Спорт комментаторы мен спорттық комментарий
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Тұран университеті
Нүртаза А.А.
ТЕЛЕВИЗИЯДАҒЫ СПОРТ КОММЕНТАРИЙЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ТІЛДІК ҚОЛДАНЫСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5B050400 - Журналистика
Алматы, 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
________ 2021жыл
Гуманитарлы-заң кафедрасының
меңгерушісі _________ А.С.Бузелло
ТЕЛЕВИЗИЯДАҒЫ СПОРТ КОММЕНТАРИЙЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ТІЛДІК ҚОЛДАНЫСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B050400 - "Журналистика"
Орындаған 4 курс студенті: _____________ А.А.Нүртаза
Ғылыми жетекші: _____________ А.К.Алтаева
Норма бақылаушы: ______________
Алматы, 2021
РЕФЕРАТ
Диплoм жұмыcының тaқыpыбы: Телевизиядағы спорт комментарийлерінің қазіргі тілдік қолданысы
Диплoм жұмыcының көлeмi: 47
Диплoм жұмыcындa пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep caны: 21
Жұмыcтың құpылымы: Диплoм жұмыcы кipicпeдeн, нeгiзгi бөлiмнeн, қopытындыдaн және қосымша материалдан тұрады. Бірінші тарауда спорт журналистикасындағы репортаж жанрының маңызы, спорттық репортаждың ерекшеліктері және түрлері туралы, сондай-ақ, комментаторлықтың қыр-сыры және спорттық комментарийдің спорт репортажынан ерекшелігі туралы айтылады. Екінші тарауда Қазақстандағы спорт комментаторлары және олардың сөйлеу мәнері және спорт тілін қазақыландыру жайында кеңінен баяндалады. Сондай-ақ елімізде бұрын-соңды репортаж жүргізген комментаторларға жеке тоқталады.
Жұмыстың нысаны: Еліміздегі телевизиядағы спорттық репортаждар және қазақтілді комментаторлардың сөйлеу тілі.
Диплoм жұмыcындa қoлдaнылғaн тipeк cөздep: репортаж, телевизия, комментатор, спорт, тіл құзіреттілігі.
Жұмыстың өзектілігі: Спорттық жарыстар бойынша қазақ тілінде жасалған репортаж жанрын кешенді сипатталады. Телевизиялық спорт комментарийлерінің спорт комментаторының тілі екендігін ескеріп, коммуникативтік сөз айқындығына қатысты зерттеледі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазақ телевизиясындағы спорт комментарийлерінің тілін айқындау және спорт репортаждары мен комментаторлар жұмысына талдау жасау, журналистика жанры ретіндегі репортаждың ерекшеліктерін анықтау, қазақ тілді спорт комментарийлерін талдау.
Диплoм жұмыcының дepeккөздepi: спорт журналистикасы саласындағы ғылыми еңбектер, монографиялар, оқу құралдары, мерзімді басылымдар, интернет материалдар.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 РЕПОРТАЖ - СПОРТ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ ЖАНРЫ
1.1 Спорттық репортаж және оның түрлері
1.2 Спорт комментаторы мен спорттық комментарий
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СПОРТ КОММЕНТАТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ МӘНЕРІ
2.1 Еліміздегі тұңғыш спорттық телеарна қызметі және қазақстандық
танымал спорт журналистері
2.2 Телевизиядағы спорт тілін қазақыландыру мәселесі
2.3 Қазақ тіліндегі спорт комментарийлеріне сараптама: мәселе мен мүмкіндік
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымша материал
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының сипаты. Спорт - адам баласының қажеттілігін өтей алатын құдіретті күш. Спортта шекара жоқ, болғанда емес. Ол тек бір ұлттың, мемлекеттің үлесіне тиген рухани азық, бүкіл адамзат бір халықтың немесе қоғамының шығармашылық қабілетінің нәтижесі. Ал, тіл - әрбір халықтың мақтанышы, мемлекеттің мәртебесі, мәдениеттің, қарым-қатынастың ең тиімді құралы. Соңғы уақытта спорт журналистикасы, оның ішінде спорттық репортаждар қарқынды түрде дамып келеді. Сонымен бірге, спорт репортаждарының тілін қазақыландыру мәселесі де қатар дамып жатыр. Бұл жұмыста, әрине, осы мәселе жөнінде сөз етпеу мүмкін емес. Ал телевизия - бұқаралық ақпарат құралдардың арасындағы озық үлгі болғандықтан, оның спорттық көрсетілімдер таратудағы рөлі зор екені айтпасаң да, түсінікті. Телевизиядағы спорт комментарилерінің тілдік қолданысындағы артықшылықтары мен кемшіліктерін қозғайтын боламыз.
Диплом жұмысының өзектілігі. Әлемде күнде сансыз додалар өтеді. Соның ішінде әрине спорттық сайыстар, спартакиада, дүниежүзілік турнирлер, олимпиада т.с.с. Осыларды тікелей эфирде көрсету арқылы телеарна аудиториясы кеңейіп, арнаның рейтингі сөзсіз артады. Осы эфирлерде комментарторлық екі тілде жүргізілгенмен, мемлекеттік тіл орыс тіліне орын беріп қоятыны жасырын емес. Бүгінгі күні телеарна мен спорт өнері ажырамас бір бөлік. Десекте кейбір арналардың спортқа бей-жай қарап жатады. Тек эфирді толтыру үшін жасалатын дүниелерді көргенде еріксіз қынжыласың. Дәл, қазір кез-келген арнада саясат, мәдениет тақырыптары бірінші орында. Дегенмен спорт менің түсінігімде ол саясат та,сондай-ақ мәдениет те. Осы күні елімізде таза спорттық телеарна саналатын бір-ақ арна бар. Оның өзі көрермендер сұранысын өтей алмауда. Тек шет елдің дайын өнімдерін алумен шектеліп отыр. Қазақ комментаторларының репортаждар жүргізу әдісі көңілге кірбің ұялатады. Бұл осы күнге дейін күрмеуі шешілмеген күйінде әлі келеді. Әрине бұған себеп, қазақ спорт терминологиясының жоқтығы. Қазақтілді, білімі мен біліктілігі үйлескен мамандарымыз саусақпен санарлықтай. Техника жабдықтарымыз соңғы үлгіде емес. Оқу ордаларында спорт журналистикасы оқытылмайды. Осы түйткілдерді шешетін кез жетті. Сонда ғана қазақ журналистикасының дамуына үлес қосып, қазақ спорт журналистикасын қалыптастыра аламыз, телевизиядағы спорт бағдарламаларының сапасын да санын да, артыруға болар еді.
Тaқыpыптың зepттeлу дeңгeйi.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қазақ телевизиясындағы спорт комментарилерінің тілін айқындау және спорт репортаждары мен комментаторлар жұмысына талдау жасау, журналистика жанры ретіндегі репортаждың ерекшеліктерін анықтау, қазақ тілді спорт комментарийлерін талдау.
Бұл тұрғыда мынадай негізгі міндеттер күн тәртібіне қойылды:
спорттық дискурстің ерекшеліктерін айқындау;
репортаж жанрының ерекшеліктерін анықтау;
осы жанрдың тілдік қолданысының ұлттық ерекшеліктерін айқындау;
спорт комментариі жанрындағы коммуникативтік айқындықты зерттеу;
сөз мәдениетін арттырудың тиімді тәсілдерін жіктеу.
спорт терминдарының қазақ тіліне аударылуын айқындау;
спорт комментаторларының эфир барысындағы қателіктерін анықтап,
қателіктерді түзеу жолдарын көрсету;
спорттық репортаждың жанр ретінде мағынасын, оның
трансляциясындағы рөлін анықтау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл бітіру жұмысында қазақтілді спорт комментаторларының коммуникативтік айқындық тұрғысынан тілдік ерекшеліктері алғаш рет кешенді сипатта зерттелген: спорт комментариі жанрының сипаты нақтыланады; коммуникативті айқындықты бұзатын және дәрежесін жоғарылататын типтік жағдайлар анықталған. Зерттеу жұмысының теориялық мәні стилистиканың, шешендіктің, дискурс пен мәтін лингвистикасының жалпы теориялық мәселелерін айқындауға мүмкіндік береді.Қазақ спорт журналистикасы мен репортаждардың дамуына талдау жасалған. Қазақ комментаторларының репортаждар жүргізу барысында кездесетін қиындықтардан шығу жолдарын қарастырған.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетіне сай сипаттамалы, салыстырмалы талдау тәсілдері қолданылады.
Зерттеу нысаны. Еліміздегі телевизиядағы спорттық репортаждар және қазақтілді комментаторлардың сөйлеу тілі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
Зepттeу жұмыcының дepeк көзi. БАҚ өнімдері, танымдық сайттар, мерзімді басылымдар, ғылыми зерттеулер мен мақалалар, сайт зерттеулері.
І тарау. РЕПОРТАЖ - СПОРТ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ МАҢЫЗДЫ ЖАНРЫ
1.1 Спорттық репортаж және оның түрлері
Журналистиканың әр саласы лексикалық жағынан да, стилистикасында да өзіндік ерекшеліктерге ие. Бұл екі жағдайға байланысты. Біріншіден, әр оқиғаның өзіндік ерекшелігі бар, екіншіден, ақпарат әрқашан нақты, нақты әлеуметтік топқа беріледі. Мысалы, елдің ортастатистикалық азаматын іскери аналитика әлеміндегі фактілер мүлдем қызықтырмауы мүмкін. Спорттық репортаж жасалған спорт жанкүйерлерінің де өзіндік ерекшеліктері бар, сол себептен авторлар ақпаратты осы санатқа бейімдеуі керек.
Спорттық комментарий - бұл тиісті тілдік өнерді қажет ететін мамандандырылған сала екендігінде күмән жоқ. Мұндай мамандандырудың болуы сөздік құрастырушылардың сөздерді стилистикалық тұрғыдан шектеулі салалар ретінде жіктеуде қолданылатындығы және ғылым, технология, қолөнер, өнер және т.б. терминдерінің жоғары мамандандырылғандығына байланысты шектеулерді білдіретін спорт деген түсінікпен көрсетіледі. Бұл белгіні барлық сөздерге, бір мағынаны немесе сөздердің тұрақты тіркесімін қолдану мүмкіндігі жай және құрама лексикалық бірліктердің ғана емес, сонымен қатар жалпы сөздердің мамандандырылған мағыналарының бар-жоғына баға беруге мүмкіндік береді. Осылайша, спорттық лексика кәсіби жағынан шектеулі. Терминнің анықтамасына спортты қосу мүмкіндігін атап өтеміз: Термин - спорт, ғылым, техника, өнер туралы және т.б. кейбір тұжырымдаманың атауы болатын сөз немесе сөз тіркесі.
Спортта әрқашан бәсекелестіктің элементі болады, қарсыласпен немесе қауіп-қатермен күресу, бұл спортшының іс-әрекетін бағалауды қажет етеді. Осыдан шығатын нәтиже - терминнің бағалау сөздерімен бірге қолданылады.
Спорттық терминологияның ғылыми мақалалардың, оқулықтардың (ғылыми) мәтінінде ғана емес, сонымен қатар газет, журнал мақалаларында, радио мен теледидар шолушыларының ауызша сөйлеуінде қолданылатындығын түсінуіміз қажет.
Спорттық терминологияны қолдану - спорт журналисті мен комментатордың ерекше белгісі. Комментаторлар мен спорт журналистерінің тілін спорт атмосферасына ену арқылы ғана түсінуге болады.
Спорт журналистері белгілі бір немесе басқа спорт түріне жататын көптеген терминдерді қолданады. Көп жағдайда белгілі бір сөздің нені білдіретінін түсіну қиынға соғады, ол үшін этимологияны зерттеп, сөздердің мағыналарын бөлек қарау керек, оларды салыстырып, олардың арасындағы ортақ мағынаны табу керек[14, 12-14 б.].
Оқиға орнынан репортаж жасайтын қазіргі спорт репортерлары экспрессия мен эмоцияның жоғарылығымен ерекшеленеді. Олар құрғақ фактілерді айтып қана қоймай, сонымен бірге ойын алаңында не болып жатқанын суреттейді, өз бағасын береді, статистика береді, көрермендер мен радио тыңдаушыларына спортшылар, жаттықтырушылар, матчтар, стадиондар туралы қосымша ақпарат береді, қысқасы, адамдарды қызықтыру үшін бәрін жасайды. Осы міндеттердің бәрін орындау үшін журналистер тіл құралдарының барлық түрлерін қолданады. Репортажда әртүрлі стилистикалық әдістерді қолдану ерекше рольге ие.
Соңғы онжылдықта тіл білімінде, әдетте, логикалық семантика тұрғысынан сипатталатын бір сөздің мағынасын түсіндіруден алшақтау үрдісі байқалады. Зерттеушілер жиі сөз өздігінен жұмыс істемейді, бірақ оның мәні, қасиеттері, байланыстары мен қатынастары, эмоционалды-бағалық нюанстарының барлық әлемнің жеке-жеке тәжірибелі бейнесіне қол жеткізу құралы ретінде деген түсінікке жүгінеді[15, 12-14 б.]. Сондықтан баяндаудың графикалық және экспрессивтілігі дәл қазіргі кездегі спорт көрерменінің спорттық іс-шараның трансляциясын таңдауға бағыттайтын басты критериі болып табылады.
Спорт репортерларының сөзінде көбінесе метафора, эпитет, метонимия, синекдоха, салыстыру, персонализация, гипербола, сауаттылық, перифразия және ирония сияқты стилистикалық құралдарды байқауға болады. Спорттық репортаждардың ішінде зерттеушілер аналитикалық элементтері басым болатын репортаждарды ерекше атап өтеді.
Спорттық репортаждар кезінде баяндаудың басты тақырыбы көбінесе автордың тікелей бақылауы нәтижесіндегі нақты оқиғалар. Оқиғаны динамикада көрсету үшін журналистер жарқын және эмоциояға бай сәттерді баяндайды. Сонымен бірге, журналистер көргендерін нақты сипаттап қана қоймай, кенеттен болған сәттер мен қақтығыстарды қадағалап отырады.
Репортаждың негізі, бір жағынан, оларды тез арада баяндауды қажет ететін спорттық іс-шаралар, ал екінші жағынан, сол оқиғаға еніп, атмосфераны қалың елге сезіндіру болып табылады. Оқиғаны хабарлау үшін қатысу эффектін құру ерекше маңызды. Оқырман оқиғаны автордың көзімен көруі, онымен белгілі бір жағдайдың күрт дамуын сезінуі, репортаждың уақыты мен орнын нақты елестетуі керек.
Спорттық репортаждағы визуалды эффект жарқын сәттер мен ақпаратты дұрыс қолдану арқылы қол жеткізіледі. Проблемалық спорттық репортаж шұғыл оқиғаны сипаттауға ғана емес, сонымен бірге оның пайда болу себептері мен дамуына арналған. Проблемалық репортаж ақпараттық элементтерді (фактілер, цифрлар, дәлелдер), аналитикалық (бағалау, түсініктемелер, болжамдар) және эскиздер (көріністі сипаттау, оның қатысушыларының сипаттамасы) ұсынады. Сюжеттің динамикасына автордың ойларын, пайымдаулары мен нұсқаларын орналастыру, сонымен қатар мәселенің ішкі қозғаушы күштерін көрсету арқылы қол жеткізіледі.
Авторлар барлық сыртқы оқиғаларды өзіндік дүниетанымы және көзқарасы арқылы жеткізеді. Осыған байланысты екі уақыттық бөліктің тіркесуі пайда болады: психологиялық және физикалық уақыт. Сонымен бірге, баяндауда үндестіру шартты болып табылады, алайда соның көмегімен ғана автор оның сезімдері мен барлық болып жатқан жағдайларды өзіндік көзқарасымен жеткізе алады.
Спорт туралы репортаж тек оқиғаны егжей-тегжейлі көрсетуге ғана емес, сонымен қатар оны толығымен түсіндіруге бағытталған. Аналитикалық элементтерді қолдана отырып, репортер оқырмандарға оқиғаның мәнін түсіндіреді, не болғанын айтады, бастысы, қосымша дәлелдерді қолданады, онсыз байыпты талдау мүмкін емес[16, 20].
Спорттық комментарийде көбінесе қолданылады:
:: ауқымды комментарий - нақты түсіндірме;
:: синхронды комментарий - фактілерді ең ұсақ бөлшектерге дейін нақтылау;
:: маманның комментариі - фактіні кәсіби маман түсіндіреді;
:: полярлық комментарий - белгілі бір қызмет саласында құзыретті әртүрлі мамандардың түсіндіруі, нақтылауы.
Репортаж - нақты уақытта болған оқиғаның сипаттамасы болып табылады. Комментатор үшін сәттің маңыздылығы туралы ғана емес, оқиғаның өзгеру динамикасын да көрсету маңызды. Спорттық репортажда уақыт нақты емес, яғни оның ұзақтығы нақты уақытқа сәйкес келмейді. Нақты уақыт мәтіннің оқиғаларына қатысты уақыт пен кеңістіктегі нақты немесе елестетілген автордың позициясын білдіретін сөздермен үйлеседі. Осындай үйлесімнің арқасында журналистер тек көрген және естігендерін ғана емес, сонымен бірге не сезінгенін, есте сақтағанын және ойлағанын суреттей алады.
Түрлі стильдік атрибуттарды сіңіретін тілдік кодты қолдану спорт журналистері үшін реципиенттармен байланысын барынша арттыруға көмектеседі. Зерттеушілер нормативтілік ережесін, сенімділік пен сәйкестік ережелерін оның негізгі ережелері қатарына жатқызады. Мәліметтердің этикалық нормативтілігі, әсіресе тілді дестандартизациялау орын алған жағдайларда маңызды. Бұл кәсіби емес репортерлардың сөйлеуінде жаргондардың, дөрекіліктің қолданылуына байланысты.
Репортаж - бұл журналистиканың ақпараттық жанры, оның басты міндеті - оқиғалар орынынан ақпараттың жедел жеткізілуі, оқырманға, тыңдаушыға немесе көрерменге жағдайды толығымен көрсету. Зерттелетіп отырған жанрда болып жатқан оқиғаларды тікелей қадағалап, комментарий беретін журналистің оқиғаны жеке қабылдауы басты назарға алынады. Осыған байланысты репортаж әрқашан автордың ойын нақты көрсетеді, оқырман немесе көрермен әрқашан автордың қатысуын сезінеді.
Спорттық комментарийдің сапалы болуы журналистің спорттағы жалпы білімі және кәсіби білімі, белгілі бір психологиялық қасиеттерінің болуы (реакция жылдамдығы, көркемдік және әртістігі т.б.), сауаттылығы, көпшілік алдында сөйлеу дағдыларын білу және т.б факторларға тікелей байланысты.
Осылайша, спорттық телевизиялық репортаж - бұл спорттық оқиғаларды қамтыған және журналистердің ауызша монологы болып табылатын журналистиканың жанры, онда шындықты жеке қабылдау оның түсіндірмесі мен талдауы қатар бірге жүреді.
Спорттағы радио, телевизиялық және баспалық репортаждардың ерекшелігі.
Репортажды көздейтін бұқаралық коммуникация арнасына (баспа БАҚ, эфир, теледидар) байланысты, материалды ұсыну әдістері бір-бірінен өзгеше болады. Газет немесе журналдан айырмашылығы, телевизиялық репортаж оқиға туралы айтып қана қоймай, оны көрерменге де көрсетеді. Осы жанр арқылы теледидардың ақпараттық-коммуникациялық функциясы жүзеге асырылады, визуалды образдар ауызша мазмұнмен бірге қатар жүреді және экранда көрсетілгендердің мәні неғұрлым толық ашылады .... Басқаша айтқанда, бұл жағдайда визуализация функциясы - бұл экрандағы көрініс.
Спорттық репортажда түсініктеме басым болады. Спорттық репортаждың мәні - тікелей осы жерде болып жатқан оқиғаларды сипаттау. Спорттық репортер болып жатқан оқиғаны басқа маңызды ақпаратпен толықтыра алуы керек. Болып жатқан жарыс, турнир көрермендердің экрандарында таратылады, ал журналист кадр сыртында қалады. Ол оқиға туралы әңгімелейді, оның даму барысындағы импровизация тәсілін қолданады, нақтылау қажет екенін түсіндіреді, сонымен қатар көрерменнің біле бермейтін нәрселер туралы айтады. Басқаша айтқанда, спорттық теледидар репортерінің мақсаты - көрермендерге спорттық іс-шара туралы түсінік беру, қай жерде өтетіні, оған кім қатысатындығы, қандай да бір команданың жеңіске деген мүмкіншілігі бар және т.с. Телерепортажда басты рольде, көрермендермен коммуникацияны қамтамасыз ететін, комментатор болып табылады.
Спорттық репортаждың сапасы журналистің спорттағы құзыреттілігі, жалпы білім және кәсіби білім, белгілі бір психологиялық қасиеттердің болуы (реакция жылдамдығы, көркемдік және т.б.), сауаттылық, көпшілік алдында сөйлеу дағдыларын білу және т.б. тікелей байланысты.
Осылайша, спорттық телевизиялық репортаж - бұл спорттық оқиғаларды қамтыған және журналистердің ауызша стихиялық монологы болып табылатын журналистиканың жанры, онда шындықты жеке қабылдау оның түсіндірмесі мен талдауы жүреді.
Айта кету керек, спорттық репортаждың үш түрі де берілу мүмкіндігімен және нәтижесінде алушылардың қабылдауымен ерекшеленеді. Ақпаратты беру жылдамдығы айтарлықтай өзгеретінін де ескеру қажет. Мәселен, радио және телевизиялық репортаждар дереу көрерменге немесе тыңдаушыға жол таба алады, ал баспа уақыты жағынан айтарлықтай кешіктіріліп отырады.
Радио репортаждарында сіз радионың барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыра аласыз, оның ерекшеліктерін толықтай қолдана аласыз. Радиорепортаж ақпараттық радио хабарламаның күшті жақтарын (тиімділігі, өзектілігі, мәтіннің қанықтылығы) және радиожурналистиканың элементтерін (оқиғаны эмоционалды, қиялмен бейнелеу арқылы белгілі бір бағалаумен)сабақтасады.
Радиорепортаж белгілі бір қасиеттермен сипатталады - оқиғаның дыбыстық бейнесінің болуы, бұл тыңдаушыға өзінің қызығушылығын басуға және не болып жатқанына түсінуге мүмкіндік береді. Атмосфераны, оқиғаның мән-жайын, пейзажды суреттейтін корреспонденттің әңгімесін, адамдардың портреттерін және соңында репортажға қатысушылардың жанды дауыстарын жеткізетін шулар - осының бәрі қатысу эффектін тудырады, тыңдаушыға оқиға орнында болу сезімін тудыруға көмектеседі.
Ритм, динамика, калейдоскопия - репортажды сипаттайды.
Дыбыстық репортаж журналистиканың барлық жанрларының ішінен өте динамикалық болып табылады. Спорттық радиорепортаждың сипаттамалық белгілері: оқиғалық, қатысу эффектісі (кино термині), динамикалығы, баяндаудың оқиғамен қатар жүруі. Бұл компоненттерсіз репортаж болмайды. Егер баяндауда осы элементтердің ең болмаса біреуі жок болса, ол репортаж болудан қалады. Бұл мүлде басқа жанрға айналады.
Телевизия тарихында репортаж ақпарат берудің негізгі жанры мен тәсілі айналды. Зерттеушілер репортаждың телевизияның табиғи қасиеті және репортажды телевизиялық журналистиканың ең кең таралған, тиімді, жетекші жанры деп анықтайды. Осы тұста телевизиядағы спорттық репортаж туралы кеңінен айтып өткен жөн.Оны тәуелсіз теледидарлық жанр ретінде қарастыру проблемасы телевизияның өзіндік қасиеттерімен, атап айтқанда, баяндаудың және оқиғаның жеделдігімен және бір уақытта болуымен байланысты, бұл сол сәтте оқиғаны түсіру, редакциялау және трансляциялау мүмкіндіктерін қарастырады, яғни эфирдегі жұмыстың барлығын бір уақытта орындау мүмкіндігі үшін пайда болады. Телевизияның айырмашылығы, баспа басылымдарының мұндай артықшылықтары жоқ, сондықтан олар үшін репортаж негізгі жанр емес. Сонымен, трансляция тарату мүмкіндігі үшін, репортажды телевизия өнерінің маңызды ерекшелігі деуге болады.
Баспасөздегі репортаждар радио және теледидар репортаждарынан оқиғаны (жағдайды, құбылысты) тереңірек түсіну, талдау, жалпылау, жан-жақты бағалау, уақыттық және кеңістіктік шекараларды қолдану мүмкіндігімен ерекшеленеді.
Киберспорт мәселесін бөлек қарастырған жөн. Бейне ойын индустриясы даму қарқынын едәуір жеделдетті, алайда, осы саланың ерекшелігі, іс - шаралардан толыққанды репортаж жасауға мүмкіндік бермейді. Нәтижесінде жарыстардан радио және телевизия репортаждарының жоқтығын байқаймыз.
Беделді батыс БАҚ-тары бейне ойын индустриясы үлкен қызығушылықтарын оятып, тек геймерлар қызығады деген ойларын тоқтатты. Жарыстағы жанжалдар осы ортада ғана емес, бұқаралық ақпарат құралдарында да кеңінен талқыланады. Бейне ойындар туралы сөз қозғалғанда, көпшілік оқырман қауымға бағытталған Қазақстандағы БАҚ, әдетте, олар балалар мен жасөспірімдерге кері әсер ететін көрінеді. Сол себептен, спорттық іс-шаралар назардан тыс қалады.
Сондай-ақ, бұқаралық тұтынушыға бағытталған басылымдар бұл мәселеге ешқашан көңіл аудармайтындығына назар аударуымыз керек. Киберспорт туралы репортаждарды тек арнайы басылымдардың беттерінен көруге болады, бұл спорттық жарыстарды спортшыларымыздың жоғары жетістіктерге жеткен жағдайда ғана теледидардан көруге болады. Көп жағдайда киберспорт туралы мәліметті тек ғаламтор беттерінен ғана көруге болады. Әлемдік аренада еліміздің атынан шығып жүрген Avangar, Virtus pro, Gambit Esports командаларының жеткен жетістіктерінің қалың бұқараға айтылмауы өкінішті жағдай.
Еліміздегі киберспорт журналистикасының тағы бір проблемасы - тақырыптық блогтар мен жарияланымдардың сапасыз болуында және оларды журналистика саласында тәжірибесі немесе білімі жоқ адамдар басқарады. Сондықтан, мұнда журналистік стандарттарға назар аударылмайды. Танымал ойын журналы Gameplay жарыққа шығуын тоқтатқаннан кейін, нарықта ойын және электронды спорт өмірін жарыққа шығара алатын медиа-жоба жоқ, сондықтан видео ойындар мен электронды спорт туралы жазатындар үшін барлық маңызды бағдарлар жоғалып кетті.
Әлемді бірлік туының астына жинайтын спорттың телевизиядағы ахуалын өзімізше зерттедік. Спорт журналистикасы басқа жанрлар сияқты фактыны бірінші орынға қояды. Өйткені, ол сюжет, репортаж яки әңгіме болсын бәрінде де дәлелді зат. Фактінің қажеттілігі оның қарсы ой туындатуында. Хабардың өн бойы фактіден тұруы қажет. Қандай жағдай да, оған әлдебір жайларды алып-қосуға болмайды. Факті бөлшектелмей, өзгеріссіз қалпында сценарйиге енуге тиісті. Мұның бәрі халыққа бүтін жетуіне бағытталады.
1.2.Спорт комментаторы мен спорттық комментарий
Телевизиядағы спорт комментарилерінің тілдік қолданысын зерттемес бұрын спорт репортажы және спорт комментарийлеріне тоқтала кетсек. Спорттық журналистикада спорт репортажы мен спорттық комментарий деп аталатын екі жанрдың бір-бірінен айырмашылығы бар екендігіне қарамастан, аталған екі жанр үнемі қатар жүріп келе жатыр. Түрлі авторлар екі жанрды бірде біріктіріп, бірде екіге бөліп карастырады. Мысалға, спорт репортажының авторын комментатор десе, айтылып жатқан мәтінді бірде репортаж , бірде комментарий дейді. Бұл біздің қазіргі журналистикада орын алып жатқан жанрлардың кірігу тенденциясының әсерінен комментарий репортаждың сараптамалық бөлімі деген теорияда бар. Репортаж термині латынның reportare, яғни, хабарлау, айту деген сөзінен алынған. Аталмыш жанр бастапқыда тек баспасөзге тән болса, уақыт өте келе радио мен телевизия саласына да етене еніп кетті. Спорттық репортаждың өзіндік мынадай ерекшеліктері бар: біріншіден, спорттық репортаждың бас кейіпкері - сөйлеуші немесе ақпаратты сараптап, қорытып, эфир барысында эмоционалдық ерекшеліктерді ескере отырып, таратушы, екіншіден, спорттық репортаждың құрамдас бөлігі - комментарий. Яғни, оқиғаның сараптамасы, жекелеген фактілер мен жалпы қорытындылар, болжамдардың жиынтығын хабарлау, үшіншіден, комментатор оқиғаның басы-қасындағы басты тұлға қызметін атқарады . Тек қана жылжымалы телевизиялық станциялардың болмаған кезінде ғана ол барлық ойын барысын студияда отырып жүргізеді. Өзге уақыттың барлығында тікелей оқиғаның куәгері комментатор болып есептеледі, төртіншіден, көрермен немесе тыңдарман ойын барысын комментатормен бірге тамашалайды немесе тыңдай алады, бесіншіден, репортаж құбылысты нақты уақытта оқиғаның қалыпты, табиғи дамуы тұрғысынан көрсете алады. Негізгі орынға оқиғаны субъективті қабылдау шығады. Бұл ойын барысында комментатордың беретін ақпараты мен репортаж мазмұнынан байқалып тұрады. Дегенмен, комментатор ойынды объективті, яғни, бейтарап тұрғыдан жүргізеді. Сенімді үн мен әсерлі авторлық бастамалар ақпаратты қабылдаушыға дұрыс әсер етеді. Бұл көп жағдайда комментатордың білім деңгейі мен тәжірибесіне, тілдік құрылымына тікелей байланысты болып келеді [1].
Көзімізге жасыл алаңға теннис ракеткасын ұстап шыққан футболшыны немесе кортқа ракетка орнына нысана көздеу спортының винтовкасын алып шыққан теннисшіні елестетіп көрейікші. Еш қисынға келмейді. Солай емес пе?! Бірақ бұл өмірде мұз айдынындағы хоккей ойынында коньки киіп жүріп, лезде футбол алаңына шығып, гол соғатын мамандық иелері бар. Олар -- спорт журналистері. Олар гандбол турнирінде не болып жатқанын жанкүйерлерге асыға жеткізіп, артынан бірден бокс өтіп жатқан шаршы алаңның ортасына еніп кете алады.
Жалпы Ресейдің атақты спорт комментаторы Василий Соловьевтың пікіріне сүйенсек, спорт комментаторлары үш топқа бөлінетін көрінеді:
1) Тарихи экскурс - комментатор жарысқа (турнир, ойын) қатысушы командалар мен спортшылардың әрқайсысының өмірбаянына толық тоқталғысы келеді. Сондай-ақ, әр сөзін датамен байланыстырып отырады. Мысалы:
* Осыдан үш жыл бұрын команда дәл осы құраммен өнер көрсеткен еді.
* Самат Смақов 8-нөмірлі жейдемен өнер көрсетіп келе жатқанына 8 жылдан асып кетті.
2) Техникалық қырағылық - мұндай комментаторлар ойынның ұсақ-түйегіне дейін, тіпті, көрерменге көрінбейтін, байқалмайтын тұстарын да беруге тырысады. Мысалы:
* Мұнда режиссерлер жаңағы эпизодтың қайталап көрсетуге тырысып-ақ жүр. Алайда техника құрғыры істемей жатыр.
* Гол соға алмағанына ашуланған Егор Титов бірінші қақпа бағанасын баспен ұрды. Бұған да көңілі көншімей, жерден бір уыс шөп жұлып, жоғарыға лақтырды.
3) Көңіл көтергіш-сараптамалық - өздері жүргізіп отырған репортаждарын сәті түсе қалса, әзілге айналдыруға дайын тұрады. Мысалы:
* Бүгінгі ойынға жиналған көрермендердің көптігі соншалық, Антарктида құрлығында да мұнша адам шықпас-ау.
* Есеп әзірге - 0:0. Өйткені ойын әлі басталған жоқ.
Ал енді комментаторлық өнер - дің маңыздылығына тоқта - лайық. Оны "өнер" деп отырға - нымыз да кездейсоқтық емес. Өнер деген асыл сөзге татитын дүниенің бәрі де халықты қайран қалдырып, жақсы демалыс, жәйлі тыныс беруі керек. Комментаторлықтың да осындай қасиеттері барын жұрттың бәрі көптен бері мойындаған. Бұл өнердің басты қасиеті -- спорт - ты насихаттау және осы жолда ол табылмайтын құрал. Қараған жанның бәрін қызықтырып, еліктіріп әкетіп тұрса, әсіресе жастар жағының сол спорт түріне деген қызығушылығы орасан болатыны даусыз. Оның үстіне комментарий жүргізетін журналист спорт түрінің айналасында көптеген қызықты ақпараттарды қажетті мезгілінде жол-жөнекей айтып тұрса, ең бастысы көрерменнің қызығушы - лық білдірген дүниесі дөп айтылып, жауап беріліп жатса - ондай комментаторлыққа алғыстан басқа айтарың болмайды... Қала берді озық, өтімді комментаторлық тілдің де дамуына, оның жастар арасында таралуына, құлақтарына сіңірілуіне әбден игі әсер етеді. Жастарға жарқылдаған дүние қатты әсер етеді ғой, егер спорттық комментатор тілімізді орнымен жарқылдатып тұрсыншы -- қазақша сөйлегісі келмеген бала қалмаған болар еді ... Ресейдің әйгілі комментаторы Виктор Гусев айтқандай, Спорт комментаторы - тірі энциклопедия болуы керек. Сондай-ақ өзі білетін ақпараттарды керек кезінде жеткізсе, нұр үстіне нұр.
Үгіт пен насихатқа зор көңіл бөліп, соның арқасында империясы ұзақ жылдар бойы мызғымай тұрған кешегі Кеңес одағында да комментаторлық өнерді құрметтей білген. Оның Николай Озеров секілді айтулы мамандары елдегі мықты сыйлықтарды алуымен қатар, ондаған жылдар бойы сахна мен кинодан шықпай жүретін айтулы мамандардың өзі оңай - лықпен ала алмайтын "Халық әртісі" деген құрметті атақтарды да алған. Николай Озеров коммен - тарий берген күннің ертесіне талай бала сол болып сөйлеп, соған еліктеп тілін бұрап жүретінін де талай естіп, бұқаралық ақпарат құралдарынан оқығанбыз. Халық санасына әсер ету құралдарының өтімділігіне керемет көңіл бөлген кеңестің идеологтары комментаторлық өнерді жоғары бағалағанының бір мысалын осы - Николай Озеровтың телевизиядағы өмірінен де көруге бо - лады. Жалғыз КСРО емес, әлемнің басқа да дамыған елдерінде айтулы коммен - таторларға деген құрмет орасан...
Сәкен Сыбанбай, Рейтинг газетінде жазған мақаласында: Жанкүйерліктің жазылмас ауруы қанына сіңген жандар жақсы біледі: футболды дыбыссыз көру - түк те қызық емес. Стадиондағы көрермендердің құлақ тұндырар қуатты шуылы мен ойын барысына түсінік беріп отыратын комментатордың мәнерлі дауысы болмаса, мылқау кино көргендей мәңгіріп, ешқандай әсер ала алмайсыз. Сондықтан да репортаж басталмас бұрын бүгінгі ойынды кім жүргізер екен? деген сауалдың әркімнің де көкейінтесері хақ. Жанкүйерлер үшін комментатордың маңыздылығы өте жақсы. Көпшілікті қазіргі кей комментаторлардың репортаж жүргізу әдісі, кәсіби деңгейі, біліктілігі қанағаттандыруы мүмкін, тіпті, кейбірін ерекше іш тартып, жақсы көрулері де ғажап емес. Олардың біразы елге біршама танымал, қайсыбірі кейінгі жылдары ғана шыңдала бастады, енді ғана үйреніп жүргендер де бар. Осыдан он жыл бұрынғы жалпы деңгейдің біршама өскен, алайда, комментаторларымызға жетіспейтін нәрсе әлі де көп. Әсіресе, жекелей алғанда мұндай кәсіп майталманының бойынан табылуға тиіс критерийлердің әйтеуір, бірінен ақсап жататыны өкіндіреді.
Комментаторлардың көпшілігіне тіл шұрайлылығы, сөз байлығы жетіспейді. Сөздік қор жұтаң болғасын, өзіне қолайлы азын-аулақ сөз оралымдарын қолданады да отырады. Қазақ тілінде спорт терминдері түгел жүйеленіп, айналымға еніп үлгерген жоқ. Мұндай мәселенің бары айқын, бірақ, біріншіден, өмір оған қарап тұрмайды, ешкім де әуелі тілдік уайымдарыңды шешіп алыңдар, сосын ойнаймыз демейді, футбол болып жатыр, репортаж жүргізілуге тиіс; екіншіден, бұл - комментатордың білім-білігіне де байланысты мәселе, ізденімпаз, тапқыр адам кез-келген тығырықтан шығудың жолын таба алады. Тартымды дауыстан жұрдай, сөйлеу мәнері қалыптаспаған, әр сөйлемін і-і-і... деп ебедейсіз кідірістермен бастап, өте шабан ойлайтын, бір қақпаның маңындағы ахуалды айтып бітем дегенше, доп қарсы қақпадан бір-ақ шығатын комментаторларымыз да аз емес. Көпшілігінде табан астынан тауып айтар тапқырлық та жоқ, таптаурын тәсілмен аяңдай беруге үйренісіп алған. Тағы біреулері репортажды сезімсіз, эмоциясыз, әсерсіз жүргізеді. Тақырыпты терең түсіне білмейтіндері де кездеседі. Ең бастысы, кәсіби біліктілік, көрерменнің талғам-талабын түсіну және тұлғалық қасиет, нақтырақ айтқанда, харизма жетіспейді. Жетіспейтіні - көпшілігінде өмірлік те, кәсіби де тәжірибе жоқ, өйткені, басым бөлігі - өрімдей жастар. Яғни, осы саланың бүгінгі ақсақалдарының бірі, ресейлік Юрий Розановтың: Я против того, чтобы молодые люди без житейского опыта садились за микрофон, - деген сөзіне бек қосылуға болады.
Футбол репортажын топтанып алып, улап-шулап отырып көретін адамдарды өз басым онша түсіне бермеймін. Ондайда ойынның бүкіл сыры мен қырын аңдау қиынға соғады, өйткені, комментатордың әңгімесіне құлақ та түргізбей, бәріне түсініктеме беріп, жағы сембейтін жанкүйер кез келген ортадан табылады. Шын мәнінде, ойынның құдіретін де, оны баяндаушының қадірін де репортажды жалғыз тамашалаған жан ғана ұғына алмақ. Нағыз комментатор ондайда сені өз әңгімесімен сиқырлап, жалғыз екеніңді де ұмыттырып жібереді. Мәселен, марқұм Владимир Маслаченко - мен үшін сондай сырлас адам сияқты еді: дауыс, образды тіл, жан-жақты білім, кәсіби өре (өзі бұрын атақты қақпашы болған), ойын қызуын дәл бере білетін эмоцияшылдық, қысылтаяң сәттен қалжыңмен-ақ шығып кете алатын тапқырлық, көгілдір экран алдындағы көрерменнің сезіміне әсер ете білу, тіпті, әлгі харизмаңызға дейін осы кісіден табылатын. Мен жасыл алаңмен баяғыда қош айтысқаныммен, ойнауды бір сәтке де доғарғаным жоқ, тек енді мен микрофон алдында ойнап жүрмін деп еді ол бір сұхбатында. Расында да, қақпашы кезінде допты қандай ептілікпен қағып алса, комментатор боп жүріп те ұтқыр шабытпен сөйлейтін. Оның 1988 жылғы Олимпиаданың финалынан жүргізген әйгілі репортажы қандай ғажап! Матч соңында КСРО құрамасының шабуылшысы Юрий Савичев бразилиялық қақпашы Клаудио Таффарелмен жекпе-жекке шыққанда, комментатордың Савичев, убегай, забивай, я тебя умоляю! деген айғайы жанкүйер жадынан мәңгі өшпес классикаға айналды. Ал 1999 жылы Мадридтің Реалы Киевтің Динамосымен кездескенде, үзіліске дейін тамаша ойнаған мадридтік Кларенс Зеедорф екінші таймда қайта-қайта қателесіп, өз серіктеріне емес, керісінше, киевтіктерге пас берумен болды. По-моему, во втором тайме Зеедорф играет за киевское Динамо - мұндай мысқылды Маслаченкодан басқа кім айтуы мүмкін? Әйгілі грузин комментаторы Котэ Махарадзе: Сізді жанкүйерлердің өте жақсы көретінін қалай түсіндірер едіңіз? - деген сұраққа былай жауап беріпті: Білмеймін. Мен әйтеуір комментаторлық кабинаға ешқашан ашулы келмеймін, бүкіл репортаж бойына бір команданың немесе ойыншының атына кекесін, келеке сөз айтып, білгішсініп отыру менде мүлде болмайды. Комментатор міндетті түрде әділ де мейірімді болуы керек. Сондай-ақ ол өз аудиториясының ерекшеліктерін де ескергені жөн. Елу жыл бойы бірде-бір рет жол ережесін бұзбаған нью-йорктік бір таксистен сол табысының себебін сұрағанда, ол: Бұған таң қалатын ештеңе де жоқ: мен алдымда келе жатқан немесе өзімді басып озып бара жатқан көліктердің жүргізушілерінің бәрін жынды деп есептедім де, соған сай әрекет еттім депті. Біздің жұмыс та сол сияқты: репортажды миллиондаған адамдар тыңдайды, егер сүйікті командасының атына бір орынсыз сын айтылса, олар комментаторды түтіп жеуге шақ қалып отырады. Қазір біз түгілі, Ресейдің өзінде бұрынғыдай шебер спорт комментаторлары жоқ деген пессимизм басым. Василий Уткин, Владимир Стогниенко, Виктор Гусев секілді мықтылары бар елдің жанкүйерлері өз комментаторларына көңілі толмай жатса, біздің тоқмейілсуімізге тіпті бола қоймас. Қазақстан ұлттық арнасы кейінгі жылдары спорт көрсетілімдерін тек қазақ тілінде ұсынып жүр (бұрын қос тілде еді). Басқа арналарымыз әлі де репортаждарды екі тілде жүргізіп келеді. Бұл да - тек біздің елде бар мәселе... Қазақшасын Рабат Жәнібеков, Қынабай Аралбаев, орысшасын Диас Омаров, Қайрат Жантикиндер жүргізген кеңес заманындағы репортаждардың өзіне жұртшылықтың көзқарасы ала-құла еді. Сәтті шықса мақтап жүретін, ойдағыдай болмай жатса наразылығын ашық білдіретін футбол әуесқойының бәріне бірдей жағу да мүмкін емес шығар. Дегенмен, көгілдір экран алдында көріністі тамашалап қана қоймай, ойынның рухын сезініп, әсеріне бөленіп, құдіретін түйсіну үшін комментатор сөзіне құлақ түретін көрерменнің оған қашанда талапшыл келетінін есте ұстаған абзал. Себебі, жоғарыда аталған В.Уткин айтқандай, Репортаж дегеніміз - сені топтанған тобырдың тыңдауы емес. Репортаж дегеніміз - сенің теледидар алдындағы миллиондардың әрқайсысымен сырласуың,- деп спорт комментаторларына сыни баға береді [2].
Иә, комментаторлық әркімнің қолынан келе бермейтін, аса білімділікті талап ететін мамандық екені белгілі. Зерттеу барысында Сәкен Сыбанбай ағамыз секілді комментаторларымызды сөзбен сыбап алған және керісінше қолдау көрсеткен бірнеше пікірді байқадым. Солардың бірі - Қазақстан комментаторы Ермұхамед Мәулен Комментатор күнделігі блогында:
Комментатор болу үшін адам сәл де болса өзі жайлы ойлану керек. Менің шынымен де соған даусым жарай ма? Әңгіме айтысым, сөз саптауым келіңкірей ме деп? Әйтпесе, осылай талаптанып хабарласқан жігіттерді жай ғана дайындал, тағы да шыңдал деп жылы сипап, қоя беретін әдетім бар. Бірақ, комментаторлыққа ешқандай талаптары келмейді. Ренжіткім келмейді. Ол да мен сияқты ауылда өскен қазақтың баласы шығар. Арманы комментатор болу шығар. Бірақ, қайтейін, айтып отырған әңгімесі келіспесе. Сөйлемдері бір-бірімен ұйыспаса. Хабарласып жүрген жігіттерден ең алдымен сұрарым: "Абай жолы" деген романды оқыдыңыздар ма? Жоқ. Сонда Әуезовтың бұл кітабын оқымай, қалай журналист, тіл шебері болуға болады. Менің миыма сыймайды. Ең алдымен, "Абай жолын" түгел, төрт кітабын да тауысып алған дұрыс. Ол былай да былай керек дүние. Кітапты, қазақ тілінде жазылған романдарды оқымай, поэмаларды жаттамай, жақсы сөйлеу мүмкін емес. Қазіргі телевидениедегі ауызекі әңгіме көп адамға жаға бермейді. Ол жалпы дұрыс бағыт емес. Экранның ар жағынан бәріміз сол тілде сөйлеп жүрміз Ол түбі жақсылыққа апармасы анық. Сөз мәйегін жоғалтпауымыз керек. Ол үшін қазіргі жастар соны ұмытпай, журналистикаға алып келуі тиіс - деп барша комментатор болуды армандайтын жастарға ақыл-кеңес береді [3].
Осыдан 5 жыл бұрын белгілі комментатор Есей Жеңісұлы өзінің Facebook- тегі парақшасына:
ӘЙ, ЖІГІТТЕР, ҚЫЗЫНБАҢДАР!..
Еуро басталғалы комментаторларға айтатын наздарыңыз артып келеді. Дұрыс-ақ. Жігіттер дұрыс сөйлей алмай, орысша ойлап барып қазақша сөйлеп, бұрынғы айтқан тіркесін жүз рет қайталап миларыңызды ашытып жатқан шығар. Комментатор ретіндегі сорымыз сол - көз алдарыңыздамыз, алақандарыңыздамыз, аяқтарыңыздың, тіпті көп жағдайда жамбастарыңыздың астындамыз. Сіздерге рақат, күні бойы жұмыста түк бітірмей отырсаңыз да, кешке үйге барасыз да, күннің ыстығынан, жұмыстың қиындығынан, митингінің дұрыс ұйымдастырылмағанынан, бастығыңыздың ұрысқанынан, сүйгеніңіздің сырт бергенінен, қисық шаптырғаныңыздан жиналған АГРЕССИЯНЫҢ бәрін комментаторға төгесіз.
Қазақта комментаторлық мектеп бар ма еді өзі? Қазақта 50 жыл телевидение бар болса, сол жарты ғасырда қазағыңыз қашан эфирден тек өз тілінде сайрап еді? Таза қазақша сөйлейді деген арнаңыз мемлекеттің осы саясатына шырт түкіріп, үлкен аламандарда тағы қасыңызға орыстілдіні қосып қоя салады. Айтатыны - қырық сылтау. Одан бөлек, футболда ғана сөйлеуге тиіс комментаторыңыз оған дейін біресе хоккей, біресе теннис, біресе бәйге, біресе жеңіл атлетикасын ауырымен қосып жүргізіп, миы атала көже болып, эфирде қырық рет қателеседі, Педроның желп ете қалған шашын Бускетспен шатастырады. О, рахат, кінәлі табылды! Неге зәрді төгіп кеп жібермеске! Ол қазақтың ұлы сөзін бұзды ғой!
Айтайын, қазақта комментаторлық мектеп болмаған! Біздің жігіттер жоқтан бар жасап жатыр! Уткин, Стогниенко, Генич, Черданцевтер майын тамызып сөйлесе, оған дейінгі жарты ғасырда Озеров, Майоров, Перетурин, Маслаченколар мектеп қалыптастырып кеткен. Озеровтың қасында 5 минут бурят сөйлемеген, екі минутын татарға бермеген. Орыстың сөзін сапырып отырып, дайын тіркес, оңай жол қалыптастырып алған. Осылардың бәрі асып кетсе екі спорт түріне маманданған, басқасына пысқырып та қарамайды.
Ал қазақтың комментаторлық мектебі жуық арада қалыптаспайды! Өйткені, жігіттердің бәрі қосақ арасында жүр. 5-8 минут сөйлейді де, ары қарай "ағасын" тыңдайды. Жігіттер кабинадан шыға салады да, астына жүгіріп түсіп, сынға қатысушыдан коммент алады, жұмысқа қайта барып кодировка жасайды. Ертеңіне тағы сол: баяғы жартас - бір жартас. Теннис, бұқаралық спорт, асау үйрету, хоккей...
Ағатай, осылай аттың жалы, түйенің қомында жүргенде жігіттердің тіліне қазақтың бал сөзі оралушы ма еді?
Кешіріп қойыңыздар! Қазақ эфирде өзі ғана сөйлемей, комментаторлық мектеп қалыптаспайды. Есей "Айқынның" жұмысына малтығып жүріп "Қазақстан барысын" жүргізсе, супер-мупер репортаж жасап жібереді деп кім айтты? Ол сорлы эфирден алты ай алыста жүріп гарнитураны құлағына ілгенде, бірден төрт аяғы тайпалып жорғалап кетеді дейсіздер ме?
Барымен - базар! Жігіттерге қарғыс арқалатып жүрсіздер! Ал көптің жаман энергиясы оларды міндетті түрде тілден де, аяқтан да шалады. Тілеулес болу керек. ФБ бетінен: "Ереке, кеше мына сөзді қате айттыңыз, оның орнына мына тіркес орайлы-ау", - деген бір жанашыр пікір оқығаным жоқ.
Бәріңіз керемет кәсіпқой маман болсаңыздар, біз әлем елдерінің ішінде неге алғашқы жүздіктен кейін жүрміз? Бәрін артқа тартып, істеріңізді алға бастырмай жатқан комментаторлар ғана ма?
Кешіріп қойыңыздар, боқтасаңыздар да сөйлей береміз, - деп комментатор мамандарына сыни көзқарасқа қарсы жауап жазды [4].
Қазақта комментаторлық мектеп болмаған. Алайда, қазақтың сөздік қоры мол, бай да шұрайлы тілін жөнімен қолдану - әр қазақ журналисінің міндеті емес пе?
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тұран университеті
Нүртаза А.А.
ТЕЛЕВИЗИЯДАҒЫ СПОРТ КОММЕНТАРИЙЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ТІЛДІК ҚОЛДАНЫСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5B050400 - Журналистика
Алматы, 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
________ 2021жыл
Гуманитарлы-заң кафедрасының
меңгерушісі _________ А.С.Бузелло
ТЕЛЕВИЗИЯДАҒЫ СПОРТ КОММЕНТАРИЙЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ТІЛДІК ҚОЛДАНЫСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B050400 - "Журналистика"
Орындаған 4 курс студенті: _____________ А.А.Нүртаза
Ғылыми жетекші: _____________ А.К.Алтаева
Норма бақылаушы: ______________
Алматы, 2021
РЕФЕРАТ
Диплoм жұмыcының тaқыpыбы: Телевизиядағы спорт комментарийлерінің қазіргі тілдік қолданысы
Диплoм жұмыcының көлeмi: 47
Диплoм жұмыcындa пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep caны: 21
Жұмыcтың құpылымы: Диплoм жұмыcы кipicпeдeн, нeгiзгi бөлiмнeн, қopытындыдaн және қосымша материалдан тұрады. Бірінші тарауда спорт журналистикасындағы репортаж жанрының маңызы, спорттық репортаждың ерекшеліктері және түрлері туралы, сондай-ақ, комментаторлықтың қыр-сыры және спорттық комментарийдің спорт репортажынан ерекшелігі туралы айтылады. Екінші тарауда Қазақстандағы спорт комментаторлары және олардың сөйлеу мәнері және спорт тілін қазақыландыру жайында кеңінен баяндалады. Сондай-ақ елімізде бұрын-соңды репортаж жүргізген комментаторларға жеке тоқталады.
Жұмыстың нысаны: Еліміздегі телевизиядағы спорттық репортаждар және қазақтілді комментаторлардың сөйлеу тілі.
Диплoм жұмыcындa қoлдaнылғaн тipeк cөздep: репортаж, телевизия, комментатор, спорт, тіл құзіреттілігі.
Жұмыстың өзектілігі: Спорттық жарыстар бойынша қазақ тілінде жасалған репортаж жанрын кешенді сипатталады. Телевизиялық спорт комментарийлерінің спорт комментаторының тілі екендігін ескеріп, коммуникативтік сөз айқындығына қатысты зерттеледі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазақ телевизиясындағы спорт комментарийлерінің тілін айқындау және спорт репортаждары мен комментаторлар жұмысына талдау жасау, журналистика жанры ретіндегі репортаждың ерекшеліктерін анықтау, қазақ тілді спорт комментарийлерін талдау.
Диплoм жұмыcының дepeккөздepi: спорт журналистикасы саласындағы ғылыми еңбектер, монографиялар, оқу құралдары, мерзімді басылымдар, интернет материалдар.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 РЕПОРТАЖ - СПОРТ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ ЖАНРЫ
1.1 Спорттық репортаж және оның түрлері
1.2 Спорт комментаторы мен спорттық комментарий
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СПОРТ КОММЕНТАТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ МӘНЕРІ
2.1 Еліміздегі тұңғыш спорттық телеарна қызметі және қазақстандық
танымал спорт журналистері
2.2 Телевизиядағы спорт тілін қазақыландыру мәселесі
2.3 Қазақ тіліндегі спорт комментарийлеріне сараптама: мәселе мен мүмкіндік
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымша материал
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының сипаты. Спорт - адам баласының қажеттілігін өтей алатын құдіретті күш. Спортта шекара жоқ, болғанда емес. Ол тек бір ұлттың, мемлекеттің үлесіне тиген рухани азық, бүкіл адамзат бір халықтың немесе қоғамының шығармашылық қабілетінің нәтижесі. Ал, тіл - әрбір халықтың мақтанышы, мемлекеттің мәртебесі, мәдениеттің, қарым-қатынастың ең тиімді құралы. Соңғы уақытта спорт журналистикасы, оның ішінде спорттық репортаждар қарқынды түрде дамып келеді. Сонымен бірге, спорт репортаждарының тілін қазақыландыру мәселесі де қатар дамып жатыр. Бұл жұмыста, әрине, осы мәселе жөнінде сөз етпеу мүмкін емес. Ал телевизия - бұқаралық ақпарат құралдардың арасындағы озық үлгі болғандықтан, оның спорттық көрсетілімдер таратудағы рөлі зор екені айтпасаң да, түсінікті. Телевизиядағы спорт комментарилерінің тілдік қолданысындағы артықшылықтары мен кемшіліктерін қозғайтын боламыз.
Диплом жұмысының өзектілігі. Әлемде күнде сансыз додалар өтеді. Соның ішінде әрине спорттық сайыстар, спартакиада, дүниежүзілік турнирлер, олимпиада т.с.с. Осыларды тікелей эфирде көрсету арқылы телеарна аудиториясы кеңейіп, арнаның рейтингі сөзсіз артады. Осы эфирлерде комментарторлық екі тілде жүргізілгенмен, мемлекеттік тіл орыс тіліне орын беріп қоятыны жасырын емес. Бүгінгі күні телеарна мен спорт өнері ажырамас бір бөлік. Десекте кейбір арналардың спортқа бей-жай қарап жатады. Тек эфирді толтыру үшін жасалатын дүниелерді көргенде еріксіз қынжыласың. Дәл, қазір кез-келген арнада саясат, мәдениет тақырыптары бірінші орында. Дегенмен спорт менің түсінігімде ол саясат та,сондай-ақ мәдениет те. Осы күні елімізде таза спорттық телеарна саналатын бір-ақ арна бар. Оның өзі көрермендер сұранысын өтей алмауда. Тек шет елдің дайын өнімдерін алумен шектеліп отыр. Қазақ комментаторларының репортаждар жүргізу әдісі көңілге кірбің ұялатады. Бұл осы күнге дейін күрмеуі шешілмеген күйінде әлі келеді. Әрине бұған себеп, қазақ спорт терминологиясының жоқтығы. Қазақтілді, білімі мен біліктілігі үйлескен мамандарымыз саусақпен санарлықтай. Техника жабдықтарымыз соңғы үлгіде емес. Оқу ордаларында спорт журналистикасы оқытылмайды. Осы түйткілдерді шешетін кез жетті. Сонда ғана қазақ журналистикасының дамуына үлес қосып, қазақ спорт журналистикасын қалыптастыра аламыз, телевизиядағы спорт бағдарламаларының сапасын да санын да, артыруға болар еді.
Тaқыpыптың зepттeлу дeңгeйi.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қазақ телевизиясындағы спорт комментарилерінің тілін айқындау және спорт репортаждары мен комментаторлар жұмысына талдау жасау, журналистика жанры ретіндегі репортаждың ерекшеліктерін анықтау, қазақ тілді спорт комментарийлерін талдау.
Бұл тұрғыда мынадай негізгі міндеттер күн тәртібіне қойылды:
спорттық дискурстің ерекшеліктерін айқындау;
репортаж жанрының ерекшеліктерін анықтау;
осы жанрдың тілдік қолданысының ұлттық ерекшеліктерін айқындау;
спорт комментариі жанрындағы коммуникативтік айқындықты зерттеу;
сөз мәдениетін арттырудың тиімді тәсілдерін жіктеу.
спорт терминдарының қазақ тіліне аударылуын айқындау;
спорт комментаторларының эфир барысындағы қателіктерін анықтап,
қателіктерді түзеу жолдарын көрсету;
спорттық репортаждың жанр ретінде мағынасын, оның
трансляциясындағы рөлін анықтау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл бітіру жұмысында қазақтілді спорт комментаторларының коммуникативтік айқындық тұрғысынан тілдік ерекшеліктері алғаш рет кешенді сипатта зерттелген: спорт комментариі жанрының сипаты нақтыланады; коммуникативті айқындықты бұзатын және дәрежесін жоғарылататын типтік жағдайлар анықталған. Зерттеу жұмысының теориялық мәні стилистиканың, шешендіктің, дискурс пен мәтін лингвистикасының жалпы теориялық мәселелерін айқындауға мүмкіндік береді.Қазақ спорт журналистикасы мен репортаждардың дамуына талдау жасалған. Қазақ комментаторларының репортаждар жүргізу барысында кездесетін қиындықтардан шығу жолдарын қарастырған.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетіне сай сипаттамалы, салыстырмалы талдау тәсілдері қолданылады.
Зерттеу нысаны. Еліміздегі телевизиядағы спорттық репортаждар және қазақтілді комментаторлардың сөйлеу тілі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
Зepттeу жұмыcының дepeк көзi. БАҚ өнімдері, танымдық сайттар, мерзімді басылымдар, ғылыми зерттеулер мен мақалалар, сайт зерттеулері.
І тарау. РЕПОРТАЖ - СПОРТ ЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ МАҢЫЗДЫ ЖАНРЫ
1.1 Спорттық репортаж және оның түрлері
Журналистиканың әр саласы лексикалық жағынан да, стилистикасында да өзіндік ерекшеліктерге ие. Бұл екі жағдайға байланысты. Біріншіден, әр оқиғаның өзіндік ерекшелігі бар, екіншіден, ақпарат әрқашан нақты, нақты әлеуметтік топқа беріледі. Мысалы, елдің ортастатистикалық азаматын іскери аналитика әлеміндегі фактілер мүлдем қызықтырмауы мүмкін. Спорттық репортаж жасалған спорт жанкүйерлерінің де өзіндік ерекшеліктері бар, сол себептен авторлар ақпаратты осы санатқа бейімдеуі керек.
Спорттық комментарий - бұл тиісті тілдік өнерді қажет ететін мамандандырылған сала екендігінде күмән жоқ. Мұндай мамандандырудың болуы сөздік құрастырушылардың сөздерді стилистикалық тұрғыдан шектеулі салалар ретінде жіктеуде қолданылатындығы және ғылым, технология, қолөнер, өнер және т.б. терминдерінің жоғары мамандандырылғандығына байланысты шектеулерді білдіретін спорт деген түсінікпен көрсетіледі. Бұл белгіні барлық сөздерге, бір мағынаны немесе сөздердің тұрақты тіркесімін қолдану мүмкіндігі жай және құрама лексикалық бірліктердің ғана емес, сонымен қатар жалпы сөздердің мамандандырылған мағыналарының бар-жоғына баға беруге мүмкіндік береді. Осылайша, спорттық лексика кәсіби жағынан шектеулі. Терминнің анықтамасына спортты қосу мүмкіндігін атап өтеміз: Термин - спорт, ғылым, техника, өнер туралы және т.б. кейбір тұжырымдаманың атауы болатын сөз немесе сөз тіркесі.
Спортта әрқашан бәсекелестіктің элементі болады, қарсыласпен немесе қауіп-қатермен күресу, бұл спортшының іс-әрекетін бағалауды қажет етеді. Осыдан шығатын нәтиже - терминнің бағалау сөздерімен бірге қолданылады.
Спорттық терминологияның ғылыми мақалалардың, оқулықтардың (ғылыми) мәтінінде ғана емес, сонымен қатар газет, журнал мақалаларында, радио мен теледидар шолушыларының ауызша сөйлеуінде қолданылатындығын түсінуіміз қажет.
Спорттық терминологияны қолдану - спорт журналисті мен комментатордың ерекше белгісі. Комментаторлар мен спорт журналистерінің тілін спорт атмосферасына ену арқылы ғана түсінуге болады.
Спорт журналистері белгілі бір немесе басқа спорт түріне жататын көптеген терминдерді қолданады. Көп жағдайда белгілі бір сөздің нені білдіретінін түсіну қиынға соғады, ол үшін этимологияны зерттеп, сөздердің мағыналарын бөлек қарау керек, оларды салыстырып, олардың арасындағы ортақ мағынаны табу керек[14, 12-14 б.].
Оқиға орнынан репортаж жасайтын қазіргі спорт репортерлары экспрессия мен эмоцияның жоғарылығымен ерекшеленеді. Олар құрғақ фактілерді айтып қана қоймай, сонымен бірге ойын алаңында не болып жатқанын суреттейді, өз бағасын береді, статистика береді, көрермендер мен радио тыңдаушыларына спортшылар, жаттықтырушылар, матчтар, стадиондар туралы қосымша ақпарат береді, қысқасы, адамдарды қызықтыру үшін бәрін жасайды. Осы міндеттердің бәрін орындау үшін журналистер тіл құралдарының барлық түрлерін қолданады. Репортажда әртүрлі стилистикалық әдістерді қолдану ерекше рольге ие.
Соңғы онжылдықта тіл білімінде, әдетте, логикалық семантика тұрғысынан сипатталатын бір сөздің мағынасын түсіндіруден алшақтау үрдісі байқалады. Зерттеушілер жиі сөз өздігінен жұмыс істемейді, бірақ оның мәні, қасиеттері, байланыстары мен қатынастары, эмоционалды-бағалық нюанстарының барлық әлемнің жеке-жеке тәжірибелі бейнесіне қол жеткізу құралы ретінде деген түсінікке жүгінеді[15, 12-14 б.]. Сондықтан баяндаудың графикалық және экспрессивтілігі дәл қазіргі кездегі спорт көрерменінің спорттық іс-шараның трансляциясын таңдауға бағыттайтын басты критериі болып табылады.
Спорт репортерларының сөзінде көбінесе метафора, эпитет, метонимия, синекдоха, салыстыру, персонализация, гипербола, сауаттылық, перифразия және ирония сияқты стилистикалық құралдарды байқауға болады. Спорттық репортаждардың ішінде зерттеушілер аналитикалық элементтері басым болатын репортаждарды ерекше атап өтеді.
Спорттық репортаждар кезінде баяндаудың басты тақырыбы көбінесе автордың тікелей бақылауы нәтижесіндегі нақты оқиғалар. Оқиғаны динамикада көрсету үшін журналистер жарқын және эмоциояға бай сәттерді баяндайды. Сонымен бірге, журналистер көргендерін нақты сипаттап қана қоймай, кенеттен болған сәттер мен қақтығыстарды қадағалап отырады.
Репортаждың негізі, бір жағынан, оларды тез арада баяндауды қажет ететін спорттық іс-шаралар, ал екінші жағынан, сол оқиғаға еніп, атмосфераны қалың елге сезіндіру болып табылады. Оқиғаны хабарлау үшін қатысу эффектін құру ерекше маңызды. Оқырман оқиғаны автордың көзімен көруі, онымен белгілі бір жағдайдың күрт дамуын сезінуі, репортаждың уақыты мен орнын нақты елестетуі керек.
Спорттық репортаждағы визуалды эффект жарқын сәттер мен ақпаратты дұрыс қолдану арқылы қол жеткізіледі. Проблемалық спорттық репортаж шұғыл оқиғаны сипаттауға ғана емес, сонымен бірге оның пайда болу себептері мен дамуына арналған. Проблемалық репортаж ақпараттық элементтерді (фактілер, цифрлар, дәлелдер), аналитикалық (бағалау, түсініктемелер, болжамдар) және эскиздер (көріністі сипаттау, оның қатысушыларының сипаттамасы) ұсынады. Сюжеттің динамикасына автордың ойларын, пайымдаулары мен нұсқаларын орналастыру, сонымен қатар мәселенің ішкі қозғаушы күштерін көрсету арқылы қол жеткізіледі.
Авторлар барлық сыртқы оқиғаларды өзіндік дүниетанымы және көзқарасы арқылы жеткізеді. Осыған байланысты екі уақыттық бөліктің тіркесуі пайда болады: психологиялық және физикалық уақыт. Сонымен бірге, баяндауда үндестіру шартты болып табылады, алайда соның көмегімен ғана автор оның сезімдері мен барлық болып жатқан жағдайларды өзіндік көзқарасымен жеткізе алады.
Спорт туралы репортаж тек оқиғаны егжей-тегжейлі көрсетуге ғана емес, сонымен қатар оны толығымен түсіндіруге бағытталған. Аналитикалық элементтерді қолдана отырып, репортер оқырмандарға оқиғаның мәнін түсіндіреді, не болғанын айтады, бастысы, қосымша дәлелдерді қолданады, онсыз байыпты талдау мүмкін емес[16, 20].
Спорттық комментарийде көбінесе қолданылады:
:: ауқымды комментарий - нақты түсіндірме;
:: синхронды комментарий - фактілерді ең ұсақ бөлшектерге дейін нақтылау;
:: маманның комментариі - фактіні кәсіби маман түсіндіреді;
:: полярлық комментарий - белгілі бір қызмет саласында құзыретті әртүрлі мамандардың түсіндіруі, нақтылауы.
Репортаж - нақты уақытта болған оқиғаның сипаттамасы болып табылады. Комментатор үшін сәттің маңыздылығы туралы ғана емес, оқиғаның өзгеру динамикасын да көрсету маңызды. Спорттық репортажда уақыт нақты емес, яғни оның ұзақтығы нақты уақытқа сәйкес келмейді. Нақты уақыт мәтіннің оқиғаларына қатысты уақыт пен кеңістіктегі нақты немесе елестетілген автордың позициясын білдіретін сөздермен үйлеседі. Осындай үйлесімнің арқасында журналистер тек көрген және естігендерін ғана емес, сонымен бірге не сезінгенін, есте сақтағанын және ойлағанын суреттей алады.
Түрлі стильдік атрибуттарды сіңіретін тілдік кодты қолдану спорт журналистері үшін реципиенттармен байланысын барынша арттыруға көмектеседі. Зерттеушілер нормативтілік ережесін, сенімділік пен сәйкестік ережелерін оның негізгі ережелері қатарына жатқызады. Мәліметтердің этикалық нормативтілігі, әсіресе тілді дестандартизациялау орын алған жағдайларда маңызды. Бұл кәсіби емес репортерлардың сөйлеуінде жаргондардың, дөрекіліктің қолданылуына байланысты.
Репортаж - бұл журналистиканың ақпараттық жанры, оның басты міндеті - оқиғалар орынынан ақпараттың жедел жеткізілуі, оқырманға, тыңдаушыға немесе көрерменге жағдайды толығымен көрсету. Зерттелетіп отырған жанрда болып жатқан оқиғаларды тікелей қадағалап, комментарий беретін журналистің оқиғаны жеке қабылдауы басты назарға алынады. Осыған байланысты репортаж әрқашан автордың ойын нақты көрсетеді, оқырман немесе көрермен әрқашан автордың қатысуын сезінеді.
Спорттық комментарийдің сапалы болуы журналистің спорттағы жалпы білімі және кәсіби білімі, белгілі бір психологиялық қасиеттерінің болуы (реакция жылдамдығы, көркемдік және әртістігі т.б.), сауаттылығы, көпшілік алдында сөйлеу дағдыларын білу және т.б факторларға тікелей байланысты.
Осылайша, спорттық телевизиялық репортаж - бұл спорттық оқиғаларды қамтыған және журналистердің ауызша монологы болып табылатын журналистиканың жанры, онда шындықты жеке қабылдау оның түсіндірмесі мен талдауы қатар бірге жүреді.
Спорттағы радио, телевизиялық және баспалық репортаждардың ерекшелігі.
Репортажды көздейтін бұқаралық коммуникация арнасына (баспа БАҚ, эфир, теледидар) байланысты, материалды ұсыну әдістері бір-бірінен өзгеше болады. Газет немесе журналдан айырмашылығы, телевизиялық репортаж оқиға туралы айтып қана қоймай, оны көрерменге де көрсетеді. Осы жанр арқылы теледидардың ақпараттық-коммуникациялық функциясы жүзеге асырылады, визуалды образдар ауызша мазмұнмен бірге қатар жүреді және экранда көрсетілгендердің мәні неғұрлым толық ашылады .... Басқаша айтқанда, бұл жағдайда визуализация функциясы - бұл экрандағы көрініс.
Спорттық репортажда түсініктеме басым болады. Спорттық репортаждың мәні - тікелей осы жерде болып жатқан оқиғаларды сипаттау. Спорттық репортер болып жатқан оқиғаны басқа маңызды ақпаратпен толықтыра алуы керек. Болып жатқан жарыс, турнир көрермендердің экрандарында таратылады, ал журналист кадр сыртында қалады. Ол оқиға туралы әңгімелейді, оның даму барысындағы импровизация тәсілін қолданады, нақтылау қажет екенін түсіндіреді, сонымен қатар көрерменнің біле бермейтін нәрселер туралы айтады. Басқаша айтқанда, спорттық теледидар репортерінің мақсаты - көрермендерге спорттық іс-шара туралы түсінік беру, қай жерде өтетіні, оған кім қатысатындығы, қандай да бір команданың жеңіске деген мүмкіншілігі бар және т.с. Телерепортажда басты рольде, көрермендермен коммуникацияны қамтамасыз ететін, комментатор болып табылады.
Спорттық репортаждың сапасы журналистің спорттағы құзыреттілігі, жалпы білім және кәсіби білім, белгілі бір психологиялық қасиеттердің болуы (реакция жылдамдығы, көркемдік және т.б.), сауаттылық, көпшілік алдында сөйлеу дағдыларын білу және т.б. тікелей байланысты.
Осылайша, спорттық телевизиялық репортаж - бұл спорттық оқиғаларды қамтыған және журналистердің ауызша стихиялық монологы болып табылатын журналистиканың жанры, онда шындықты жеке қабылдау оның түсіндірмесі мен талдауы жүреді.
Айта кету керек, спорттық репортаждың үш түрі де берілу мүмкіндігімен және нәтижесінде алушылардың қабылдауымен ерекшеленеді. Ақпаратты беру жылдамдығы айтарлықтай өзгеретінін де ескеру қажет. Мәселен, радио және телевизиялық репортаждар дереу көрерменге немесе тыңдаушыға жол таба алады, ал баспа уақыты жағынан айтарлықтай кешіктіріліп отырады.
Радио репортаждарында сіз радионың барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыра аласыз, оның ерекшеліктерін толықтай қолдана аласыз. Радиорепортаж ақпараттық радио хабарламаның күшті жақтарын (тиімділігі, өзектілігі, мәтіннің қанықтылығы) және радиожурналистиканың элементтерін (оқиғаны эмоционалды, қиялмен бейнелеу арқылы белгілі бір бағалаумен)сабақтасады.
Радиорепортаж белгілі бір қасиеттермен сипатталады - оқиғаның дыбыстық бейнесінің болуы, бұл тыңдаушыға өзінің қызығушылығын басуға және не болып жатқанына түсінуге мүмкіндік береді. Атмосфераны, оқиғаның мән-жайын, пейзажды суреттейтін корреспонденттің әңгімесін, адамдардың портреттерін және соңында репортажға қатысушылардың жанды дауыстарын жеткізетін шулар - осының бәрі қатысу эффектін тудырады, тыңдаушыға оқиға орнында болу сезімін тудыруға көмектеседі.
Ритм, динамика, калейдоскопия - репортажды сипаттайды.
Дыбыстық репортаж журналистиканың барлық жанрларының ішінен өте динамикалық болып табылады. Спорттық радиорепортаждың сипаттамалық белгілері: оқиғалық, қатысу эффектісі (кино термині), динамикалығы, баяндаудың оқиғамен қатар жүруі. Бұл компоненттерсіз репортаж болмайды. Егер баяндауда осы элементтердің ең болмаса біреуі жок болса, ол репортаж болудан қалады. Бұл мүлде басқа жанрға айналады.
Телевизия тарихында репортаж ақпарат берудің негізгі жанры мен тәсілі айналды. Зерттеушілер репортаждың телевизияның табиғи қасиеті және репортажды телевизиялық журналистиканың ең кең таралған, тиімді, жетекші жанры деп анықтайды. Осы тұста телевизиядағы спорттық репортаж туралы кеңінен айтып өткен жөн.Оны тәуелсіз теледидарлық жанр ретінде қарастыру проблемасы телевизияның өзіндік қасиеттерімен, атап айтқанда, баяндаудың және оқиғаның жеделдігімен және бір уақытта болуымен байланысты, бұл сол сәтте оқиғаны түсіру, редакциялау және трансляциялау мүмкіндіктерін қарастырады, яғни эфирдегі жұмыстың барлығын бір уақытта орындау мүмкіндігі үшін пайда болады. Телевизияның айырмашылығы, баспа басылымдарының мұндай артықшылықтары жоқ, сондықтан олар үшін репортаж негізгі жанр емес. Сонымен, трансляция тарату мүмкіндігі үшін, репортажды телевизия өнерінің маңызды ерекшелігі деуге болады.
Баспасөздегі репортаждар радио және теледидар репортаждарынан оқиғаны (жағдайды, құбылысты) тереңірек түсіну, талдау, жалпылау, жан-жақты бағалау, уақыттық және кеңістіктік шекараларды қолдану мүмкіндігімен ерекшеленеді.
Киберспорт мәселесін бөлек қарастырған жөн. Бейне ойын индустриясы даму қарқынын едәуір жеделдетті, алайда, осы саланың ерекшелігі, іс - шаралардан толыққанды репортаж жасауға мүмкіндік бермейді. Нәтижесінде жарыстардан радио және телевизия репортаждарының жоқтығын байқаймыз.
Беделді батыс БАҚ-тары бейне ойын индустриясы үлкен қызығушылықтарын оятып, тек геймерлар қызығады деген ойларын тоқтатты. Жарыстағы жанжалдар осы ортада ғана емес, бұқаралық ақпарат құралдарында да кеңінен талқыланады. Бейне ойындар туралы сөз қозғалғанда, көпшілік оқырман қауымға бағытталған Қазақстандағы БАҚ, әдетте, олар балалар мен жасөспірімдерге кері әсер ететін көрінеді. Сол себептен, спорттық іс-шаралар назардан тыс қалады.
Сондай-ақ, бұқаралық тұтынушыға бағытталған басылымдар бұл мәселеге ешқашан көңіл аудармайтындығына назар аударуымыз керек. Киберспорт туралы репортаждарды тек арнайы басылымдардың беттерінен көруге болады, бұл спорттық жарыстарды спортшыларымыздың жоғары жетістіктерге жеткен жағдайда ғана теледидардан көруге болады. Көп жағдайда киберспорт туралы мәліметті тек ғаламтор беттерінен ғана көруге болады. Әлемдік аренада еліміздің атынан шығып жүрген Avangar, Virtus pro, Gambit Esports командаларының жеткен жетістіктерінің қалың бұқараға айтылмауы өкінішті жағдай.
Еліміздегі киберспорт журналистикасының тағы бір проблемасы - тақырыптық блогтар мен жарияланымдардың сапасыз болуында және оларды журналистика саласында тәжірибесі немесе білімі жоқ адамдар басқарады. Сондықтан, мұнда журналистік стандарттарға назар аударылмайды. Танымал ойын журналы Gameplay жарыққа шығуын тоқтатқаннан кейін, нарықта ойын және электронды спорт өмірін жарыққа шығара алатын медиа-жоба жоқ, сондықтан видео ойындар мен электронды спорт туралы жазатындар үшін барлық маңызды бағдарлар жоғалып кетті.
Әлемді бірлік туының астына жинайтын спорттың телевизиядағы ахуалын өзімізше зерттедік. Спорт журналистикасы басқа жанрлар сияқты фактыны бірінші орынға қояды. Өйткені, ол сюжет, репортаж яки әңгіме болсын бәрінде де дәлелді зат. Фактінің қажеттілігі оның қарсы ой туындатуында. Хабардың өн бойы фактіден тұруы қажет. Қандай жағдай да, оған әлдебір жайларды алып-қосуға болмайды. Факті бөлшектелмей, өзгеріссіз қалпында сценарйиге енуге тиісті. Мұның бәрі халыққа бүтін жетуіне бағытталады.
1.2.Спорт комментаторы мен спорттық комментарий
Телевизиядағы спорт комментарилерінің тілдік қолданысын зерттемес бұрын спорт репортажы және спорт комментарийлеріне тоқтала кетсек. Спорттық журналистикада спорт репортажы мен спорттық комментарий деп аталатын екі жанрдың бір-бірінен айырмашылығы бар екендігіне қарамастан, аталған екі жанр үнемі қатар жүріп келе жатыр. Түрлі авторлар екі жанрды бірде біріктіріп, бірде екіге бөліп карастырады. Мысалға, спорт репортажының авторын комментатор десе, айтылып жатқан мәтінді бірде репортаж , бірде комментарий дейді. Бұл біздің қазіргі журналистикада орын алып жатқан жанрлардың кірігу тенденциясының әсерінен комментарий репортаждың сараптамалық бөлімі деген теорияда бар. Репортаж термині латынның reportare, яғни, хабарлау, айту деген сөзінен алынған. Аталмыш жанр бастапқыда тек баспасөзге тән болса, уақыт өте келе радио мен телевизия саласына да етене еніп кетті. Спорттық репортаждың өзіндік мынадай ерекшеліктері бар: біріншіден, спорттық репортаждың бас кейіпкері - сөйлеуші немесе ақпаратты сараптап, қорытып, эфир барысында эмоционалдық ерекшеліктерді ескере отырып, таратушы, екіншіден, спорттық репортаждың құрамдас бөлігі - комментарий. Яғни, оқиғаның сараптамасы, жекелеген фактілер мен жалпы қорытындылар, болжамдардың жиынтығын хабарлау, үшіншіден, комментатор оқиғаның басы-қасындағы басты тұлға қызметін атқарады . Тек қана жылжымалы телевизиялық станциялардың болмаған кезінде ғана ол барлық ойын барысын студияда отырып жүргізеді. Өзге уақыттың барлығында тікелей оқиғаның куәгері комментатор болып есептеледі, төртіншіден, көрермен немесе тыңдарман ойын барысын комментатормен бірге тамашалайды немесе тыңдай алады, бесіншіден, репортаж құбылысты нақты уақытта оқиғаның қалыпты, табиғи дамуы тұрғысынан көрсете алады. Негізгі орынға оқиғаны субъективті қабылдау шығады. Бұл ойын барысында комментатордың беретін ақпараты мен репортаж мазмұнынан байқалып тұрады. Дегенмен, комментатор ойынды объективті, яғни, бейтарап тұрғыдан жүргізеді. Сенімді үн мен әсерлі авторлық бастамалар ақпаратты қабылдаушыға дұрыс әсер етеді. Бұл көп жағдайда комментатордың білім деңгейі мен тәжірибесіне, тілдік құрылымына тікелей байланысты болып келеді [1].
Көзімізге жасыл алаңға теннис ракеткасын ұстап шыққан футболшыны немесе кортқа ракетка орнына нысана көздеу спортының винтовкасын алып шыққан теннисшіні елестетіп көрейікші. Еш қисынға келмейді. Солай емес пе?! Бірақ бұл өмірде мұз айдынындағы хоккей ойынында коньки киіп жүріп, лезде футбол алаңына шығып, гол соғатын мамандық иелері бар. Олар -- спорт журналистері. Олар гандбол турнирінде не болып жатқанын жанкүйерлерге асыға жеткізіп, артынан бірден бокс өтіп жатқан шаршы алаңның ортасына еніп кете алады.
Жалпы Ресейдің атақты спорт комментаторы Василий Соловьевтың пікіріне сүйенсек, спорт комментаторлары үш топқа бөлінетін көрінеді:
1) Тарихи экскурс - комментатор жарысқа (турнир, ойын) қатысушы командалар мен спортшылардың әрқайсысының өмірбаянына толық тоқталғысы келеді. Сондай-ақ, әр сөзін датамен байланыстырып отырады. Мысалы:
* Осыдан үш жыл бұрын команда дәл осы құраммен өнер көрсеткен еді.
* Самат Смақов 8-нөмірлі жейдемен өнер көрсетіп келе жатқанына 8 жылдан асып кетті.
2) Техникалық қырағылық - мұндай комментаторлар ойынның ұсақ-түйегіне дейін, тіпті, көрерменге көрінбейтін, байқалмайтын тұстарын да беруге тырысады. Мысалы:
* Мұнда режиссерлер жаңағы эпизодтың қайталап көрсетуге тырысып-ақ жүр. Алайда техника құрғыры істемей жатыр.
* Гол соға алмағанына ашуланған Егор Титов бірінші қақпа бағанасын баспен ұрды. Бұған да көңілі көншімей, жерден бір уыс шөп жұлып, жоғарыға лақтырды.
3) Көңіл көтергіш-сараптамалық - өздері жүргізіп отырған репортаждарын сәті түсе қалса, әзілге айналдыруға дайын тұрады. Мысалы:
* Бүгінгі ойынға жиналған көрермендердің көптігі соншалық, Антарктида құрлығында да мұнша адам шықпас-ау.
* Есеп әзірге - 0:0. Өйткені ойын әлі басталған жоқ.
Ал енді комментаторлық өнер - дің маңыздылығына тоқта - лайық. Оны "өнер" деп отырға - нымыз да кездейсоқтық емес. Өнер деген асыл сөзге татитын дүниенің бәрі де халықты қайран қалдырып, жақсы демалыс, жәйлі тыныс беруі керек. Комментаторлықтың да осындай қасиеттері барын жұрттың бәрі көптен бері мойындаған. Бұл өнердің басты қасиеті -- спорт - ты насихаттау және осы жолда ол табылмайтын құрал. Қараған жанның бәрін қызықтырып, еліктіріп әкетіп тұрса, әсіресе жастар жағының сол спорт түріне деген қызығушылығы орасан болатыны даусыз. Оның үстіне комментарий жүргізетін журналист спорт түрінің айналасында көптеген қызықты ақпараттарды қажетті мезгілінде жол-жөнекей айтып тұрса, ең бастысы көрерменнің қызығушы - лық білдірген дүниесі дөп айтылып, жауап беріліп жатса - ондай комментаторлыққа алғыстан басқа айтарың болмайды... Қала берді озық, өтімді комментаторлық тілдің де дамуына, оның жастар арасында таралуына, құлақтарына сіңірілуіне әбден игі әсер етеді. Жастарға жарқылдаған дүние қатты әсер етеді ғой, егер спорттық комментатор тілімізді орнымен жарқылдатып тұрсыншы -- қазақша сөйлегісі келмеген бала қалмаған болар еді ... Ресейдің әйгілі комментаторы Виктор Гусев айтқандай, Спорт комментаторы - тірі энциклопедия болуы керек. Сондай-ақ өзі білетін ақпараттарды керек кезінде жеткізсе, нұр үстіне нұр.
Үгіт пен насихатқа зор көңіл бөліп, соның арқасында империясы ұзақ жылдар бойы мызғымай тұрған кешегі Кеңес одағында да комментаторлық өнерді құрметтей білген. Оның Николай Озеров секілді айтулы мамандары елдегі мықты сыйлықтарды алуымен қатар, ондаған жылдар бойы сахна мен кинодан шықпай жүретін айтулы мамандардың өзі оңай - лықпен ала алмайтын "Халық әртісі" деген құрметті атақтарды да алған. Николай Озеров коммен - тарий берген күннің ертесіне талай бала сол болып сөйлеп, соған еліктеп тілін бұрап жүретінін де талай естіп, бұқаралық ақпарат құралдарынан оқығанбыз. Халық санасына әсер ету құралдарының өтімділігіне керемет көңіл бөлген кеңестің идеологтары комментаторлық өнерді жоғары бағалағанының бір мысалын осы - Николай Озеровтың телевизиядағы өмірінен де көруге бо - лады. Жалғыз КСРО емес, әлемнің басқа да дамыған елдерінде айтулы коммен - таторларға деген құрмет орасан...
Сәкен Сыбанбай, Рейтинг газетінде жазған мақаласында: Жанкүйерліктің жазылмас ауруы қанына сіңген жандар жақсы біледі: футболды дыбыссыз көру - түк те қызық емес. Стадиондағы көрермендердің құлақ тұндырар қуатты шуылы мен ойын барысына түсінік беріп отыратын комментатордың мәнерлі дауысы болмаса, мылқау кино көргендей мәңгіріп, ешқандай әсер ала алмайсыз. Сондықтан да репортаж басталмас бұрын бүгінгі ойынды кім жүргізер екен? деген сауалдың әркімнің де көкейінтесері хақ. Жанкүйерлер үшін комментатордың маңыздылығы өте жақсы. Көпшілікті қазіргі кей комментаторлардың репортаж жүргізу әдісі, кәсіби деңгейі, біліктілігі қанағаттандыруы мүмкін, тіпті, кейбірін ерекше іш тартып, жақсы көрулері де ғажап емес. Олардың біразы елге біршама танымал, қайсыбірі кейінгі жылдары ғана шыңдала бастады, енді ғана үйреніп жүргендер де бар. Осыдан он жыл бұрынғы жалпы деңгейдің біршама өскен, алайда, комментаторларымызға жетіспейтін нәрсе әлі де көп. Әсіресе, жекелей алғанда мұндай кәсіп майталманының бойынан табылуға тиіс критерийлердің әйтеуір, бірінен ақсап жататыны өкіндіреді.
Комментаторлардың көпшілігіне тіл шұрайлылығы, сөз байлығы жетіспейді. Сөздік қор жұтаң болғасын, өзіне қолайлы азын-аулақ сөз оралымдарын қолданады да отырады. Қазақ тілінде спорт терминдері түгел жүйеленіп, айналымға еніп үлгерген жоқ. Мұндай мәселенің бары айқын, бірақ, біріншіден, өмір оған қарап тұрмайды, ешкім де әуелі тілдік уайымдарыңды шешіп алыңдар, сосын ойнаймыз демейді, футбол болып жатыр, репортаж жүргізілуге тиіс; екіншіден, бұл - комментатордың білім-білігіне де байланысты мәселе, ізденімпаз, тапқыр адам кез-келген тығырықтан шығудың жолын таба алады. Тартымды дауыстан жұрдай, сөйлеу мәнері қалыптаспаған, әр сөйлемін і-і-і... деп ебедейсіз кідірістермен бастап, өте шабан ойлайтын, бір қақпаның маңындағы ахуалды айтып бітем дегенше, доп қарсы қақпадан бір-ақ шығатын комментаторларымыз да аз емес. Көпшілігінде табан астынан тауып айтар тапқырлық та жоқ, таптаурын тәсілмен аяңдай беруге үйренісіп алған. Тағы біреулері репортажды сезімсіз, эмоциясыз, әсерсіз жүргізеді. Тақырыпты терең түсіне білмейтіндері де кездеседі. Ең бастысы, кәсіби біліктілік, көрерменнің талғам-талабын түсіну және тұлғалық қасиет, нақтырақ айтқанда, харизма жетіспейді. Жетіспейтіні - көпшілігінде өмірлік те, кәсіби де тәжірибе жоқ, өйткені, басым бөлігі - өрімдей жастар. Яғни, осы саланың бүгінгі ақсақалдарының бірі, ресейлік Юрий Розановтың: Я против того, чтобы молодые люди без житейского опыта садились за микрофон, - деген сөзіне бек қосылуға болады.
Футбол репортажын топтанып алып, улап-шулап отырып көретін адамдарды өз басым онша түсіне бермеймін. Ондайда ойынның бүкіл сыры мен қырын аңдау қиынға соғады, өйткені, комментатордың әңгімесіне құлақ та түргізбей, бәріне түсініктеме беріп, жағы сембейтін жанкүйер кез келген ортадан табылады. Шын мәнінде, ойынның құдіретін де, оны баяндаушының қадірін де репортажды жалғыз тамашалаған жан ғана ұғына алмақ. Нағыз комментатор ондайда сені өз әңгімесімен сиқырлап, жалғыз екеніңді де ұмыттырып жібереді. Мәселен, марқұм Владимир Маслаченко - мен үшін сондай сырлас адам сияқты еді: дауыс, образды тіл, жан-жақты білім, кәсіби өре (өзі бұрын атақты қақпашы болған), ойын қызуын дәл бере білетін эмоцияшылдық, қысылтаяң сәттен қалжыңмен-ақ шығып кете алатын тапқырлық, көгілдір экран алдындағы көрерменнің сезіміне әсер ете білу, тіпті, әлгі харизмаңызға дейін осы кісіден табылатын. Мен жасыл алаңмен баяғыда қош айтысқаныммен, ойнауды бір сәтке де доғарғаным жоқ, тек енді мен микрофон алдында ойнап жүрмін деп еді ол бір сұхбатында. Расында да, қақпашы кезінде допты қандай ептілікпен қағып алса, комментатор боп жүріп те ұтқыр шабытпен сөйлейтін. Оның 1988 жылғы Олимпиаданың финалынан жүргізген әйгілі репортажы қандай ғажап! Матч соңында КСРО құрамасының шабуылшысы Юрий Савичев бразилиялық қақпашы Клаудио Таффарелмен жекпе-жекке шыққанда, комментатордың Савичев, убегай, забивай, я тебя умоляю! деген айғайы жанкүйер жадынан мәңгі өшпес классикаға айналды. Ал 1999 жылы Мадридтің Реалы Киевтің Динамосымен кездескенде, үзіліске дейін тамаша ойнаған мадридтік Кларенс Зеедорф екінші таймда қайта-қайта қателесіп, өз серіктеріне емес, керісінше, киевтіктерге пас берумен болды. По-моему, во втором тайме Зеедорф играет за киевское Динамо - мұндай мысқылды Маслаченкодан басқа кім айтуы мүмкін? Әйгілі грузин комментаторы Котэ Махарадзе: Сізді жанкүйерлердің өте жақсы көретінін қалай түсіндірер едіңіз? - деген сұраққа былай жауап беріпті: Білмеймін. Мен әйтеуір комментаторлық кабинаға ешқашан ашулы келмеймін, бүкіл репортаж бойына бір команданың немесе ойыншының атына кекесін, келеке сөз айтып, білгішсініп отыру менде мүлде болмайды. Комментатор міндетті түрде әділ де мейірімді болуы керек. Сондай-ақ ол өз аудиториясының ерекшеліктерін де ескергені жөн. Елу жыл бойы бірде-бір рет жол ережесін бұзбаған нью-йорктік бір таксистен сол табысының себебін сұрағанда, ол: Бұған таң қалатын ештеңе де жоқ: мен алдымда келе жатқан немесе өзімді басып озып бара жатқан көліктердің жүргізушілерінің бәрін жынды деп есептедім де, соған сай әрекет еттім депті. Біздің жұмыс та сол сияқты: репортажды миллиондаған адамдар тыңдайды, егер сүйікті командасының атына бір орынсыз сын айтылса, олар комментаторды түтіп жеуге шақ қалып отырады. Қазір біз түгілі, Ресейдің өзінде бұрынғыдай шебер спорт комментаторлары жоқ деген пессимизм басым. Василий Уткин, Владимир Стогниенко, Виктор Гусев секілді мықтылары бар елдің жанкүйерлері өз комментаторларына көңілі толмай жатса, біздің тоқмейілсуімізге тіпті бола қоймас. Қазақстан ұлттық арнасы кейінгі жылдары спорт көрсетілімдерін тек қазақ тілінде ұсынып жүр (бұрын қос тілде еді). Басқа арналарымыз әлі де репортаждарды екі тілде жүргізіп келеді. Бұл да - тек біздің елде бар мәселе... Қазақшасын Рабат Жәнібеков, Қынабай Аралбаев, орысшасын Диас Омаров, Қайрат Жантикиндер жүргізген кеңес заманындағы репортаждардың өзіне жұртшылықтың көзқарасы ала-құла еді. Сәтті шықса мақтап жүретін, ойдағыдай болмай жатса наразылығын ашық білдіретін футбол әуесқойының бәріне бірдей жағу да мүмкін емес шығар. Дегенмен, көгілдір экран алдында көріністі тамашалап қана қоймай, ойынның рухын сезініп, әсеріне бөленіп, құдіретін түйсіну үшін комментатор сөзіне құлақ түретін көрерменнің оған қашанда талапшыл келетінін есте ұстаған абзал. Себебі, жоғарыда аталған В.Уткин айтқандай, Репортаж дегеніміз - сені топтанған тобырдың тыңдауы емес. Репортаж дегеніміз - сенің теледидар алдындағы миллиондардың әрқайсысымен сырласуың,- деп спорт комментаторларына сыни баға береді [2].
Иә, комментаторлық әркімнің қолынан келе бермейтін, аса білімділікті талап ететін мамандық екені белгілі. Зерттеу барысында Сәкен Сыбанбай ағамыз секілді комментаторларымызды сөзбен сыбап алған және керісінше қолдау көрсеткен бірнеше пікірді байқадым. Солардың бірі - Қазақстан комментаторы Ермұхамед Мәулен Комментатор күнделігі блогында:
Комментатор болу үшін адам сәл де болса өзі жайлы ойлану керек. Менің шынымен де соған даусым жарай ма? Әңгіме айтысым, сөз саптауым келіңкірей ме деп? Әйтпесе, осылай талаптанып хабарласқан жігіттерді жай ғана дайындал, тағы да шыңдал деп жылы сипап, қоя беретін әдетім бар. Бірақ, комментаторлыққа ешқандай талаптары келмейді. Ренжіткім келмейді. Ол да мен сияқты ауылда өскен қазақтың баласы шығар. Арманы комментатор болу шығар. Бірақ, қайтейін, айтып отырған әңгімесі келіспесе. Сөйлемдері бір-бірімен ұйыспаса. Хабарласып жүрген жігіттерден ең алдымен сұрарым: "Абай жолы" деген романды оқыдыңыздар ма? Жоқ. Сонда Әуезовтың бұл кітабын оқымай, қалай журналист, тіл шебері болуға болады. Менің миыма сыймайды. Ең алдымен, "Абай жолын" түгел, төрт кітабын да тауысып алған дұрыс. Ол былай да былай керек дүние. Кітапты, қазақ тілінде жазылған романдарды оқымай, поэмаларды жаттамай, жақсы сөйлеу мүмкін емес. Қазіргі телевидениедегі ауызекі әңгіме көп адамға жаға бермейді. Ол жалпы дұрыс бағыт емес. Экранның ар жағынан бәріміз сол тілде сөйлеп жүрміз Ол түбі жақсылыққа апармасы анық. Сөз мәйегін жоғалтпауымыз керек. Ол үшін қазіргі жастар соны ұмытпай, журналистикаға алып келуі тиіс - деп барша комментатор болуды армандайтын жастарға ақыл-кеңес береді [3].
Осыдан 5 жыл бұрын белгілі комментатор Есей Жеңісұлы өзінің Facebook- тегі парақшасына:
ӘЙ, ЖІГІТТЕР, ҚЫЗЫНБАҢДАР!..
Еуро басталғалы комментаторларға айтатын наздарыңыз артып келеді. Дұрыс-ақ. Жігіттер дұрыс сөйлей алмай, орысша ойлап барып қазақша сөйлеп, бұрынғы айтқан тіркесін жүз рет қайталап миларыңызды ашытып жатқан шығар. Комментатор ретіндегі сорымыз сол - көз алдарыңыздамыз, алақандарыңыздамыз, аяқтарыңыздың, тіпті көп жағдайда жамбастарыңыздың астындамыз. Сіздерге рақат, күні бойы жұмыста түк бітірмей отырсаңыз да, кешке үйге барасыз да, күннің ыстығынан, жұмыстың қиындығынан, митингінің дұрыс ұйымдастырылмағанынан, бастығыңыздың ұрысқанынан, сүйгеніңіздің сырт бергенінен, қисық шаптырғаныңыздан жиналған АГРЕССИЯНЫҢ бәрін комментаторға төгесіз.
Қазақта комментаторлық мектеп бар ма еді өзі? Қазақта 50 жыл телевидение бар болса, сол жарты ғасырда қазағыңыз қашан эфирден тек өз тілінде сайрап еді? Таза қазақша сөйлейді деген арнаңыз мемлекеттің осы саясатына шырт түкіріп, үлкен аламандарда тағы қасыңызға орыстілдіні қосып қоя салады. Айтатыны - қырық сылтау. Одан бөлек, футболда ғана сөйлеуге тиіс комментаторыңыз оған дейін біресе хоккей, біресе теннис, біресе бәйге, біресе жеңіл атлетикасын ауырымен қосып жүргізіп, миы атала көже болып, эфирде қырық рет қателеседі, Педроның желп ете қалған шашын Бускетспен шатастырады. О, рахат, кінәлі табылды! Неге зәрді төгіп кеп жібермеске! Ол қазақтың ұлы сөзін бұзды ғой!
Айтайын, қазақта комментаторлық мектеп болмаған! Біздің жігіттер жоқтан бар жасап жатыр! Уткин, Стогниенко, Генич, Черданцевтер майын тамызып сөйлесе, оған дейінгі жарты ғасырда Озеров, Майоров, Перетурин, Маслаченколар мектеп қалыптастырып кеткен. Озеровтың қасында 5 минут бурят сөйлемеген, екі минутын татарға бермеген. Орыстың сөзін сапырып отырып, дайын тіркес, оңай жол қалыптастырып алған. Осылардың бәрі асып кетсе екі спорт түріне маманданған, басқасына пысқырып та қарамайды.
Ал қазақтың комментаторлық мектебі жуық арада қалыптаспайды! Өйткені, жігіттердің бәрі қосақ арасында жүр. 5-8 минут сөйлейді де, ары қарай "ағасын" тыңдайды. Жігіттер кабинадан шыға салады да, астына жүгіріп түсіп, сынға қатысушыдан коммент алады, жұмысқа қайта барып кодировка жасайды. Ертеңіне тағы сол: баяғы жартас - бір жартас. Теннис, бұқаралық спорт, асау үйрету, хоккей...
Ағатай, осылай аттың жалы, түйенің қомында жүргенде жігіттердің тіліне қазақтың бал сөзі оралушы ма еді?
Кешіріп қойыңыздар! Қазақ эфирде өзі ғана сөйлемей, комментаторлық мектеп қалыптаспайды. Есей "Айқынның" жұмысына малтығып жүріп "Қазақстан барысын" жүргізсе, супер-мупер репортаж жасап жібереді деп кім айтты? Ол сорлы эфирден алты ай алыста жүріп гарнитураны құлағына ілгенде, бірден төрт аяғы тайпалып жорғалап кетеді дейсіздер ме?
Барымен - базар! Жігіттерге қарғыс арқалатып жүрсіздер! Ал көптің жаман энергиясы оларды міндетті түрде тілден де, аяқтан да шалады. Тілеулес болу керек. ФБ бетінен: "Ереке, кеше мына сөзді қате айттыңыз, оның орнына мына тіркес орайлы-ау", - деген бір жанашыр пікір оқығаным жоқ.
Бәріңіз керемет кәсіпқой маман болсаңыздар, біз әлем елдерінің ішінде неге алғашқы жүздіктен кейін жүрміз? Бәрін артқа тартып, істеріңізді алға бастырмай жатқан комментаторлар ғана ма?
Кешіріп қойыңыздар, боқтасаңыздар да сөйлей береміз, - деп комментатор мамандарына сыни көзқарасқа қарсы жауап жазды [4].
Қазақта комментаторлық мектеп болмаған. Алайда, қазақтың сөздік қоры мол, бай да шұрайлы тілін жөнімен қолдану - әр қазақ журналисінің міндеті емес пе?
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz