Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті

Ұстаз институты
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: Қазіргі қазақ тілі сөзжасамы мен морфологиясы және когнитивті лингвистика

Тақырыбы: Синтаксистің зерттелу тарихын талдау

Студент: Абдуалиева Камила Уалиханқызы Тобы КЯ-18-1 _________________
аты-жөні қолы
Курстық жұмыстың жетекшісі: Г. С. Мейірманова ф. ғ. к,. доцент м. а
қызметі аты-жөні
Қорғауға жіберілді _____ ______________ 20____ж. ___________________
қолы
Жұмыс қорғалды _____ ______________ 20____ж. бағасы ____________
жазбаша

Комиссия мүшелері: __________________________ _________________
аты-жөні қолы
__________________________ _________________
аты-жөні қолы

Тараз 2020 жыл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы мен морфологиясы және когнитивті лингвистика пәнінен

КЯ 18-1 тобындағы Абдуалиева Камиланың курстық жоба (жұмыс) бойынша
(студенттің аты-жөні)

ТАПСЫРМАСЫ
1.Тақырыбы: Синтаксистің зерттелу тарихын талдау.

2. Тапсырма бойынша арнайы нұсқаулар

3. Есептік-түсіндірме жазбаның (жұмыстың) негізгі бөлімдері)
Орындау кестесі

көлемі, %
орындау мерзімі

4. Графикалық материалдың тізбесі (сызбалардың масштабын көрсете отырып)

5. Жобаны (жұмысты) ресімдеу

6. Қорғау

Тапсырма кафедра отырысында бекітілді ________20___ж. Хаттама №____
Жетекшісі:
_________________________________ ____________________________
қызметі қолы аты-жөні

Тапсырманы орындауға алдым____________20___ж. _____________
студенттің қолы

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-тарау СИНТАКСИСТІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Синтаксистің тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Синтаксисті алғаш зерттеушілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2-тарау. СИНТАКСИСТІҢ ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ
2.1 Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2 Жай және құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... 16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..20

Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Тіл білімінде әлі де толық зерттелмеген, көптеген мәселелері жөнінен талас пікірлері мол сала - синтаксис. Орыс тіл білімінің өзінде солай. Ал, тюркологияда, соның бір саласы қазақ тіл білімінде әлі зерттеуді қажет ететін, кеш қалған сала. Синтаксис мәселесінің жалпы тіл білімінде қойылу тарихына келетін болсақ, оның зерттеу объектісі, міндеттері әртүрлі көзқарастар тұрғысынан шешілуі өзекті мәселе болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Синтаксис, оның зерттеу объектілері туралы түсінік беру, синтаксистік байланыс және синтаксистік қатынас туралы түсінік қалыптастыру. Синтаксистік байланыстың тәсілдері мен түрлері туралы білімдерін жүйелеу. Сөз тіркесі, оның түрлері туралы түсінікті кеңейту.
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны: Кез-келген ғылым саласының басталу, жетілу даму кезеңдері болады. Қазақ тіл білімінің бұғанасы бекіліп, қалыптасқан қай саласын алсақ та, олардың әрқайсысының даму кезеңдері болған. Ғылым салаларының даму барысында оның әдепкі біртұтастық түйдегінің жеке мәселелері бөлшектеліп танылып, сол саланың дербес бөлшегі болып та қалыптасуы мүмкін.

1-тарау СИНТАКСИСТІҢ ЗЕРТЕЛЛУ ТАРИХЫ
Синтаксистің тарихы
Синтаксис - сөз тіркестері мен сөйлемдердің грамматикалық құрылымы мен құрылымын зерттейтін грамматиканың маңызды бөліктерінің бірі. Синтаксис грамматикалық ілім ретінде негізгі екі бағытқа бөлінеді: 1. Сөз тіркесінің синтаксисі. Сөздерді, техниканы және тіркесу формаларын, сөз тіркестерінің құрамын, олардың әртүрлілігін үйлестіру қабілетін ескереді. 2. Сөйлем синтаксисі. Бұл сөйлем құрылымының, сөйлем құрылымының және олардың әртүрлілігінің принциптеріне қатысты. Синтаксис бұл мәселелерді сөздердің грамматикалық құрылымы туралы ілімнен бөліп, оларды өзінен бөлек нәрсе емес, тығыз байланыста қарастырады. Демек, сөздердің морфологиялық құрылымы синтаксисті грамматикалық талдауға негіз болады. Лексикология мен морфология - тіл білімінің дербес салалары, бірақ оларды синтаксистен бөліп қарауға болмайды.Фразалар - сөйлем құруға материал, ал сөйлем - адам ойының негізгі формасы. Тіл білімінде лексикология мен семиотика грамматикадағы сияқты зерттеледі. Сөздер бір-бірімен байланысты, олар құрмалас сөйлемдерге енеді. Сондықтан сөздерді біріктіру қабілеті олардың негізгі грамматикалық қасиеттерінің бірі болып табылады.
Кез-келген ғылымның даму тарихына қарамастан, олар, әдетте, жоқтан бар болып, тұтасымен туады, әрі қарай даму барысында оның тармақтары пайда болады. Мысалы, химия алғашында біртұтас ғылым болған, бірақ қазір оның органикалық, бейорганикалық, биологиялық және каталитикалық сияқты бірнеше бөлімі бар. Сол сияқты, лингвистика және оның бөлігі - ежелгі грамматика - филологтар бүгінгідей талдаудан өткен жоқ. Фонетика морфологиямен және синтаксиспен бірге грамматиканың бір бөлігі болып саналды.
Қазақ тілі синтаксисінің мәселелері бастапқыда сөйлемнің жалпы құрылымы тұрғысынан қарастырылды, бірақ ғылымның дамуына байланысты сөз тіркесінің синтаксисі 50-ші жылдары пайда болды, ал оның жеке мәселелері обьектілерге айналды көптеген ғылыми зерттеулер, енді олардың жүйелік сипаты. заттар анықталды. Сөйтіп, сөз тіркесі жай сөйлем синтаксисінен бөлініп, синтаксистің жеке тармағы болды.
1894-1897 жылдары орыс тілінде шыққан Мелиоранскийдің Қазақ-қырғыз тілінің қысқаша грамматикасы П.-ның екі кітабы А.Казембек пен миссионерлердің қазақ тілінің бұрынғы грамматикасына негізделген, фонетика грамматиканың бір бөлігі болған және морфология. Этимология синтаксис және морфология бойынша сұрақтарды қамтиды. Бұл жұмыс түркітанушылардың тіл проблемаларын ғылыми тұрғыдан зерттеу деңгейі қазіргі кезеңмен салыстырғанда сол кезде өте төмен болғандығын көрсетеді. Тіл құралдары оқулығы (Үш кітап). Онда грамматикалық атаулар мен дыбыстар, буындар мен сөз құрылымдары туралы тұрақты ақпарат беріледі.Синтаксис - грамматиканың өзекті саласының бірі, ол сөз тіркесінің және сөйлемнің грамматикалық жүйесін, құрылымын зерттейді. Синтаксис грамматикалық ілім ретінде мынандай негізгі екі салаға бөлінеді: 1.Сөз тіркесінің синтаксисі. Онда сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігі, тіркесу тәсілдері мен формалары, сөз тіркестерінің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады. 2. Сөйлем синтаксисі. Онда сөйлемнің құрылу принциптері, сөйлемнің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады.Синтаксис бұл мәселелерді сөздердің грамматикалық құрылысы жөніндегі ілімнен бөліп алып, олардан оқшау тұрған нәрсе деп қарамайды, өзара тығыз байланыста қарастырады. Сондықтан сөздердің морфологиялық құрылысы синтаксистің де грамматикалық талдауының негізі болады. Лексикология мен морфология тіл ғылымының дербес салалары болуымен қатар олар да синтаксистен байланысын үзбейді.Сөз тіркесі- сөйлем құраудың материалы да, сөйлем- адам ойын айтудың негізгі формасы.Сөз тіркесіне, сөйлемге материалдық негіз болатын- сөз. Сөз тіл білімінде лексикология мен семасиологияның зерттеу объектісі болуымен қатар грамматикада да әр түрлі ыңғайда қарастырылады. Сөздер өзара тіркеседі, тіркесу арқылы сөйлемге енеді. Осыдан келіп сөздердің тіркесе алу қабілеттілігі олардың басты грамматикалық қасиетінің бірі болып есептеледі.
Қай ғылымның даму тарихына көз жіберсек те, әдетте олар жоқтан бар болып, тұтас қалпында дүниеге келеді де, соның ілгері даму барысында оның тармақталған салалары пайда болады. Мысалы, химия о баста біртұтас ғылым болса, бұл күнде оның органикалық, органикалық емес, биологиялық, катализ тәрізді бірнеше салалары бар. Сол сияқты тіл білімін, оның бір бөлігі - грамматиканы да ертеде филологтар дәл бүгінгідей саралап жік-жікке бөліп қарастырмайтын. Фонетика да морфология, синтаксис қатарында грамматиканың бір бөлігі деп есептелетін.
Қазақ тілінің синтаксис мәселелері ол баста жалпы сөйлем құрылысы арасында қаралып келсе, сол ғылым дами келе сөз тіркесінің синтаксисі 1950 жылдары бой көрсетіп, оның жеке мәселелері көптеген ғылыми зерттеулердің объектілері болып, қазір солардың жүйелі тармақтары айқындалып, жасалу, жұмсалу заңдылықтары ашылды. Сөйтіп, сөз тіркесі жай сөйлем синтаксисінен бөлініп, өз алдына бөлек синтаксис ғылымының бір саласына айналды.
1894-1897 жылы орыс тілінде шыққан П.М.Мелиоранскийдің Краткая грмматика казак-киргизского языка деген екі кітабы, олардан бұрын шыққан А.Казембектің және миссионерлер жазған Алтай тілінің грамматикаларына негізделгенмен, онда да фонетика грамматиканың бір бөлігі болып, морфологияны Этимология деп атап, оған синтаксис мәселелері де енгізіліп, синтаксиске арналған кітабында морфологияға қатысты мәселелері араластырылады. Бұл еңбек сол кездегі түркітанушылардың тіл мәселелерін ғылыми тұрғыдан қарастыруының дәрежесін бүгінгімен салыстырғанда өте төмен екендігін көрсетсе, екінші жағынан, өз заманының қазақ тіл біліміне қосқан үлкен үлесі 1920 жылы А.Байтұрсыновтың Тіл құралдары (үш кітап) оқу орындарында оқулық есебінде жұмсалған елеулі еңбек болуы. Онда грамматикалық атаулар мен дыбыс, буын, сөз сөйлем құрылыстары жайында жүйелі түрде мағлұмат беріледі.
Профессор Қ.Жұбанов сөйлем мүшелерінің бұл күндегі орналасу ертеде өзгеше болғанын дәлелдейді. Профессор С.Аманжолов Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсын жазды.
Сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігі әрбір грамматикалық топтағы сөздердің мағыналық және грамматикалық ерекшеліктеріне негізделеді. Оның үстңне тіркескен сөздер тобының сапасы әр уақытта бір түрлі болмайды, әр алуан болады. Мысалы, екі кейде одан да көп сөздер тіркесіп, бір лексикалық түйдек жасалады(аққайың, кетіп бара жатыр); кейде екі не одан да көп сөздер тіркесіп, синтаксистік тізбек жасалады(нұрлы әлем, күн сайын келу т.б.).
Лексикалық және басқа түйдекті тіркестер сөз тіркесі деген категорияға жатпайды. Лексика- грамматикалық мағыналары айқын сөздердің біріне бірі сабақтаса бағынып барып жасалған синтаксистік тобы ғана сөз тіркесі деп есептеледі. Өзара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп тану үшін оның мынадай белгілеріне қарау керек:
Сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады.
Ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және синтаксистік байланыста айтылады. Олар салаласа байланыспайды, тек сабақтаса байланысады.
Тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады.
Осындай синтаксистік қатынас тек толық мағыналы сөздердің не түйдекті тіркес пен толық мағыналы сөздердің сабақтаса байланысу нәтижесінде пайда болады. Басқаша айтқанда, лексика- грамматикалық дербестігі бар сөздерден басыңқы- бағыныңқылы сөз тіркесі жасалады, ол сөздердің бұрынғы мағыналары бірігіп, жаңа лексикалық мағына пайда болмайды; мүшелік қарым қатынасты білдіретін қосымша грамматикалық (анықтауыштық пысықтауыштық не болмаса шақтық, мекендік, мееншіктілік т.б.) мағына пайда болады.Сөйтіп,синтаксистңік қарым қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз.Сөз тіркесі сөйлем құраудың шоғырланған материалы. Сөз тіркестерін құрауда зат есім мен етістіктердің қызметі ерекше.Олар көбіне сөз тіркестерінің басыңқы сыңары болады да, сапалық есімдер(сын есім, сан есім, есімше, сілтеу есімдіктері)мен үстеулер, еліктеуіш сөздер мен көсемшелер көбінесе сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары қызметінде жұмсалады.

Синтаксисті алғаш зерттеушілер
Қазақ тіл білімінің синтаксис саласының қалыптасуы мен дамуында өзіндік із қалдырған ғалым - Ахмет Байтұрсынұлы. Қазақтың ұлттық ғылым тілінің қалыптасып, дамуы туралы сөз қозғасақ, бірден А.Байтұрсынұлы ойымызға оралады. Төл тілтануымызда синтаксистік ізденістер ғалымның 1925 жылы Қызылордада басылып шыққан Тіл - құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері деп аталатын кітабынан басталады [15]. Кітап екі бөлімнен: сөйлем мүшелері және сөйлем түрлерінен тұрады. Еңбекте ғалым тіл білімінің синтаксис саласының теориялық мәселелерімен қоса, оны меңгерту жолдарын да қарастырған. Қазіргі қазақ тіл білімінің синтаксис саласындағы жетістіктер мен жаңалықтар А.Байтұрсынұлының идеяларынан бастау алатыны зерттеушілер тарапынан айтылып та, жазылып та жүр. Ғалым сөйлем мүшелері мен сөйлем түрлерін айқындап, құрмалас сөйлемдер жайында тұжырым жасады. Қазақ тілі синтаксисінің терминологиялық тұрғыдан қалыптасуына еңбегін сіңірді.
Ахмет Байтұрсынұлы сөйлемдер арасында ішкі және тысқы жақындық болатынын, ішкі жақындықтың мағына жағынан болатынын және тек мағына жағынан жақын болатын сөйлемдерді іргелес деп атайды. Ғалымның іргелес сөйлемдер деп келтірген мысалдары мен жасаған талдауларына байыптап қарасақ, оның белгілі бір ой төңірегіне топтасқан сөйлемдер тобы екенін аңғарамыз. Ғалым сөйлем мүшелерін талдап көрсетуде сұрақ-жауап әдісін өте ұтымды қолданған. Тілші сөйлем мүшелерін оның ішкі және сыртқы белгілеріне қарап табуға үйрете отырып, оны нақты мысалдармен дәйектеп түсіндіреді. 1-сөйлем: Қой үрікті. Не үрікті? ‒ қой. Бастауыш қой деген сөз болып шықты. Үрікті деген сөз қойдың не істегенін ‒ амалын көрсетіп тұр. ... Енді тысқы белгісімен тауып көрейік. Баяндауыштың тысқы белгісі ‒ не етпек?, не қылмақ?, қайтпек?, не болмақ?, нешік?, немене? ... негізді сұрауларға жауап беру. Сондықтан бұл негізді сұраулар баяндауыш сұраулары деп аталады, ‒ дей келіп, әрбір сөйлемге жан-жақты талдау жасайды [1, б.270]. Ғалымның Жұмыс, Сұрау, Жауап, Көшіру, Сөз туғызу, Жауап жазу, Айтқаннан жазу (жат жазу), Құрастыру, Жаттау, Жалғаулау, Нұсқа және т.б. айдарлармен берген тапсырма жұмыстары оқушыға тілді жан-жақты әрі терең меңгертуге баса мән бергенін байқатады. Ғалым ұсынған бұл тапсырмалардың қазіргі таңда оқушының логикалық ойлауын дамытуға бағытталған тапсырмалармен үндесіп жатқанын байқауға болады. Тілші қолданған бұл тапсырмалар жаңартылған мазмұнындағы үлгілік оқу бағдарламасындағы тілдік мақсаттармен сабақтасып жатыр. Өйткені аталған тапсырмалар баланың тыңдау, айту, оқу, жазу дағдыларын жетілдіруді көздеген. Сонымен қатар қазақ тіл білімі тарихында мәтін синтаксисіне қатысты күрделі синтаксистік тұтастық туралы алғаш пікір айтқан ғалым екенін пайымдаймыз.
Ғалым Мағына жақындығынан басқа жақындық жоқ сөйлемдер іргелес, мағына жақындығынан басқа қисын жақындығы бар сөйлемдерді құрмалас сөйлем деп аталады дейді. Құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдердің ішкі және тысқы байланыстарын кең түрде талдап көрсетпесе де, құрмалас сөйлемдердің екі және одан да көп сөйлемдерден құралатындығы, олардың арасында мағыналық жақындық пен сыртқы тұлғалық байланыстардың болуы сияқты белгілерін атап көрсетуімен құнды
Құдайберген Жұбанов синтаксисті құрастыру, құрылыс деп атап, бірнеше сөзден тұратын сөйлемдер құрамындағы сөздердің бір-бірімен қиындасып тұратынын, қиынын келтірмей құрастырған сөйлем сөз болмай не айтайын деген сөзің болмай, басқа бірдеме болып шығатынын, сөз қиыны дұрыс болуы үшін әр сөзді өз орнына қою керектігін, сөздің орны ауысса қиыны кететін, сондай-ақ, бір сөзді екінші сөзге байлап беретін жалғаулар болатынын әрі оларды дұрыс жалғау керектігін айтады . Әмеди Хасенов Жай сөйлемдер синтаксисін оқытудың кейбір мәселелері атты еңбегінде оқушылармен шығармашылық жұмыстар жүргізудің маңызына тоқталады. Оқушылардың өз ойларынан лепті сөйлемдер құратып жаздыру, өз жастары мен класы және ұғым дәрежесіне қарай қысқаша шығарма, әңгіме жаздыру мәселесіне көбірек көңіл бөлген жөн, ‒ дей келіп, талдау жұмысын жүргізудің жолдарын айқындап көрсетеді. Әдіскер еңбекте талдау жұмысы мен салыстыру әдісін қолданудың ұтымдылығын дәйектейді. Мұғалім талдау жұмысын жүргізіп, оқушылардың өздеріне тұжырым жасату қажет деген қағиданы ұстанады. Мәселен, қаратпа сөзді оқытуда жаттықтыру жұмыстары біржақты болмай, қаратпа сөздердің грамматикалық, стилистикалық қасиеттері туралы ұғымды да қайталап, бекіте отыру принципіне негізделуге тиіс, ‒ дейді. Жаттығу жұмыстарында мына сияқты мәселелерге көбірек көңіл бөлу пайдалы: бірінші, қаратпа сөз қолданылған сөйлемді талдау, ондағы тыныс белгілерінің қолданылу себебін түсіндіру. Жұмыстың бұл түрі ауызша жүргізілгені жөн. Екінші, сөйлемнің тыныс белгісін қойып, көшіріп жазу; үшінші, дара қаратпа сөзді күрделіге айналдыру; төртінші, қаратпа сөздің орнын ауыстыру; бесінші, жай хабарлы сөйлемді, ішіне қаратпа сөз қоса отырып, лепі немесе сұраулы сөйлемге айналдыру; алтыншы, ішіне қаратпа сөз қосып, шағын диалог (екі кісінің сөйлесуі) жасау, ‒ деп, бірнеше жұмыстың түрін ұсынады [5, б.16].

1939 жылы С.Аманжолов пен Н.Сауранбаев бірігіп жазған оқулықтары шықты және 1940 жылы Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы деген атпен С.Аманжоловтың кітабы шықты. Бұл кітап 1950 жылы және 1994 Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы деген атпен қайта басылып шықты. Онда С.Аманжолов сөйлемдегі сөздердің қарым қатынасын субъектінің басқа мүшелерге түсірген әсерінен болатын түрліше құбылыс деп түсіндіріледі. Бұл тілдік тұрғыдан қарағанда сөздердің бір- біріне жалғастырушы элементтерін тексеру болып шығады. Бұл орайда сөйлемдегі жалғаулар мағынасы, сөйлем мүшелерінің орны ескеріледі,-дей келіп, сөйлем мүшелерінің өзара грамматикалық байланысының төрт түрін көрсетеді: қиысу, меңгеру меңгерілу, қабысу, жанасу [3.145]. Автор бұл байланысу формаларының әрқайсысының жалғасуын айта келіп, кейде сөз тіркесін басыңқы сыңарына қарай: етістікті және субъективті деп көрсете білді. Сонда бұл еңбекте бірінші рет есімшенің субстантивтеніп барып басыңқы сыңарда жұмсалуы арнайы сөз бола білді деп білеміз.
С.Аманжоловтың Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы студенттер үшін жазылған бірінші оқу құралы.
Қазақ тілі синтаксисіне елеулі еңбек сіңірген ғалым С.Жиенбаев болатын. Оның жай құрмалас сөйлем мәселелеріне арналған құнды зерттеулерінің қатарында сөз тіркесі бөлек талданбайды. Бірақ үйірлі мүше деген атпен қай сқздің қандай сөздермен топ құрай алатыны жөнінде айтқандарының, сөздердің толықтауыштық, пысықтауыштық қызметтерін айыру жөніндегі дәлелдерінің есімді, етістікті сөз тіркестеріне қатысы бар.
Жалпы түркологиялық әдебиеттерде сөз тіркесі бөліп қарамай ақ, анықтауыштық есімдер тобы дегенге ерекше көңіл бөлінді. Оның себебі:түркологтар түркі тілдерінің синтаксистік құрылыстарында кездесетін өзгеше құбылыстарды айқындауды басты міндет етті.
Сөйлем -- синтаксис гылымының басты зерттеу нысаны. Қазак тіл білімінде синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарыкка шығарады, екіншіден, адамдар арасындағы тілдік карым-катынасты жүзеге асырады жэне тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік болып табылады. Тек сөйлем аркылы ғана біз ойымызды екінші біреуге жеткізіп, өзара пікірлесе аламыз.

Алайда, синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем кұрылысын гана зерттеумен шектелмейтінін уакыт көрсетіп отыр. Қазіргі кезде синтаксис ғылымы өзінің ауқымын зерттейтін нысаны тұрғысынан ғана емес, сол нысандарға катысты арнайы проблемалар мен зерттеу эдістері тұрғысынан да кеңейткен. Мысалы, орыс ғалымы Н.Ю.Шведова казіргі синтаксистің зерттеуге тиіс нысандары ретінде негізгі бес түрлі тілдік бірлікті атайды: сөз тұлгасы, сөз тіркесі, жай сөйлем, кұрмалас сөйлем, мэтін. Бұлар қай жағынан да өзара тығыз байланысты болып, күрделі бір синтаксистік тұтастыкты кұрайды деп есептейді ]. Қазір осы аталғандардың ішінен тек сөйлемді ғана тіл біліміндегі ең басты синтаксистік бірлік деп тану жөніндегі көзкарастар басым. Орыс тіл білімінің өзінде синтаксистің нысаны туралы түрліше көкарастар қалыптаскан. Олар, негізінен, үш түрлі.
Біріншіден, синтаксис тек сөйлемді жэне оның бөліктерін, сөйлем мүшелерін ғана зерттейді, яғни синтаксис ғылымы тек сөйлемді ғана зерттейді, сөз тіркесі еленбейді.
Екіншіден, синтаксис тек сөз тіркесін зерттейді дейтін пікір. Бұл көзкарасты Ф.Ф.Фортунатов, В.К.Поржезинский, Н.М.Петерсон, А.М.Пешковский қолдайды. Бұл ғылымдар сөйлем сөз тіркесінің бір тармағы дейді.
Үшіншіден, В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова сиякты ғалымдар синтаксистің объектісі ретінде сөз тіркесі мен сөйлемді қатар карастырады.
Қазак тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев т.б. еңбектерінде синтаксистің нысаны сөйлем деп карастырса, профессор М.Балақаев оған сөз тіркесін қосады. Сонымен синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем деп танылып келгенімен профессор Қ.Есенов оған күрделенген сөйлемдерді, Б.Шалабай мәтін мэселесін қосуды ұсынады. А.Ж.Жакыпов синтаксистің объектісі сөз тіркесінен басталып, сөйлеммен шектелмеуі тиіс деп, синтаксистің нысаны -- сөз формаларынан басталуы тиіс дейді [29; 111].Қазак тіл білімінде синтаксистік зерттелуі жүйелі дамып келеді, ірі зерттеулермен, жаңа бағыттармен толыгып отыр. А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, М.Балакаев, Т.Қордабаев, Р.Әміров, Қ.Есенов, О.Төлегенов, А.Әбілкаев, Т.Сайранбаев сынды ғалымдар қазақ тілі синтаксис ғылымының дамуына үлестерін қосты.
Тіл мамандарының барлыгы да сөйлемнің көп кырлы, жан-жақты категория екендігін мойындайды. Біріншіден сөйлемнен сөз тіркесін де, сөйлем мүшелерін де, сөйлемнің окшау сөздерін де, бірыңғай мүшелерін де, айкындауыштарын да көре аламыз. Яғни сөйлемнің өн бойынан бірнеше тілдік категорияларды көреміз. Екіншіден, жай сөйлем -- кұрмалас сөйлемді кұраудың да негізгі материалы. Құрмалас сөйлемдердің өзі осы жай сөйлем негізінде кұрала келіп, күрделі ойды білдіреді.
Тіл-тілде сөйлемнің қандай белгілері бар, сөйлем аяқталған ойды білдіре ме, элде біршама аякталған ойды білдіре ме деген сұрак төнірегінде эр түрлі көзкарастар бар.Сөйлем карым-қатынас кұралы бола отырып, өзіндік белгілерімен нактыланады, атап айтканда: предикативтілік, коммуникативтілік, модальділік жэне иннотация. Бірак бұл белгілер бірден калыптасқан жоқ. Іргелі дамыған орыс тілінің өзінде В.В.Виноградов сөйлемнің негізгі белгілері ретінде тек предикативтілік пен иннотацияны ғана жаткызып келді. Кейін оған модальділік пен коммуникативтілік те косылып, аясы ұлғая бастады.
Сөйлемнін негізгі белгісі туралы профессор Т.Сайранбаев: Сөйлемнін негізгі белгісі ретінде предикативтілік, модальділік жэне интонация -- үшеуін бірдей жаткызу орынды деп санаймыз. Предикативтілікке көбінесе тек жақ, шак мәселесі ғана негіз болады. Осы екеуі аркылы предикативтілік жүзеге аса алады- дейді ]. Ал модальділік белгісі ретінде -- рай категориясы, модаль сөздер мен демеуліктер жэне интонацияны корсетеді. Профессор ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.