабы міндеттілік, оны ұйымдастырудың және ұсынудың уақыттылығы нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың маркетингтік, өндірістік және коммерциялық қызметтермен байланысты әмбебап болып келеді. Осыған байланысты қазіргі кезде қаржылық есептіліктің бірыңғай формалары, оны толтырудың бірдей тәртіптері және ұйымдастырушылық құқықтық формалары бекітілген. Тек банктік жүйедегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік қатынастары ғана банктік заңдылықтар арқылы реттеледі. Әдістердің бірыңғайлылығы есептілікті бірыңғай бекітілген есептілік қағидалары мен бақылау негізінде міндеттеледі. Ал оның өзі кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде бухгалтерлік есеп шоттарының бірыңғай наменклатурасын қолдануды, олардың корреспонденциясының және шоттардың бірдей мазмұндылығы деген мағынаны білдіреді. Есептілікті жүргізу және оны құрастыру әдістерінің унификациясы әр түрлі бөлек кәсіпорындардағы шаруашылық үрдістерді дұрыс көрсетуге және есептілік көрсеткіштерінің жинағы үшін қажет болып келеді. Басқаша айтқанда бұл талаптың орындалуы экономикалақ негізделген құрама есептілік кестелерін және біркелкі кәсіпорындардағы жұмыстардың экономикалық көрсеткіштерінің бірегейлілігін қамтамасыз етеді, ал бұл көрсеткіштер өз кезегінде шаруашылық қызметті дұрыс талдауға және бақылауға мүмкіндік береді. Бірегейлілік, яғни ол да есептілікке қойылатын негізгі талаптардың бірі болып табылады. Бұл талаптың маңыздылығы есептілік көрсеткіштері бизнес-жоспар көрсеткіштерімен салыстырылуының міндеттілігінде. Бұл есептілікті қолданушыларға шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіндегі тенденциялардың айырмашылығын және сәйкестілігін анықтауға мүмкіндік береді. Ал бұл үшін көрсеткіштер бірыңғай әдіспен есептелуі, бірдей бағалануы және бірдей кезеңді қамтуы керек, ал есептіліктің өзі бірдей календарлық күнге құрастырылуы тиіс. Осы талаптар бойынша жасалмаған есептілік шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік қызметінің тиімділігін арттыратын резервтерді айқындауға, келесі кезеңге бизнес-жоспарды құруға, болашаққа қаржылық стратегияны ұйымдастырудың негізі бола алмайды.
Қаржылық есептілік әр қашанда шынайы, нақты, және объективті болуы тиіс.
Есептілік кезеңінде шаруашылық фактілер, құжаттар негізінде жасалған есептілік қана шынайы болып табылады. Есептіліктің шынайылық талабы - оның көрсеткіштерінің құжаттарға, бухгалтерлік шоттарға, жазуларға, бухгалтерлік есептеулерге және инвентаризацияға негізделуі.
Есептілік бухгалтерлік шоттар мәліметтері бойынша жасалады. Шоттар бойынша жазулар өз кезегінде құжаттар негізінде жасалады. Сәйкесінше, есептіліктің ақпараттық базасы кәсіпорында болған шаруашылық фактілер көрсетілген құжаттар болып табылады.
Қаржылық есептіліктің шынайылылығы оның толықтылығымен және сапасымен анықталады. Есептілік кезең ішінде шаруашылық фактілердің кейбіреулері тиісті құжаттармен рәсімделмесе, онда есептілік кәсіпорын қызметінің шынайылық нәтижелерін көрсетпейді. Өндіріске материалдық шығыс құжаттарын уақытысында және толық толтырмау, жиынтық табыс сомасы мен өнімнің өзіндік құны туралы мәліметтердің бұрмалануына алып келеді. Сондықтан басқарушылар өз қызметкерлеріне шаруашылық фактілердің барлығын тиісті құжаттармен дәл уақытылы рәсімделуін және бухгалтерлерге ұсынылуын талап етуі тиіс. Ал бухгалтерия өз кезегінде құжаттарды уақытылы тексеруге және өңдеуге, яғни шаруашылық фактілерді сәйкес бухгалтерлік шоттарда көрсетуге міндеті. Есептік кезең аяқталғаннан кейін әр шот бойынша әр кезеңге бастапқы және соңғы қалдық айналымдары есептелінеді. Осы қалдықтар негізінде бухгалтерлік баланс жасалады.
Аналитикалық және синтетикалық шоттар жазуларын салыстыру - қаржылық есептіліктің шынайы болуының міндетті талабы болып табылады. Ол үшін барлық аналитикалық шоттар бойынша есепті кезең аяғына қалдық сальдоларды есептеп, айналым ведомстволарын жасап, оларды сәйкес синтетикалық шоттардың соңғы жазуларымен салыстыру қажет.
Есептілік шынайырақ болып келеді, егер сәйкес бухгалтерлік есептеулер нақты және мүлік инвентаризациясы дұрыс жасалған жағдайда (мысалы, материалдық емес активтер мен негізгі құралдардың тозуына байланысты есептеулер, резервтердің қалыптасуы және арнайы қорлардың бағытталуы).
Қаржылық есептілік шынайы ғана емес, нақты, яғни сенімді, сонымен қатар объективті болуы тиіс. Нақтылық - есептілік белгілі бір кезеңге кәсіпорын қызметінің нәтижелері және кәсіпорынның қаржылық жағдайын көрсетуі тиіс деген мағынаны білдіреді.
Сенімділік - ақпарат шынайы ұсынылуы тиіс деген мағынаны білдіреді, оны тексеру өте оңай, бұл ақпараттарда мәнді қателіетер жоқ және оны қолданушылар оған сенім арта алады.
Есептіліктің әр бір саны есеп мәліметтеріне сәйкес келуі тиіс. Басқаша айтқанда шынайы болып келуі тиіс, ал ол өз кезегінде капитал нарығының тиімді функциялануын, соңғы қабылданған басқарушылық, қаржылық, өндірістік шешімдерді бағалауға, серіктестіктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz