Ояну дәуіріндегі қазақ әдебиеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: М.Әуезов шығармашылығының қайнар бұлақтары және қазақ прозасындағы жаңашылдығы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 М.ӘУЕЗОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ БАСТАУ АРНАЛАРЫ
1.1 Жазушының шығармашылық арналарының ғылыми сипаты ... ... .. 6
1.2 Халық ауыз әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.3 Абай тағылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 Ояну дәуіріндегі қазақ әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2 М.ӘУЕЗОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЙНАР БҰЛАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ЖАҢАШЫЛДЫҒЫ
2.1 Шығыс әдебиеті әлеміне апарар жолдағы Абай ілімі ... ... ... ... ... 19
2.2 Ғалымның шығыс әдебиетін зерттеудегі арналары ... ... ... ... ... . 26
2.3 М.Әуезов және Түркі халықтары әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
2.4 М.Әуезов және Манас жыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
2.5 М. Әуезов және орыс әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
2.6 М. Әуезов және Батыс әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Ұлтымыздың заңғар жазушысы, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің XX ғасырдағы биік шыңы -- ұлы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің артында қалған ұлан ғайыр мұрасын зерделеп, ой елегінен өткізу үшін де әр дәуірдің, әр ұрпақтың өз айтар сөзі, таным-түсінігі болатыны сөзсіз. Егемен ел жағдайында ұлы жазушы мұрасына деген ілтипатымыз да осындай бір ұмтылыстың көрінісі болмақ. Ғасырлар бойы көшпелі тіршілікті бастан кешіріп, XIX ғасырдың бел ортасында жол айырығына келген қазақ өмірінің барлық әрі мен нәрін, сыны мен сырын, соры мен бағын теңдессіз тарихи тұлға Абай тағдыры арқылы әрі көркем, әрі түпсіз ой көзімен ашып берген суреткер туралы талай-талай ізденістер жалғаса бермек. Олай болатыны М.Әуезов шығармашылығы ғасырлық өлшемдердің аясына әлдеқашан именбей-ақ енген.
Ұлы жазушы, ғалым, қоғам қайраткері М.Әуезовтің көркем мұрасы - біздің төл әдебиетіміздің ғана емес, бүкіл адамзат мәдениетінің де жетістігі. Оның шығармашылық қарымы ауқымды да бай. Романшы, драматург, ғалым, сценаршы, аудармашы - бұл ұлы қаламгер дарынының толық емес тізімі. Мұхтар Әуезов - өзінің энциклопедиялық құлашты білімімен, асқар талантымен рухани өмірдің көптеген салаларында жарқырап көрініп, бүкіл қазақ мәдениетіне ықпал жасады. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ қоғамы қойған талаптар оны сол кезеңдегі басқа да аса көрнекті қазақ зиялылары сияқты әрі жазушы, әрі ғалым, әрі қоғам қайраткері болуға ұмтылдырды. Сол себепті де Мұхтар Әуезовтің сан қырлы таланты оның өнердің қазақтар үшін бұрын белгісіз болып келген түрлері мен жанрларын тұңғыш қалыптастырушылардың қатарынан көрінуіне айқын жол ашты. Әуезов - тұңғыш кәсіби драматург, ұлттық театрдың тұңғыш режиссері әрі ұйымдастырушысы, тіпті тұңғыш кәсіби әдебиеттанушы да. М.Әуезов сонымен бірге тұңғыш әдеби киносценарийлер мен опера либреттоларының алғашқы авторы болды.
Көлдер теңізге, теңіздер мұхитқа барып құятын сияқты, әрбір өзеннің бастау көзі болады. Бұл - табиғат заңдылығы. Әдебиет пен өнерде де әр қаламгердің, суреткердің өзінің шығармашылығының қайнар бұлақтары болады. Өзінің үлгі алып, өнеге тұтар мектебі болады. Құс та ұясынан не көрсе, соны іліп ұшады. Алдыңғы өмірге қарай жол нұсқап, сара соқпақ салатын бұрыннан бері атадан балаға қарай жалғасып келе жатқан дәстүр де қаламгер шығармашылығындағы басты бағдаршам болып саналады.
Әдебиетте әрбір ақын-жазушының шығармашылығына игі әсер еткен бастау арналары бар. Ұлы Абайдың классик ақын болуына әсер еткен өзінің нәр алған үш қайнар көзі, яғни халық ауыз әдебиеті, шығыс әдебиеті және орыс, Батыс мәдениетінің үлгілері екені белгілі. Абайдың нәр алған тұнық қайнар бұлақтарынан Мұхтар Әуезов те сусындап, өзінің жазушылық, ғалымдық, суреткерлік дарынына азық етті. М.Әуезов шығармашылығының нәр алған көздері жайлы Дәстүр мен жаңашылдық атты еңбекте үш сала тұрғысынан көрсетіледі. Атап айтқанда: ...Мұхтар Әуезовтің өзі де үш сала әдебиет арнасынан нәр алып дәстүр дамытты, оның ішінде атап айтқанда, әсіресе қазақ эпосына сүйенді, Абайдан, Тургеневтен, Лев Толстойдан, Шекспирден, Горькийден, Шолоховтан тәлім алды дегенде, олардан бірдеңені көшіріп алды деген ұғым тумайды, жаңа идеялық тұрғыдан өмір шындығын соларша қамтып, творчестволық әдісті соларша игерді... [1, 10 б.]. Бұл үш арна жазушының шығармашылық әлемін түгел қамти алмайды. Бұған қоса М.Әуезовтің үлкен ғылым ордалары Ташкент, Ленинград университеттерінде оқып, ірі қалаларда қызмет істеп, әдеби-мәдени кең орталықтарда жиі болып, шетелдерге іссапармен шығуына байланысты жазушының қайнар көздері ауқымының мол екенін, яғни бүкіл әлем әдебиетіне қатысы жағын да ескеруіміз қажет. Абай ақындығының нәр алған үш арнасын алғаш ғылыми тұрғыдан негіздеп берген М.Әуезов болса, ал М.Әуезов шығармашылығының қайнар көздерін Абай айналасы мен тағлымы арқылы М.Әуезовке бала кезден дарығанын ғалым Т.Жұртбай үш тамырға бөліп қарастырады [2, 5 б.].
Мұхтартану ғылымындағы М.Әуезов шығармашылығының бастау арналары жайлы тың да көкейкесті мәселе зерттеудің шешімін күтіп отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - Мұхтар Әуезов шығармашылығының бастау арналарын анықтау. Осыдан мынадай негізгі міндеттер туындайды:
- Қазақ әдебиетінде М.Әуезов шығырмашылығының қайнарлары жайлы зерттеу еңбектерін қарастырып, айтылған ой-тұжырымдарды нақтылау;
- Мұхтар Әуезов сусындаған арналарды айқындап, ол нәр алған тамырларды саралау;
- М.Әуезов шығармашылығына халық ауыз әдебиетінің, Абай тағылымының, ояну дәуіріндегі қазақ әдебиеті әсер еткенін дәлелдеу;
- Жазушының шығармашылық әлеміне Шығыс әдебиетінің тигізген әсерін зерттеу;
- Қаламгердің танымына орыс әдебиеті классиктерінің әсерін көрсету;
- Мұхтар Әуезов шығармашылығына Еуропаның ой-пікірлерінің,
тарихи танымының, қоғамдық құрылымдарының, көркемдік әлемінің ықпалын айқындау;
Зерттеудің нысаны. Зерттеудің нысаны ретінде М.Әуезов шығармашылығына әсер еткен халық ауыз әдебиеті, Абай шығармашылығы, ХХ ғасыр басындағықазақ әдебиеті, Шығыс әдебиетінің жауһарлары, Түркі халықтарының әдебиеті мен орыс, Батыс әдебиетінің үлгілері алынды.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысын жазу барысында А.Нұрқатов, М.Қаратаев, Т.Нұртазин, Ы.Дүйсенбаев, Е.Лизунова, Л.М.Әуезова, Ш.Сәтбаева, З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Қасқабасов, Б.Сахариев, Қ.Мұхаметханов, Р.Нұрғалиев, С.Қирабаев, М.Мырзахметов, Р.Бердібай, Ш.Елеукенов, Ө.Күмісбаев, А.Ісімақова, К.Сыздықов, Б.Мамраев, Ә.Молдаханов, Т.Жұртбай, Ж.Дәдебаев, Б.Жақыпов, Д.Қамзабекұлы, Т.Әкімов, Қ.Сейдановтардың еңбектері негізге алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. М.Әуезовтің өмірі мен шығармашылығы бүгінгі таңда Әуезовтану ғылымының нысанына айналып отыр. Сондықтан да оның өмірі мен шығармашылық жолына және көркемдік әлеміне арналған әр саладағы ғалымдар мен сыншылардың, әдебиет зерттеушілерінің 3350-ден астам монографиялары мен мақалаларының жарық көруі заңды.
М.Әуезов шығармашылығына қатысты әлі де зерттелінбей жатқан тұстары баршылық. Соның ішінде қазақ әдебиетінде М.Әуезов шығармашылығының бастау арналары арнайы зерттелінбеген мәселе. Сол себепті зерттеудің басты жаңалығы ретінде жазушы шығармашылығының бастау арналарын алты салаға жіктеп ұсынамыз. Бітіру жұмысында М.Әуезов нәр алған арналарды анықтап, олардың жазушы шығармашылығындағы орнын белгілеу көзделеді.
Зерттеудің әдістері. Жұмысты орындау мақсатына қарай баяндау, саралау, жіктеу, талдау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдардың, қорытындылардың теориялық және практикалық мәні зор. Зерттеу нәтижелері жоғары және арнаулы оқу орындарының филология бөлімінде қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиетін өту барысында, арнайы курс, арнайы семинарларда, сондай-ақ, педагогикалық колледждердің, орта мектептердің әдебиет пәнінде М.Әуезов шығармашылығын оқытқан кезде пайдалануға болады. Әсіресе, М.Әуезов шығармашылығы туралы курс жұмысын, ғылыми жоба қорғау, реферат жазу, тағы басқа жұмыстарда еңбек қосымша материал қызметін атқара алады.
Диссертация мазмұнының сарапталуы мен жариялануы. Зерттеудің теориялық мәселелері мен тұжырымдары (3 мақала) С.Аманжолов оқулары халықаралық конференция жинағында, 1 мақала ШҚМУ Хабаршысында жарық көріп, 1 мақала әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ Хабаршысында жарияланбақшы.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 МҰХТАР ӘУЕЗОВ НӘР АЛҒАН ТАМЫРЛАР

1.1 Жазушының шығармашылық арналарының ғылыми сипаты

Шәкәрім Құдайбердіұлын әлем әдебиетімен байланыста қарастырар болсақ, ақын, жазушы, философ, ойшылдың Шығыс пен Батыстың мәдениетін, әдебиетін жетік білгенін көреміз. Шетел классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, ұлттық оқырман қауымға мән-мазмұнын дәлме-дәл жеткізген [3, 99 б.].
Шәкәрім Құдайбердіұлы жастайынан қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін, туған әдебиетінің таңдаулы туындыларын үзбей оқи жүріп, орыс және Батыс Еуропа әдебиетіне үлкен ықыласпен назар аударды.
Дүние мәдениетінің тарихына туған халқының ой-сана, рухани қабілет, парасатын бар болмысымен танытқан даналардың танымы мен тағдыры - өзі тіршілік кешкен заманның топырағынан тамыр тартады. Ұлылар барлық дәуірлік, өмірбаяндық, шығармашылық қайшылықтарды басынан кеше отырып, жаратылыстың адамға сыйлаған қасиеттерін бойына сіңірген сәтте ғана замандық тұлға дәрежесіне көтеріледі. Шынайы дана - өз ұлтының қадым заманнан бергі зейін-зердесінің, түсінік-түйсігінің іріктеліп келіп ұйыған мәйегі. Ірі-ірі қоғамдық қақтығыстар, танымдық тартыстар және биік нысана, үлкен мүде-мақсаттар жеке адамның кесек қимылына жол ашып, өз мүмкіндігін толық пайдалануға ықпалын тигізеді. Даналардың өмірі халқының тағдырымен біте қайнасып, қоса құйылады. Олардың тағдырын елінен, елінің тағдырын олардан ажырату мүмкін емес [5, 31 б.]. Сол сияқты Шәкәрім Құдайбердіұлының танымы да сол ұлттың тамырынан нәр алды. Оның өмірдегі және өнердегі қадамы Абайдың қара шаңырағының табалдырығынан басталды. Ол ХІХ ғасырдың аяғындағы, ХХ ғасырдың басындағы қазақ сахарасының парасат университеті - Абай тәлімінен сусындап өсті. Абайдың қыстауы Жидебай ол үшін білім қақпасы болды. Осы қақпа арқылы Шәкәрім алып тамырдан нәр алып, көкірегіне көп жұбаныш тауып, ой өлкесі гүлденді [6, 93 б.].
Шәкәрімнің балалық шағы қазақ даласында кездесіп көрмеген батыс елдерінде де сирек кездесетін өлең мен әнге, ертегі мен жырға, жұмбақ пен жаңылтпашқа, шежіре мен шешендіктің лұғатты сөздеріне күні-түні шомылатын творчестволық ерекше жағдайда өтті. Ол Абай ауылы, Абай айналасы - Абайдың ақын балалары, Абай ауылына үсті-үстіне ағылып келіп жатқан ақындар, әншілер, домбырашы, қобызшы-күйшілер, бишілер, шешендер... Қазақ халқының қалыптасқан әдептілігі, инабаттылығы, мінезділігі, адамгершілігі - бәрі-бәрі осы ауылда Абай елегінен өтіп өңделгені де бар. Абай айналасында өрескел мінез, ерсі сөзге тыйым салынған. Науаи, Низами, Омар һаям, Фирдоусилер аудармасыз, өз тілдерінде оқылады. Абай айналасында осындай жайлар болғанын Шәкәрім де жыр етіп айтатын еді. Сол төңіректің барлық ішкі-сыртқы бейнесі зерек баланың балғын ойына өшпестей болып орнап қалған. [5, 32 б.].
Абай ауылына қысы-жазы көршілес отыратын Мұхтардың атасы Әуез өзі де мұсылманша оқымысты, сандық-сандық кітап жиған адам: Әл-Фараби, Әбуғали Ибн-Сина, Қожа Ахмет Йассауи, Мұхамед Қайдар Дулати, Әбілғазы Баһадүр ханның еңбектері қолға көшіріп алған күйінде сол кісіден табылады екен. Соның барлығын, тілі мен діні арқылы жанына сіңген көне шығыстың ғұламалық әфсаналарын, шағатай, түрік, парсы, араб тіліндегі даналардың мұрасын, ислам әлемінде ғана емес, дүние ғылымына бетбұрыс әкелген жәдидшіл ғалымдар Мұхаммед Ғабдуку, Жалаладдин Ауғани, Шаһабуддин Маржани, Исмағил Гаспаралы іспетті тұлғалардың дүние, жалған, адам, тарих, рухани азаттық, мінез, бостандық, діни таным мен қоғам, ұлттық азаттық, түрікшілдік, исламшылдық ілімдерін сіңіріп, олардың пікірлерін салыстырып, санасына сара жол іздеді. Ғылым, білім іздеп шетелдерді аралаған кезінде оның көне шығыс туралы ғұламалық ойлары мен білімі толыға түсті.
Ол - Еуропаның ой-пікірлерінің, тарихи танымының, қоғамдық құрылымдарының, көркемдік әлемінің ықпалы. Мұхтар Монтеньнің, Жан-Жак Руссоның, Дрепердің, Бальзактің, Гетенің, Дюманың, Гюгоның, Лес-саждың, Дарвиннің, көне грек даналары Аристотель мен Сократтың парасат пайымдарымен бала жасынан танысып өсті. ХІХ ғасырдың аяқ тұсында-ақ, бұлардың ақылды пікірлері мен көркем шығармалары Абай төңірегінде үнемі ауызекі әңгіме ретінде айтылып, көңілі сергек, көкірегі ояу көпшіліктің сарасына түсіп отырған. Талқылаған, өздерінше сынап, қорытынды шығарған. Үлгі ретінде балаларға айтып отырған.
Бұған негіз қалаған - Абайдың дәстүрлі тағылымы. Шәкәрім Құдайбердіұлының Үш анық атты пәлсафалық ғақлиясының дүниеге келуіне әсер еткен де сол үлгі. Шәкәрім сол арқылы Толстойдың атын ғана емес, ілімінің негізін де ұғынып өсті. Ол өзінің жазушылық шеберлігінің қалыптасу барысында кейіпкерлер бейнесін сомдауда, қоғамдық құбылыстардың қат-қабатын суреттеуде шет ел әдебиетіне ерекше ден қойып, оған шеберлік мектебі ретінде қарауының себебі де осында. Қызықты оқиғаларды баяндайтын романдардан гөрі Абай ауылында ойға негіз қалайтын парасатты мұралардың жоғары бағаланып, үнемі талдау мен пікір келесіне айналуы Шәкәрімнің де көзқарасына әсер етті. Жүрек қалауын соған қарай бейімдеді.
Шәкәрімнің өскен ортасында әбден сіңісті, үйреншікті боп кеткен дәстүр орыс әдебиеті еді. Соның ішінде XIX ғасырдағы Толстой, Достоевский, Тургенев, Пушкин, Лермонтов, Лесков іспетті классиктерді жанына жақын тұтты. Әсіресе, орыс әдебиетінің сұлу да мұңлы шығармалары оның жүрегіне терең таңба салды. Өзі де сондай биік шеберліктің сатысына көтерілген тұста да Пушкиннің романдарын қазақ тіліне аударды. Туғаннан Абайды көріп, өнегесін алған Шәкәрімнің бұл таным тамыры ұлы ақынның бейнесін оның жүрегіне мәңгі орнықтырды. Сол қуатты тамырдан күш алған таланттың өмір мектебі де сол тұлғаға деген тағзымды күшейте түсті. Көзқарасы да сол Абайдың ықпалымен қалыптасты. Абай дәстүрлерін жалғастыруға ұмтылған Шәкәрімнің алдында заман ауысып, қоғам өмірі күрт, зор өзгерістерге ұшыраған жағдайда халық тағдырын, оның келешегін, ұлттық әдебиеттің даму жолдарын жаңа тілек-талаптарға орай толғап, түсіну міндеті тұрды. Бұл үшін күрескерлік те, үлкен суреткерлік қажет еді.
Шәкәрім - өзіне дейінгі және өз тұсындағы ілгерішіл әдебиеттің озық үлгілерінен суреткерлік өнердің нeбip құпия сырларына қаныққан жазушы. Ол өз шығармашылығының бастапқы сәтінен бастап, өмipiнiң соңына дейін түрік халықтары әдебиетін, әлемдік әдебиет үлгілерін зерттеп, оларды неғұрлым жетік меңгеруге деген сұранысын қанағаттандыруда еш салғырттық жасап көрмеген. Ғажайып талант иесі бола тұра, ол түрік халықтары әдебиетінің өкілдері мен әлем халықтары жазушыларының шығармаларына өз баға-пікірлерін білдіріп отырумен қатар, олардың көркемдік ізденістерін, тәжірибелерін пайымдауға, сол арқылы өзінің көpкeмдiк әлемін үнемі байытып, жетілдіріп отыруға ерекше көңіл аударған. Ғұлама, бұл ретте,: ...мені оқығандарымның бәрі бірдей қанағаттандырған жоқ, бipiн ұнатсам, бipiн ұнатпадым. Бірақ екеуінің де пайдасы болды, екеуінен де үйрендім, бірінен қалай жазу керектігін үйрендім, бірінен қалай жазбау керектігін үйрендім, - деген [4, 60 б.].
Абайдың нәр алған тұнық қайнар бұлақтарынан Шәкәрім де сусындап, өзінің ғұлама жазушылық, ғалымдық, суреткерлік дарынына азық етті. Оның қайнар көздері ауқымының мол екенін, яғни бүкіл әлем әдебиетіне қатысы жағын да ескеруіміз қажет. Әдеби дәстүрдің байлығы туралы сөз өткенде біз сол әдебиеттің атқарып келе жатқан батпандай ауыр жүгін, көркемдік-эстетикалық, идеялық-тақырыптық қабілет-мүмкіндіктерін, бір сөзбен айтқанда, тұтастай кемелділік дәрежесін басты көрсеткіш деп санаймыз.
М.Әуезовтің сөзімен айтқанда: "Дәстүр мағынасына характер де, түр де, оқу мен өсу де, дами түсіп өзгеру де, мазмұн мен сыртқы сипат көрік-күй мәселесі - бәрі де түгел кіреді. Бұл сөз ғылымдық жағынан анығырақ және көлемдірек ұғымды аңғартады."70, 375 Дәстүр ұғымының түп-тамыры халқымыз жүріп өткен ғасырлар қатпарларынан бастау алса да, ол үнемі жаңарып, түлеп жататын, жаңғырып көрінетін, әрбір кезеңде жаңаша қырынан бой көтеретін жанды құбылыс. Дәстүрдің дамуы ешқашан толастамақ емес. Оның басты қасиеттері өткен мен жаңаның, яғни қалыптасқан дәстүр мен шығармашылықтағы жаңашылдық құбылыстарының өзара астасуы болса керек. Үнемі өзгеріс үстінде болатын дәстүр мен жаңашылдық - әдебиет пен өнердегі дамудың қайнар көзі. Сондай-ақ дәстүрлік байланыстар мен жаңашылдықтың сабақтастық ықпалы өнердің тарихи үздіксіз эволюциясын ғана емес, адам баласының көркем ой мәдениетінің өсу жолын да бейнелейтін эстетикалық қазына болмақ. Қашанда халықтың эстетикалық ой-арманы жаңа биіктерге ұмтылады, беймәлім жайлардан сыр тартуға, жаңа қайнарлардың көзін ашуға талпынады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, Шәкәрімнің шығармашылығы да соншалық бай қайнарлардан сусындаған, халықтың рухани ғұмырнамасындағы жауһар-жақұт қазыналардың асыл қасиеттеріне суарылған, дәстүрлік арналары бай мұраларымыздың бірінен саналады. Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның алдында ұлттық мәдениеттің сан сырлы дәстүрлеріне бай белес-белес тарихи кезеңдер тұрды. Шәкәрімнің негізгі ұстаздары да осы дәстүрлер болды. Кезінде М.Әуезовтің "...дана ақынның өз халқынан және жалпы адам 18 баласының өнер-ой байлығынан алған үш үлкен салалы түп-төркіні барын байқаймыз,"- деп 71, 37, Абайдың қазақтың ауыз әдебиетінен, Шығыс елдерінің классикалық поэзиясынан және Европа мәдениетінен үлгі ала отырып қалыптасқанын айтса, Шәкәрімнің нәр алған негіздері осы тәріздес.
Бір айырмашылығы Шәкәрімнің алдында осынау бай дәстүрлі мұралардың сыртында өзінен бұрынғы қазыналардың алтын қорытпасы секілді Абайдың ұлы ақындық дәстүрі тұрды. Шәкәрім өзінің алдындағы үлгілерді қайталаумен ғана шектелген жоқ. Қандай құбылысты болса да өзінің ойлы жүрегінің сүзгісінен өткізді, оның үздігін алды, әсіреқызылынан аулақ болды. Шәкәрім мұраларын зерттеу бағытындағы әдебиеттану ғылымының мәртебелі нысанасының өзі ақын шығармашылығының өзекті арқауы болған осынау үлгілерді айқындау, қаламгер мұрасының дәстүрлік арналарын ашып көрсету болуға тиіс.
Шәкәрім шығармаларының көркемдік-эстетикалық күш-қуаты мен салмақ сапасы да осы мәселелер тұрғысынан бағаланбақ және өзіндік ерекшеліктері сараланбақ. Шәкәрімнің ақын ретінде қалыптасуына ең бірінші кезекте казақтың ежелден келе жатқан аса бай фольклорлық мұрасы ықпал етті. Шәкәрім және фольклор жұптастығының, яғни ақын шығармашылығы мен фольклорлық дәстүрлердің сабақтастығы туралы мәсәле төңірегінде талқыға түсер тұжырымдардың тамыр-таралымы аса ауқымды. Фольклор - халықтың өзімен бірге жасасып келе жатқан, адамдар жадында сақталып қалған ауызша мұра ғана емес, әрбір кезең әдебиетінің көркемдік-эстетикалық бастау көзі болатын рухани қазына.
Сондықтан да "Өзінің ауыз әдебиетін негіз қылмай ешбір елдің жазба әдебиеті өркендемек емес. Біздің де жазба әдебиетіміз ауыз әдебиетін негіз қылуға міндетті. Алдымен сабақты шеттен емес, өзінен алуға міндетті. Жазба әдебиетіміз негізді, берік өз еліміздің әдебиеті боламын десе, өзіміздің ауыз әдебиетімізге қайтуға міндетті." 72, 340-341 Шәкәрімнің фольклорлық мұраларға қатысы, ұлттық сөз өнеріндегі фольклорлық дәстүрді игеруі сан-салалы. Ең алдымен ақын өзінің туған халқының осынау бай рухани қазынасына аса қанық болды. Бұл заңды құбылыс еді. Өйткені казақ халқы өмір бойы кең далада еркін өмір сүріп, өзінің мәдени жауһарларын ауызша тудырды. Ұлттық әдебиет көбіне-көп ауызша өмір сүріп келді. Бір ұрпақтан екінші ұрпаққа есте сақтау, мәнерлеп айту арқылы жалғасты. Оның бойында эпикалық поэзияның ықпалы күшті болды. Одан кейінгі әдебиет пен өнердің туындылары көбіне-көп фольклордағы эпикалық аңыздардан нәр алды. Сол арқылы әрбір дәуірдің күрделі шындығы бейнеленді. Шәкәрім де осы ықпалдың әсерінен тыс болған жоқ.
Эпикалық мұралар, ауызша тарап келген аңыз-әпсаналар оның табиғатына жақын еді. Соның нәтижесінде ақын өзінің төл туындыларын сомдаған сәттерде фольклордағы көркемдеу жүйелері мен бейнелеу құралдарына, өлең 19 өрнегіне, сюжеттік, композициялық элементтерге көбірек назар аударды. Солардан үйрену арқылы ол өз шығармаларында фольклорға тән ұғым түсініктерді, ұлттық, этнографиялық детальдарды, эстетикалық бейнелеу тәсілдері мен сөз мәйегін, аңыздық-мифтік сюжеттер мен желілерді шебер пайдаланды. Сондай-ақ, Шәкәрім таза фольклорлық жанрларға, оның ішінде шағын жанрларға да қалам тербеді, атап айтқанда, жұмбақтар, мысалдар түрінде шығармалар тудырды. Өз туындыларында ақын халықтық фольклордың аса нәрлі бояуларын, тілдік қазыналарды, мақал-мәтелдерді, шешендік сөз мәйегін, афоризмдерді кеңінен қолданды.
Шәкәрім шығармашылығындағы фольклорлық дәстүрдің ықпалы осылайша ең алдымен ақын қолданған көркемдеу құралдарынан және оларды шеберлікпен пайдалана білу ерекшеліктерінен, ауызша өнерге тән өлең жүйелерін ұтымды игеруінен, оған жаңаша өң беріп, түрлендіре жаңғыртуынан айқын аңғарылады. Оның шығармалары ұлттық фольклор бояуымен әрленген айшықты сөз орамдарына, образды кестелерге бай. Халқымыздың өткен замандардағы көшпелі тұрмыс-салтының табиғатын танытарлықтай поэтикалық кұралдарды, теңеу, метафора, құбылтудың түрлері, тағы да басқа көркемдеу үлгілерін түрлендіре тірілтуде Шәкәрімнің шоқтығы биік тұрмақ. Фольклор арқылы дәстүрге айналған аса бай бейнелеу тәсілдері Шәкәрім заманындағы өмір көріністерін, қоғамның жағдайын суреттеуде соны бояумен нұрланып, жаңа реңкпен әрлене түседі. Әлбетте белгілі-бір ақынның шығармашылығында қандай да бір игі дәстүр іздерінің молырақ әрі айқынырақ байқалуы сол ақынның поэтикалық қуатының, шеберлігінің деңгейін танытып жатса, одан да бұрын ақынның ауыз әдебиеті мұраларына қаншалықты қатынаста екеніне, яғни жақын алыстығына қатысты болып жатады.
Екінші сөзбен айтқанда, шығармаларын ауызша шығарып, ауызша таратып жүрген ақындар шығармашылығындағы фольклорлық дәстүр нышандары жазба әдебиет өкілдеріне қарағанда анағұрлым анығырақ болары сөзсіз. Шәкәрім - осынау екі түрлі әдебиет үлгілерінің қасиеттерін жақсы танып, жанына сіңіре білген, екі қайнардан бірдей тел емген ақын. Мұның өзі оның шығармашылығында халықтық фольклор дәстүрінің жазба әдебиет дәстүрлерімен қатар сіңіп, терең тамыр жоюына, мол ықпал етуіне септігін тигізгенін атап айтқан жөн. Шәкәрімнің шығармашылығына дәстүрлік, көркемдік негіз болған фольклорлық нышандар ең алдымен ақынның өлең өрнегінен бой көрсетеді. Ежелгі ауызша әдеби нұсқалардан келе жатқан өлең формаларын ол мейлінше байыта қолданды.
Ақынның поэтикалық мұрасында өзге формалармен бірге фольклорға тән жеті буындық жыр, он бір буынды қара өлең үлгілері кең орын алды. Дәлірек айтқанда, ақынның лирикалық өлеңдерінде осы екі өрнек қатар қолданылса, дастандарға келгенде Шәкәрім түгелдей қара өлең үлгісіне ден қояды.
Ақын жырларында халық өлеңінің табиғатымен үндестік көп. Әрине, үндестіктің өзін әрқалай түсіндіруге, әралуан деректермен дәйектеп беруге болады. Мәселен, "Алпамыс батыр" жырындағы:
Қарақан тауда қамалым,
Таусылған ба амалым,
Баяғыдай болар ма,
Алпамыс келіп заманым, - деген 73, 57 жолдардың Шәкәрімнің қаламынан туған мына бір шумақпен үндесіп жатқаны ақиқат:
Ауылым қонды Нұраға,
Мінген атым сұр ала.
Керексіз сөзбен бұрала
Қазақ сүйтпей тұра ма? 74, 111
Шәкәрім шумағының дәстүрлік негізін іздегенде ондағы фольклормен, батырлар жырында кездесетін жоғарыдағыдай жолдармен үндестігі көп қырлы екенін байқаймыз. Бұл тек қана сыртқы ұқсастық емес. Рас, ең алдымен, эпостық шығармаларға тән жыр үлгісінің дәстүрлі өрнегі сақталған. Аталмыш мысалда өлеңнің алғашқы тармақтарын мағыналық жағынан дербес қалдырып, негізгі ой салмағын үшінші, төртінші тармақтарға жүктейтін ауыз әдебиетіндегі қайым өлеңнің формалық ықпалы да сезіледі. Оған қоса өлеңнің көркемдік бояуындағы, ішкі динамикасындағы, мазмұн салмақтылығындағы сабақтастық та көзге ұрып тұр. Осындай тамырлардан нәр алу Ш.Құдайбердіұлының әлемдік әдебиеттің төрінен орын алуына орасан зор үлес қосты.

1.2 Халық ауыз әдебиеті

Рухани қайнар көздерінің ішінде мол бөлшегі көшпелі халқымыздың бай ауыз әдебиеті, шешендік өнері, жыраулық дәстүрі бала кезінен Мұхтардың еркін сусындаған мөлдір айдыны болатын. Бала кезінен халықтың бай ауыз әдебиетін сүйіп өскен Мұхтар аулына келген ақын-жыршылардың, ертекші-әңгімешілердің, шешендер мен билердің, айтыс ақындарының өнерлерін тыңдаудан ешқашан жалықпайды. М.Әуезовтің көшпелі халқымыздың әдебиетін сүйіп, оны мәңгілік санасына құйып өскені, өмір бойы оған мейлінше зор құрметпен қарағаны кейін ғалым ретінде ауыз әдебиетін жинап зерттеген қыруар еңбектерінен, сондай-ақ қаламгер ретінде көркем туындыларында ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдаланған жазушылық шеберлігінен анық көруге болады. М.Әуезовтің фольклортану саласындағы ғылыми еңбектері мен көркем шығармаларындағы фольклоризм мәселелерін арнайы зерттеген ғалым Ә.Молдахановтың пікірінде былай делінген: Ғылыми жұмыстарында ғалым М.Әуезов қырық жылдан астам уақыт фольклорды жинап бастыру, ғылыми басылымдарын жүзеге асыру, оның түбегейлі мәселелерін үзбей зерттеумен шұғылданып келсе, көркем шығармаларында фольклорлық тақырып, сюжет, бейнелеу, суреттеу әдіс-тәсілдерді жаңғыртып, жаңа мазмұн-мағына беріп қолданды. Сөйтіп, фольклорды да, көркем әдебиетті де жаңа сапалы биік дәрежеге көтерді [9, 3 б.]. Жазушы өз шығармашылығына рухани азық еткен халық ауыз әдебиетін кейіннен екі салада дамытты. Біріншіден, фольклор үлгілерін жинап, бастырып, зерттеп, ғылыми еңбектер жазды, екіншіден көркем туындыларында ауыз әдебиеті үлгілерін суреткерлік шеберлікпен пайдаланды.
Мұхтар Әуезовтің фольклорды зерттеудегі алғашқы ізденістері Ташкент, Ленинград университеттерінде оқып жүрген студенттік шағынан бастау алады. Ол 1922 жылдың күзінде Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетіне еркін тыңдаушы болып түседі. Түркістан баспасөздерінде жарық көрген әңгімелері мен мақалалары, әсіресе Манас эпосы жайлы жасаған тұңғыш ғылыми баяндамасы арқылы, Ташкенттің зиялы қауымына ол үлкен ой сала білді. Түркістан Республикасының үкіметі 1923 жылы Әуезовті Ташкент университетінен Ленинград университетіне арнайы жолдамамен жібереді. Мұхтар Әуезовтің жалпы жоғарғы оқу орындарындағы алғашқы шәкірттік дәуірі Ташкент қаласындағы Орта Азия университетінің қабырғасында басталады. Сол кездің өзінде-ақ ол тек оқумен ғана шұғылданбай ғылыми-педагогикалық, творчестволық жұмысқа, әсіресе баспасөз ісіне қызу араласып, атақты Шолпан журналын шығарушылардың бірі болды, - деген ғалым М.Мырзахметұлының дерегі бойынша, алғашқы студенттік кезінде-ақ ол оқумен ғана шектелмей, ғылыми зерттеу жұмыстарымен де айналыса бастағаны білінеді [10, 16]. Осы Шолпан журналының 1922 жылғы № 2, 3 және 1923 жылғы № 4, 5 сандарына Қоңыр деген бүркеншік есіммен М.Әуезовтің Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі деп аталатын тырнақалды ғылыми-зерттеу мақаласы жарияланады. 1924 жылы Ташкентте шығатын Жас қайрат журналының 3, 4 сандарына Халық әдебиеті туралы атты мақаласы, Семейде шыққан Қазақ тілі газетінің 1925 жылғы 23 сәуірдегі санында Әдебиет ескілігін жинаушыларға деген мақаласы жарық көреді. М.Әуезов бұл мақалаларында сол кездегі фольклортану ғылымындағы өзекті мәселелер мен алдағы атқарылар міндеттерді атап көрсетеді. Бұл мақалалар сол уақыттағы фольклор саласында теориялық әрі проблемалық мәселелерді жан-жақты қозғаған ғылыми құнды еңбектер болып табылады.
Халық ауыз әдебиеті үлгілерін М.Әуезовтің Семейдегі бес кластық училищенің оқушысы болып жүрген кезінен жинай бастағанын, одан әрі осы қаладағы мұғалімдер семинариясында оқып жүргенде жалғастырғанын, ал Ташкент университетінің студенті болған уақытта ғылыми зерттеуге кіріскені туралы мәліметті ғалым Ә.Молдаханов архив материалдары мен естеліктерге сүйеніп мәлімдейді [11, 83 б.].
Мұхтар Әуезов 1924 жылы Ленинград университетінде оқып жүрген кезінде Семейдегі жаңа ұйымдастырылған қазақ педагогикалық техникумына қазақ әдебиетінен дәріс оқу үшін арнайы шақыртумен келеді. Ол туған елге оралысымен-ақ ұстаздық, ғылыми-творчестволық, әлеуметтік жұмыстарға қызу араласып, бар ынта-жігерімен беріледі [12, 3 б.]. Қазақ педагогикалық техникумында қазақ әдебиетінен дәріс бере жүріп, қазақ әдебиеті тарихынан оқыған лекцияларының негізінде, өзінің бұрыннан жинап жүрген материалдары бойынша Қазақ әдебиеті тарихы деп аталатын атақты монографиялық еңбегін жазады. Бұл кітап 1927 жылы Қызылорда қаласында жарық көреді. Қазақ әдебиетінің тарихы еңбегі қазақ эпосы мен фольклорын тұтас алып зерттеген тұңғыш қазақ фольклортану ғылымындағы іргелі зерттеу деген бағаға бүгінде ие болып отыр. Автор фольклор шығармаларын жанрлық сипаты бойынша топтап бөледі.
М.Әуезов бұдан кейін де 30-шы, 40-шы жылдары фольклортану саласындағы ғылыми зерттеулерін жетілдіріп, тереңдете түскен. Орыстың жазушысы Л.Соболевпен бірігіп жазған Эпос и фольклор казахского народа атты ғылыми очеркінде қазақ фольклорын тегіне қарай алты жанрға бөледі. Олар: 1) халық поэзиясының шағын түрлері (үйлену салт жырлары: жар-жар, беташар, сыңсу, мұң-шер жырлары: жоқтау, көңіл айту, естірту, қоштасу); 2) ертегілер (қиял-ғажайып ертегілер, салт ертегілер, балаларға арналған ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар; 3) батырлар жыры: (Едіге, Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Сайын); 4) ғашықтық жырлар: (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман - Шолпан); 5) тарихи жырлар; 6) айтыс өлеңдер. М.Әуезовтің бұл классификациясы фольклор шығармаларын топтастырудың негізгі іргетасы әрі жақсы үлгісі болды деуге болады.
М.Әуезов шығармашылығының нәр алған қайнар бұлағы қанымен дарыған - халық ауыз әдебиеті оған ғалымдық және жазушылық қызметінде өмір бойы таусылмайтын қазына байлық болды. Бұл қазынаны ғұлама ғалым көп іздеп, жан-жақты толықтырып, оны үнемі зерттеумен де ұзақ жылдар бойы айналысты. Халқының бай ауыз әдебиетінің бар құнарын бойына сіңірген жазушы әңгіме, повестерінде, драмалық шығармалары мен атақты Абай жолы роман-эпопеясында өте шебер қолданып, жаңа қасиет туғызып оқырманға көркем суреттеп жеткізді.

1.3 Абай тағылымы

Мұхтар Әуезов шығармашылығының ең негізгі өзек еткен арнасы, рухани ұстазы Абай тағлымында жатыр. Алып мұхиттан сусындаған Мұхтарға Абай тақырыбы оның өмірінің мағынасы мен мәніне айналды. Бес жасынан атасы Әуездің Абай өлеңдерін жаттатып, санасына мәңгілікке сіңіргені ақынға деген құрметінің алғашқы бастамасы еді. Жастайынан Абай мұрасына қанығып, ақын шығармаларының құдіретін сезініп өсті. Бұл жайды М.Әуезов былай деп еске алады: Атамыз бізді өзінше оқытатын. Бұл оның өзіне оңайырақ соққан болар. Ал шәкірт байғұстың көз жасы тимей-тимей кетуші еді. Аздап қара таныған соң өлеңдерінің бірінен соң бірін жаттадым. Өлеңдер бір түрлі түсініксіз. Ара-арасында: Пушкин, Лермонтов, Крылов, Татьяна мен Онегин тәрізді бұрын құлақ естімеген, оқшау, өзгеше есімдер ұштасып қалады [13, 4 б.].
Бала кезінен Абай шығармаларын санасына сіңіріп өскен Мұхтар ақын жайлы жазуды он тоғыз жасында-ақ армандаған болатын. Әйтседе М.Әуезов Қазан төңкерісінен кейінгі жылдардан бастап-ақ Абай мұрасының жиналуы мен зерттелуі туралы мәселеге қызу араласа бастаған еді. Әрі М.Әуезовтің Абай өмір сүрген ортада туып, жастайынан ақын шығармаларымен таныс болып өсуінің де белгілі дәрежеде мәні бар. Өйткені, ол сол дәуірдің ірілі-ұсақты оқиғаларын, ұлы ақын туралы ел арасындағы сан қилы әңгімелерді ой дүниесіне тоқи жүргендіктен, Абай өмірінде кездескен көп оқиғалардың сырын Абай мұрасын зерттеушілердің көбінен әлдеқайда жетік білді. Бұл жағдай Абай мұрасын жинап зерттеудегі М.Әуезовтің орасан зор еңбегінің жемісті болып аяқталуына айтарлықтай септігін тигізді.
Мұхтар Әуезов алғаш рет ақын мұрасы жайлы мақала, деректерімен Абай журналында көрінді. 1922 жылы Шолпан журналында жарияланған Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі деген нағыз зерттеушілік тұрғыдан жазылған мақаласында Абай мұрасы жайлы алғаш рет теориялық негізде батыл барлау жасады. Осы дәуірдің өзінде-ақ шығармаларын жақсы түсінуші, ол мұра туралы мағлұматы молы да Мұхтар Әуезов деген қоғамдық пікір қалыптасқан да еді. Абайдың әдеби мұрасының сырын терең ғылыми тұрғыдан білу керек деген тұжырымды ойға да ол осы тұста келген сияқты. Өйткені 1922 жылы Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі деген елеулі пікір таласын тудырған көлемді мақаласын жазумен қатар, Абайдың өмірі туралы естеліктерді Абайға байланысты әр түрлі дерек көздерін жинастырып жүрген жас талап Мұхтарды көреміз, - деген ғалым М.Мырзахметұлының мәліметі бойынша М.Әуезовтің Абай мұрасын студенттік кезінен бастап насихаттап, зерттей бастағаны анықталады [14, 76-77 б.]. Қоңыр деген бүркеншік атпен жарияланған бұл мақалада М.Әуезов Абайдың қазақ әдебиетіндегі орнын, негізгі бағытын көрсетеді.
Бұл кезеңде Абайдың әдеби мұрасы туралы талас-тартыстың етек алуына байланысты Абай қай таптың ақыны, оны мұра ретінде қабылдау керек пе, әлде жоқ па деген сұрақтар туа бастады. Қоғамды тапқа бөлу, таза пролетариат мәдениетін жасауға ұмтылу - тұрпайы социологиялық танымды тудырды.
30-жылдардағы ұлы ақынның әдеби мұрасы маңында болып өткен пікір таласында орын алған әр алуан көзқарас тұрғысынан пікір айтқандардың ішінде Мұхтар Әуезов пен профессор Құдайберген Жұбановтың еңбектері айрықша орын алады. Өйткені дәл осы жылдары Абайдың әдеби мұрасын бағалауда тұрпайы социологиялық, формалистік, компаративистік көзқарастар өріс алып отырғанда, осы қым-қуыт қайшы пікірлерден тыс ғылыми негізде жазылған еңбек М.Әуезовтің Абай ақындығының айналасы мен Қ.Жұбановтың Абай қазақ әдебиетінің классигі деп аталатын зерттеу мақалаларының жазылуы - абайтану саласындағы ой-пікірде соны құбылыс ретінде қабылданды.
Абайды 1909 жылғы тұңғыш өлеңдер жинағынан кейінгі осы күнге дейін жарияланып келген ақынның толық жинақтары мен академиялық басылымдары М.Әуезовтің жинап бастыруымен, тікелей араласуымен, басшылығымен шығарылып келеді. Әсіресе, осы толық жинақтардың бәріне негіз болған әрі қазақ халқы өзінің ұлы ақыны Абай шығармаларымен тұңғыш рет жете танысып білуіне мүмкіндік алған 1933 жылғы тұңғыш жарияланған толық жинақ ақын мұрасын танып-білуде орасан маңызы бар мәдени құбылыс.
М.Әуезовтің ұзақ жылдар бойы жүргізген ізденіс үстінде туған ой-пікірлері түгелге жуық Әр жылдар ойлары деген атпен басылым көрген монографиялық еңбегінің желісіне сіңісіп отырған. Бұл еңбек автордың ұлы ақын мұрасына арналған жоғары оқу орындарында абайтанудың арнаулы курсынан оқылған дәрістері арқылы жинақталған ой-пікірлері мен танымдары болатын. Ақын өмірбаяны жайлы жаңа деректер көзінің қорлануына орай М.Әуезов тарапынан Абай өмірбаянының төрт нұсқасы жазылды: біріншісі 1933 жылы Абай шығармаларын бастыру үшін; екіншісі 1940 жылғы басылым үшін; үшіншісі 1945 жылы жазылған; бірақ жарияланбаған. Төртінші нұсқасы 1950 жылы жазылды.
Абай жайлы ұзақ жылдарға созылған ғылыми зерттеулерін тұтас қорытындылай отырып, жазған ғылыми монографиясы мен атақты Абай жолы роман-эпопеясын жазу ұлы қаламгердің ғылыми-творчестволық ізденіс үстінде тер төккен 30 жылдан астам уақытын алды. Жазушының өз мәлімдеуіне сүйенер болсақ, Абай жөнінде жазу ойы 19 жасында-ақ асқарлы арманға айналған. Ұлы ақын мұрасын 17 жылдай толассыз іздену, зерттеумен шұғылданып, 12 жыл бойында тікелей жазумен айналысқан. Абай мұрасы М.Әуезовтің бүкіл ғылыми-творчестволық ғұмырында шарқ ұрып іздену үстіндегі рухани дем берушісі таусылмас қуаттың қайнар бұлағына айналған. Мұхтар Әуезов Абай тақырыбына қайта-қайта айналып бара берген. Абай өмірбаянына оқтын-оқтын белгілі бір уақыт үрдісімен қайта үңіліп, қайтара жазуға отыруының елеулі себептері бар болатын-ды. Жазушы кеңестік әкімшіл-әміршіл саясат ызғарының кесірінен Абай жайында көп ойларын ашық айта алмай кетті. Кейбір ой-пікірлерін ғылыми зерттеу еңбектерінде тезистік тұрғыдан кейінгі ұрпаққа ұсынса, ал кейбір көзқарастарын әдеби туындыларында астарлап көркемдеп жеткізіп отырады. Абай жолы роман-эпопеясында жазушының көп жайларды мегзеп, көркемдік тәсілмен астыртын суреттеп беретін тұстары да байқалады.
М.Әуезов барлық баянды ғұмырын тұтас дерлік ұлы ақын өмірбаяны мен әдеби мұрасын зерттеуге, насихаттауға, тоталитарлық жүйенің шабуылынан қорғауға арнады, қазақ әдебиеттану ғылымның жаңа саласы -- Абайтану ғылымының негізін қалап дамытты. Абай - М.Әуезовтің ғылыми әрі көркемдік шығармашылығының басты тақырыбы. Бұл тақырып арқылы ол тарихтағы ғана емес, өз заманының да талай олқылықтарын таба білді. Әуезов - Абайдың өмірі мен шығармашылығын бірден-бір толық зерттеушілердің бірі. 30-жылдардың ортасына дейін көптеген жылдар бойы Абай шығармашылығы мен оның қазақ мәдениетін дамытудағы ролі жайлы даулы мәселелер толастамады. Абайдың шығармашылық бейнесі дұрыс әрі көркемдік негіз алуы үшін Мұхтар Әуезов көп күш жұмсады.
М.Әуезов қаламынан туған Абайдың ғылыми өмірбаяны - абайтану саласындағы бірегей еңбек. Абай жолын жазу үстінде М.Әуезов әрі ғалым, әрі жазушы ретінде екі салада қатар ізденді. Расында да, Мұхтар Әуезовтің жазушылық және ғалымдық шеберлігінде бір ғана көркемдік идея, бір ғана ғылыми бағдар - ұлы ақын Абай тағдыры басты темірқазыққа айналды да, бүкіл саналы өмірінің өзекті тақырыбы да Абай болды, шығармашылық ғұмырының бастауында да Абай тұрды, ғылыми қызметінде де ұлы ақын тұлғасы басты зерттеу нысанасына айналды.
М.Әуезовтің абайтану ғылымындағы еңбегін ғалым Қ.Өмірәлиев екі салаға бөліп қарастырады. Жұртқа белгілі, мұқтарлық абайтану екі салада жасалды: бірі - ғылыми жүйеде де, екіншісі - көркем формада Абай жолында жасалды, - дейді [15, 70 б.]. М.Әуезов ұлы ақын мұрасы жайлы сонау 20-жылда бастаған зерттеу жұмысын бергі кезде үш салада - Абайдың өмірін зерттеп, ғылыми өмірбаянын жасау үлгісінде, шығармаларын зерттеп, ғылыми монография жасау жолында, ақынның өмірі мен шығармашылығы ішіне кіретін Абай жолы атты роман-эпопея жарату үстінде жүргізіп, 60-жылдың басына дейін алып келді.
1929-1939 жылдардағы қуғын-сүргіннің тауқыметін тарта жүріп, ол өзінің өмірінің басты кітабы - Абай жолы эпопеясына іштей ыждаһаттылықпен дайындалды. Абай шығармаларының екі томдық толық жинағын шығарды, ақын туралы деректерді жинастырды, оның өмірбаяндық, шығармашылық жолын ғылыми тұрғыдан бір ізге түсірді. ...Осыдан бастап Мұхтар Әуезовтің қалған өмірі тек Абай бейнесін көркем бейнелеуге арналды. Бұл оның табиғи талантының барынша ашылып, дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне жол салды, - дейді ғалым Т.Жұртбай М.О.Әуезовтің шығармашылық өмірі мен көркемдік әлемі атты докторлық диссертациясында [2, 361 б.].
ХХ ғасырдың ұлы туындысы Абай жолы эпопеясын жазуға қадам басқан күннен-ақ Мұхтар Әуезовтің алдына Абайдың ғылыми өмірбаянын жазу, оған қажетті әдеби, тарихи деректер көзін іздестіріп, жаңадан табылған ауызша немесе архивтік мағлұматтарды талдап қорыту, бір ізге түсіру міндеті қойылды. Екінші жағынан, осы салада өзі танып-білген, ойда қорытқан өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдырып, эпопея желісіне сіңдіру сияқты аса күрделі шығармашылық мақсат та тұрады. Жазушының осы екі саладағы ғылыми-шығармашылық ізденістері бірін-бірі жақсы толықтырып отырды.
М.Әуезов ұлы ақын мұрасын ғылыми тұрғыда зерттеп, көркемдік аяда айтып беру арқылы мақсатқа жетті. Бір дүниені екі үлкен әдіспен екі үлкен формада айтып беру арқылы жетті. Әрі ол әдебиеттанудың ғылыми жүйесін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.