Шымкент қаласының жергілікті маңызы бар археологиялық ескерткіштерінің тарихы мен сақталу мәселелері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Курбанов М.С.
ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕР: ТАРИХЫ ЖӘНЕ САҚТАЛУЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В041900 - Музей ісі және ескерткіштері қорғау
Алматы 2021
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілген
Археология,этнология және музеология
кафедрасының меңгерушісі
PhD, Р.С. Жуматаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштер: тарихы және сақталуы
Мамандығы 5В041900 - Музей ісі және ескерткіштері қорғау
Орындаған: Курбанов М.С.
Ғылыми жетекшісі
PhD: Жуматаев Р.С.
Алматы 2021
Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштер: тарихы және сақталуы
Кіріспе
I.Шымкент қаласының аумағында орналасқан ортағасырлық тарихи-мәдени және қала ішіндегі кеңестік кезеңнің сәулет ескерткіштері
1.1.Шымкент қаласынның ортағасырлық тарихи-мәдени ескеткіштері.
1.2.Қала ішіндегі кеңестік кезеңнің сәулет ескерткіштері.
II. Шымкент қаласының жергілікті маңызы бар археологиялық ескерткіштерінің тарихы мен сақталу мәселелері
2.1.Шымкент қалашығы.
2.2.Сайрам қалашығы.
III. Шымкент қаласында орналасқан тарихи-мәдени ескерткіштердің негізінде туризмді дамыту жолын жеке жобада қарастыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алған қай ел болмасын өзінің тарихын танып білуге, бүгінгі күнге қалай жеткенін, өзінің жерінде өткен небір тарихи оқиғаларды және де сол тарихты дәлелдейтін ескерткіштерді зерттеп, танып білуі қажет. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғанан кейін тарихын тереңнен зерттеп, көп уақыттар бойы ашылмай келген тарихын ашуға, тарихын зерттеуде жаңа ұлттық-тарихи көзқараспен, тәуелсіз елдің жаңа ғалымдарының еңбегінің арқасында жаңа баға беруге мүмкіндік береді. Еліміздің тарихының өзіндік бір орны бар, қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі - қалалар тарихы мен қаланың аумағында орналасқан тарихи-мәдени ескерткіштерді зерттеу.
Шымкент қаласының тарихы, қазақ халқының ұлы тұлғаларыммен, осы кісілердің кіндік қаны тамып, білім алған, өркениеттің ежелгі және қазіргі кездегі ескерткіштерімен тығыз байланысты. Шығыспен Батысты қосқан Ұлы жібек жолының бойында орнын тапқан бекіністер, қамалдар, мазар-кесенелер, тұтас қалалар кешені бой түзеді. Осы аймақтардің бірі Шымкент қаласы мен Сайрам ауданы.
Шымкент қаласының аймағында орналасқан ескерткіштер тарихы тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жаңа серпіліс алды. Шымкент, Сайрам (Испиджаб) қалашықтарында, Қызыр мешітінде археологиялық жұмыстар жүргізілді. Осы жағдайға себепкер болған ол - Мәдени мұра бағдарламасы. Археологиялық қазба жұмыстары арқылы жойылып кеткен, яғни қазіргі уақытқа дейін сақталмаған ескерткіштердің қай кезеңге жататындығы, мәдени қабаттарын саралап, сонымен қатар қандай мәдениеттермен байланысқанын ашып көрсеткен болатын. Мәдени мұра бағдарламасы негізінде Қасиетті Қазақстан жобасы жасалынды. Ол жобада Қазақстан облыстарындағы барлық тарихи-мәдени ескерткіштер тіркеліп, сырқы көріністерінің суреттері, қысқаша тарихтары жазылып кеткен. Осы кітапта Шымкент қаласының маңызды дерлік тарихи-мәдени ескерткіштері ескерілген, оның ішінде кесенелер, қалашықтардың орындары көрсетілген. Осы тақырыпқа байланысты өзекті мәселелердің бірі - араб, қытай, орыс деректерін қолданып, қазіргі уақытқа дейінгі тақырыпқа байланысты жазылған еңбектерді саралап, ескерткіштердің тарихын нақтылап, маңыздылығын көрсету.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Бұл тақырып жеткілікті терең зертелген. Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштерінің барлығы зерттелген болатын, солардың ішіндегі Шымкент қалашығы, Испиджаб қалаларына қазба жұмыстары жүргізілген. Кейінгі орта ғасырларда іздеу саласын шектеген Н.П.Подушкин мен А.О.Итеновтың ізденістерін қоспағанда, Сайрам және Шымкент қалашықтарында зерттеулер іс жүзінде жүргізілген жоқ.
Дипломдық жұмысының нысаны. Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштердің тарихы және сақталуы және жеке жоба негізінде аумақтың туризімін дамыту дипломдық жұмыстың нысаны болып табылады. Диплом жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыста Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштердің зерттелу тарихтары мен қазіргі таңдағы ескерткіштердің сақталу жағдайы, сонымен қатар аймақтың туризімін дамыту бағыттары жаңа көзқарастар мен тарихи деректер арқылы кешенді түрде қарастыру.
Дипломдық жұмысының міндеттері. Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру көзделеді:
Шымкент қаласындағы республикалық және жергілікті маңызы бар ескерткіштерінің тарихы туралы отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектерін тұжырымдамаларын жүйелеу;
Шымкент қаласындағы археологиялық ескерткіштерінің тарихы мен сақталуын саралап, ескерткіштердің маңыздылығын анықтау;
Қаланың тарихи-мәдени ескерткіштерінің негізінде жеке жоба арқылы қаланың туристтік бағытын дамыту.
Дипломдық жұмысының хронологиялық шеңбері. Шымкент қаласында орналасқан тарихи-мәдени ескерткіштердің тарихы ортағасырдан кеңестік үкіметіне дейінгі уақытты қамтиды, дипломдық жұмысының хронологиялық шеңбері болып табылады.
Зерттеудің географиялық шеңбері. Шымкент қаласында және қала құрамына кіретін Сайрам ауданы жерлері зерттелген.
Ғылыми-әдістемелік негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында қолданылған негізгі зерттеу әдістері қатарында: жүйелік талдау, ескерткіштерге анализ жасау, салыстырмалы тарихи талдау бойынша отандық және шетелдік жетекші ғалымдардың (Б.А.Байтанаев, Ю.А.Ёлгин, К.Байпаков, Д.А.Воякин т.б.) еңбектеріндегі тақырыпқа қатысты жаңаша көзқарастар жазуға мүмкіндік беретін тұжырымдамалық пікірлер негізге алынады.
Ғылыми жаңашылдығы. Шымкент қаласындағы ескерткіштер тарихына қатысты бір қатар еңбектер жарық көрсе де, отандық тарих саласында ескерткіштер туралы мәліметтер қысқаша шолумен ғана шектелген. Бұл барлық ескерткіштерге қатысты емес, өйткені Шымкент, Сайрам қалашықтары секілді ірі ескерткіштер толықтай зерттелген. Зерттеу жұмысының жаңалығы да тақырыпты кешенді түрде зерттей келе, тақырыпқа байланысты отандық және шетелдік мәліметтерді жинақтап ғылыми айналымға енгізу болып келеді. Жалпы, дипломдық жұмысында келесідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
Дипломдық жұмыста қолданылған тарихи деректер талдаумен қоса, Шымкент қаласындағы ескерткіштердің тарихы және сақталуына байланысты отандық зерттеушілердің тұжырымдамаларын саралап, жаңа бағытқа түсірілді.
Шымкент аймағында орналақан тарихи-мәдени ескерткіштерінің маңыздылығы ашылып, жеке жоба арқылы ескерткіштер негізінде аймақтың туризімін дамыту қарастырылды.
Тәжірбиелік маңызы. Жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижесінде және жинақталған мәліметтер негізінде ескерткіштердің түпнұсқа түрлерін анықтауға және тарихы мен қазіргі кезге дейінгі сақталған қалыптарын көрсетіп және осы ескерткіштер негізінде жоба арқылы ескерткіштерді насихаттау жұмыстарын жүргізу.
Практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері Қазақстан археологиясы мен тарихының жекелеген бөлімдерін жазу кезінде, Тарихи география мен тарихи топонимика бойынша жиынтық жұмыстарда, Қазақстан тарихы мен археологиясы бойынша дәріс жазу кезінде және студенттер мен оқушыларға арналған оқу және оқу-әдістемелік құралдарды жасау кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Осы диссертациялық зерттеудің нәтижелері Испиджаб тарихи-мәдени ауданының ескерткіштерінде туризм инфрақұрылымын ұйымдастыру кезінде толық көлемде талап етілуі мүмкін. Жұмыс жазу кезінде ізденуші тапқан археологиялық материалдар мұражай экспозицияларын жасауда қолданылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І - тарау
ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫНЫҢ АУМАҒЫНДА ОРНАЛАСҚАН ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЖӘНЕ ҚАЛА ІШІНДЕГІ КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢНІҢ СӘУЛЕТ ЕСКЕРТКІШТЕРІ
1.1.Шымкент қаласынның ортағасырлық тарихи-мәдени ескеткіштері.
Әбділ Әзиз баб кесенесі
Қазақстанның оңтүстігіндегі ерте исламның ескерткіші Сайрам кесенесі - Әбділ Әзиз баб болып табылады. Ол Сайрамның солтүстік бөлігінде, қоршалған зиратта орналасқан. Оның атауы-"ұлы құл"дегенді білдіретін Әбділ әл-Азиз Араб ер есімінің қазақ тіліндегі нұсқасы. Бұл атау мұсылман дінбасыларының арасында кең таралған. Араб тіліндегі "баб, баба" сөзі "рухани әке, тәлімгер"дегенді білдіреді.[1]
Әрине, бұл атау Оңтүстік Қазақстан аумағында мұсылмандықтың алғашқы және еңбегі сіңген уағыздаушыларының бірі болуы мүмкін. Оған шахид ("сенім үшін қаза тапқан") атағы берілді. Халық арасында бұл кесене "Беля-Гердан" деп те аталады. Сайрам Әбділ Әзиз бабтың өмірбаяны Сайрамның өзіндік тарихы болып табылатын "Рисаль" атты кейінгі анонимді шығармада келтірілген. "Рисал" оны Мұхаммед пайғамбардың алғашқы ізбасарларының қатарына жатқызады. Қасиетті исламды талап етіп, кәпірлермен соғыста қаза тапты. Ауызша аңыз Әбділ Әзиз баб Қожа Ахмет Ясауиден 300 жыл бұрын өмір сүргенін, тарихи тұрғыдан алғанда ислам миссионерлерінің Оңтүстік Қазақстан аумағында исламды бекіту әрекеттерімен сәйкес келетінін айтты. [2]
"Рисальда" осы кесене ғимаратының тарихы да көрініс тапты. Мұнда XІV ғасырда қабірдің үстінде тұрған Әбділ Әзиз баб кесенесі құлаған кезде, қолбасшы Тимур Наурыз-Барайуан оңтүстіктен кіретін жаңа ғимарат тұрғызды. Уақыт өте келе ол қирап, 1860 жылдардың аяғында кесененің заманауи ғимараты салынды. [3] Бұл порталды-күмбезді құрылыс, бірақ Сайрамның бір камералы басқа кесенелерінен айырмашылығы, Әбділ Әзиз баб кесенесі алдыңғы жағынан созылған үш бөлмеден тұрады, олардың орталық бөлігі үлкенірек, жоғары цилиндрлік барабанда сфероконикалық күмбезбен жабылған. Кесенеге гипс жапсырмалы декормен безендірілген жіңішке аркалы портал ерекше мәнерлілік береді.[4]
Әбділ Әзіз баб кесенесі Сайрам ауылының солтүстік бөлігінде орналасқан ескі зираттың ортасында, негізгі ескі көшелердің бірінде (Қазіргі Ленин көшесі) жақын орналасқан тұрғын үй құрылыстары арасында орын тапқан. Кесене сақталмаған діни ғимараттың орнында тұр (шамамен 16-17 ғғ. жатады.). Ескерткіштің қазіргі ғимараты ХІХ ғасырдың ортасына жатады, Оңтүстік Қазақстан аумағында ортағасырлық діни сәулетшілікте қалыптасқан дәстүрлі порталды-күмбезді құрылыс түрі болып табылады. Төртбұрышты пішіндегі күйдірілген кірпіштен салынған, негізгі көлемге күмбезбен жабылып қалған, әр түрлі уақытқа салынған 2 бөлме қосылған. Орталық негізгі бөлігі биік күмбезбен жабылған және П-тәрізді жақтауда терең аркалы тауашасы бар пештакпен ерекшеленеді. Порталдың сәндік безендірілуінде бет қалауының фактурасы, гипс бөлшектерімен қосымша-бұрыштық фигуралы жартылай бағандар, жапсырмалы архивольттың ширатылған жгут тәріздес қолданылды. Интерьерде зал жоспарындағы 3 шаршы бір-бірімен кең ойықтармен байланысады, орталық залда, кіреберіске қарама-қарсы михраб орналасқан; едендер құмның үстіне кірпіш салынған.[5]
Сайрамда сәулет өнерінің таңғаларлық ескерткіші Әбділ-Әзіз-баб кесенесі орналасқан. Тарихи деректерге сәйкес, 766 жылы Ысқақ баб басқарған арабтардың жасағы өз еркімен қазақ даласына келеді. Осы жасақтың қолбасшысы исламды таратуда нағыз ерлік көрсеткен Әбділ-Әзіз баб болған. Оның білімдігі, қайраттылығы мен Ислам ісіне берілгендігі халық арасында аңыз болып тараған. Бір аяқта тұрып 39 күн ғибадат қылған. Сол үшін Алла тағала оған бәле-жаладан қорғайтын қасиет беріпті. Осылайша бәлені болдырмайтын және жаладан ақтай алатын әулие жұртшылық арасында Бәлегарден деген лақапқа ие болған. Ол тарихта осы атымен қалған. Кесене құрылысы ХIV ғасырға жатады. Шырақшысы Шынәлі Әбдуғаниев: Өкінішке қарай, жылдар өте келе кесене оны безендірген оюлардың көпшілігін жоғалтқан, ал құрылыстың өзі жаңбыр, өрт пен соғыс әрекеттері салдарынан айтарлықтай зақымданған. Басында салынған мазар уақыттың сынағына төзбей, құлап опырылған, XIX ғасырда қайта қалпына келтірілген, ал кейбір жері қайтадан салынған, - дейді.Оның айтуынша, осы ескерткіштің құрылысы барысында сол уақыттағы сәулет өнерінің озық әдістері пайдаланылған. Әсем оюлардың, қыш тақташалы қалаудың, ағаш өрнегінің және т.б.үлгілері сақталған. Олар халық қолданбалы өнерінің тамаша үлгілері болып табылады.[6]
Ибраһим ата кесенесі
Қазақ мәдениеті мен тарихының архитектуралық ескерткіші болып табылатын Ибраһим ата кесенесі сәулет өнерінің озық ерекше туындысы. Шымкент қаласы Сайрам ауданының солтүстік-батыс шетіндегі биік төбеде, Ақсу ауылына баратын жолдың жиегінде орын тапқан.
Ибраһим ата - Оңтүстік Қазақстан жерінде сопылық ілімді таратқан, әулиелік, бақсылық қасиеттері, табиғаттан берілген тылсым күштері үшін халық табынған тұлға. Орта ғасырларда ислам дінін насихаттау орталықтарының біріне айналған көне Испиджабта бір қатар діни ғұламалар, ұстаздар пайда болған еді. Солардың ішіндегі - Қожа Ахмет Ясауидің әкесі Ибраһим ата мыңдаған мүриттерге ұстаздық қылған делінеді. Ибраһим ата діни көсем, әрі осы өңірлерге танымал уағызшы болған және де текті отбасынан шыққан. Осы аумақта тұрған халық арасында оның әулиелігі мен уағызшы қабілеті жайлы түрлі аңыздар тараған.
Ибраһим ата мұқтаж адамдарға көмек қолын созып, тақуалық өмір сүрген және мыңдаған артынан ерген ізбасарларға ислам дінін уағыздады. Күмбезді кесене Ибраһим атаның қабірі үстіне салынған. Күмбезді кесене мазарлардың ішінде көнеден сақталып қалған ескерткіштерінің бірі болып табылады. Бастапқыда Ибраһим ата кесенесі XVI-XVII ғасырларда салынған, бірақ ол қирағанан кейін XIX ғасырда қайта салынған болатын. Кейінен, 50-жылдары қатты жер сілкінісі кезінде кесене күмбезі қирап, қайта қалпына келтірілген.
Күмбез қирап қайта салынған кезде кесене төбесі ақ шатыр қаңылтырмен қапталып, ортасына сүйір ұшты мұнара жасалынды. Кесене ғимаратында солтүстік-батыс және оңтүстік-батыс бөліктерінде терең емес сүйір ұшты текшелері орналасқан, сонымен қатар порталдар бар.
1994 жылы жарық көрген Оңтүстік Қазақстан облысының ескерткіштер жинағы еңбегінде ескерткішке байланысты мынадай мәлімет беріледі:
Ибраһим ата кесенесі XVII-XX ғ. басы жатады. Ауылдың солтүстік-батыс бөлігінің шетінде, биік төбеде орналасқан. Кесене болжам бойынша XVI-XVII ғғ. дейін жергілікті шейхтің жерленген жері үстінде салынған, аңыз бойынша - Ахмет Ясауидің әкесі. Бұл ортағасырлық сәулет өнерінің күмбезді кесенелерінің ең ерте сақталған ескерткіштерінің бірі. Күйдірілген кірпіштен қаланған, жартылай сыланған және ақталған, бірнеше рет қайта құрулар мен жөндеулерге ұшыраған. Бастапқы күмбез құлаған оның орнына ХІХ - басы ХХ ғғ. 4 қабатты темір шатыр орнатылды, сәл көлбеу, ортасында күмбез орналасқан. Бір камералы ғимарат жоспарда төртбұрышты-7,2 Х 7,2 м. солтүстік-батыс қасбеттері шамалы шығатын пилондары мен таяз арка тауашалары бар балама порталдармен безендірілген. Порталдың тауашасында кіреберіс, пилондардың жазықтығында тікбұрышты тауашалар орналасқан. Күмбез мен қабырғалары сыланған, едендері кірпішпен қаланған және цемент-құм ерітіндісімен жабылған. [7]
Киелі мекенді тектік қасиеттің арқасында қоғам үшін ғұмырын арнаған әкелі-балалы қос әулие тұлғалар арқылы танып білуге болады. Ибраһим атаның бойында көптеген қасиеттері болған, соның ішінде әулиелік, көріпкелдік, емшілікте бар болған. Жалпы, кесене киелі жер ретінде халықтың түпкі мәдениетінің ерекшелігін, уақыт пен кеңістіктегі дәстүрлі қазақ мәдениетінің айқын көрінісін көруге болады. Жергілікті халық арасында арман-тілектерді қабыл ететін, адасқанға жол көрсететін, қаңғырғанға пана болатын, ауруды емдейтін, тынысты кеңейтетін қасиетті, киелі жер болып саналады.
Қожа Ахмет Ясауидің әкесі Ибраһим өз кезеңінің сауатты, көзі ашық білімді, діндар адамы болса, анасы Қарашаш (енді бірде Айша деп те айтылады) елге қадірлі, ақылды әрі аяулы адам болған. Ясауи Испиджаб елді мекенінде туып, сондағы ауылдық молдадан білім алған. Жастық шағы да осы киелі мекенде өткен. Ибраһим атаның арғы бабалары Мұхаммед пайғамбардың інісі әрі күйеу баласы Әзіреті Әлидің Мұхаммед Ханафия атты ұлынан тарайтыны айтылған. Бұл аталған шежіре 90-жылдардың бас кезінде Сайрам қаласындағы ескі, қираған баспананың ішіндегі қабырға жапсарынан табылған. Бұл олжаны сайрамдық Саидикрам Саидакбаров деген кісі тапқан. Кейінен келе бұл алты метрлік қытай қағазына жазылған қолжазба Шымкент қаласында жеке кітапша болып шығарылды. Бұл қолжазбада Қожа Ахмет Ясауидің жастық шағы мен алғашқы оқыған ұстазы жөнінде бұрын ешбір деректе ұшыраспаған тың мәліметтер көрсетілген. Қазіргі кезде Ибраһим ата кесенесіне зиярат ету үшін келетін кісілер аз емес. [8]
Ибраһим ата кесенесі қазіргі таңда жақсы сақталған. Ескерткіштің бағытына қарай тратуар плиталары салынған, кесенеге кіреберіс жиегінде аркалы қабырға жасақталған және де кесене жан-жағы кірпіштен өрілген қабырғамен қоршалған. Кесене жылдар өтсе де өте жақсы сақталған және зиярат етіп келушілерге дайын ескерткіш.
Қарашаш ана кесенесі
Қарашаш ана кесенесі ауыл орталығында, негізгі 2-і көше-Ленин және Коммунистическая қиылысына жақын жерде, ескі зират аумағында орналасқан. Аңыз бойынша, Қожа Ахмет Ясауидің анасы жерленген; ХІХ-ХХ ғғ. аралығында күйдірілген кірпіштен қаланған, қайта құрылған кезде күмбез өзгерістерге ұшыраған. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы кейінгі орта ғасыр дәуіріндегі порталдық-күмбезді кесенелердің бір түрі. Жоспардағы бір камералы ғимарат төртбұрышты (6, 3Х6.3 м) дөңгелек желкендерге негізделген барабанға сфералық күмбезбен жабылған. Оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс қасбеттері жоғары аркалар тауашаларымен тең порталдармен безендірілген. Бұрыштық пилондардың беткі жазықтықтары тікбұрышты тауашаларда таяз арка безендірілген. Қасбеттерді безендіруде кірпіш қалау тәсілін қолданылған. Еденге құм төселіп үстіне кірпіш салынған. [9]
Қожа Ахмет Ясауидің есімі мен өмірі оның анасы Қарашаш ана, әкесі Ибрагим-Ата және осы әулиеге жақын басқа да адамдардың кесенелерін қамтитын ескерткіштердің тағы бір шеңберін айқындайды.
Осы көлемді материалды қарап шығудың ыңғайлығы үшін Қожа Ахмет Ясауидің қабіріне тағзым ету үшін жаяу баратын жолды басқа ескерткіштерге тигізе отырып, негіз етіп алған жөн. Дәстүр бойынша, ғибадат ету рәсімі Таяу Шығыста танымал қала, ірі сауда болған Ясауи тірі кезінде Сайрамда (ежелгі Испиджаб) орналасқан ата-анасының қабірлерін зиярат етуден басталуы керек еді. экономикалық, мәдени және діни орталық болып саналады.
Біздің уақытқа дейін жеткен Сайрам кесенелерінің ішінен Қарашаш ана кесенесі ерекше құрметке ие. Аңыз бойынша, Қарашаш ана өмірі, шығармашылығы мен қасиеттілігі аңызға айналған әйгілі ақын, философ және уағызшы Қожа Ахмет Ясауидің анасы болған. Шежірелердің біріне сәйкес, ол он бірінші ұрпақта әулие Исхақ бабты өзінің арғы атасы болған деп болжайды. Бірақ аңыздарда Қожа Ахмет Сайрамда бағбан (немесе шейх) Ибраһим атаның отбасында туып, балалық шағы осында өткен деп айтылады.
Шығыста Қожа Ахмет Ясауидің аты дәріптеледі, сонымен қатар Темірдің бұйрығымен салынған Түркістандағы (Ясы) зәулім мемориалдық кешені де әйгілі. Бұл керемет кесенені нұрландырған қасиеттіліктің хикаясы Сайрамның кейінгі қарапайым ескерткіштеріне дейін тарады. Қарашаш ана кесенесінің ерекше танымалдығы осыдан шыққан. Ол Сайрамның орталығында орналасқан. Оның негізгі екі магистралінің қиылысынан алыс емес, ескі зираттың шетінде, оның оңтүстік қасбеті бұрынғы ортағасырлық көшеге қарайды, қалғаны зиратқа бағытталады. Қазіргі кездегі Қарашаш ананың кесенесі - түпнұсқа болып табылады. ХІV ғасырда Әмір Темірдің бұйрығымен тек кірпіш және балшықпен салынған және ешқандай іргетасы жоқ, бірде-бір шеге, темір қолданылмаған. Кесене ғимараты жеті ғасырдан бері анамыздың басына пана болып келеді. Арасында кесенеге кішігірім реставрациялық жұмыстар жүргізіліп тұрады.
Сипатталған схеманы қайталайтын Ибрагим-Ата кесенесі сияқты бұл ескерткіштің ерекшелігі - көлемі мен құрамы бірдей екі порталдың біршама ерекше бұрыштық орналасуы.
Қожа Ахмет Ясауидің ата-анасы - Ибраһим ата мен Қарашаш ананың кесенесінде Киелі Құранның Бақара сүресінің 255-аяты тасқа қашап жазылған. Бұл аятта Алланың құзырында Өзінің рұқсатынсыз шапағат жасайтын кім болмақ. Алла олардың алдыңғысын да (дүниедегі), кейінгісін де (қияметте не боларын) біледі. Ал олар Алланың білдіргенінен басқа ештеңені де сезбейді деген сөздер жазылған. Кесенелер алдында арнайы тасқа қашалып жазылған аяттың мағынасы - қажетіңді адамнан, әруақтан емес, Алладан сұра дегенді меңзеп тұрғандай.[10]
Кесене жоғарыда айтығандай кірпіштен тұрғызылған және өз жылына қарай жақсы сақталған. Кесенеге кіреберіс жері мрамор пликталарымен жасақталған, ғимарат аймағы көкалдындырылған. Қарашаш ана кесенесінің аймағында құдық орналасқан, бұл жерге келіп зиярат етушілер емге деп ішетін су көзі болып табылады. Қазіргі таңда зиярат етіп келушілерге, не болмаса кесененің архитектурасын көргісі келетін кісілерге жол ашық.
Мірәлі баб кесенесі
Мірәлі баб кесенесі ауыл орталығында, ескі зиратта, 2 негізгі көше-Ленин және Коммунистическая қиылысынан батысқа қарай 250 м орын тапқан. Аңыз бойынша, кесене XV-XVI ғасырларда салынған ХІ-ХІІ ғасырларда өмір сүрген "әулие" жерлеуінің үстінде сақталмаған мазардың орнында тұр. Қазіргі заманғы ғимарат ХІХ ғасырдың аяғына жатады. Стандартты күйдірілген кірпіштен 120x250x60 мм. бірнеше рет жөнделіп, қайта жасалды, сыланбаған. Жоспардағы 7,6х6,1 м бір камералы порталды-күмбезді кесене биік барабандағы күмбезбен жабылған негізгі текше көлемінен тұрады. Күмбез цемент ерітіндісімен жабылған. Негізгі қасбеті биік аркалы тауашасы бар порталмен ерекшеленеді. Шұңқырдың тереңдігінде кіреберіс орналасқан. Сәндік үйдің сыртқы толықтырылды пішінді кірпіш қалауымен белдеулердің күмбез безендірілген. Интерьерде аркалы қабырғалары бар шаршы бөлме бар. Барабан мен күмбез қасбетке бұрышпен бүктелген кірпіш белбеуімен бөлінген. Қабырғалар мен едендер цемент-құм ерітіндісімен жабылған. [11]
Мірәлі баб және Падшах-Малик-тарихи тұлғалар деп саналады. Ол Орта Азия жеріндегі Исламның негізгі жетекшілерінің бірі Юсуф Хамаданимен (104849 - 1140) жеке хат алмасудан тұрды. Ол жаппай суфизм бағытын исламда таратумен айналықан. Оның дінге сіңірген еңбегін ескере отырып, Мир-Али Баба қабірінің үстіндегі кесене XII ғасырда салынған деп болжауға болады. Сақталған ғимарат, бір қарағанда, кішкентай бір камералы портал-күмбезді кесененің әдеттегі түріне жатады. Бірақ шексіз көптеген нұсқаларда жүретін дәстүрлі көлемдік жоспарлау схемасымен біз белгілі бір жаңалықты көреміз - жартылай айналмалы аркалардың құрылысы. Бұған жергілікті архитектураға ене бастаған орыс азаматтық және діни сәулет өнері әсер етті. Бұл әсіресе осы кесененің порталын безендіруде айқын көрінеді. Онда жартылай циркуль доғасы көрсетілген. Қарапайым тегіс қабырғалардан айырмашылығы, ол әдеттегі Шығыс мотивтерінен өте алыс, бұйра кірпішпен безендірілген. Сәндік белбеулер мен карниздер, жалған фронтончиктер XIX ғасырдың екінші жартысындағы орыс эклектикасының архитектурасынан алынған, сатысымен идуидия деп аталатын пішінді кокошниктерге ұқсайды, бұл порталды жандандырды, оны Оңтүстік Қазақстанның кеш кесенелерінің қатал аскетизмімен салыстырғанда талғампаз етті."Мірәлі баб" кесенесі Сайрам кесенелерінің ішінде ең жас ескерткіш болып табылады. Бірақ оның пайда болуы да ғасырлар бойы жалғасады. Үлкен ғимараттың артында кесененің қалдықтары, ХV ғасырда салынған Падшах-Малик-Баба сақталған.[12]
Қожа Салиһ кесенесі
Қожа Салиһ кесенесі ауыл орталығында, Ленин және Коммунистическая негізгі көшелерінің қиылысынан шығысқа қарай 300 м жерде орналасқан. Тұрғын үйлермен қоршалған. Аңыз бойынша, ол жергілікті шейхтің бейітінің үстінде XVII-XVIII ғасырларда мазар салынды, оның ғимараты бірнеше рет қайта салынды (бастапқы келбеті сақталмады). Қазіргі заманғы ғимарат, шамасы, ХІХ ғасырдың 2-ші жартысына жатады, әртүрлі мөлшердегі күйдірілген кірпіштен салынған - 350x170x150 мм., 160X340X50 мм., 230x230x40 мм. басқа құрылыстарды бөлшектеу арқылы құрылысқа арналған материал алынды. Іргетасы мен негізі конструкция кірпіштен салынған. Сыртқы қабырғалары сыланбаған. Бір камералы, жоспардағы шаршы кесене төмен, дерлік жалпақ сфералық күмбезбен жабылған. Порталдардың бұрыштары бұйра бағандары бар тік шығыңқы жерлермен бөлінген. Оңтүстік қасбетте сары-көк және қара бояумен боялған шай науаларына ұқсайтын гипс кескіндемесінің қалдықтары көрінеді. Интерьерде негізгі күмбез 4 аркаға сүйенеді, олар да 4 пилонға сүйенеді. Терезе саңылаулары заманауи дизайндағы ағаш панджар торымен жасалған. Қабырғалары сыланбаған. [13]
Сәулет ескерткіштерінің түпнұсқалығын сақтамай, қайта жөндеу кезінде барлық мағынасын жоғалтады. Көбінесе құрылымдардың жоғалған бөліктерін тек осы құрылыста ғана емес, сонымен бірге Орта ғасырларда аймақтың сәулетінде мүлдем кездеспейтін формалар мен материалдармен алмастыру орын алады. Өкінішке орай, кейбір сәулет құрылыстарын қалпына келтіру кезінде олардың бастапқы келбетін қалпына келтіру міндеті емес. Осыған қатысты дәлел - Сайрамдағы Қожа-Салих кесенесін қалпына келтіру жұмыстары болып табылады.
Ходжа-Салих кесенесі орталық бір камералы кесененің түріне жатады. Төрт жаққа ашылған төрт аркаға күмбез орнатылады. Хожа-Салих сонымен қатар төрт жағынан бірдей дерлік қасбеттерге бағытталған. Батыс қасбетінде тікбұрышты есік жасалды. Қалған аркаларда ағаш панджар торлары бар төмен терезе ойықтары орналастырылған. Батыс және Оңтүстік қасбеттердегі аркалар П - тәрізді жақтауларға енгізілген және басқа екі декорға қарағанда сәулеттік түрде жасалған.
1983 жылы "Казпроектреставрация" институтымен Қожа-Салих кесенесін қалпына келтіру жобасы әзірленді. 1991 жылға қарай Шымкент реставрациялау шеберханасының күшімен ескерткіш жартылай реставрацияланды (дәлірек айтқанда, жөнделді). Бұл жұмыстар кесененің 1963-1983 жылдардағы жағдайын өлшемдік сызбаларда бейнелеген. 1960 жылдардың басында толықтай жоғалған декорды қалпына келтіру үшін тарихи-сәулет және иконографиялық мәліметтер болған жоқ. 1990 жылдардың басында ескерткіштің күйін сақтау. бұл ең жақсы нұсқа болар еді, өйткені ол жүк көтергіш қабырғалардың орамасын күшейте берді. Кейінгі жұмыстар алар еді ғана зақымдауы. 1990-шы жылдардың екінші жартысында ЮКОМНЫҢ қорларынан өлшемі 10,7 х 7,2 см ескі сарғыш тіркелмеген суретті таптық.оның жоғарғы сол жақ бұрышының көп бөлігі жыртылды, бірақ жоғалмады. Сол жерде болдым, үлкейтілген фоторепродукция түсіріп алған күннен сложенных бөлшектер сурет. Фотосуретте текше көлемі бар, қасбеттерінде ланцет аркалары бар, цилиндрлік барабандағы сфероконикалық күмбезбен жабылған сәулет құрылымы көрсетілген. Күмбезде цилиндрлік мұнаралардың шамдарына ұқсас сәулеттік көлем көрінеді. Ғимараттың күмбезіне немесе төбесіне қойылған мұнара Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігі - XIX ғасырларда діни сәулет өнерінде жиі кездеседі. Қожа-Салих кесенесінің сақталған ғимараты, ең алдымен, XIX ғасырдың екінші жартысында салынған. Мұнараны күмбезге қою, өте механикалық қабылдау, аймақтың кеш сәулетіне тән кейбір эклектизмге әсер етті. 2000 жылдардың екінші жартысында кесененің "қалпына келтірулерінде" әлдеқайда үлкен эклектизм пайда болды. Бастапқыда ол қазіргі заманғы қарапайым мешіттер аяқталған металл күмбезбен және шатырмен жабылған. Содан кейін қабырғалардың сыртқы квадратына сүйеніп, полихромды мажоликалық плиткамен қапталған үлкен күмбезбен "қалпына келтіру" жобасы пайда болды. Алайда, әлсіз күмбезді құрылымдар мен орамды беретін қабырғалар мұндай жүктемеге төтеп бере алмайды. Нәтижесінде ішкі күмбездегі "сорғыш құрылғы" сферо-конустық күмбезі бар кішкентай қырлы барабанға айналды. Бұрыштарда олар бұрын-соңды болмаған сәндік мұнараларды қоюды шешті. Кесененің оңтүстік-батыс бұрышында екі бірдей қасбет орналасқан, мұндай мұнараға орын жоқ. Ұзақ уақыт ойланбастан, олар оған сыртқы карниз сияқты нәрсені ойлап тапты, тіректері жоқ, ол ауада тұрғандай болды. 2004 жылы осы кесененің қорғау аймағында, оның шығыс қасбетінен екі метр қашықтықта қазба жұмыстары жүргізілді (ғимарат қабырғаларының сыртқа қатты қисайып кетуінен болған қауіптен анағұрлым егжей-тегжейлі және ескерткішке барынша жақын орналасқан жұмыстар кейінге қалдырылды). Қазба мөлшері 2 х 2 м болатын және 1,20 м-ге дейін тереңдетілген.онда қалың он сантиметрлік шымтезек қабатының астында күйдірілген кірпіш пен ортағасырлық керамиканың фрагменттері бар сұрғылт тығыздалған топырақтың жарты метрлік көкжиегі орналасқан. Қазбаның оңтүстік-шығыс бұрышында сипатталған қабатта бірінші құрылыс горизонтының еден деңгейінде тұрған сынған хум табылды. Қазба жұмыстарынан кеш ортағасырлық материалдар табылған жоқ. Анықталмаған және құрылыс іздерін алар еді бұрын сақталған ғимаратына, дегенмен предания упоминают туралы оның бірнеше рет қайта бастау және перестройках. Құмыралар, қазандар мен хумчалардың фрагменттері Х - XII ғғ. шегінде даталанады, олардың Отырар, шаш, тараз, Афрасиаб және т. б. материалдарында ұқсастықтары бар.Алайда, бұл жылтыратылған керамика мен қола шамының фрагменті туралы айту мүмкін емес. Самарқандтағы материалдар арасында сызықша астындағы ою-өрнектері бар табаққа ұқсастықтарды таптық. Бұл екінші жынысқа жататын керамиканың бұрынғы үлгілері. IX-Х ғғ. қола шырақтар - Торшерлер Х-XII ғғ. Тараз және ХІ-XIII ғғ. Жетісу материалдары арасынан табылды. Қожа-Салих кесенесінің орнында бұрынғы діни ғимараттың болуы туралы мәселе ашық күйінде қалса да, алынған мәліметтер дәстүр оның пайда болуын қарахан дәуіріне (басқа кесенелер сияқты) мүлдем негізсіз жатқызбайды деп көрсетуі мүмкін.[14]
Жоғарыда айтылған қазба - бұл ескерткіштің жанында жүргізілген археологиялық жұмыстар. Осындай жұмыстар археологиялық емес мәліметтерге негізделген құрылыстарды растауға немесе жоққа шығаруға арналған. Қалашықтың соңғы зерттеулері барысында алынған барлық материалдар Х-XI немесе XI-XII ғғ. кезеңделеді, бұл қаланың негізін саманидтік уақытқа жатқызуға мүмкіндік береді. Дәл осы кезеңде сопылық тарала бастайды және онымен бірге әулиелерге табыну дамиды, нәтижесінде кесенелердің қарқынды құрылысы, олардың идеясы негізінен исламның ережелеріне қайшы келген.
Қожа Салих кесенесінің кіреберіс маңдайшасында: Мен ел қыдырып жүретін құдыретпін. Ал жерде іздейтін адамдарды мен тек осында қабылдаймын. Қыдыр ата деген жазу жазылыпты. Қожасалық - Қыдыр атаның әкесі. Кесене шырақшысы Хабиба Исраилованың айтуынша, бұл кесене Сайрамда 18 ғасырда салынған ең бір әдемі құрылыстардың бірінен саналады. Сыртқы, ішкі өлшемдері шаршыға жуықтайды: 6,44х6,30 м, биіктігі 7,15 м, күйдірілген кірпіштен қаланған. Ғимарат осы уақытқа дейін үш рет жөндеу жұмыстарын көріпті. Қазіргі үлгісін 2010 жылы экс-Сенат депутаты Өмірбек Байгелді салдырған екен. Одан бері небәрі жеті жыл өткенімен, кесененің сыртқы қабырғасына қар-жаңбырдан зақым келген. Сыртқы пішіні қайта күрделі жөндеуді қажет етеді.[15]
Қожа Салих кесенесі Сайрам ауданындағы ерекше сәулет ескерткіші болып есептеледі. Өйткені, кесененің сырқы келбетінің өзі жоғарыда айтылған кесенелерден сырқы келбеті өте әдемі және кесене жөндеу жұмыстарынан өткізілген, осыған байланысты жақсы сақталған. Қазіргі уақытта кесененің жоғары жағы шатырмен жабылған, сыртқы жерінде тас плиткаларымен жасалынған.
Қызыр Пайғамбар мешіті
Хызыра-Пайгамбар мешіті Сайрамның қастерлі ғибадатханаларының бірі болған және шағын ықшам тарихи-мәдени кешен болған. Соңғысынан ХХ ғасырдың 20-жылдарына дейін тек жерасты бөлмесі мен жартылай қираған мұнара сақталған. М.Е. Массонның тарихи-топографиялық жоспарына сәйкес Хызыр мешіті Сайрам -- Базардарваза қаласының оңтүстік қақпасынан шығысқа қарай, қаланың оңтүстік-шығыс бұрышына жақын бекініс қабырғасының жанында орналасты.[16]
Қазіргі уақытта бұл қаланың орталық бөліктерінің бірі. Шығыстан мешіт аумағына тұрғын үй құрылыстары, Солтүстік пен батыстан мектеп аумағы -- стадион мен аула іргелес жатыр. Жақында мұнара қалпына келтіріліп, оның айналасындағы аймақ негізгі төбенің қирандыларынан жиналған күйдірілген төртбұрышты кірпіштен жасалған төсеммен жабылған.
2007 жылғы дала жұмыстары құрылымның жоспарланған құрылымын, ескерткішті қайта құру және оның өмір сүру кезеңін анықтайтын кешендерді алу мүмкіндігін анықтауға арналған. Аутопсия екі кезеңде жүргізілді. Олардың біріншісінде қазба негізгі төбелерді қамтыды, оның өлшемдері 20х18 М болды. Төбенің бүкіл бетіне 0-қабатын алып тастағаннан кейін, көтерілген іздер мен сынған кірпіштердің үйінділері жазылды. Солтүстік бөлігінде төртбұрышты ғимарат ашылды, оның қабырғалары күйдірілген кірпіштен салынған, өлшемдері 23х23х4, 5 см,25х25х4, 5 см.оңтүстігінде сынған кірпіштер, тастар және тік тұрған тас бағанасы бар тағы бір бөлме жабдықтала бастады. бөлменің оңтүстік бөлігінің ортасында. Үй-жайларды нөмірлеу ерікті түрде берілген. Бөлме кешендегі ең оңтүстік беткейінде орналасқан. Жоспарда бөлме төртбұрышты болған сияқты. Ішкі кеңістіктің өлшемдері-9,6 (9,5) х 9,45 м. барлық қабырғалардың негіздері сақталған. Оңтүстік қабырға іс жүзінде қосымша өңдеуге ұшырамаған жыртылған шифердің кішкене тақталарынан тұрады. Оның қалыңдығы, биіктігі 0,25-0,3 м. сонымен қатар, қабырғадағы тас кейде қабырға сызығына сәйкес келеді, бұл сызық бойымен салынуы керек тағы бір қатарды білдіреді. Жоғарыда күйдірілген шаршы кірпіштен қаланған (қазіргі уақытта ол сақталмаған). Бірақ қабырға сызығының бойымен оңтүстікке қарай күйдірілген кірпіштердің қатарлары тазартылды (кейде бір-біріне қарай), мүмкін, қираған қабырғадан құлады. Батыс қабырғасы толығымен сақталмаған, кейбір жерлерде ұзындығы 50 см-ге дейін үлкен тастардан тұратын тас негізінің деңгейінде. Қабырғаның ұзындығы шамамен 9 м, ені 0,8 м. солтүстік-батыс бұрышы Оңтүстік-батыстағыдай қирады, бірақ соңғы жағдайда үлкен тастар жақын жерде жатыр. Құрылымның бұрышын жауып тұрған бұл тастар тігінен қойылған болуы мүмкін. Тас негізінің жоғарғы жағында күйдірілген шаршы кірпіштен (23Х234,5 см.) саз ерітіндісінде параллель созылған екі қатардан қаланған. Қабырға 4 қатар кірпіштің биіктігіне дейін сақталған.[17]
Қазба кезінде табылған көптеген археологиялық материал негізінен жоғарғы құрылыс көкжиегінен, яғни мешіттің бөлмесінен шыққан және негізінен ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басына жатқызуға болатын кесе, ыдыс, ыдыс, табақтар және т.б. сияқты жылтыратылған ыдыстарға жатады.
XVII-XVІІІ ғасырларға жататын керамиканың жеке фрагменттері табылған. Керамикалық өндіріс саласындағы мешіттің жоғарғы горизонтының жоғарыда аталған ең соңғы археологиялық кешені алдыңғы кезеңдер дәстүрін дамытуды жалғастыруда. Алайда, бұрынғы уақытпен салыстырғанда керамиканың сапасы төмендей бастайды. Ыдыстар көбінесе қалың, глазурь түтіккен, ою-өрнек ұқыпсыз, қарабайыр болып келеді. Ою-өрнек элементтерінің арасында толқынды сызықтар көрініс табады, спиральдар, сондай-ақ марганецпен ақ немесе көк фонда қолданылатын тікенді жұлдыздар басым болып келеді.
2007 жылы Сайрамдағы Қызыр мешітінде жүргізілген жұмыстар құрылыстың жоспарын анықтады. Хызыр мешіті қатты қирағанына қарамастан, оның шығыс жағында кіреберісі бар үлкен тікбұрышты ауладан тұратындығы анықталған. Мешітке кіреберіс бойлық осьте орналасқан. Ол оңтүстіктен айванмен іргелес орналасқан шаршы ғимарат болды. Екі ғимарат бірден бір жоспар бойынша салынған және бірыңғай негізге ие. Қызыр мешіті Орталық Азияның тау бөктері мен таулы аймақтарының діни ғимараттарына тән бірқатар белгілерді анықтаймыз. Бұл өңделмеген немесе өңделген плиталардан жасалған қабырғалардың тас негізінің болуы. Тізбекті төсеу әдістерін немесе көлденең қатарларды қолдану. Мұнда дәстүрдің пайда болуын да көруге болады. Мысалы, 1166 жылы Қожа Ахмет Ясауи қайтыс болғаннан кейін оның қабірінің үстіне қарапайым мазар қойылды, оның қабырғалары негіздегі тастар мен саздан тұрды. Сонымен қатар, кешеннің типтік орналасуында белгілі бір жақындық байқалады. Мысалы, Нұратаның таулы аудандары үшін үлкен мешіттердің құрылымы екі жақты немесе бір жақты айваны бар ханаканың төртбұрышты немесе тікбұрышты қысқы залынан және аулада орналасқан қосалқы бөлмелерден тұрды. Бұл ханака мешіттері. Накрут және Соврак ауылында. Сонымен қатар, соңғысы бір бағаналы Шығыс айванмен бір бағаналы залаханакиден тұрды.[18]
Сайрамдағы Хызыр мешітінде төрт бағаналы залы бар №2 бөлме жалпақ төбесі бар ханака мешіті болған сияқты. Оңтүстіктен іргелес айван-бөлме .№ l жазғы мешіт ретінде пайдаланылды. Мүмкін, батыс қабырғаның ортасында плиткалармен безендірілген михраб салынған шығар. Осы жерден көгілдір түсті глазурьмен қапталған жартылай баған шығады, оның жоғарғы бөлігінде ойылған тордың қалдықтары бар. Айванның қабаттасуы да тегіс болды және тас немесе кірпіш базаларында ағаш және бір тас бағанға сүйенді. Бөлменің биіктігі шамамен 4 м болды, өйткені М. Е. Массон жалғыз тас бағанның биіктігі 3,5 м болғанын айтады, ол бағанның негізі мен үстіңгі тақтаймен бірге шамамен 3,8-3,9 м құрайды.айванның солтүстік-шығыс бұрышында, негізгі ғимараттың тұрғызылуымен бір уақытта жерасты чиллахоны салынды. Сонымен қатар, оған түсу жазғы мешіттің кіреберісінің жанында бірден басталды.[19]
Жерасты үй-жайы төртбұрышты күйдірілген кірпіштен қаланған және XIV-XV ғғ. Кезеңделеді.
Сайрамдағы Хызыр мешіті ерекше емес, өйткені мешіт ғимаратына солтүстік-шығыстан жерлеу орындары бар екі сатылы дахма, сол жақтан, яғни оңтүстік -- шығыстан-худпера қосылған.
Бір камералы мешіттің және оның төртбұрышты залының айванмен және бір ауламен біріктірілген кесенемен үйлесімін Уратюбтегі 1910 жылғы Хаузи Сангин мешіті береді. Дәл осындай элементтер ХХ ғасырдың басындағы Ходженттегі Жұма мешітінің кешенінің орналасуында кездеседі. Мешіттің құрамы көп бағаналы айваннан және көп бағаналы қысқы бөлмеден тұрды. Мешіттің айваны шығыстан ұзатылған худжралармен шектелген аулаға шығады. Солтүстік жағында мұнара тұр. Кіру порталы оңтүстіктен орналасқан Ферғана қалаларында Гузар мешіттерінде бұл дәстүрлі схема байқалады -- қысқы үй -- жайдың ортасында бір немесе үш жағынан айвандармен бірге ханаки салу.[20] Негізгі ғимараттың екі жағында айваны бар мешіттің түрі үлкен діни нысандарға тән, мысалы, Қоқан (1810-1812 жж.) және Әндіжан (XIX ғасырдың соңғы жылдары) соборлық мешіті, олардың құрамы бірдей орналасу схемасына негізделген - қасбеттің бойымен созылған тікбұрышты бөлменің симметрия осіне кеңейтілетін, ішінде бағанасы бар, бірақ қасбеттің бүйірлерінде дамыған галереялық айвандардың қанаттарына орналасуы.
Сайрамдағы Қызыр мешітіне ұқсас құрылыстарды бір жақты айваны бар аулалық бір камералы мешіт түрінде бөлуге болады, бірақ кешеннің негізгі өзегін фронтальды орналастыру оның көп функциялы мақсатын болжауға мүмкіндік береді.[21]
Қызыр мешіті өкінішке орай қазіргі кезге дейін сақталмаған, тек қана мешіттің жанында орналасқан мұнарасы осы күнге дейін жетті. Мұнара негізі кірпіштен салынған, оны азан айтып жамағатты мешітке шақыру үшін қолданған. Жоғарыда айтылғандай, мешіттің аймағында толықтай археологиялық жұмыстар жүргізілді. Соның арқасында мешіт туралы ауқымды мәліметтер жинақталған. Жалпы болашақта осы жерде орналасқан мешітті қайта жаңғыртып салу керек деп ойлаймын. Ол біздің мәдинетініміздің бір бөлігі, Сайрам жері осы аймақтағы келі жерлердің бірде бірігейі болып табылады.
1.2.Қала ішіндегі кеңестік кезеңнің сәулет ескерткіштері.
Радонеж Сергий шіркеуі
1880 жылдардағы Радонеждің Сергий шіркеуі сәулетінің ескерткіштері деп айтуға болады. Шымкенттегі туралы мәселе әлі де ашық, оның орнында қазір облыстық филармония ғимараты орналасқан. Бірақ бұл туралы 1880 жылдарға қарамастан, Түркістан өлкесіндегі шіркеу құрылысының одан әрі дамуы мен өрлеуіне негіз қаланды. Осы кезеңде Түркістанда құрылыс ұйымдары мен түрлі мамандықтағы инженерлер, сәулетшілер мен құрылысшылардың кадрлары қалыптаса бастады. 1880 жылдары сәулетші Л.Л.Бенуа және инженер В.С.Гейнцельман Сырдария облысының шіркеулерін жобалауға және салуға, атап айтқанда, Шымкент уезіне қызметтері қатысты. 1880 жылдардың басында Түркістан өлкесінде жергілікті құрылыс материалдарының өндірісі жолға қойылды, олардың ішінде басты рөл күйдірілген кірпішке тиесілі болды. Бұл кірпіш Орталық Азия мен Қазақстанның оңтүстігі үшін дәстүрлі сарғыш түске ие болды, қызыл түсті орыс кірпішіне қарағанда уақыт өте келе оның түсі өзгерген жоқ. Бұл кірпіш берік болды. Одан Оңтүстік Қазақстан облысының барлық шіркеулері тұрғызылды. [22]
Тек бір ескерткіш 1880 жылдағы шіркеу сәулетімен - Шымкенттегі облыстық филармонияның ғимараты байланысты. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, Сергей Радонеждің шіркеуіның орнына кейінірек театр ретінде қайта салынған деген мәліметтер бар.
Сергиевская шіркеуі Шымкенттің басқа көрікті жерлерінің қатарында А.И.Добросмысловтың кітабында айтылады. Бірақ Добросмыслов ғимараттың сыртқы сипатын сипаттаған жоқ. Ол тек Сергей Радонежді шіркеуі 250 адам сиятын, күйдірілген кірпіштен тұрғызылған, бір қабатты қоңырау мұнарасымен салынған деп хабарлайды, 1886 жылы Радонеждік Сергийдің құрметімен аталған. 1890 жылы шіркеуге 1864 жылы қыркүйекте Шымкентті алу кезінде қаза тапқан орыс жауынгерлерінің есімдері жазылған мәрмәр тақта орнатылды. 1991 жылға дейін ол әскери кафедраның қарауында болды. [23]
Егер сіз Қазақ КСР-нің тарихы мен мәдениеті ескерткіштерінің жинағы макетінің бірінші томын ашсаңыз, келесіні оқуға болады: Радонеждің Әулие Сергей шіркеуі. ХІХ ғ. Совет көш. (қазіргі Қазыбек би). Бұл ақпараттық-анықтамалық мақаланың атауы. Онда екі сенімді факт бар:1) 1881-1886 жж. Сергей шіркеуінің жобаланған және салынған уақыты.2) жобаның авторы - В.С.Гейнцельман мұны архив деректері растайды - Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында Шымкент қаласында жобаны және сметалық құжат құру немесе шіркеу салу туралы кең көлемді файл бар. Жобаны да, сметаны да жасау Түркістан генерал-губернаторлығының кеңсесінде құрылыс бөлігі үшін арнайы тапсырмалар бойынша шенеунік В.С.Гейнцелманға жүктелді. Өкінішке орай жоба схемасы табылған жоқ.[24]
Қазақ КСР-нің тарихы мен мәдениеті ескерткіштерінің жинағы шыққан мақалада бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Курбанов М.С.
ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕР: ТАРИХЫ ЖӘНЕ САҚТАЛУЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В041900 - Музей ісі және ескерткіштері қорғау
Алматы 2021
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілген
Археология,этнология және музеология
кафедрасының меңгерушісі
PhD, Р.С. Жуматаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштер: тарихы және сақталуы
Мамандығы 5В041900 - Музей ісі және ескерткіштері қорғау
Орындаған: Курбанов М.С.
Ғылыми жетекшісі
PhD: Жуматаев Р.С.
Алматы 2021
Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштер: тарихы және сақталуы
Кіріспе
I.Шымкент қаласының аумағында орналасқан ортағасырлық тарихи-мәдени және қала ішіндегі кеңестік кезеңнің сәулет ескерткіштері
1.1.Шымкент қаласынның ортағасырлық тарихи-мәдени ескеткіштері.
1.2.Қала ішіндегі кеңестік кезеңнің сәулет ескерткіштері.
II. Шымкент қаласының жергілікті маңызы бар археологиялық ескерткіштерінің тарихы мен сақталу мәселелері
2.1.Шымкент қалашығы.
2.2.Сайрам қалашығы.
III. Шымкент қаласында орналасқан тарихи-мәдени ескерткіштердің негізінде туризмді дамыту жолын жеке жобада қарастыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алған қай ел болмасын өзінің тарихын танып білуге, бүгінгі күнге қалай жеткенін, өзінің жерінде өткен небір тарихи оқиғаларды және де сол тарихты дәлелдейтін ескерткіштерді зерттеп, танып білуі қажет. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғанан кейін тарихын тереңнен зерттеп, көп уақыттар бойы ашылмай келген тарихын ашуға, тарихын зерттеуде жаңа ұлттық-тарихи көзқараспен, тәуелсіз елдің жаңа ғалымдарының еңбегінің арқасында жаңа баға беруге мүмкіндік береді. Еліміздің тарихының өзіндік бір орны бар, қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі - қалалар тарихы мен қаланың аумағында орналасқан тарихи-мәдени ескерткіштерді зерттеу.
Шымкент қаласының тарихы, қазақ халқының ұлы тұлғаларыммен, осы кісілердің кіндік қаны тамып, білім алған, өркениеттің ежелгі және қазіргі кездегі ескерткіштерімен тығыз байланысты. Шығыспен Батысты қосқан Ұлы жібек жолының бойында орнын тапқан бекіністер, қамалдар, мазар-кесенелер, тұтас қалалар кешені бой түзеді. Осы аймақтардің бірі Шымкент қаласы мен Сайрам ауданы.
Шымкент қаласының аймағында орналасқан ескерткіштер тарихы тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жаңа серпіліс алды. Шымкент, Сайрам (Испиджаб) қалашықтарында, Қызыр мешітінде археологиялық жұмыстар жүргізілді. Осы жағдайға себепкер болған ол - Мәдени мұра бағдарламасы. Археологиялық қазба жұмыстары арқылы жойылып кеткен, яғни қазіргі уақытқа дейін сақталмаған ескерткіштердің қай кезеңге жататындығы, мәдени қабаттарын саралап, сонымен қатар қандай мәдениеттермен байланысқанын ашып көрсеткен болатын. Мәдени мұра бағдарламасы негізінде Қасиетті Қазақстан жобасы жасалынды. Ол жобада Қазақстан облыстарындағы барлық тарихи-мәдени ескерткіштер тіркеліп, сырқы көріністерінің суреттері, қысқаша тарихтары жазылып кеткен. Осы кітапта Шымкент қаласының маңызды дерлік тарихи-мәдени ескерткіштері ескерілген, оның ішінде кесенелер, қалашықтардың орындары көрсетілген. Осы тақырыпқа байланысты өзекті мәселелердің бірі - араб, қытай, орыс деректерін қолданып, қазіргі уақытқа дейінгі тақырыпқа байланысты жазылған еңбектерді саралап, ескерткіштердің тарихын нақтылап, маңыздылығын көрсету.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Бұл тақырып жеткілікті терең зертелген. Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштерінің барлығы зерттелген болатын, солардың ішіндегі Шымкент қалашығы, Испиджаб қалаларына қазба жұмыстары жүргізілген. Кейінгі орта ғасырларда іздеу саласын шектеген Н.П.Подушкин мен А.О.Итеновтың ізденістерін қоспағанда, Сайрам және Шымкент қалашықтарында зерттеулер іс жүзінде жүргізілген жоқ.
Дипломдық жұмысының нысаны. Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштердің тарихы және сақталуы және жеке жоба негізінде аумақтың туризімін дамыту дипломдық жұмыстың нысаны болып табылады. Диплом жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыста Шымкент қаласындағы тарихи-мәдени ескерткіштердің зерттелу тарихтары мен қазіргі таңдағы ескерткіштердің сақталу жағдайы, сонымен қатар аймақтың туризімін дамыту бағыттары жаңа көзқарастар мен тарихи деректер арқылы кешенді түрде қарастыру.
Дипломдық жұмысының міндеттері. Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру көзделеді:
Шымкент қаласындағы республикалық және жергілікті маңызы бар ескерткіштерінің тарихы туралы отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектерін тұжырымдамаларын жүйелеу;
Шымкент қаласындағы археологиялық ескерткіштерінің тарихы мен сақталуын саралап, ескерткіштердің маңыздылығын анықтау;
Қаланың тарихи-мәдени ескерткіштерінің негізінде жеке жоба арқылы қаланың туристтік бағытын дамыту.
Дипломдық жұмысының хронологиялық шеңбері. Шымкент қаласында орналасқан тарихи-мәдени ескерткіштердің тарихы ортағасырдан кеңестік үкіметіне дейінгі уақытты қамтиды, дипломдық жұмысының хронологиялық шеңбері болып табылады.
Зерттеудің географиялық шеңбері. Шымкент қаласында және қала құрамына кіретін Сайрам ауданы жерлері зерттелген.
Ғылыми-әдістемелік негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында қолданылған негізгі зерттеу әдістері қатарында: жүйелік талдау, ескерткіштерге анализ жасау, салыстырмалы тарихи талдау бойынша отандық және шетелдік жетекші ғалымдардың (Б.А.Байтанаев, Ю.А.Ёлгин, К.Байпаков, Д.А.Воякин т.б.) еңбектеріндегі тақырыпқа қатысты жаңаша көзқарастар жазуға мүмкіндік беретін тұжырымдамалық пікірлер негізге алынады.
Ғылыми жаңашылдығы. Шымкент қаласындағы ескерткіштер тарихына қатысты бір қатар еңбектер жарық көрсе де, отандық тарих саласында ескерткіштер туралы мәліметтер қысқаша шолумен ғана шектелген. Бұл барлық ескерткіштерге қатысты емес, өйткені Шымкент, Сайрам қалашықтары секілді ірі ескерткіштер толықтай зерттелген. Зерттеу жұмысының жаңалығы да тақырыпты кешенді түрде зерттей келе, тақырыпқа байланысты отандық және шетелдік мәліметтерді жинақтап ғылыми айналымға енгізу болып келеді. Жалпы, дипломдық жұмысында келесідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
Дипломдық жұмыста қолданылған тарихи деректер талдаумен қоса, Шымкент қаласындағы ескерткіштердің тарихы және сақталуына байланысты отандық зерттеушілердің тұжырымдамаларын саралап, жаңа бағытқа түсірілді.
Шымкент аймағында орналақан тарихи-мәдени ескерткіштерінің маңыздылығы ашылып, жеке жоба арқылы ескерткіштер негізінде аймақтың туризімін дамыту қарастырылды.
Тәжірбиелік маңызы. Жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижесінде және жинақталған мәліметтер негізінде ескерткіштердің түпнұсқа түрлерін анықтауға және тарихы мен қазіргі кезге дейінгі сақталған қалыптарын көрсетіп және осы ескерткіштер негізінде жоба арқылы ескерткіштерді насихаттау жұмыстарын жүргізу.
Практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері Қазақстан археологиясы мен тарихының жекелеген бөлімдерін жазу кезінде, Тарихи география мен тарихи топонимика бойынша жиынтық жұмыстарда, Қазақстан тарихы мен археологиясы бойынша дәріс жазу кезінде және студенттер мен оқушыларға арналған оқу және оқу-әдістемелік құралдарды жасау кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Осы диссертациялық зерттеудің нәтижелері Испиджаб тарихи-мәдени ауданының ескерткіштерінде туризм инфрақұрылымын ұйымдастыру кезінде толық көлемде талап етілуі мүмкін. Жұмыс жазу кезінде ізденуші тапқан археологиялық материалдар мұражай экспозицияларын жасауда қолданылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І - тарау
ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫНЫҢ АУМАҒЫНДА ОРНАЛАСҚАН ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЖӘНЕ ҚАЛА ІШІНДЕГІ КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢНІҢ СӘУЛЕТ ЕСКЕРТКІШТЕРІ
1.1.Шымкент қаласынның ортағасырлық тарихи-мәдени ескеткіштері.
Әбділ Әзиз баб кесенесі
Қазақстанның оңтүстігіндегі ерте исламның ескерткіші Сайрам кесенесі - Әбділ Әзиз баб болып табылады. Ол Сайрамның солтүстік бөлігінде, қоршалған зиратта орналасқан. Оның атауы-"ұлы құл"дегенді білдіретін Әбділ әл-Азиз Араб ер есімінің қазақ тіліндегі нұсқасы. Бұл атау мұсылман дінбасыларының арасында кең таралған. Араб тіліндегі "баб, баба" сөзі "рухани әке, тәлімгер"дегенді білдіреді.[1]
Әрине, бұл атау Оңтүстік Қазақстан аумағында мұсылмандықтың алғашқы және еңбегі сіңген уағыздаушыларының бірі болуы мүмкін. Оған шахид ("сенім үшін қаза тапқан") атағы берілді. Халық арасында бұл кесене "Беля-Гердан" деп те аталады. Сайрам Әбділ Әзиз бабтың өмірбаяны Сайрамның өзіндік тарихы болып табылатын "Рисаль" атты кейінгі анонимді шығармада келтірілген. "Рисал" оны Мұхаммед пайғамбардың алғашқы ізбасарларының қатарына жатқызады. Қасиетті исламды талап етіп, кәпірлермен соғыста қаза тапты. Ауызша аңыз Әбділ Әзиз баб Қожа Ахмет Ясауиден 300 жыл бұрын өмір сүргенін, тарихи тұрғыдан алғанда ислам миссионерлерінің Оңтүстік Қазақстан аумағында исламды бекіту әрекеттерімен сәйкес келетінін айтты. [2]
"Рисальда" осы кесене ғимаратының тарихы да көрініс тапты. Мұнда XІV ғасырда қабірдің үстінде тұрған Әбділ Әзиз баб кесенесі құлаған кезде, қолбасшы Тимур Наурыз-Барайуан оңтүстіктен кіретін жаңа ғимарат тұрғызды. Уақыт өте келе ол қирап, 1860 жылдардың аяғында кесененің заманауи ғимараты салынды. [3] Бұл порталды-күмбезді құрылыс, бірақ Сайрамның бір камералы басқа кесенелерінен айырмашылығы, Әбділ Әзиз баб кесенесі алдыңғы жағынан созылған үш бөлмеден тұрады, олардың орталық бөлігі үлкенірек, жоғары цилиндрлік барабанда сфероконикалық күмбезбен жабылған. Кесенеге гипс жапсырмалы декормен безендірілген жіңішке аркалы портал ерекше мәнерлілік береді.[4]
Әбділ Әзіз баб кесенесі Сайрам ауылының солтүстік бөлігінде орналасқан ескі зираттың ортасында, негізгі ескі көшелердің бірінде (Қазіргі Ленин көшесі) жақын орналасқан тұрғын үй құрылыстары арасында орын тапқан. Кесене сақталмаған діни ғимараттың орнында тұр (шамамен 16-17 ғғ. жатады.). Ескерткіштің қазіргі ғимараты ХІХ ғасырдың ортасына жатады, Оңтүстік Қазақстан аумағында ортағасырлық діни сәулетшілікте қалыптасқан дәстүрлі порталды-күмбезді құрылыс түрі болып табылады. Төртбұрышты пішіндегі күйдірілген кірпіштен салынған, негізгі көлемге күмбезбен жабылып қалған, әр түрлі уақытқа салынған 2 бөлме қосылған. Орталық негізгі бөлігі биік күмбезбен жабылған және П-тәрізді жақтауда терең аркалы тауашасы бар пештакпен ерекшеленеді. Порталдың сәндік безендірілуінде бет қалауының фактурасы, гипс бөлшектерімен қосымша-бұрыштық фигуралы жартылай бағандар, жапсырмалы архивольттың ширатылған жгут тәріздес қолданылды. Интерьерде зал жоспарындағы 3 шаршы бір-бірімен кең ойықтармен байланысады, орталық залда, кіреберіске қарама-қарсы михраб орналасқан; едендер құмның үстіне кірпіш салынған.[5]
Сайрамда сәулет өнерінің таңғаларлық ескерткіші Әбділ-Әзіз-баб кесенесі орналасқан. Тарихи деректерге сәйкес, 766 жылы Ысқақ баб басқарған арабтардың жасағы өз еркімен қазақ даласына келеді. Осы жасақтың қолбасшысы исламды таратуда нағыз ерлік көрсеткен Әбділ-Әзіз баб болған. Оның білімдігі, қайраттылығы мен Ислам ісіне берілгендігі халық арасында аңыз болып тараған. Бір аяқта тұрып 39 күн ғибадат қылған. Сол үшін Алла тағала оған бәле-жаладан қорғайтын қасиет беріпті. Осылайша бәлені болдырмайтын және жаладан ақтай алатын әулие жұртшылық арасында Бәлегарден деген лақапқа ие болған. Ол тарихта осы атымен қалған. Кесене құрылысы ХIV ғасырға жатады. Шырақшысы Шынәлі Әбдуғаниев: Өкінішке қарай, жылдар өте келе кесене оны безендірген оюлардың көпшілігін жоғалтқан, ал құрылыстың өзі жаңбыр, өрт пен соғыс әрекеттері салдарынан айтарлықтай зақымданған. Басында салынған мазар уақыттың сынағына төзбей, құлап опырылған, XIX ғасырда қайта қалпына келтірілген, ал кейбір жері қайтадан салынған, - дейді.Оның айтуынша, осы ескерткіштің құрылысы барысында сол уақыттағы сәулет өнерінің озық әдістері пайдаланылған. Әсем оюлардың, қыш тақташалы қалаудың, ағаш өрнегінің және т.б.үлгілері сақталған. Олар халық қолданбалы өнерінің тамаша үлгілері болып табылады.[6]
Ибраһим ата кесенесі
Қазақ мәдениеті мен тарихының архитектуралық ескерткіші болып табылатын Ибраһим ата кесенесі сәулет өнерінің озық ерекше туындысы. Шымкент қаласы Сайрам ауданының солтүстік-батыс шетіндегі биік төбеде, Ақсу ауылына баратын жолдың жиегінде орын тапқан.
Ибраһим ата - Оңтүстік Қазақстан жерінде сопылық ілімді таратқан, әулиелік, бақсылық қасиеттері, табиғаттан берілген тылсым күштері үшін халық табынған тұлға. Орта ғасырларда ислам дінін насихаттау орталықтарының біріне айналған көне Испиджабта бір қатар діни ғұламалар, ұстаздар пайда болған еді. Солардың ішіндегі - Қожа Ахмет Ясауидің әкесі Ибраһим ата мыңдаған мүриттерге ұстаздық қылған делінеді. Ибраһим ата діни көсем, әрі осы өңірлерге танымал уағызшы болған және де текті отбасынан шыққан. Осы аумақта тұрған халық арасында оның әулиелігі мен уағызшы қабілеті жайлы түрлі аңыздар тараған.
Ибраһим ата мұқтаж адамдарға көмек қолын созып, тақуалық өмір сүрген және мыңдаған артынан ерген ізбасарларға ислам дінін уағыздады. Күмбезді кесене Ибраһим атаның қабірі үстіне салынған. Күмбезді кесене мазарлардың ішінде көнеден сақталып қалған ескерткіштерінің бірі болып табылады. Бастапқыда Ибраһим ата кесенесі XVI-XVII ғасырларда салынған, бірақ ол қирағанан кейін XIX ғасырда қайта салынған болатын. Кейінен, 50-жылдары қатты жер сілкінісі кезінде кесене күмбезі қирап, қайта қалпына келтірілген.
Күмбез қирап қайта салынған кезде кесене төбесі ақ шатыр қаңылтырмен қапталып, ортасына сүйір ұшты мұнара жасалынды. Кесене ғимаратында солтүстік-батыс және оңтүстік-батыс бөліктерінде терең емес сүйір ұшты текшелері орналасқан, сонымен қатар порталдар бар.
1994 жылы жарық көрген Оңтүстік Қазақстан облысының ескерткіштер жинағы еңбегінде ескерткішке байланысты мынадай мәлімет беріледі:
Ибраһим ата кесенесі XVII-XX ғ. басы жатады. Ауылдың солтүстік-батыс бөлігінің шетінде, биік төбеде орналасқан. Кесене болжам бойынша XVI-XVII ғғ. дейін жергілікті шейхтің жерленген жері үстінде салынған, аңыз бойынша - Ахмет Ясауидің әкесі. Бұл ортағасырлық сәулет өнерінің күмбезді кесенелерінің ең ерте сақталған ескерткіштерінің бірі. Күйдірілген кірпіштен қаланған, жартылай сыланған және ақталған, бірнеше рет қайта құрулар мен жөндеулерге ұшыраған. Бастапқы күмбез құлаған оның орнына ХІХ - басы ХХ ғғ. 4 қабатты темір шатыр орнатылды, сәл көлбеу, ортасында күмбез орналасқан. Бір камералы ғимарат жоспарда төртбұрышты-7,2 Х 7,2 м. солтүстік-батыс қасбеттері шамалы шығатын пилондары мен таяз арка тауашалары бар балама порталдармен безендірілген. Порталдың тауашасында кіреберіс, пилондардың жазықтығында тікбұрышты тауашалар орналасқан. Күмбез мен қабырғалары сыланған, едендері кірпішпен қаланған және цемент-құм ерітіндісімен жабылған. [7]
Киелі мекенді тектік қасиеттің арқасында қоғам үшін ғұмырын арнаған әкелі-балалы қос әулие тұлғалар арқылы танып білуге болады. Ибраһим атаның бойында көптеген қасиеттері болған, соның ішінде әулиелік, көріпкелдік, емшілікте бар болған. Жалпы, кесене киелі жер ретінде халықтың түпкі мәдениетінің ерекшелігін, уақыт пен кеңістіктегі дәстүрлі қазақ мәдениетінің айқын көрінісін көруге болады. Жергілікті халық арасында арман-тілектерді қабыл ететін, адасқанға жол көрсететін, қаңғырғанға пана болатын, ауруды емдейтін, тынысты кеңейтетін қасиетті, киелі жер болып саналады.
Қожа Ахмет Ясауидің әкесі Ибраһим өз кезеңінің сауатты, көзі ашық білімді, діндар адамы болса, анасы Қарашаш (енді бірде Айша деп те айтылады) елге қадірлі, ақылды әрі аяулы адам болған. Ясауи Испиджаб елді мекенінде туып, сондағы ауылдық молдадан білім алған. Жастық шағы да осы киелі мекенде өткен. Ибраһим атаның арғы бабалары Мұхаммед пайғамбардың інісі әрі күйеу баласы Әзіреті Әлидің Мұхаммед Ханафия атты ұлынан тарайтыны айтылған. Бұл аталған шежіре 90-жылдардың бас кезінде Сайрам қаласындағы ескі, қираған баспананың ішіндегі қабырға жапсарынан табылған. Бұл олжаны сайрамдық Саидикрам Саидакбаров деген кісі тапқан. Кейінен келе бұл алты метрлік қытай қағазына жазылған қолжазба Шымкент қаласында жеке кітапша болып шығарылды. Бұл қолжазбада Қожа Ахмет Ясауидің жастық шағы мен алғашқы оқыған ұстазы жөнінде бұрын ешбір деректе ұшыраспаған тың мәліметтер көрсетілген. Қазіргі кезде Ибраһим ата кесенесіне зиярат ету үшін келетін кісілер аз емес. [8]
Ибраһим ата кесенесі қазіргі таңда жақсы сақталған. Ескерткіштің бағытына қарай тратуар плиталары салынған, кесенеге кіреберіс жиегінде аркалы қабырға жасақталған және де кесене жан-жағы кірпіштен өрілген қабырғамен қоршалған. Кесене жылдар өтсе де өте жақсы сақталған және зиярат етіп келушілерге дайын ескерткіш.
Қарашаш ана кесенесі
Қарашаш ана кесенесі ауыл орталығында, негізгі 2-і көше-Ленин және Коммунистическая қиылысына жақын жерде, ескі зират аумағында орналасқан. Аңыз бойынша, Қожа Ахмет Ясауидің анасы жерленген; ХІХ-ХХ ғғ. аралығында күйдірілген кірпіштен қаланған, қайта құрылған кезде күмбез өзгерістерге ұшыраған. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы кейінгі орта ғасыр дәуіріндегі порталдық-күмбезді кесенелердің бір түрі. Жоспардағы бір камералы ғимарат төртбұрышты (6, 3Х6.3 м) дөңгелек желкендерге негізделген барабанға сфералық күмбезбен жабылған. Оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс қасбеттері жоғары аркалар тауашаларымен тең порталдармен безендірілген. Бұрыштық пилондардың беткі жазықтықтары тікбұрышты тауашаларда таяз арка безендірілген. Қасбеттерді безендіруде кірпіш қалау тәсілін қолданылған. Еденге құм төселіп үстіне кірпіш салынған. [9]
Қожа Ахмет Ясауидің есімі мен өмірі оның анасы Қарашаш ана, әкесі Ибрагим-Ата және осы әулиеге жақын басқа да адамдардың кесенелерін қамтитын ескерткіштердің тағы бір шеңберін айқындайды.
Осы көлемді материалды қарап шығудың ыңғайлығы үшін Қожа Ахмет Ясауидің қабіріне тағзым ету үшін жаяу баратын жолды басқа ескерткіштерге тигізе отырып, негіз етіп алған жөн. Дәстүр бойынша, ғибадат ету рәсімі Таяу Шығыста танымал қала, ірі сауда болған Ясауи тірі кезінде Сайрамда (ежелгі Испиджаб) орналасқан ата-анасының қабірлерін зиярат етуден басталуы керек еді. экономикалық, мәдени және діни орталық болып саналады.
Біздің уақытқа дейін жеткен Сайрам кесенелерінің ішінен Қарашаш ана кесенесі ерекше құрметке ие. Аңыз бойынша, Қарашаш ана өмірі, шығармашылығы мен қасиеттілігі аңызға айналған әйгілі ақын, философ және уағызшы Қожа Ахмет Ясауидің анасы болған. Шежірелердің біріне сәйкес, ол он бірінші ұрпақта әулие Исхақ бабты өзінің арғы атасы болған деп болжайды. Бірақ аңыздарда Қожа Ахмет Сайрамда бағбан (немесе шейх) Ибраһим атаның отбасында туып, балалық шағы осында өткен деп айтылады.
Шығыста Қожа Ахмет Ясауидің аты дәріптеледі, сонымен қатар Темірдің бұйрығымен салынған Түркістандағы (Ясы) зәулім мемориалдық кешені де әйгілі. Бұл керемет кесенені нұрландырған қасиеттіліктің хикаясы Сайрамның кейінгі қарапайым ескерткіштеріне дейін тарады. Қарашаш ана кесенесінің ерекше танымалдығы осыдан шыққан. Ол Сайрамның орталығында орналасқан. Оның негізгі екі магистралінің қиылысынан алыс емес, ескі зираттың шетінде, оның оңтүстік қасбеті бұрынғы ортағасырлық көшеге қарайды, қалғаны зиратқа бағытталады. Қазіргі кездегі Қарашаш ананың кесенесі - түпнұсқа болып табылады. ХІV ғасырда Әмір Темірдің бұйрығымен тек кірпіш және балшықпен салынған және ешқандай іргетасы жоқ, бірде-бір шеге, темір қолданылмаған. Кесене ғимараты жеті ғасырдан бері анамыздың басына пана болып келеді. Арасында кесенеге кішігірім реставрациялық жұмыстар жүргізіліп тұрады.
Сипатталған схеманы қайталайтын Ибрагим-Ата кесенесі сияқты бұл ескерткіштің ерекшелігі - көлемі мен құрамы бірдей екі порталдың біршама ерекше бұрыштық орналасуы.
Қожа Ахмет Ясауидің ата-анасы - Ибраһим ата мен Қарашаш ананың кесенесінде Киелі Құранның Бақара сүресінің 255-аяты тасқа қашап жазылған. Бұл аятта Алланың құзырында Өзінің рұқсатынсыз шапағат жасайтын кім болмақ. Алла олардың алдыңғысын да (дүниедегі), кейінгісін де (қияметте не боларын) біледі. Ал олар Алланың білдіргенінен басқа ештеңені де сезбейді деген сөздер жазылған. Кесенелер алдында арнайы тасқа қашалып жазылған аяттың мағынасы - қажетіңді адамнан, әруақтан емес, Алладан сұра дегенді меңзеп тұрғандай.[10]
Кесене жоғарыда айтығандай кірпіштен тұрғызылған және өз жылына қарай жақсы сақталған. Кесенеге кіреберіс жері мрамор пликталарымен жасақталған, ғимарат аймағы көкалдындырылған. Қарашаш ана кесенесінің аймағында құдық орналасқан, бұл жерге келіп зиярат етушілер емге деп ішетін су көзі болып табылады. Қазіргі таңда зиярат етіп келушілерге, не болмаса кесененің архитектурасын көргісі келетін кісілерге жол ашық.
Мірәлі баб кесенесі
Мірәлі баб кесенесі ауыл орталығында, ескі зиратта, 2 негізгі көше-Ленин және Коммунистическая қиылысынан батысқа қарай 250 м орын тапқан. Аңыз бойынша, кесене XV-XVI ғасырларда салынған ХІ-ХІІ ғасырларда өмір сүрген "әулие" жерлеуінің үстінде сақталмаған мазардың орнында тұр. Қазіргі заманғы ғимарат ХІХ ғасырдың аяғына жатады. Стандартты күйдірілген кірпіштен 120x250x60 мм. бірнеше рет жөнделіп, қайта жасалды, сыланбаған. Жоспардағы 7,6х6,1 м бір камералы порталды-күмбезді кесене биік барабандағы күмбезбен жабылған негізгі текше көлемінен тұрады. Күмбез цемент ерітіндісімен жабылған. Негізгі қасбеті биік аркалы тауашасы бар порталмен ерекшеленеді. Шұңқырдың тереңдігінде кіреберіс орналасқан. Сәндік үйдің сыртқы толықтырылды пішінді кірпіш қалауымен белдеулердің күмбез безендірілген. Интерьерде аркалы қабырғалары бар шаршы бөлме бар. Барабан мен күмбез қасбетке бұрышпен бүктелген кірпіш белбеуімен бөлінген. Қабырғалар мен едендер цемент-құм ерітіндісімен жабылған. [11]
Мірәлі баб және Падшах-Малик-тарихи тұлғалар деп саналады. Ол Орта Азия жеріндегі Исламның негізгі жетекшілерінің бірі Юсуф Хамаданимен (104849 - 1140) жеке хат алмасудан тұрды. Ол жаппай суфизм бағытын исламда таратумен айналықан. Оның дінге сіңірген еңбегін ескере отырып, Мир-Али Баба қабірінің үстіндегі кесене XII ғасырда салынған деп болжауға болады. Сақталған ғимарат, бір қарағанда, кішкентай бір камералы портал-күмбезді кесененің әдеттегі түріне жатады. Бірақ шексіз көптеген нұсқаларда жүретін дәстүрлі көлемдік жоспарлау схемасымен біз белгілі бір жаңалықты көреміз - жартылай айналмалы аркалардың құрылысы. Бұған жергілікті архитектураға ене бастаған орыс азаматтық және діни сәулет өнері әсер етті. Бұл әсіресе осы кесененің порталын безендіруде айқын көрінеді. Онда жартылай циркуль доғасы көрсетілген. Қарапайым тегіс қабырғалардан айырмашылығы, ол әдеттегі Шығыс мотивтерінен өте алыс, бұйра кірпішпен безендірілген. Сәндік белбеулер мен карниздер, жалған фронтончиктер XIX ғасырдың екінші жартысындағы орыс эклектикасының архитектурасынан алынған, сатысымен идуидия деп аталатын пішінді кокошниктерге ұқсайды, бұл порталды жандандырды, оны Оңтүстік Қазақстанның кеш кесенелерінің қатал аскетизмімен салыстырғанда талғампаз етті."Мірәлі баб" кесенесі Сайрам кесенелерінің ішінде ең жас ескерткіш болып табылады. Бірақ оның пайда болуы да ғасырлар бойы жалғасады. Үлкен ғимараттың артында кесененің қалдықтары, ХV ғасырда салынған Падшах-Малик-Баба сақталған.[12]
Қожа Салиһ кесенесі
Қожа Салиһ кесенесі ауыл орталығында, Ленин және Коммунистическая негізгі көшелерінің қиылысынан шығысқа қарай 300 м жерде орналасқан. Тұрғын үйлермен қоршалған. Аңыз бойынша, ол жергілікті шейхтің бейітінің үстінде XVII-XVIII ғасырларда мазар салынды, оның ғимараты бірнеше рет қайта салынды (бастапқы келбеті сақталмады). Қазіргі заманғы ғимарат, шамасы, ХІХ ғасырдың 2-ші жартысына жатады, әртүрлі мөлшердегі күйдірілген кірпіштен салынған - 350x170x150 мм., 160X340X50 мм., 230x230x40 мм. басқа құрылыстарды бөлшектеу арқылы құрылысқа арналған материал алынды. Іргетасы мен негізі конструкция кірпіштен салынған. Сыртқы қабырғалары сыланбаған. Бір камералы, жоспардағы шаршы кесене төмен, дерлік жалпақ сфералық күмбезбен жабылған. Порталдардың бұрыштары бұйра бағандары бар тік шығыңқы жерлермен бөлінген. Оңтүстік қасбетте сары-көк және қара бояумен боялған шай науаларына ұқсайтын гипс кескіндемесінің қалдықтары көрінеді. Интерьерде негізгі күмбез 4 аркаға сүйенеді, олар да 4 пилонға сүйенеді. Терезе саңылаулары заманауи дизайндағы ағаш панджар торымен жасалған. Қабырғалары сыланбаған. [13]
Сәулет ескерткіштерінің түпнұсқалығын сақтамай, қайта жөндеу кезінде барлық мағынасын жоғалтады. Көбінесе құрылымдардың жоғалған бөліктерін тек осы құрылыста ғана емес, сонымен бірге Орта ғасырларда аймақтың сәулетінде мүлдем кездеспейтін формалар мен материалдармен алмастыру орын алады. Өкінішке орай, кейбір сәулет құрылыстарын қалпына келтіру кезінде олардың бастапқы келбетін қалпына келтіру міндеті емес. Осыған қатысты дәлел - Сайрамдағы Қожа-Салих кесенесін қалпына келтіру жұмыстары болып табылады.
Ходжа-Салих кесенесі орталық бір камералы кесененің түріне жатады. Төрт жаққа ашылған төрт аркаға күмбез орнатылады. Хожа-Салих сонымен қатар төрт жағынан бірдей дерлік қасбеттерге бағытталған. Батыс қасбетінде тікбұрышты есік жасалды. Қалған аркаларда ағаш панджар торлары бар төмен терезе ойықтары орналастырылған. Батыс және Оңтүстік қасбеттердегі аркалар П - тәрізді жақтауларға енгізілген және басқа екі декорға қарағанда сәулеттік түрде жасалған.
1983 жылы "Казпроектреставрация" институтымен Қожа-Салих кесенесін қалпына келтіру жобасы әзірленді. 1991 жылға қарай Шымкент реставрациялау шеберханасының күшімен ескерткіш жартылай реставрацияланды (дәлірек айтқанда, жөнделді). Бұл жұмыстар кесененің 1963-1983 жылдардағы жағдайын өлшемдік сызбаларда бейнелеген. 1960 жылдардың басында толықтай жоғалған декорды қалпына келтіру үшін тарихи-сәулет және иконографиялық мәліметтер болған жоқ. 1990 жылдардың басында ескерткіштің күйін сақтау. бұл ең жақсы нұсқа болар еді, өйткені ол жүк көтергіш қабырғалардың орамасын күшейте берді. Кейінгі жұмыстар алар еді ғана зақымдауы. 1990-шы жылдардың екінші жартысында ЮКОМНЫҢ қорларынан өлшемі 10,7 х 7,2 см ескі сарғыш тіркелмеген суретті таптық.оның жоғарғы сол жақ бұрышының көп бөлігі жыртылды, бірақ жоғалмады. Сол жерде болдым, үлкейтілген фоторепродукция түсіріп алған күннен сложенных бөлшектер сурет. Фотосуретте текше көлемі бар, қасбеттерінде ланцет аркалары бар, цилиндрлік барабандағы сфероконикалық күмбезбен жабылған сәулет құрылымы көрсетілген. Күмбезде цилиндрлік мұнаралардың шамдарына ұқсас сәулеттік көлем көрінеді. Ғимараттың күмбезіне немесе төбесіне қойылған мұнара Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігі - XIX ғасырларда діни сәулет өнерінде жиі кездеседі. Қожа-Салих кесенесінің сақталған ғимараты, ең алдымен, XIX ғасырдың екінші жартысында салынған. Мұнараны күмбезге қою, өте механикалық қабылдау, аймақтың кеш сәулетіне тән кейбір эклектизмге әсер етті. 2000 жылдардың екінші жартысында кесененің "қалпына келтірулерінде" әлдеқайда үлкен эклектизм пайда болды. Бастапқыда ол қазіргі заманғы қарапайым мешіттер аяқталған металл күмбезбен және шатырмен жабылған. Содан кейін қабырғалардың сыртқы квадратына сүйеніп, полихромды мажоликалық плиткамен қапталған үлкен күмбезбен "қалпына келтіру" жобасы пайда болды. Алайда, әлсіз күмбезді құрылымдар мен орамды беретін қабырғалар мұндай жүктемеге төтеп бере алмайды. Нәтижесінде ішкі күмбездегі "сорғыш құрылғы" сферо-конустық күмбезі бар кішкентай қырлы барабанға айналды. Бұрыштарда олар бұрын-соңды болмаған сәндік мұнараларды қоюды шешті. Кесененің оңтүстік-батыс бұрышында екі бірдей қасбет орналасқан, мұндай мұнараға орын жоқ. Ұзақ уақыт ойланбастан, олар оған сыртқы карниз сияқты нәрсені ойлап тапты, тіректері жоқ, ол ауада тұрғандай болды. 2004 жылы осы кесененің қорғау аймағында, оның шығыс қасбетінен екі метр қашықтықта қазба жұмыстары жүргізілді (ғимарат қабырғаларының сыртқа қатты қисайып кетуінен болған қауіптен анағұрлым егжей-тегжейлі және ескерткішке барынша жақын орналасқан жұмыстар кейінге қалдырылды). Қазба мөлшері 2 х 2 м болатын және 1,20 м-ге дейін тереңдетілген.онда қалың он сантиметрлік шымтезек қабатының астында күйдірілген кірпіш пен ортағасырлық керамиканың фрагменттері бар сұрғылт тығыздалған топырақтың жарты метрлік көкжиегі орналасқан. Қазбаның оңтүстік-шығыс бұрышында сипатталған қабатта бірінші құрылыс горизонтының еден деңгейінде тұрған сынған хум табылды. Қазба жұмыстарынан кеш ортағасырлық материалдар табылған жоқ. Анықталмаған және құрылыс іздерін алар еді бұрын сақталған ғимаратына, дегенмен предания упоминают туралы оның бірнеше рет қайта бастау және перестройках. Құмыралар, қазандар мен хумчалардың фрагменттері Х - XII ғғ. шегінде даталанады, олардың Отырар, шаш, тараз, Афрасиаб және т. б. материалдарында ұқсастықтары бар.Алайда, бұл жылтыратылған керамика мен қола шамының фрагменті туралы айту мүмкін емес. Самарқандтағы материалдар арасында сызықша астындағы ою-өрнектері бар табаққа ұқсастықтарды таптық. Бұл екінші жынысқа жататын керамиканың бұрынғы үлгілері. IX-Х ғғ. қола шырақтар - Торшерлер Х-XII ғғ. Тараз және ХІ-XIII ғғ. Жетісу материалдары арасынан табылды. Қожа-Салих кесенесінің орнында бұрынғы діни ғимараттың болуы туралы мәселе ашық күйінде қалса да, алынған мәліметтер дәстүр оның пайда болуын қарахан дәуіріне (басқа кесенелер сияқты) мүлдем негізсіз жатқызбайды деп көрсетуі мүмкін.[14]
Жоғарыда айтылған қазба - бұл ескерткіштің жанында жүргізілген археологиялық жұмыстар. Осындай жұмыстар археологиялық емес мәліметтерге негізделген құрылыстарды растауға немесе жоққа шығаруға арналған. Қалашықтың соңғы зерттеулері барысында алынған барлық материалдар Х-XI немесе XI-XII ғғ. кезеңделеді, бұл қаланың негізін саманидтік уақытқа жатқызуға мүмкіндік береді. Дәл осы кезеңде сопылық тарала бастайды және онымен бірге әулиелерге табыну дамиды, нәтижесінде кесенелердің қарқынды құрылысы, олардың идеясы негізінен исламның ережелеріне қайшы келген.
Қожа Салих кесенесінің кіреберіс маңдайшасында: Мен ел қыдырып жүретін құдыретпін. Ал жерде іздейтін адамдарды мен тек осында қабылдаймын. Қыдыр ата деген жазу жазылыпты. Қожасалық - Қыдыр атаның әкесі. Кесене шырақшысы Хабиба Исраилованың айтуынша, бұл кесене Сайрамда 18 ғасырда салынған ең бір әдемі құрылыстардың бірінен саналады. Сыртқы, ішкі өлшемдері шаршыға жуықтайды: 6,44х6,30 м, биіктігі 7,15 м, күйдірілген кірпіштен қаланған. Ғимарат осы уақытқа дейін үш рет жөндеу жұмыстарын көріпті. Қазіргі үлгісін 2010 жылы экс-Сенат депутаты Өмірбек Байгелді салдырған екен. Одан бері небәрі жеті жыл өткенімен, кесененің сыртқы қабырғасына қар-жаңбырдан зақым келген. Сыртқы пішіні қайта күрделі жөндеуді қажет етеді.[15]
Қожа Салих кесенесі Сайрам ауданындағы ерекше сәулет ескерткіші болып есептеледі. Өйткені, кесененің сырқы келбетінің өзі жоғарыда айтылған кесенелерден сырқы келбеті өте әдемі және кесене жөндеу жұмыстарынан өткізілген, осыған байланысты жақсы сақталған. Қазіргі уақытта кесененің жоғары жағы шатырмен жабылған, сыртқы жерінде тас плиткаларымен жасалынған.
Қызыр Пайғамбар мешіті
Хызыра-Пайгамбар мешіті Сайрамның қастерлі ғибадатханаларының бірі болған және шағын ықшам тарихи-мәдени кешен болған. Соңғысынан ХХ ғасырдың 20-жылдарына дейін тек жерасты бөлмесі мен жартылай қираған мұнара сақталған. М.Е. Массонның тарихи-топографиялық жоспарына сәйкес Хызыр мешіті Сайрам -- Базардарваза қаласының оңтүстік қақпасынан шығысқа қарай, қаланың оңтүстік-шығыс бұрышына жақын бекініс қабырғасының жанында орналасты.[16]
Қазіргі уақытта бұл қаланың орталық бөліктерінің бірі. Шығыстан мешіт аумағына тұрғын үй құрылыстары, Солтүстік пен батыстан мектеп аумағы -- стадион мен аула іргелес жатыр. Жақында мұнара қалпына келтіріліп, оның айналасындағы аймақ негізгі төбенің қирандыларынан жиналған күйдірілген төртбұрышты кірпіштен жасалған төсеммен жабылған.
2007 жылғы дала жұмыстары құрылымның жоспарланған құрылымын, ескерткішті қайта құру және оның өмір сүру кезеңін анықтайтын кешендерді алу мүмкіндігін анықтауға арналған. Аутопсия екі кезеңде жүргізілді. Олардың біріншісінде қазба негізгі төбелерді қамтыды, оның өлшемдері 20х18 М болды. Төбенің бүкіл бетіне 0-қабатын алып тастағаннан кейін, көтерілген іздер мен сынған кірпіштердің үйінділері жазылды. Солтүстік бөлігінде төртбұрышты ғимарат ашылды, оның қабырғалары күйдірілген кірпіштен салынған, өлшемдері 23х23х4, 5 см,25х25х4, 5 см.оңтүстігінде сынған кірпіштер, тастар және тік тұрған тас бағанасы бар тағы бір бөлме жабдықтала бастады. бөлменің оңтүстік бөлігінің ортасында. Үй-жайларды нөмірлеу ерікті түрде берілген. Бөлме кешендегі ең оңтүстік беткейінде орналасқан. Жоспарда бөлме төртбұрышты болған сияқты. Ішкі кеңістіктің өлшемдері-9,6 (9,5) х 9,45 м. барлық қабырғалардың негіздері сақталған. Оңтүстік қабырға іс жүзінде қосымша өңдеуге ұшырамаған жыртылған шифердің кішкене тақталарынан тұрады. Оның қалыңдығы, биіктігі 0,25-0,3 м. сонымен қатар, қабырғадағы тас кейде қабырға сызығына сәйкес келеді, бұл сызық бойымен салынуы керек тағы бір қатарды білдіреді. Жоғарыда күйдірілген шаршы кірпіштен қаланған (қазіргі уақытта ол сақталмаған). Бірақ қабырға сызығының бойымен оңтүстікке қарай күйдірілген кірпіштердің қатарлары тазартылды (кейде бір-біріне қарай), мүмкін, қираған қабырғадан құлады. Батыс қабырғасы толығымен сақталмаған, кейбір жерлерде ұзындығы 50 см-ге дейін үлкен тастардан тұратын тас негізінің деңгейінде. Қабырғаның ұзындығы шамамен 9 м, ені 0,8 м. солтүстік-батыс бұрышы Оңтүстік-батыстағыдай қирады, бірақ соңғы жағдайда үлкен тастар жақын жерде жатыр. Құрылымның бұрышын жауып тұрған бұл тастар тігінен қойылған болуы мүмкін. Тас негізінің жоғарғы жағында күйдірілген шаршы кірпіштен (23Х234,5 см.) саз ерітіндісінде параллель созылған екі қатардан қаланған. Қабырға 4 қатар кірпіштің биіктігіне дейін сақталған.[17]
Қазба кезінде табылған көптеген археологиялық материал негізінен жоғарғы құрылыс көкжиегінен, яғни мешіттің бөлмесінен шыққан және негізінен ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басына жатқызуға болатын кесе, ыдыс, ыдыс, табақтар және т.б. сияқты жылтыратылған ыдыстарға жатады.
XVII-XVІІІ ғасырларға жататын керамиканың жеке фрагменттері табылған. Керамикалық өндіріс саласындағы мешіттің жоғарғы горизонтының жоғарыда аталған ең соңғы археологиялық кешені алдыңғы кезеңдер дәстүрін дамытуды жалғастыруда. Алайда, бұрынғы уақытпен салыстырғанда керамиканың сапасы төмендей бастайды. Ыдыстар көбінесе қалың, глазурь түтіккен, ою-өрнек ұқыпсыз, қарабайыр болып келеді. Ою-өрнек элементтерінің арасында толқынды сызықтар көрініс табады, спиральдар, сондай-ақ марганецпен ақ немесе көк фонда қолданылатын тікенді жұлдыздар басым болып келеді.
2007 жылы Сайрамдағы Қызыр мешітінде жүргізілген жұмыстар құрылыстың жоспарын анықтады. Хызыр мешіті қатты қирағанына қарамастан, оның шығыс жағында кіреберісі бар үлкен тікбұрышты ауладан тұратындығы анықталған. Мешітке кіреберіс бойлық осьте орналасқан. Ол оңтүстіктен айванмен іргелес орналасқан шаршы ғимарат болды. Екі ғимарат бірден бір жоспар бойынша салынған және бірыңғай негізге ие. Қызыр мешіті Орталық Азияның тау бөктері мен таулы аймақтарының діни ғимараттарына тән бірқатар белгілерді анықтаймыз. Бұл өңделмеген немесе өңделген плиталардан жасалған қабырғалардың тас негізінің болуы. Тізбекті төсеу әдістерін немесе көлденең қатарларды қолдану. Мұнда дәстүрдің пайда болуын да көруге болады. Мысалы, 1166 жылы Қожа Ахмет Ясауи қайтыс болғаннан кейін оның қабірінің үстіне қарапайым мазар қойылды, оның қабырғалары негіздегі тастар мен саздан тұрды. Сонымен қатар, кешеннің типтік орналасуында белгілі бір жақындық байқалады. Мысалы, Нұратаның таулы аудандары үшін үлкен мешіттердің құрылымы екі жақты немесе бір жақты айваны бар ханаканың төртбұрышты немесе тікбұрышты қысқы залынан және аулада орналасқан қосалқы бөлмелерден тұрды. Бұл ханака мешіттері. Накрут және Соврак ауылында. Сонымен қатар, соңғысы бір бағаналы Шығыс айванмен бір бағаналы залаханакиден тұрды.[18]
Сайрамдағы Хызыр мешітінде төрт бағаналы залы бар №2 бөлме жалпақ төбесі бар ханака мешіті болған сияқты. Оңтүстіктен іргелес айван-бөлме .№ l жазғы мешіт ретінде пайдаланылды. Мүмкін, батыс қабырғаның ортасында плиткалармен безендірілген михраб салынған шығар. Осы жерден көгілдір түсті глазурьмен қапталған жартылай баған шығады, оның жоғарғы бөлігінде ойылған тордың қалдықтары бар. Айванның қабаттасуы да тегіс болды және тас немесе кірпіш базаларында ағаш және бір тас бағанға сүйенді. Бөлменің биіктігі шамамен 4 м болды, өйткені М. Е. Массон жалғыз тас бағанның биіктігі 3,5 м болғанын айтады, ол бағанның негізі мен үстіңгі тақтаймен бірге шамамен 3,8-3,9 м құрайды.айванның солтүстік-шығыс бұрышында, негізгі ғимараттың тұрғызылуымен бір уақытта жерасты чиллахоны салынды. Сонымен қатар, оған түсу жазғы мешіттің кіреберісінің жанында бірден басталды.[19]
Жерасты үй-жайы төртбұрышты күйдірілген кірпіштен қаланған және XIV-XV ғғ. Кезеңделеді.
Сайрамдағы Хызыр мешіті ерекше емес, өйткені мешіт ғимаратына солтүстік-шығыстан жерлеу орындары бар екі сатылы дахма, сол жақтан, яғни оңтүстік -- шығыстан-худпера қосылған.
Бір камералы мешіттің және оның төртбұрышты залының айванмен және бір ауламен біріктірілген кесенемен үйлесімін Уратюбтегі 1910 жылғы Хаузи Сангин мешіті береді. Дәл осындай элементтер ХХ ғасырдың басындағы Ходженттегі Жұма мешітінің кешенінің орналасуында кездеседі. Мешіттің құрамы көп бағаналы айваннан және көп бағаналы қысқы бөлмеден тұрды. Мешіттің айваны шығыстан ұзатылған худжралармен шектелген аулаға шығады. Солтүстік жағында мұнара тұр. Кіру порталы оңтүстіктен орналасқан Ферғана қалаларында Гузар мешіттерінде бұл дәстүрлі схема байқалады -- қысқы үй -- жайдың ортасында бір немесе үш жағынан айвандармен бірге ханаки салу.[20] Негізгі ғимараттың екі жағында айваны бар мешіттің түрі үлкен діни нысандарға тән, мысалы, Қоқан (1810-1812 жж.) және Әндіжан (XIX ғасырдың соңғы жылдары) соборлық мешіті, олардың құрамы бірдей орналасу схемасына негізделген - қасбеттің бойымен созылған тікбұрышты бөлменің симметрия осіне кеңейтілетін, ішінде бағанасы бар, бірақ қасбеттің бүйірлерінде дамыған галереялық айвандардың қанаттарына орналасуы.
Сайрамдағы Қызыр мешітіне ұқсас құрылыстарды бір жақты айваны бар аулалық бір камералы мешіт түрінде бөлуге болады, бірақ кешеннің негізгі өзегін фронтальды орналастыру оның көп функциялы мақсатын болжауға мүмкіндік береді.[21]
Қызыр мешіті өкінішке орай қазіргі кезге дейін сақталмаған, тек қана мешіттің жанында орналасқан мұнарасы осы күнге дейін жетті. Мұнара негізі кірпіштен салынған, оны азан айтып жамағатты мешітке шақыру үшін қолданған. Жоғарыда айтылғандай, мешіттің аймағында толықтай археологиялық жұмыстар жүргізілді. Соның арқасында мешіт туралы ауқымды мәліметтер жинақталған. Жалпы болашақта осы жерде орналасқан мешітті қайта жаңғыртып салу керек деп ойлаймын. Ол біздің мәдинетініміздің бір бөлігі, Сайрам жері осы аймақтағы келі жерлердің бірде бірігейі болып табылады.
1.2.Қала ішіндегі кеңестік кезеңнің сәулет ескерткіштері.
Радонеж Сергий шіркеуі
1880 жылдардағы Радонеждің Сергий шіркеуі сәулетінің ескерткіштері деп айтуға болады. Шымкенттегі туралы мәселе әлі де ашық, оның орнында қазір облыстық филармония ғимараты орналасқан. Бірақ бұл туралы 1880 жылдарға қарамастан, Түркістан өлкесіндегі шіркеу құрылысының одан әрі дамуы мен өрлеуіне негіз қаланды. Осы кезеңде Түркістанда құрылыс ұйымдары мен түрлі мамандықтағы инженерлер, сәулетшілер мен құрылысшылардың кадрлары қалыптаса бастады. 1880 жылдары сәулетші Л.Л.Бенуа және инженер В.С.Гейнцельман Сырдария облысының шіркеулерін жобалауға және салуға, атап айтқанда, Шымкент уезіне қызметтері қатысты. 1880 жылдардың басында Түркістан өлкесінде жергілікті құрылыс материалдарының өндірісі жолға қойылды, олардың ішінде басты рөл күйдірілген кірпішке тиесілі болды. Бұл кірпіш Орталық Азия мен Қазақстанның оңтүстігі үшін дәстүрлі сарғыш түске ие болды, қызыл түсті орыс кірпішіне қарағанда уақыт өте келе оның түсі өзгерген жоқ. Бұл кірпіш берік болды. Одан Оңтүстік Қазақстан облысының барлық шіркеулері тұрғызылды. [22]
Тек бір ескерткіш 1880 жылдағы шіркеу сәулетімен - Шымкенттегі облыстық филармонияның ғимараты байланысты. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, Сергей Радонеждің шіркеуіның орнына кейінірек театр ретінде қайта салынған деген мәліметтер бар.
Сергиевская шіркеуі Шымкенттің басқа көрікті жерлерінің қатарында А.И.Добросмысловтың кітабында айтылады. Бірақ Добросмыслов ғимараттың сыртқы сипатын сипаттаған жоқ. Ол тек Сергей Радонежді шіркеуі 250 адам сиятын, күйдірілген кірпіштен тұрғызылған, бір қабатты қоңырау мұнарасымен салынған деп хабарлайды, 1886 жылы Радонеждік Сергийдің құрметімен аталған. 1890 жылы шіркеуге 1864 жылы қыркүйекте Шымкентті алу кезінде қаза тапқан орыс жауынгерлерінің есімдері жазылған мәрмәр тақта орнатылды. 1991 жылға дейін ол әскери кафедраның қарауында болды. [23]
Егер сіз Қазақ КСР-нің тарихы мен мәдениеті ескерткіштерінің жинағы макетінің бірінші томын ашсаңыз, келесіні оқуға болады: Радонеждің Әулие Сергей шіркеуі. ХІХ ғ. Совет көш. (қазіргі Қазыбек би). Бұл ақпараттық-анықтамалық мақаланың атауы. Онда екі сенімді факт бар:1) 1881-1886 жж. Сергей шіркеуінің жобаланған және салынған уақыты.2) жобаның авторы - В.С.Гейнцельман мұны архив деректері растайды - Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында Шымкент қаласында жобаны және сметалық құжат құру немесе шіркеу салу туралы кең көлемді файл бар. Жобаны да, сметаны да жасау Түркістан генерал-губернаторлығының кеңсесінде құрылыс бөлігі үшін арнайы тапсырмалар бойынша шенеунік В.С.Гейнцелманға жүктелді. Өкінішке орай жоба схемасы табылған жоқ.[24]
Қазақ КСР-нің тарихы мен мәдениеті ескерткіштерінің жинағы шыққан мақалада бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz