Жіктеу есімдіктері және жақ ұғымы
Дипломдық жұмыс
Н 111-1.27-2020
1 баспа 25.06.2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_________________ Абдықадырова Т.
қолы аты-жөні
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сілтеу есімдіктерінің синтаксистік жүйедегі дискурстық қолданыстары
Мамандық: 5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
шифрі мен аталуы
Орындаған ____________ Авазбекова Әйгерім
қолы аты-жөні
Ғылыми жетекшісі _________ ф.ғ.к., доцент м.а. Г.Мейірманова
қолы ғылыми атағы, ғылыми дәрежесі, аты-жөні
Тараз 2021
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға арналған тапсырма
Н 111-1.08-2020
1 баспа 25.06.2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті
Ұстаз институты
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Авазбекова Әйгерім Шыңғысқызы
аты-жөні
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары
ЖОО 30 желтоқсан 2020 ж. № 403 бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі 11 мамыр 2021ж.
Жобаға (жұмысқа) берілген негізгі көрсеткіштер: Диплом жұмысында негізінен тіл білімінің коммуникативті синтаксис, функционалды грамматика салаларының зерттеу мәселелері арқау болады. Жіктеу есімдіктерінің жай және құрмалас сөйлемдердегі дискурстық қолданыстары нақтылы мысалдармен дәлелденеді.
Диплом жобасында (жұмыс) қаралуға тиісті сұрақтардық тізімі немесе диплом жобасының (жұмыс) қысқаша мазмұны:
1 Жіктеу есімдіктерінің зерттелуі
2 Жақ ұғымы және жіктеу есімдіктері
2.1 Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік сематикасы
2.2 Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары
Сызба материалдарының тізімі (негізгі сызуларды анық көрсету керек)
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1 Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктер. - Алматы: ҚМПИ, 1961. - 3-27 бб.
2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: Ана тілі, 1991. - 208-214 бб.
3 Гранева И. Ю. Местоимение мы как средство идеологических манипуляций в русской языковой картине мира.
4 Алехина М. Синтаксис сложного предложения современного русского литературного языка. І часть. - Москва: Прометей МГПИ, 1989. - С. 229.
5 . Норман Б. Ю., Плотникова А. М. Конструкции с местоимением мы : формирование актуальной или окказиональной коллективной идентичности Вестник Новосиб. гос. пед. ун-та. 2016. № 6 (34). С. 126 - 138.
Жоба (жұмыс) бойынша кеңесшілер, жоба (жұмыс) бөлімдеріне тиістісін көрсету керек
Бөлім
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Диплом жобасын (жұмыс) дайындау
КЕСТЕСІ
№ рн
Бөлімдердің аттары, қаралған сұрақтардың тізімі
Ғылыми жетекшіге көрсететін мерзімі
Ескертпелер
1
Кіріспе
Қаңтар 2021
2
Жіктеу есімдіктерінің зерттелуі
Ақпан 2021
3
СЖақ ұғымы және жіктеу есімдіктері
Наурыз 2021
4
Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік сематикасы
Сәуір 2021
5
Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары
Мамыр 2021
6
Қорытынды
Тапсырманы берген күн 05 қаңтар 2021ж.
Кафедра меңгеруші ____________ Абдықадырова Т.
қолы аты-жөні
Жобаның (жұмыс)
жетекшісі _____________ Мейірманова Г.
қолы аты-жөні
Тапсырманы орындауға алды
Студент _____________ Авазбекова Ә.
қолы аты-жөні
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I. Жіктеу есімдіктері және жақ ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .7
I.1 Жіктеу есімдіктерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
II.2 Жақ ұғымы және жіктеу есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II. Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
II.1. Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік сематикасы ... ... ... ... ...22
II.2. Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
АННОТАЦИЯ
Дипломдық жұмыста жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары тақырыбында сөз қоғалатын болады. Жіктеу есімдіктерінің зерттелу тарихы талқыланады, және олардың өздеріне тән ерекшеліктері, жіктеу есімдіктері мен жақ ұғымының ұқсас жақтары, жіктеу есмідіктерінің семантикасы және дискурсивтік жақтағы қолданыстары анықталады. Жіктеу есімдіктерінің түрлі контекстегі, жіктеу есімдігінің кластерлеу барысында парадигмалау, яғни сөйлеу үдерісіндегі анафоралық қолданыстары, жазу барысныда атрибутивтеніп, семантикалық сөйлеу актілері теориясында коммуникативтік жағдайды іске асыратын жіктеу есімдіктерінің құрмалас сөйлемдерді байланыстырудағы дискурстық қолданыс ерекшеліктері зерттеледі.
АННОТАЦИЯ
В дипломной работе речь пойдет о теме "использование местоимений классификации в дискурсивной системе". Обсуждается история изученности классификационных местоимений, и определяются их характерные особенности, сходные стороны понятия классификационных местоимений, семантика и использование классификационных местоимений с дискурсивной стороны. Исследуются парадигматизация классификационных местоимений в различных контекстах, кластеризация классификационных местоимений, т. е. анафорические употребления в речевом процессе, атрибуция в процессе письма, особенности дискурсивного употребления классификационных местоимений в связях составных предложений, реализующих коммуникативную ситуацию в теории семантических речевых актов.
ANNOTATION
The thesis will focus on the topic "the use of classification pronouns in the discursive system". The history of the study of classification pronouns is discussed, and their characteristic features, similar aspects of the concept of classification pronouns, semantics and use of classification pronouns from the discursive side are determined. The paradigmatization of classification pronouns in various contexts, clusterization of classification pronouns, i.e., the classification of pronouns, are studied. anaphoric uses in the speech process, attribution in the writing process, features of the discursive use of classification pronouns in the connections of composite sentences that implement the communicative situation in the theory of semantic speech acts.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жіктеу есімдіктері (мен, сен, біз) дискурсивті парадигмалдық компонентті сөйлеу бөліктерінің біліктілік сипаттамаларына енгізуге бағдарлайтын дискурстар грамматикасы арнасында түсіндіріледі. Дискурста жіктеу есімдіктері дәстүрлі жіктемелермен берілген дейктикалық өрістен шығып, оларды түсіну және бағалау үшін семантикалық, прагматикалық және когнитивтік-дискурсивтік бірігумен қамтамасыз етілген кешенді (пәнаралық) тәсіл қажет болатын қасиеттерді көрсете алады. Жіктеу есімдіктері институционалдық дискурстарды және жаңа дискурсивтік практикаларды сәйкестендіруге қатысады; морфологиялық деңгейдегі мәдени-таңбаланған бірліктерге жатады; ұлттық дәстүрлердің тасымалдаушысы болып табылады, бұл әсіресе табысты мәдениетаралық коммуникациялар үшін маңызды.
Дискурстағы жіктеу есімдіктерінің конфигурациясы, олардың бір-біріне қатысты орналасуы, тілдік ортасы және тілден тыс фоны топтың әрбір есімінің сараланған белгілерін анықтауға негіз болады. Жіктеу есімдіктерінің семантикалық-когнитивті әлеуеті институционалдық дискурстарда және қалыптасып келе жатқан дискурсивтік практикаларда әр түрлі көрінеді. Жіктеу есімдіктерінің когнитивтік-перцептивтік қасиеттерінің типологиялық мәнді байланысы және дискурстың типі (түрі) белгіленген.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жіктеу есімдіктері - қазақ тілінде толықтвй туынды сөздердің қатыра кіреді. Дипломдық жұмыс аясында жіктеу есімдігінің синтаксистегі қолданысын саралап, оның ішіндегі қызметіне баса назар аударамыз. Ендігі мәселе жіктеу есімдігінің атқаратын синтаксистік қызметі туралы болмақ. Олардың қызметі, әрине, дискурс құрамында анықталады. Тілдік ситуацияның міндетті компоненттерінің құрамына сөйлеуші мен тыңдаушы, сөйлеу орны мен уақыты және де сөйлеу актісінің басқа сөйлеу актісімен сәйкес немесе сәйкес еместігі енеді. Тілдік ситуацияның бұл ерекшеліктеріне есімдіктің негізгі екі дискурстық қызметі негізделген: дейксис және анафора.
Дейксис ретінде, әдетте, дискурстағы сөйлеуші, пікірлесуші, уақыт пен орын, сөйлеу актісіне тікелей қатысы бар тұлғалар мен заттар сияқты элементтеріне сілтеу түсініледі, ал анафора ретінде контекстің элементтеріне сілтеу, яғни бір сөйлеу актісінің элементтерінің екінші бір сөйлеу актісінің элементтерімен сәйкестігіне сілтеу түсініледі. Сонымен қатар, дискурс туралы сөз еткенде жіктеу есімдіктерінің анафоралық қызметіне тоқталып, жақсылап саралайтын боламыз.
Зерттеу нысаны. Жіктеу есімдерінінің зерттелу тарихын зерттей отырып, жіктеу есімдіктерінің түркі халықтарынның, еуропа ғалымдарының зерттеуімен танысатын боламыз. Жіктеу есімдіктері сөйлемдердегі байланыс құралының қызметін атқаруы сияқты синтаксистік қызметін жан-жақты қарастыру диплом жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеу пәні. Синтаксис, функционалды грамматика, коммуникативті синтаксис.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жіктеу есімдіктердің дискурсивтік жүйедегі қолданыстарын толық ашып көрсету жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін төменде көрсетілген міндеттер қамтылды:
oo жіктеу есімдіктерінің жалпы зерттелу тарихын зерделеу;
oo жіктеу есімдіктері мен жақ ұғымының толық мағынасын ашу;
oo сөйлем мүшелерінің қызметінде жұмсалған жіктеу есімдіктерін саралау;
oo жіктеу есімдіктерінің дискурстік қолданысын анықтау.
Диплом жұмысының материалдары. Дипломдық жұмыста тілдік материалдар ретінде қазақи әдеби шығармалар жинағынан материалдар пайдаланылды.
Диплом жұмысының әдістері. Диплом жұмысы барысында алға қойған мақсат-міндеттерді шешу үшін дағдылы тілдік сипаттама әдісі, кешендік талдау, салыстыру, жүйелеу, жинақтау,аналитикалық-синтетикалық әдіс, баяндау тәсілі, анализ-синтез тәсілі, т.б әдіс-тәсілдер қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық негіздері. Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары қазақ тілінің функционалды, коммуникативті синтаксисіндегі сілтеу есімдіктерінің коммуникативтік аспектілер аясында және де дискурсивтік тұрғыдан зерттелуі үшін маңызды болмақ. Олардың мағыналарын ашу лексика ғылымымен қатар, сол мағыналардың нақтылануын жүзеге асыратын синтаксисте де ерекше пайдалы болмақ.
Диплом жұмысының ғылымилығы:
oo дипломдық жұмыс барысында жіктеу есімдіктің қазақ тіл біліміндегі зерттеуімен қоса, батыс, орыс, түркология тіл біліміндегі ғалымдардың зерттеулері, шығармалары, мақалаларына сүйенілді;
oo жіктеу есімдіктері мен жақ ұғымының ұқсас жақтары анықталып, мысал келтірілді;
oo сөйлем мүшелерінің қызметінде қолданылған жіктеу сімдіктердің қолданыс ерекшеліктері айқындалды;
oo жіктеу есімдіктерінің дискурстық жүйесі толық зерттелді.
Диплом жұмысының материалдары мен нәтижелерін жоғарғы оқу орындарында тіл мамандарын даярлауда оқытылатын Тіл білімі, Қазақ тілі, Қазақ тілі морфологиясы, Қазіргі қазақ тілі синтаксисі сияқты бағдаламалы пәндерде жіктеу есімдіктер мен, жіктеу есімдіктердің қызметі секілді тақырыптарда қосымша құрал ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1.Жіктеу есімдіктері және жақ ұғымы
I.1 Жіктеу есімдіктерінің зерттелуі
Есімдіктер ішінде сан жағынан қарағанда аздау болып көрінгенімен, бірақ адамға қатысты айтылғандықтан, әрі пікір алмасу барысында жақтық қатынаста өте көп жұмсалатыны - жіктеу есімдіктері. Олар бес түрлі сөз біріктірілетіні барлығымызға мәлім: мен, сен, ол, біз, сіз. Бұлар қазақ тілімізде жиі қолданылуымен қатар, қызметі жағынан да расан зор қызмет атқарады. Тұлғалық жағынан алып қарасағанда жіктеу есімдіктері түгелдей дерлік туынды сөздер болып табылады. Мысалы, мен (ме-н), сен (се-н), ол (о-л) жіктеу есімдіктерінің ме-, се-, о- және -н дыбысынан құралатындығына барлық ғалым қазіргі кезде бірауыздан келіседі. Бұл сөздердің барлығы дерлік құранда сөздер екені, және алтай тілінің күрделі тармақтарының бірі моңғол тіліндегі бі, чі және манжұр тұңғыс тіліндегі би, си есімдіктерін салыстыра қарағанда анық байқалады десек болады.[1]
Осы жоғарыда айтылған күрделі мәселе мен, сен, ол(ан), қай? (қан) есімдіктерінің соңында келетін - н дыбысы туралы. Бұл мәселені ең алғаш көтерген В.Радловтың:жіктеу есімдіктері:ме - н, се - н деген екі элементтен құралған сөздер деген пікірінен бастау алды. Бұдан әрі әр түрлі ғалымдар өз ойларын ортаға сала бастады. Оларды топшылай келгенде, мынадай болды:
Біріншіден, - н дыбысына қыстырма (вставочный) дыбыс немесе жалғастырушы дауыссыз(соединительный) не жалғастырушы қыстырма дауыссыз(соединительный вставочный согласный) дыбыс деп айтылды. Бұл пікірді қолдаған ғалымдардың бірі И.А.Батманов қырғыз тіліндегі bu сілтеу есімдігінің септелу барысында mundan, munan сияқты жағдайларда қыстырма (вставочный) n пайда болады деп көрсеткен. Ол n III жақ тәуелдік жалғауы қыстырма at сөзінің септелуінде(atnda дегендегі n сияқты) қосылып айтылатын n дыбысымен тектес деген пікріді айтқан болатын. И.А.Батмановтың ең соңғы еңбектерінің бірінде бұл вставочный - н түрінде көрсетілген.
М.Расянен : Очень распространенный соединительный согласный n, который обычно наблюдается после корней на гласный в родительном, дательном и иминительном падежах (частично и после согласных) и которого не было в древнетюрском языке, произошел из местоименного склонения : ап-уп, an-ga, an-ug вследствие неправильного слогоразделения а-nул, - деп жазған. Ал, Г.И.Рамстедт моңғол тіліндегі жіктеу есімдіктерінің септелуінде пайда болатын n жалғастырушы қыстырма дауыссыз (соединительный вставочный согласный) дыбыс болып саналады деген.
Ал, А.М.Щербак өзінің еңбектерінде н дыбысын қыстырма деп атай отырып, екі түрлі ойды ортаға салады: біріншіден, қос септіктер түрік тілінде бар екенін ескеретін болсақ, қыстырма н оруднокомитативный немесе притядательный (ілік) септіктің рудименті болуы әбден мүмкін. Ал, екіншіден, бұл дәлелдерге сәйкес келмейтін кейбір орындарда, тек туынды сөздерде ғана қалпына келетін (восстановливающимся) түбірдің құрамдық (конструктивный) элементі болуы керек, - дейді.[2]
Екінші, - н дыбысын факультатив көрсеткіш деп тану. Бұл дағды ең алғаш рет Н.К.Дмитриевтен еңбектерінен басталады. Кейінірек келе В.Н.Хангильдин, Т.М.Гарипов сынды тағы да басқа ғалымдардың еңбектерінен кездестіре аламыз.
Үшіншіден, - н дыбысын ілік септігінің қысқарған түрі деп қарау. Бұл пікірді алғаш рет В.Радлов өз еңбектерінде айтады да, оны қолдаушылардың бірі ретінде К.Грёнбех болады. К.Грёнбех: - н дыбысын ілік септік жалғауынан пайда болған тұлға дей отыра, ілік септік жалғауының (Genetivsuffik) өзі бір кездерде nan Sache, Ding деген толық мағыналы сөз дәрежесінде дербес қолданылған заттық атау сөз болған деп көрсетеді. Сол сияқты, В.И.Насилов өзінің еңбегі 1940 жылғы грамматикасында - н дыбысының ұйғыр тіліндегі жіктеу есмідігінің септеу жүйесінде - наң түрінде толық қолданылған дағдысына сүйене отырып, барсы, жатыс, шығыс септіктеріндегі sanindin, suninga деген сияқты сөздерді қосқабат септік жалғаулы сөздеп атаған. Солай келе мұндай сөздерді септік жалғауларының жеке бір түрі есебінде қосқабат септеу (двойной падеж) деп атап, ол туралы: Когда между предметами пространственное отношение выражается местоимением, стоящим в притяжательном падеже, образуется двойной падеж местоимения, стоящий из притяжательного падежа, к которому присоединяются суффиксы падежей, выражающих пространственные отношения , - деген пікірді айтқан болатын.[3]
Н.А.Баскаков еңбектерінде - н дыбысының ілік септігінің қысқарған түрі және ілік септік жалғауы наң сөзінен пайда болған деген пікір әсіресе кең орын алады. Н.А.Баскаков Түрік тілдеріндегі есімдіктердің мағыналық байланыстары, - деген мақаласында - н дыбысының қалыптасу жолын баяндай келе: ...аффикс родительного падежа, обрзозвавшийся из слова с самостоятельным значениям тело сущность вещь и имеющий различные степени фонетического развития: ненье нень ныньнинь ныннин - н т.е. от полной формы нынь до одного согдасного - н..., - деп қорытқан.
Келесі кезектегі мәселелелеріміздің бірі жіктеу есімдіктерінің көпше түрі біз, сіз сөздері де бі,- сі- және -з морфемасы арқылы құралады. Бұл -з морфемасы жөнінде де қазіргі кезде ғалымдарымыздың арасында әр түрлі гипотезалық пікірлер бар.
Ең бірінші, біз, сіз есімдіктері би-си (биз) және си-cи (сиз) секілді бөлшектерден құралады деген пікірлер бар. Бұл ойды ең бірінші болып Бётлингк ортаға шығарады және бұл ойды қолдаушы ретінде В.Радловта пікірлес болады. Бұл гипотезаны С.Е.Маловтың еңбектерін зерттей отырып бұл пікірді қолдағанын кездестіре алаымыз. Мысалы, С.Е.Малов өзінің еңбектерінде былай жазады: Можно и по-дрогому объяснить этимологию местоимения biz и siz:
bi + si = biz я - ты - мы
si + si = siz - ты - вы.
Екіншіден, біз, сіз есімдіктерінің -з морфемасы жұптық мағынаны (двойственное число) білдіретін көрсеткіш болған. Осы пікірді қолдаған ғалымдардың бірі В.Котвич түрік тіліндегі mizbiz және siz сөздерін бір кездерде жұптық мағынада қолданылған сөздер деп көрсете келе, морфологиялық бірыңғай типті сөздер деп, omuz(иық), kol, ikiz сөздерімен салыстырған болатын.
Үшіншіден, Муканчи, Г.И.Рамстедт , В.Банг, Л.Лигети сияқты бір топ ғалымдар біз, сіз есімдіктерінің -з морфемасын көптік мағынаны білдіруші ерекше бір көрсеткіш деген пікірді айтқан. Бұл пікірді қолдаған Н.К.Дмитриев 1940 жылғы өзінің грамматикасында : ...биз и сиз разлагаются на би-з и си-з представляют собою особое множественное число архаичным показателем - з -ыз-из;-уз-уыз ..., -деп жазды. Ал 1948 жылғы грамматикасында - з аффиксы жайлы он является архаичным показателем множесвенности - деп айтқан.
Көптеген есімдік сөздер белгілі бір грамматикалық көрсеткіштер арқылы немесе қолдану мақсаттарына қарай өзге сөз таптарына және грамматикалық көрсеткіштер (қосымшалар) қатарына да айналып кеткені байқалады. Есімдіктердің бір кездерде өзге категорияларға, яғни қосымшалар мен грамматикалық көрсеткіштерге ауысу қабілеті өте күшті болғаны ерекше көзге түседі. Бұл жағдайды көбінесе жіктеу есімдіктерінен кездестіре аламыз. Мысалы: мен, сен, ол жіктеу есімдіктерінен - мын, - мін, - сың, - сің сияқты жіктік жалғаулары және - м, - ң, - ы сияқты тәуелдік жалғаулары; біз, сіз, жіктеу есімдіктерінен - мыз, - міз, - сыз, - сіз сияқты көптік, сыпайылық мәндегі жіктік жалғаулары және тәуелдік жалғаулары жасалған.
Негізінде есімдіктердің шығу тегі дегенде, ең алдымен, көзге түсетін және ерте кезден бастап - ақ зерттеушілердің көңілін өзіне аударған мәселесі - жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланысын айтсақ қателеспейміз. Жіктеу есімдіктері сілтеу есімдіктерімен қатар дейксистік сөздер типінен басты орындардың біріне ие болады, олар негізгі дейксистік (тура сілтеу) сөздер болып табылады.[4]
Функциональды грамматика аясында белгілі бір семантикалық қызметті атқару, яғни сілтеу қызметін (жақтық, темпоральды қатынастарды белгілеу қызметін) іске асыру үшін жіктеу және сілтеу есімдіктерінің өз антецеденттерімен өзара әрекет жасауы анықталады. Функциональды грамматика қызметтен құралға деген бағытпен жүреді десек, сілтеу қызметін көрсететін құралдар ретінде біз жіктеу және сілтеу есімдіктерін қарастыруды жөн көрдік. Сілтеудің түрлі бірліктері қазіргі лингвистикада дейксис пен эгоцентризм, анафора теорияларының негізінде қарастырылуда. Ал осы сілтеу ұғымы есімдіктердің ішінде, әсіресе, жіктеу және сілтеу есімдіктеріне тән болып келедіЖіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің арасындағы генетикалық байланысын ең бірінші болып О.Бётлингк өз еңбектеріне жазып бастады. Кейіннен Радлов сан сөздерінің ба (бі) және са (сі) сияқты таза түбірлерін бөліп алып қарауынан бастап, бұл мәселе басқа біраз зерттеушілерді көңілін өзіне аударып, негізгі зерттеу объектілеріне айналды. Мысалы В.Банг Vom Kokturschen zu osmanischen деген еңбектерінде beru, beri, biri сөздерін барыс септігінің көне формасындағы I жақ жекеше be-, bi- есімдіктері деп түсіндіреді. Сөйтіп бұған қарама - қарсы мағынадағы сөз есебінде барыс септігінің көне формасындағы аъ сөзін алып, оны III жақ жекеше а жіктеу есімдігі деп көрсетеді. Бұл сияқты сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің ұқсастығы жөніндегі пікірді Мункачи, Немет, И.Дени, А.Зайончковскийдің еңбектері мен В.Котвичтің Алтай тіліндегі есімдіктер деген еңбегінен, Н.К.Дмитриевтің Башқыр тіліндегі сілтеу есімдіктері туралы деген еңбегінен де кездестіреміз. Н.К.Дмитриев осы еңбегінде: В тюрских языках генезис указательных местоимений надледит рассматривать в связи с личными местоимениями, - деп көрсеткен болатын. [5]
Жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланыстары жайлы арнайы жазылған екі үлкен аумақты мақала бар. Олардың бірі - А.П.Поцелуевскийдің Жіктеу және сілтеу есімдіктерінің тегі деген мақаласы да, бірі - Н.А.Баскаковтың Түрік тіліндегі жіктеу және сілтеу есімдіктерінің мағыналық байланыстары жөнінде деген мақаласы.
А.П.Поцелуевскийдің мақаласын қысқаша талдайтын болсақ: I және II жақ жіктеу есімдіктерінің шығу тегі жағынан бу (му) және шу есімдіктерінің морфологиялық құрамдарымен бірдей болып келетінін ескерте келе, мынадай үлгіні ұсынған:
б - енм - енм - ин; м - унм - ынм - ин
с - енс - ин; ш - унш - ынш - ин - .
Сонда қазіргі қолданыстағы бу сілтеу есімдігі мен бен жіктеу есімдіктері ертедегі бір замандарда мин сөзінен тараған сөздер; шу сілтеу есімдігі - шин; сен жіктеу есімдігі син сөзінен пайда болған сөздер болып шығады.Автор еібектерінде сілтеу және жіктеу есмідіктерінің түбірін инын деп таниды да, сөздердің алғы б, м, ш, с дыбыстарын префикстік көрсеткіштер деп атайды. Бұл жөнінде автор: сопоставление косвенных падежных форм местоименимений бу и шу позволяет выделить их общую основу ун, к которой присоединяются а порядке префиксации форманты б или м и ш, - дегенді айтқан. Сонымен қатар бұл түбірді түрікмен тіліндегі ин - е (вот!), қазақ тіліндегі м - ін - е, аюр тіліндегі м - ин - е, м - ын - а сөздерінің бойында сақталған деп көрсеткен. Бұдан әрі автор III жақ жіктеу есімдігі мен ол сілтеу есімдігінің байланысын сөз ете келе: что же касается тенезиса указательного местоимения ол ( о) то, оно в форме номинатива должно быть , по нашему мнению, возведено к указательному образованию междоиметийнего типа һол или һо : л (вот! Вон там! во - он!), - дегенді ұсынған.
Н.А.Баскаков өзінің мақаласында: жіктеу және сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланысын сілтеу, тәуелдеу және жіктеу есімдіктері деген ізбен сатылай көрсетеді.[6] Сонда есімдіктерінің көне түрі сілтеу есімдіктері болады да, әрі қарай дамудың екінші сатысы - тәуелдеу есімдіктер (ілік жалғауындағы сілтеу және жіктеу есімдіктері), үшінші саты - жіктеу есмідіктері болып көрсетіледі.
Біздің ойымызша мұнда айтылған сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің түбір морфемаларының генетикалық байланысы, ешқандай дау тудырмайтын мәселелердің бірі деп білеміз. Себебі бұл мәселелердің барлығы дерлік жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерінде талданып, толық дәлелденген деп айта аламыз.
Жіктеу есімдіктері сөйлемде бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш қызметін атқарады. Мен ақын, шешен, тілмар бабаларыңның бұл-бұлдай сайраған тілі едім (М.Дулатов). Біз сендерлік!(Аймауытов) деген сөйлемдердегі мен, біз есімдіктері бастауыш болып, маған, сені есімдіктері толықтауыш болып, сіздің есімдігі анықтауыш болып, сендерлік есімдігі баяндауыш болып тұр.
Сөйлемде бастауыш жіктеу есімдіктерінің бірі болса , баяндауышпен, көбінесе , жақ жағынан қиысып тұрады. Мен жылы сөзді, алдымен айналып келейін, осы күнгі Ахмет деген кісіден ғана естідім(Дулатов). Жіктеу есімдіктерінің бәрі де септік жалғауларын қабылдайды. Олардың септелу жүйесі мынадай болып келеді:
Бұл үлгіде, ең алдымен, көзге түсетін жағдай - біріншіден, біз(дер), сендер, сіз, сіздер, олар, сөздерінің өзге де есім сөздер сияқты , есім сөздермен бір ізде септелуі де, екіншіден - н дыбысына біткен мен, сен, ол(он) сөздерінің өзіндік ерекшеліктерімен есептелуі.
Жіктеу есімдіктері үнемі арнайы тек бір жақты көрсету мақсатында ғана жұмсалады. Сол қасиетіне орай үнемі сөйлеуші, тыңдаушы және бөгде кісі деген ұғымдармен байланысты қолданылады. Мысалы: Қанатым едің, арыстандай арысым едің , не жазығың бар еді? Сен не көрмедің? Мен тірі қалғанша, бірге неге өлмедім деп өксіп-өксіп көп жылап, Бақтығұл қалды (М.Әуезов) . Сөйлемді талдар болсақ сен жіктеу есімдігі тыңдаушыны, мен есімдігі айтушы жақты білдіріп ашық көрсетіп тұр. Бақтығұл жаңағы қауіп мүйнеті енді еркіндікке ауысқанда, тез-тез қараңғы сайға түсіп, қарағайға кіріп, адастырып кетпек болып, шаба жөнелді. Ол мына шаба жөнелгеннен-ақ, өкпе тұсынан қосылмақ болып, көлденеңдей шапты.Бұл екі сөйлемді ұштастырып тұрған - бірінші сөйлемдегі Бақтығұл сөзінің орнына екінші сөйлемде ол жіктеу есімдігінің жүруі. Егер екінші сөйлемді контекстен тыс алсақ, ол сөйлемдегі ой тиянақсыз болар еді, өйткені ол кім екендігін біле алмаған болар едік.
Сонымен қатар өздік есімдігі жіктеу есімдіктерімен де изафеттік құрылымда қолданылады. Мысалы: мен өзім, сен өзің, біз өзіміз, олар өздері, т.б. Бұны да жіктеу есімдігінің ерекшелігі деп те айта аламыз. Кейінгі грамматикаларда есімдіктің жеке бір түрі ретінде танылып жүрген өздік есімдігінің жекеше түрі əркім, əрқайсы т.с.с. есімдіктермен, көпше түрі бəрі, барлығы, барша т.б. жалпылау есімдіктерімен мəні жағынан да, түрленуі жағынан да сəйкес келетін сияқты. Өздік есімдіктеріне: сөйлеушіні не сөйлемдегі субъектіні өзге субстанциялар мен құбылыстардан бөліп алып көрсетуші сөздер түрінде берілген анықтамаға жіктеу есімдіктері де, əркім, əрқайсысы, əрбір т.б. есімдіктер де толық жауап бере алады.
Құдайберген Жұбановтың еңбектерін зерттеп жүрген ғалым Жанна Тектіғұл Тарихи грамматика танымдары атты кітабында: Қ.Жұбанов өзінің Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі тарихынан атты еңбегінде (1936) қазіргі аффикстер мен әр алуан көмекші сөздер бірте-бірте негізгі 134 мағыналарынан айырылып, соған сәйкес дыбыстық өзгеріске ұшыраған түбір сөздерден пайда болған деген ғылымда бұрыннан айтылып жүрген пікірдің дұрыстығын айқын да нақты деректермен дәлелдей отырып, ол мұндай ойдың тууына, яғни үнді-еуропа тіл білімінің негізін қалаған ғалымдардың алғаш рет флексияның тегі алглютинациядан шыққандығы туралы айтуына себеп болған жағдай - есімдер мен етістіктердің жіктік жалғауларының жіктеу есімдіктерінен шығуы туралы болжам еді деп көрсетеді .
Жіктеу есімдіктері морфологиялық тұрғыдан алып қарағанда септік, тəуелдік жəне жіктік жалғауларын бірдей тұлғада мүлдем қабылдамайды. Мысалы, негізгі жақтық мағынада тұрып қолданылғанда, тəуелдік мағына білдіретін -нікі-дікі-тікі жұрнақтарын ғана қабылдаумен шектеледі. Мәселен: менікі, сенікі, біздікі, онікі, т.б. Ал жіктік жалғаулары ол, олар жіктеу есімдіктеріне мүлдем жалғанбайды. Тек 1-2 жақта жекеше, көпше мағынада қолданылатын жіктеу есімдіктері ғана жіктік жалғауларын қабылдап, белгілі бір жаққа қатысты қолданылады. Жіктеу есімдіктерінің септелу барысында да біркелкілік заңдылық сақталмайды. Бұл ерекшелік, əсіресе, мен, сен есімдіктерінің септелу жүйесінен анық байқай аламыз. Мысалы: мен - менің, маған, мені, менімен; сен - сенің, саған, сені, сенімен, т.б.
II.2 Жақ ұғымы және жіктеу есімдіктері
Жіктеу есімдіктері дегенде үнемі бірден ойымызға бірге ілес жүретін жақ келеді, кез-келген жіктеу есімдігінің айтар болсақ, оның белгілі бір жақта тұратындығы анық. Сол себепті бұл екі ұғым , яғни жіктеу есімдігі мен жақ ұғымы ажырамыс бірлікте және де бұл үнемі адаммен байланысты қолданылады. Жіктелудің мәні, ең алдымен, грамматикалық тұлғалар (жіктік жалғау формалары) мен солар білдіретін грамматикалық мағыналарына сәйкестігі арқылы анықталады, екіншіден, сөз түрлендіру тұлғалары жиынтығынан құралатын граммматикалық категориялардың синтаксистік қызмет атқару қасиеті, мысалы, тәуелдік жалғауының ілік септік жалғаулы сөзбен анықтауыштық қытынаста матаса байланысуы, септік жалғауларының объектілік, мезгілдік, мекендік қатынастарда екінші сөзбен меңгеріле байланысуы - заңды құбылыс. Сондықтан да жақ (жіктік) категориясын, жіктелу жүйесін бір ғана қырынан түсіну сөйтіп, категориялық сипатын синтаксистік қана қызметінен айқындау, морфологиялық түрлену (парадигмалық) жүйесін, соған сәйкес бір тектес өз ішінде қарама - қайшы мәнді грамматикалық мағыналар жиынтығын ескермеу бұд тілдік құбылыстың (жіктік жалғаудың) мәнін толық ашпайды, граммматикалық сипатын терең айқындай алмайды. Өйткені жақ категориясының, жіктелу жүйесінің грамматиикалық сипатын анықтайтын ерекшелік оның синтаксистік қатынасы мен қызметінде емес, жіктік жалғау яғни морфологиялық түрлену жүйесінде жатыр да, көрсетілген синтаксистік қатынас жіктік жалғаудың сөйлеу процесіндегі атқаратын қызметінен туындап отыр. Яғни, бұл жерде тілдік құбылыстың морфологиялық түрлену жүйесі мен мағыналық сипаты және олардың сөйлеу процесінде синтаксистік қатынасқа түсіп, белгілі тұрақты қызмет атқару диахрондық аспекті де, тарихи тұрғыда тұжырымдалып отырған жоқ, синхрондық аспектіде, статикалық тқрғыда көрсетіп отыр. Сондықтан да жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау екенін мойындай отырып , жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады, өйткені жіктік жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш қана болады - деген тұжырымының бір жақты екенін көрсету қажет. [8] Осы ізбен яғни ілік септік жалғауын ол тұлғадағы сөз тек тура толықтауыш қызметін атқаратыны үшін және ілік септік жалғауы тәуелдік жалғаумен , табыс септік жалғауы сабақты етісікпен байланысынп қана қолданылуын қарап, оларды басқа септік жалғауларынан, тіпті жалғаулар деп аталатын қосымшалар тобынан бөліп алып, тек синтаксиистік қызмет атқаратынн тілдік еденица деу қаншалықты қисынды болар еді? Сөйтіп , жіктік жалғау - сөйлем құрайтын негізгі діңгек сөздерді (бастауыш пен баяндауышты) байланыстыратын предикаттық мәндегі морфологиялық тұлға.
Жақтылық пен жақсыздық категориясы - қазақ тіліндегі зат есімдерді өзге тілдердің зат есім жүйесінен ерекшелейтін белгілердің бірі. Зат есімдерді бұлайша екі топқа бөліп көрсетуде белгілі бір өзіндік заңдылығы бар. Лексикалық мағынасы тек "адамды" білдіретін зат есімдер ғана жіктеу есімдіктерінің барлық түрімен (мен, сен, ол, біз, сіз) предикаттық қатынаста айтыла алады, ал зат есімдердің басқа түрлері еш уақыт жіктеу есімдіктерімен предикаттық қатынасқа түсе алмайды.[9] Солай болғандықтан да мағынасы жағынан "адам" деген жалпы ұғымның ішіне кіретін зат есімдерді үш жақта бірдей жіктеп айтуға болғанымен, зат есімдердің қалған тобы жіктелмей айтылады. Мысалға балықшы, ұшқыш, қызметкер, Жәмила, Оспанов, атбегі, дҽрігер, бастық, әйел, құдаша, көрші деген секілді адамға қатысты зат есімдерді алатын болсақ, бұлардың кез келгенін жіктеу есімдіктерімен тіркестіріп мен балықшымын, сен дәрігерсің, ол құдаша деген тәрізді ретпен бірінші жақта да, екінші жақта да, үшінші жақта да айта беруге болады. Ал, енді өзен, сай, кереге, төбе, зейін, ықылас, надандық, аю, бөдене, өрмек, жидек, аяз, құйын, қағаз, төңкеріс, бұрылыс секілді адамнан өзге барлық нәрселер мен құбылыстарға, жан-жануарға қатысты айтылатын зат есімдерге келсек, бұлардың жайы бір басқа. Мұндай зат есімдердің бірде-бірі өзінің тура мағынасында жұмсалғанда, әсте жіктік жалғауын қабылдамайды. Мінекей осы сияқты қасиеттері тұрғысынан алғанда, барлық жіктелу қабілеті бар зат есімдер жақтылық категориясына жатады да, жіктелу қабілеті жоқ зат есімдер жақсыздың категориясына жатады.
Қазақ тіл білімінде жіктелуді, жіктік жалғауды бірде тек жақтық мағынамен байланысты қарап, жақтық мағынаны, предикативті мәнімен парапар деген түсінушілік те бар. Жіктік жалғауы өзінің жалғанған сөзіне тек қана жақтық мағына үстейді, яғни предикативті реңк береді. Бірақ, сол арқылы грамматиикалық жүйе ретінде жіктік жалғау тек жақтық мағынамен ғана шектеліп қалмайды, онда жіктік жалғаудың тәуелдік жалғаудан бөлек грамматикалық категория боларлықтай ерекшеліктері, айырмашылықтары болмас та еді. Жақтық мән жіктік жалғауда да, тәуелдік жалғауда да бар. Оның үстіне жақтақ мағынаны тек предикативтік реңк деп түсінуге де болмайды. Бұлар, жақтық мағына, предекативті реңк (дұрысында қатынас я қызмет), бір жағынан, бір-бірімен қанша байланысты, жақын болса да бір-бірінен бөлек, екінші жағынан , әр тілдік қабаттың жүйесінен шығатын әр түрлі ұғымдар, сөйтіп, олар бір-бірінің орнына екіншісі жүрмейлді. Бір тілдік құбылыстың шеңберінде бір-бірін әр жақтан (бірі морфологиялық , сөздің бір құрамды бөлшегі және оның білдіретін грамматикалық мағынасы ретінде , екіншісі басқа бір сөзбен қатынасы негізінде) толықтырып отырады.
Әрине жақ ұғымы қимыл, іс-әрекеттің қай жақ арқылы (сөйлеуші не, тыңдаушы ма, бөгде ме) іске немесе белгілі қасиеттің қай жаққа қатысты екенін я қасиеттің иесі қай жақ болып тұрғанын білдіру болып табылады да, оның мәні екі сөздің мәні екі сөздің , субъекті, мен предикаттың арасындағы семантикалық және грамматикалық қатынас пен қызметтен көрініп, айқындалады. Бұл тұрғыдан келгенде жақ ұғымы тілідің грамматикалық құрылысы синтаксистік сипаттың көрінісі ретінде өмір сүреді. Бірақ жақ ұғымының (жіктелудің) морфологиялық сипатын ескермеуге болмайды, өйткені жіктік жалғау - үш жақта (және жекеше-көпше болып), әрқайсысына (сол жаққа, бұл - грамматикалық мағына) тән арнайы грамматикалық тұлғалары бар парадигмалық түрлену жүйесі болып табылады. Сондықтан да жақ категориясынемесе жіктелу оның түрлену тұлғасы (жіктік) жалғау, баяндауыштың қосымшаса деп аталса да, синтаксистік сипаты мол болса да, морфологиялық категория болып саналады.
Жақ - етістіктің грамматикалық категориясы емес, ол мазмұн тек жіктік жалғаулары арқылы көрінеді. Ал жіктік жалғаулары кезінде жіктеу есімдіктерінен шыққандығы белгілі. Ал осы жақ ұғымы таза лексика-грамматикалық бола алады ма? Мысалы, мен, біз екеуі бір сөздің түрлі формалары емес, ол екеуі бөлек сөздер. Ал жақ категориясы таза лексика-грамматикалық категория болуы үшін, I,II,III жақтардың әрқайсысына тән белгілі бір ортақ форма болуы керек, ал ондай форма жоқ. Бұдан біз есімдіктердегі жақ ұғымы таза лексикалық болып табылады деген қорытынды шығара аламыз. Жақ ұғымын жеке категория ретінде қарастырарлықтай ешбір мағынасымен-ақ беріліп, сол семантикалары арқылы 3 есімдік үш түрлі жақты меңгеріп тұр.[10]
Жіктеу есімдіктерінің жекеше, көпше түрлері жайында біршама даулы пікірілер туындаған. Шынында да , мен, біз есімдіктерінен морфологиялық жағынан жақындататын ешбір бірлік байқалмайды. Мысалы, оқушыоқушылар деген зат есімдердегідей, оқимыноқимыз сияқты етістіктердегідей оларды ажырататындай, -лар, -көптік, -мын -мыз жіктік жекеше, көпше түрде алғаулары тәрізді морфологиялық көрсеткіштерді мұнан байқай алмайсыз. Бұл есімдіктеррді лексикалық тұрғыдан қарастырған ғана олардың беретін жақтық мағынасына, жекеше, көпше түрде қолданылуына түсінік беруге болады дегенді аңғартады. Сондықтан, мен-біз, сен-сендер деген есімдіктер бір сөздің түрлі формалары емес, әрқайсысы өз алдына бөлек лексема деуге болады.[11]
А.Байтұрсынұлы өзінің еңбектерінде жақ категориясының анайысыпайы түрге жіктелуін басқа ғалымдарымызға қарағанда өзгеше жіктелуін көре аламыз. Авторымыздың өзі бұл туралы: Сыпайылап сөйлегенде, сөйлеуші өзін мен деудің орнына біз дейді, тыңдаушыға сен деудың орнынп сіз дейді, бөгде кісіні ол деудің орнына ол кісі дейді. Сондықтан біз - I жақ, сіз-II жақ, ол - III жақ болады А. Байтұрсынұлы еңбектерін бақылай отырып жіктеу есімдіктерін, ең алдымен, анайы және сыпайы түрге бөліп алғанын байқаймыз. Анай түрін іштей I жақ(мендік), II жақ(сендік), III жақ(бөгделік), сыпай түрін I жақ(біздік), II жақ(сіздік), III жақ(олардық) түріне бөліп алған.[12]
III жақ адамға қатысына қарай, I, II жаққа қарсы қойылады. Ол көбінесе нөлдік тұлғада қолданылады: Мен оқушымын, сен оқушысың, ол - оқушы. Жақ категориясы өз ішінен оппозиция құрап, адамға қатысты қолданылуына қарай I, II жақ III жаққа қарсы қойылады. III жақ өз ішінен адамға, затқа қолданылуына байланысты бөлінеді. Сол секілді қазақ тіліндегі ол есімдігі жіктеу есімдігі ретінде де қолданыла береді. Мысалы: ол ертең келеді деген сөйлемде ол сөзін - жіктеу есімдігі ретінде көре аламыз.
А.Байтұрсынұлы өзінің еңбектерінде анайы жіктеудің I жақ көпше түрі жоқ екені туралы айтқан. Ал қазақ тіліндегі жіктеу есімдіктерінің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, сен есімдігінің көпше түрі сендер болғанымен де, мен есімдігінің көпше түрі мендер бола алмайды. Ал кейінгі грамматикаларда айтылып жүрген , біз, біздер есімдігіне ауысса ол сыпайы жіктеуге айналады. Анайы жіктеудің I жақ көпше түрінің біз-ге ауыса алмайтыны тәуелдеудің анайы-сыпайы түрін салыстырғанда, ерекше көзге түседі.[13]
А.Байтұрсынұлы анайылық түр - оңаша тәуелдеу, сыпайылық түр - ортақ тәуелдеу болатынын айтады. Сонымен қатар жіктік жалғаулары I, II жақта өзара ымыраласып, III жақтың көпше түрінде ымырадан шығып кететінін ескертеді.
Қазақ тіліндегі анайы және сыпайы түрдегі жіктеу үлгісі:
Анайы жіктеу
Жекеше:
Көпше:
I жақ
Мен отырмын
---------------------
II жақ
Сен отырсың
Сендер отырсыңдар
III жақ
Ол отыр
Олар отыр
Сыпайы жіктеу:
Жекеше:
Көпше:
I жақ
Біз отырмыз
Біздер отырмыз
II жақ
Сіз отырсыз
Сіздер отырсыздар
III жақ
Ол кісі отыр
Ол кісілер отыр
Мен есімдігінің (I жақ) ерекшелігі түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілігнің материалдары негізінде ашықтан-ашық көрініп тұр. Сөйлеуші (I жақ) әрдайым жекеше түрде қолданылады. I жақтың көпше түрі біз-ге ауысатын болса, оның құрамы мен+мен+...+мен емес, мен+сен немесе мен ол, т.б түрінде келеді. I(сөйлеуш) жақ пен II(тыңдаушы) жақ ерекше референтті білдіріп, өзара қарсы қойылады. I, II жақтың көпше түрі бірдей адамдардың көптігін емес, әртекті референттердің жиынтығын білдіреді. Ендеше, сендер әртекті референттен құралуы мүмкін болғанымен, мен (I жақ ) әртектілік құрай алмады. Соған сәйкес сен есімдігінің көпше түрі сендер болғанымен ,мен есімдігінің көпше түрі мендер бола алмайды. Бұдан I,II жақ бірегейлікжиынтық корреляты бойынша қарсы қойылғанда, олар өзара тең түсе алмайтынын көреміз. Яғни, сөйлеуші әрқашан біреу ғана болғандықтан, ол көптік тұлғада қолданыла алмайды. I жақ референттің өзіндік ерекшелігін байқасақ болады. Сол себепті қазақ тіліндегі I жақ көптік формасы инклюзивэксклюзив коррелятында қолданыла алмайды.
Үндіеуропа тілдерінде, оның ішінде орыс тілінде I жақ көпше түрі (мы) я+не я түрінде жалпылық мәнге ие болғанымен, бұл заңдылық қазақ тіліне сәйкес келмейді. Қазақ тілінде мен+мен емес мәні мендер тұлғасына емес, біздер тұлғасына айналып кетеді. сондай-ақ орыс тілінде вы есімдігі қазақ тіліндегі сендер, сіз, сіздер тұлғаларында бірдей қолданылады. Яғни, екінші сөзбен айтқанда, қазақ тіліндегі анайы көпше (сендер), сыпайы жекеше (сіз) және көпше (сіздер) тұлғаларының орнына орыс тілінде бір ғана форма вы қолданылады.[14] Орыс тілді ғалымдар қазақ тілін зерттей отырып көбінесе осы тұсқа келгенде өз тілдерінің ережелері орыс тілінің заңдылықтарына түсіп кетіп отыр. Тек Н.Ильминский қазақтардың ортасында жүріп, қазақ мәдениетімен таныса отырып : Жасы үлкен адам мен жасы кіші адам сөйлескен кезде мен, сен есімдіктері қолданылмайды. Қазақтар сыпайылық сақтап, тыңдаушыны сыйлап мен, сен есімдіктерінің орнына біз, сіз есімдіктерін қолданады. Қазақ тіліндегі бұл екі сөзді жекеше , сыпайы түрге жатқызу керек,- дегенімен, қазақ тілінде жіктелу үлгісі беруде орыс тілінің заңдылақтарына түсіп кеткен.[15] М.Тереньев, П.Мелиоранский, И.Лаптьев т.б. зерттеушілердің еңбектеріндегі жіктеу үлгісі де осы сипатта. Яғни оларда анайы-сыпайы, жекеше-көпше жіктеу үлгілері өзара шатастырылып, вы есімдігінің қазақ тілінде үш түрлі тұлғада көрініс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Н 111-1.27-2020
1 баспа 25.06.2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_________________ Абдықадырова Т.
қолы аты-жөні
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сілтеу есімдіктерінің синтаксистік жүйедегі дискурстық қолданыстары
Мамандық: 5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
шифрі мен аталуы
Орындаған ____________ Авазбекова Әйгерім
қолы аты-жөні
Ғылыми жетекшісі _________ ф.ғ.к., доцент м.а. Г.Мейірманова
қолы ғылыми атағы, ғылыми дәрежесі, аты-жөні
Тараз 2021
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға арналған тапсырма
Н 111-1.08-2020
1 баспа 25.06.2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті
Ұстаз институты
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Авазбекова Әйгерім Шыңғысқызы
аты-жөні
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары
ЖОО 30 желтоқсан 2020 ж. № 403 бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі 11 мамыр 2021ж.
Жобаға (жұмысқа) берілген негізгі көрсеткіштер: Диплом жұмысында негізінен тіл білімінің коммуникативті синтаксис, функционалды грамматика салаларының зерттеу мәселелері арқау болады. Жіктеу есімдіктерінің жай және құрмалас сөйлемдердегі дискурстық қолданыстары нақтылы мысалдармен дәлелденеді.
Диплом жобасында (жұмыс) қаралуға тиісті сұрақтардық тізімі немесе диплом жобасының (жұмыс) қысқаша мазмұны:
1 Жіктеу есімдіктерінің зерттелуі
2 Жақ ұғымы және жіктеу есімдіктері
2.1 Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік сематикасы
2.2 Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары
Сызба материалдарының тізімі (негізгі сызуларды анық көрсету керек)
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1 Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктер. - Алматы: ҚМПИ, 1961. - 3-27 бб.
2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: Ана тілі, 1991. - 208-214 бб.
3 Гранева И. Ю. Местоимение мы как средство идеологических манипуляций в русской языковой картине мира.
4 Алехина М. Синтаксис сложного предложения современного русского литературного языка. І часть. - Москва: Прометей МГПИ, 1989. - С. 229.
5 . Норман Б. Ю., Плотникова А. М. Конструкции с местоимением мы : формирование актуальной или окказиональной коллективной идентичности Вестник Новосиб. гос. пед. ун-та. 2016. № 6 (34). С. 126 - 138.
Жоба (жұмыс) бойынша кеңесшілер, жоба (жұмыс) бөлімдеріне тиістісін көрсету керек
Бөлім
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Диплом жобасын (жұмыс) дайындау
КЕСТЕСІ
№ рн
Бөлімдердің аттары, қаралған сұрақтардың тізімі
Ғылыми жетекшіге көрсететін мерзімі
Ескертпелер
1
Кіріспе
Қаңтар 2021
2
Жіктеу есімдіктерінің зерттелуі
Ақпан 2021
3
СЖақ ұғымы және жіктеу есімдіктері
Наурыз 2021
4
Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік сематикасы
Сәуір 2021
5
Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары
Мамыр 2021
6
Қорытынды
Тапсырманы берген күн 05 қаңтар 2021ж.
Кафедра меңгеруші ____________ Абдықадырова Т.
қолы аты-жөні
Жобаның (жұмыс)
жетекшісі _____________ Мейірманова Г.
қолы аты-жөні
Тапсырманы орындауға алды
Студент _____________ Авазбекова Ә.
қолы аты-жөні
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I. Жіктеу есімдіктері және жақ ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .7
I.1 Жіктеу есімдіктерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
II.2 Жақ ұғымы және жіктеу есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II. Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
II.1. Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік сематикасы ... ... ... ... ...22
II.2. Жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
АННОТАЦИЯ
Дипломдық жұмыста жіктеу есімдіктерінің дискурсивтік жүйедегі қолданыстары тақырыбында сөз қоғалатын болады. Жіктеу есімдіктерінің зерттелу тарихы талқыланады, және олардың өздеріне тән ерекшеліктері, жіктеу есімдіктері мен жақ ұғымының ұқсас жақтары, жіктеу есмідіктерінің семантикасы және дискурсивтік жақтағы қолданыстары анықталады. Жіктеу есімдіктерінің түрлі контекстегі, жіктеу есімдігінің кластерлеу барысында парадигмалау, яғни сөйлеу үдерісіндегі анафоралық қолданыстары, жазу барысныда атрибутивтеніп, семантикалық сөйлеу актілері теориясында коммуникативтік жағдайды іске асыратын жіктеу есімдіктерінің құрмалас сөйлемдерді байланыстырудағы дискурстық қолданыс ерекшеліктері зерттеледі.
АННОТАЦИЯ
В дипломной работе речь пойдет о теме "использование местоимений классификации в дискурсивной системе". Обсуждается история изученности классификационных местоимений, и определяются их характерные особенности, сходные стороны понятия классификационных местоимений, семантика и использование классификационных местоимений с дискурсивной стороны. Исследуются парадигматизация классификационных местоимений в различных контекстах, кластеризация классификационных местоимений, т. е. анафорические употребления в речевом процессе, атрибуция в процессе письма, особенности дискурсивного употребления классификационных местоимений в связях составных предложений, реализующих коммуникативную ситуацию в теории семантических речевых актов.
ANNOTATION
The thesis will focus on the topic "the use of classification pronouns in the discursive system". The history of the study of classification pronouns is discussed, and their characteristic features, similar aspects of the concept of classification pronouns, semantics and use of classification pronouns from the discursive side are determined. The paradigmatization of classification pronouns in various contexts, clusterization of classification pronouns, i.e., the classification of pronouns, are studied. anaphoric uses in the speech process, attribution in the writing process, features of the discursive use of classification pronouns in the connections of composite sentences that implement the communicative situation in the theory of semantic speech acts.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жіктеу есімдіктері (мен, сен, біз) дискурсивті парадигмалдық компонентті сөйлеу бөліктерінің біліктілік сипаттамаларына енгізуге бағдарлайтын дискурстар грамматикасы арнасында түсіндіріледі. Дискурста жіктеу есімдіктері дәстүрлі жіктемелермен берілген дейктикалық өрістен шығып, оларды түсіну және бағалау үшін семантикалық, прагматикалық және когнитивтік-дискурсивтік бірігумен қамтамасыз етілген кешенді (пәнаралық) тәсіл қажет болатын қасиеттерді көрсете алады. Жіктеу есімдіктері институционалдық дискурстарды және жаңа дискурсивтік практикаларды сәйкестендіруге қатысады; морфологиялық деңгейдегі мәдени-таңбаланған бірліктерге жатады; ұлттық дәстүрлердің тасымалдаушысы болып табылады, бұл әсіресе табысты мәдениетаралық коммуникациялар үшін маңызды.
Дискурстағы жіктеу есімдіктерінің конфигурациясы, олардың бір-біріне қатысты орналасуы, тілдік ортасы және тілден тыс фоны топтың әрбір есімінің сараланған белгілерін анықтауға негіз болады. Жіктеу есімдіктерінің семантикалық-когнитивті әлеуеті институционалдық дискурстарда және қалыптасып келе жатқан дискурсивтік практикаларда әр түрлі көрінеді. Жіктеу есімдіктерінің когнитивтік-перцептивтік қасиеттерінің типологиялық мәнді байланысы және дискурстың типі (түрі) белгіленген.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жіктеу есімдіктері - қазақ тілінде толықтвй туынды сөздердің қатыра кіреді. Дипломдық жұмыс аясында жіктеу есімдігінің синтаксистегі қолданысын саралап, оның ішіндегі қызметіне баса назар аударамыз. Ендігі мәселе жіктеу есімдігінің атқаратын синтаксистік қызметі туралы болмақ. Олардың қызметі, әрине, дискурс құрамында анықталады. Тілдік ситуацияның міндетті компоненттерінің құрамына сөйлеуші мен тыңдаушы, сөйлеу орны мен уақыты және де сөйлеу актісінің басқа сөйлеу актісімен сәйкес немесе сәйкес еместігі енеді. Тілдік ситуацияның бұл ерекшеліктеріне есімдіктің негізгі екі дискурстық қызметі негізделген: дейксис және анафора.
Дейксис ретінде, әдетте, дискурстағы сөйлеуші, пікірлесуші, уақыт пен орын, сөйлеу актісіне тікелей қатысы бар тұлғалар мен заттар сияқты элементтеріне сілтеу түсініледі, ал анафора ретінде контекстің элементтеріне сілтеу, яғни бір сөйлеу актісінің элементтерінің екінші бір сөйлеу актісінің элементтерімен сәйкестігіне сілтеу түсініледі. Сонымен қатар, дискурс туралы сөз еткенде жіктеу есімдіктерінің анафоралық қызметіне тоқталып, жақсылап саралайтын боламыз.
Зерттеу нысаны. Жіктеу есімдерінінің зерттелу тарихын зерттей отырып, жіктеу есімдіктерінің түркі халықтарынның, еуропа ғалымдарының зерттеуімен танысатын боламыз. Жіктеу есімдіктері сөйлемдердегі байланыс құралының қызметін атқаруы сияқты синтаксистік қызметін жан-жақты қарастыру диплом жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеу пәні. Синтаксис, функционалды грамматика, коммуникативті синтаксис.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жіктеу есімдіктердің дискурсивтік жүйедегі қолданыстарын толық ашып көрсету жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін төменде көрсетілген міндеттер қамтылды:
oo жіктеу есімдіктерінің жалпы зерттелу тарихын зерделеу;
oo жіктеу есімдіктері мен жақ ұғымының толық мағынасын ашу;
oo сөйлем мүшелерінің қызметінде жұмсалған жіктеу есімдіктерін саралау;
oo жіктеу есімдіктерінің дискурстік қолданысын анықтау.
Диплом жұмысының материалдары. Дипломдық жұмыста тілдік материалдар ретінде қазақи әдеби шығармалар жинағынан материалдар пайдаланылды.
Диплом жұмысының әдістері. Диплом жұмысы барысында алға қойған мақсат-міндеттерді шешу үшін дағдылы тілдік сипаттама әдісі, кешендік талдау, салыстыру, жүйелеу, жинақтау,аналитикалық-синтетикалық әдіс, баяндау тәсілі, анализ-синтез тәсілі, т.б әдіс-тәсілдер қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық негіздері. Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары қазақ тілінің функционалды, коммуникативті синтаксисіндегі сілтеу есімдіктерінің коммуникативтік аспектілер аясында және де дискурсивтік тұрғыдан зерттелуі үшін маңызды болмақ. Олардың мағыналарын ашу лексика ғылымымен қатар, сол мағыналардың нақтылануын жүзеге асыратын синтаксисте де ерекше пайдалы болмақ.
Диплом жұмысының ғылымилығы:
oo дипломдық жұмыс барысында жіктеу есімдіктің қазақ тіл біліміндегі зерттеуімен қоса, батыс, орыс, түркология тіл біліміндегі ғалымдардың зерттеулері, шығармалары, мақалаларына сүйенілді;
oo жіктеу есімдіктері мен жақ ұғымының ұқсас жақтары анықталып, мысал келтірілді;
oo сөйлем мүшелерінің қызметінде қолданылған жіктеу сімдіктердің қолданыс ерекшеліктері айқындалды;
oo жіктеу есімдіктерінің дискурстық жүйесі толық зерттелді.
Диплом жұмысының материалдары мен нәтижелерін жоғарғы оқу орындарында тіл мамандарын даярлауда оқытылатын Тіл білімі, Қазақ тілі, Қазақ тілі морфологиясы, Қазіргі қазақ тілі синтаксисі сияқты бағдаламалы пәндерде жіктеу есімдіктер мен, жіктеу есімдіктердің қызметі секілді тақырыптарда қосымша құрал ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1.Жіктеу есімдіктері және жақ ұғымы
I.1 Жіктеу есімдіктерінің зерттелуі
Есімдіктер ішінде сан жағынан қарағанда аздау болып көрінгенімен, бірақ адамға қатысты айтылғандықтан, әрі пікір алмасу барысында жақтық қатынаста өте көп жұмсалатыны - жіктеу есімдіктері. Олар бес түрлі сөз біріктірілетіні барлығымызға мәлім: мен, сен, ол, біз, сіз. Бұлар қазақ тілімізде жиі қолданылуымен қатар, қызметі жағынан да расан зор қызмет атқарады. Тұлғалық жағынан алып қарасағанда жіктеу есімдіктері түгелдей дерлік туынды сөздер болып табылады. Мысалы, мен (ме-н), сен (се-н), ол (о-л) жіктеу есімдіктерінің ме-, се-, о- және -н дыбысынан құралатындығына барлық ғалым қазіргі кезде бірауыздан келіседі. Бұл сөздердің барлығы дерлік құранда сөздер екені, және алтай тілінің күрделі тармақтарының бірі моңғол тіліндегі бі, чі және манжұр тұңғыс тіліндегі би, си есімдіктерін салыстыра қарағанда анық байқалады десек болады.[1]
Осы жоғарыда айтылған күрделі мәселе мен, сен, ол(ан), қай? (қан) есімдіктерінің соңында келетін - н дыбысы туралы. Бұл мәселені ең алғаш көтерген В.Радловтың:жіктеу есімдіктері:ме - н, се - н деген екі элементтен құралған сөздер деген пікірінен бастау алды. Бұдан әрі әр түрлі ғалымдар өз ойларын ортаға сала бастады. Оларды топшылай келгенде, мынадай болды:
Біріншіден, - н дыбысына қыстырма (вставочный) дыбыс немесе жалғастырушы дауыссыз(соединительный) не жалғастырушы қыстырма дауыссыз(соединительный вставочный согласный) дыбыс деп айтылды. Бұл пікірді қолдаған ғалымдардың бірі И.А.Батманов қырғыз тіліндегі bu сілтеу есімдігінің септелу барысында mundan, munan сияқты жағдайларда қыстырма (вставочный) n пайда болады деп көрсеткен. Ол n III жақ тәуелдік жалғауы қыстырма at сөзінің септелуінде(atnda дегендегі n сияқты) қосылып айтылатын n дыбысымен тектес деген пікріді айтқан болатын. И.А.Батмановтың ең соңғы еңбектерінің бірінде бұл вставочный - н түрінде көрсетілген.
М.Расянен : Очень распространенный соединительный согласный n, который обычно наблюдается после корней на гласный в родительном, дательном и иминительном падежах (частично и после согласных) и которого не было в древнетюрском языке, произошел из местоименного склонения : ап-уп, an-ga, an-ug вследствие неправильного слогоразделения а-nул, - деп жазған. Ал, Г.И.Рамстедт моңғол тіліндегі жіктеу есімдіктерінің септелуінде пайда болатын n жалғастырушы қыстырма дауыссыз (соединительный вставочный согласный) дыбыс болып саналады деген.
Ал, А.М.Щербак өзінің еңбектерінде н дыбысын қыстырма деп атай отырып, екі түрлі ойды ортаға салады: біріншіден, қос септіктер түрік тілінде бар екенін ескеретін болсақ, қыстырма н оруднокомитативный немесе притядательный (ілік) септіктің рудименті болуы әбден мүмкін. Ал, екіншіден, бұл дәлелдерге сәйкес келмейтін кейбір орындарда, тек туынды сөздерде ғана қалпына келетін (восстановливающимся) түбірдің құрамдық (конструктивный) элементі болуы керек, - дейді.[2]
Екінші, - н дыбысын факультатив көрсеткіш деп тану. Бұл дағды ең алғаш рет Н.К.Дмитриевтен еңбектерінен басталады. Кейінірек келе В.Н.Хангильдин, Т.М.Гарипов сынды тағы да басқа ғалымдардың еңбектерінен кездестіре аламыз.
Үшіншіден, - н дыбысын ілік септігінің қысқарған түрі деп қарау. Бұл пікірді алғаш рет В.Радлов өз еңбектерінде айтады да, оны қолдаушылардың бірі ретінде К.Грёнбех болады. К.Грёнбех: - н дыбысын ілік септік жалғауынан пайда болған тұлға дей отыра, ілік септік жалғауының (Genetivsuffik) өзі бір кездерде nan Sache, Ding деген толық мағыналы сөз дәрежесінде дербес қолданылған заттық атау сөз болған деп көрсетеді. Сол сияқты, В.И.Насилов өзінің еңбегі 1940 жылғы грамматикасында - н дыбысының ұйғыр тіліндегі жіктеу есмідігінің септеу жүйесінде - наң түрінде толық қолданылған дағдысына сүйене отырып, барсы, жатыс, шығыс септіктеріндегі sanindin, suninga деген сияқты сөздерді қосқабат септік жалғаулы сөздеп атаған. Солай келе мұндай сөздерді септік жалғауларының жеке бір түрі есебінде қосқабат септеу (двойной падеж) деп атап, ол туралы: Когда между предметами пространственное отношение выражается местоимением, стоящим в притяжательном падеже, образуется двойной падеж местоимения, стоящий из притяжательного падежа, к которому присоединяются суффиксы падежей, выражающих пространственные отношения , - деген пікірді айтқан болатын.[3]
Н.А.Баскаков еңбектерінде - н дыбысының ілік септігінің қысқарған түрі және ілік септік жалғауы наң сөзінен пайда болған деген пікір әсіресе кең орын алады. Н.А.Баскаков Түрік тілдеріндегі есімдіктердің мағыналық байланыстары, - деген мақаласында - н дыбысының қалыптасу жолын баяндай келе: ...аффикс родительного падежа, обрзозвавшийся из слова с самостоятельным значениям тело сущность вещь и имеющий различные степени фонетического развития: ненье нень ныньнинь ныннин - н т.е. от полной формы нынь до одного согдасного - н..., - деп қорытқан.
Келесі кезектегі мәселелелеріміздің бірі жіктеу есімдіктерінің көпше түрі біз, сіз сөздері де бі,- сі- және -з морфемасы арқылы құралады. Бұл -з морфемасы жөнінде де қазіргі кезде ғалымдарымыздың арасында әр түрлі гипотезалық пікірлер бар.
Ең бірінші, біз, сіз есімдіктері би-си (биз) және си-cи (сиз) секілді бөлшектерден құралады деген пікірлер бар. Бұл ойды ең бірінші болып Бётлингк ортаға шығарады және бұл ойды қолдаушы ретінде В.Радловта пікірлес болады. Бұл гипотезаны С.Е.Маловтың еңбектерін зерттей отырып бұл пікірді қолдағанын кездестіре алаымыз. Мысалы, С.Е.Малов өзінің еңбектерінде былай жазады: Можно и по-дрогому объяснить этимологию местоимения biz и siz:
bi + si = biz я - ты - мы
si + si = siz - ты - вы.
Екіншіден, біз, сіз есімдіктерінің -з морфемасы жұптық мағынаны (двойственное число) білдіретін көрсеткіш болған. Осы пікірді қолдаған ғалымдардың бірі В.Котвич түрік тіліндегі mizbiz және siz сөздерін бір кездерде жұптық мағынада қолданылған сөздер деп көрсете келе, морфологиялық бірыңғай типті сөздер деп, omuz(иық), kol, ikiz сөздерімен салыстырған болатын.
Үшіншіден, Муканчи, Г.И.Рамстедт , В.Банг, Л.Лигети сияқты бір топ ғалымдар біз, сіз есімдіктерінің -з морфемасын көптік мағынаны білдіруші ерекше бір көрсеткіш деген пікірді айтқан. Бұл пікірді қолдаған Н.К.Дмитриев 1940 жылғы өзінің грамматикасында : ...биз и сиз разлагаются на би-з и си-з представляют собою особое множественное число архаичным показателем - з -ыз-из;-уз-уыз ..., -деп жазды. Ал 1948 жылғы грамматикасында - з аффиксы жайлы он является архаичным показателем множесвенности - деп айтқан.
Көптеген есімдік сөздер белгілі бір грамматикалық көрсеткіштер арқылы немесе қолдану мақсаттарына қарай өзге сөз таптарына және грамматикалық көрсеткіштер (қосымшалар) қатарына да айналып кеткені байқалады. Есімдіктердің бір кездерде өзге категорияларға, яғни қосымшалар мен грамматикалық көрсеткіштерге ауысу қабілеті өте күшті болғаны ерекше көзге түседі. Бұл жағдайды көбінесе жіктеу есімдіктерінен кездестіре аламыз. Мысалы: мен, сен, ол жіктеу есімдіктерінен - мын, - мін, - сың, - сің сияқты жіктік жалғаулары және - м, - ң, - ы сияқты тәуелдік жалғаулары; біз, сіз, жіктеу есімдіктерінен - мыз, - міз, - сыз, - сіз сияқты көптік, сыпайылық мәндегі жіктік жалғаулары және тәуелдік жалғаулары жасалған.
Негізінде есімдіктердің шығу тегі дегенде, ең алдымен, көзге түсетін және ерте кезден бастап - ақ зерттеушілердің көңілін өзіне аударған мәселесі - жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланысын айтсақ қателеспейміз. Жіктеу есімдіктері сілтеу есімдіктерімен қатар дейксистік сөздер типінен басты орындардың біріне ие болады, олар негізгі дейксистік (тура сілтеу) сөздер болып табылады.[4]
Функциональды грамматика аясында белгілі бір семантикалық қызметті атқару, яғни сілтеу қызметін (жақтық, темпоральды қатынастарды белгілеу қызметін) іске асыру үшін жіктеу және сілтеу есімдіктерінің өз антецеденттерімен өзара әрекет жасауы анықталады. Функциональды грамматика қызметтен құралға деген бағытпен жүреді десек, сілтеу қызметін көрсететін құралдар ретінде біз жіктеу және сілтеу есімдіктерін қарастыруды жөн көрдік. Сілтеудің түрлі бірліктері қазіргі лингвистикада дейксис пен эгоцентризм, анафора теорияларының негізінде қарастырылуда. Ал осы сілтеу ұғымы есімдіктердің ішінде, әсіресе, жіктеу және сілтеу есімдіктеріне тән болып келедіЖіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің арасындағы генетикалық байланысын ең бірінші болып О.Бётлингк өз еңбектеріне жазып бастады. Кейіннен Радлов сан сөздерінің ба (бі) және са (сі) сияқты таза түбірлерін бөліп алып қарауынан бастап, бұл мәселе басқа біраз зерттеушілерді көңілін өзіне аударып, негізгі зерттеу объектілеріне айналды. Мысалы В.Банг Vom Kokturschen zu osmanischen деген еңбектерінде beru, beri, biri сөздерін барыс септігінің көне формасындағы I жақ жекеше be-, bi- есімдіктері деп түсіндіреді. Сөйтіп бұған қарама - қарсы мағынадағы сөз есебінде барыс септігінің көне формасындағы аъ сөзін алып, оны III жақ жекеше а жіктеу есімдігі деп көрсетеді. Бұл сияқты сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің ұқсастығы жөніндегі пікірді Мункачи, Немет, И.Дени, А.Зайончковскийдің еңбектері мен В.Котвичтің Алтай тіліндегі есімдіктер деген еңбегінен, Н.К.Дмитриевтің Башқыр тіліндегі сілтеу есімдіктері туралы деген еңбегінен де кездестіреміз. Н.К.Дмитриев осы еңбегінде: В тюрских языках генезис указательных местоимений надледит рассматривать в связи с личными местоимениями, - деп көрсеткен болатын. [5]
Жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланыстары жайлы арнайы жазылған екі үлкен аумақты мақала бар. Олардың бірі - А.П.Поцелуевскийдің Жіктеу және сілтеу есімдіктерінің тегі деген мақаласы да, бірі - Н.А.Баскаковтың Түрік тіліндегі жіктеу және сілтеу есімдіктерінің мағыналық байланыстары жөнінде деген мақаласы.
А.П.Поцелуевскийдің мақаласын қысқаша талдайтын болсақ: I және II жақ жіктеу есімдіктерінің шығу тегі жағынан бу (му) және шу есімдіктерінің морфологиялық құрамдарымен бірдей болып келетінін ескерте келе, мынадай үлгіні ұсынған:
б - енм - енм - ин; м - унм - ынм - ин
с - енс - ин; ш - унш - ынш - ин - .
Сонда қазіргі қолданыстағы бу сілтеу есімдігі мен бен жіктеу есімдіктері ертедегі бір замандарда мин сөзінен тараған сөздер; шу сілтеу есімдігі - шин; сен жіктеу есімдігі син сөзінен пайда болған сөздер болып шығады.Автор еібектерінде сілтеу және жіктеу есмідіктерінің түбірін инын деп таниды да, сөздердің алғы б, м, ш, с дыбыстарын префикстік көрсеткіштер деп атайды. Бұл жөнінде автор: сопоставление косвенных падежных форм местоименимений бу и шу позволяет выделить их общую основу ун, к которой присоединяются а порядке префиксации форманты б или м и ш, - дегенді айтқан. Сонымен қатар бұл түбірді түрікмен тіліндегі ин - е (вот!), қазақ тіліндегі м - ін - е, аюр тіліндегі м - ин - е, м - ын - а сөздерінің бойында сақталған деп көрсеткен. Бұдан әрі автор III жақ жіктеу есімдігі мен ол сілтеу есімдігінің байланысын сөз ете келе: что же касается тенезиса указательного местоимения ол ( о) то, оно в форме номинатива должно быть , по нашему мнению, возведено к указательному образованию междоиметийнего типа һол или һо : л (вот! Вон там! во - он!), - дегенді ұсынған.
Н.А.Баскаков өзінің мақаласында: жіктеу және сілтеу есімдіктерінің генетикалық байланысын сілтеу, тәуелдеу және жіктеу есімдіктері деген ізбен сатылай көрсетеді.[6] Сонда есімдіктерінің көне түрі сілтеу есімдіктері болады да, әрі қарай дамудың екінші сатысы - тәуелдеу есімдіктер (ілік жалғауындағы сілтеу және жіктеу есімдіктері), үшінші саты - жіктеу есмідіктері болып көрсетіледі.
Біздің ойымызша мұнда айтылған сілтеу есімдіктері мен жіктеу есімдіктерінің түбір морфемаларының генетикалық байланысы, ешқандай дау тудырмайтын мәселелердің бірі деп білеміз. Себебі бұл мәселелердің барлығы дерлік жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерінде талданып, толық дәлелденген деп айта аламыз.
Жіктеу есімдіктері сөйлемде бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш қызметін атқарады. Мен ақын, шешен, тілмар бабаларыңның бұл-бұлдай сайраған тілі едім (М.Дулатов). Біз сендерлік!(Аймауытов) деген сөйлемдердегі мен, біз есімдіктері бастауыш болып, маған, сені есімдіктері толықтауыш болып, сіздің есімдігі анықтауыш болып, сендерлік есімдігі баяндауыш болып тұр.
Сөйлемде бастауыш жіктеу есімдіктерінің бірі болса , баяндауышпен, көбінесе , жақ жағынан қиысып тұрады. Мен жылы сөзді, алдымен айналып келейін, осы күнгі Ахмет деген кісіден ғана естідім(Дулатов). Жіктеу есімдіктерінің бәрі де септік жалғауларын қабылдайды. Олардың септелу жүйесі мынадай болып келеді:
Бұл үлгіде, ең алдымен, көзге түсетін жағдай - біріншіден, біз(дер), сендер, сіз, сіздер, олар, сөздерінің өзге де есім сөздер сияқты , есім сөздермен бір ізде септелуі де, екіншіден - н дыбысына біткен мен, сен, ол(он) сөздерінің өзіндік ерекшеліктерімен есептелуі.
Жіктеу есімдіктері үнемі арнайы тек бір жақты көрсету мақсатында ғана жұмсалады. Сол қасиетіне орай үнемі сөйлеуші, тыңдаушы және бөгде кісі деген ұғымдармен байланысты қолданылады. Мысалы: Қанатым едің, арыстандай арысым едің , не жазығың бар еді? Сен не көрмедің? Мен тірі қалғанша, бірге неге өлмедім деп өксіп-өксіп көп жылап, Бақтығұл қалды (М.Әуезов) . Сөйлемді талдар болсақ сен жіктеу есімдігі тыңдаушыны, мен есімдігі айтушы жақты білдіріп ашық көрсетіп тұр. Бақтығұл жаңағы қауіп мүйнеті енді еркіндікке ауысқанда, тез-тез қараңғы сайға түсіп, қарағайға кіріп, адастырып кетпек болып, шаба жөнелді. Ол мына шаба жөнелгеннен-ақ, өкпе тұсынан қосылмақ болып, көлденеңдей шапты.Бұл екі сөйлемді ұштастырып тұрған - бірінші сөйлемдегі Бақтығұл сөзінің орнына екінші сөйлемде ол жіктеу есімдігінің жүруі. Егер екінші сөйлемді контекстен тыс алсақ, ол сөйлемдегі ой тиянақсыз болар еді, өйткені ол кім екендігін біле алмаған болар едік.
Сонымен қатар өздік есімдігі жіктеу есімдіктерімен де изафеттік құрылымда қолданылады. Мысалы: мен өзім, сен өзің, біз өзіміз, олар өздері, т.б. Бұны да жіктеу есімдігінің ерекшелігі деп те айта аламыз. Кейінгі грамматикаларда есімдіктің жеке бір түрі ретінде танылып жүрген өздік есімдігінің жекеше түрі əркім, əрқайсы т.с.с. есімдіктермен, көпше түрі бəрі, барлығы, барша т.б. жалпылау есімдіктерімен мəні жағынан да, түрленуі жағынан да сəйкес келетін сияқты. Өздік есімдіктеріне: сөйлеушіні не сөйлемдегі субъектіні өзге субстанциялар мен құбылыстардан бөліп алып көрсетуші сөздер түрінде берілген анықтамаға жіктеу есімдіктері де, əркім, əрқайсысы, əрбір т.б. есімдіктер де толық жауап бере алады.
Құдайберген Жұбановтың еңбектерін зерттеп жүрген ғалым Жанна Тектіғұл Тарихи грамматика танымдары атты кітабында: Қ.Жұбанов өзінің Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі тарихынан атты еңбегінде (1936) қазіргі аффикстер мен әр алуан көмекші сөздер бірте-бірте негізгі 134 мағыналарынан айырылып, соған сәйкес дыбыстық өзгеріске ұшыраған түбір сөздерден пайда болған деген ғылымда бұрыннан айтылып жүрген пікірдің дұрыстығын айқын да нақты деректермен дәлелдей отырып, ол мұндай ойдың тууына, яғни үнді-еуропа тіл білімінің негізін қалаған ғалымдардың алғаш рет флексияның тегі алглютинациядан шыққандығы туралы айтуына себеп болған жағдай - есімдер мен етістіктердің жіктік жалғауларының жіктеу есімдіктерінен шығуы туралы болжам еді деп көрсетеді .
Жіктеу есімдіктері морфологиялық тұрғыдан алып қарағанда септік, тəуелдік жəне жіктік жалғауларын бірдей тұлғада мүлдем қабылдамайды. Мысалы, негізгі жақтық мағынада тұрып қолданылғанда, тəуелдік мағына білдіретін -нікі-дікі-тікі жұрнақтарын ғана қабылдаумен шектеледі. Мәселен: менікі, сенікі, біздікі, онікі, т.б. Ал жіктік жалғаулары ол, олар жіктеу есімдіктеріне мүлдем жалғанбайды. Тек 1-2 жақта жекеше, көпше мағынада қолданылатын жіктеу есімдіктері ғана жіктік жалғауларын қабылдап, белгілі бір жаққа қатысты қолданылады. Жіктеу есімдіктерінің септелу барысында да біркелкілік заңдылық сақталмайды. Бұл ерекшелік, əсіресе, мен, сен есімдіктерінің септелу жүйесінен анық байқай аламыз. Мысалы: мен - менің, маған, мені, менімен; сен - сенің, саған, сені, сенімен, т.б.
II.2 Жақ ұғымы және жіктеу есімдіктері
Жіктеу есімдіктері дегенде үнемі бірден ойымызға бірге ілес жүретін жақ келеді, кез-келген жіктеу есімдігінің айтар болсақ, оның белгілі бір жақта тұратындығы анық. Сол себепті бұл екі ұғым , яғни жіктеу есімдігі мен жақ ұғымы ажырамыс бірлікте және де бұл үнемі адаммен байланысты қолданылады. Жіктелудің мәні, ең алдымен, грамматикалық тұлғалар (жіктік жалғау формалары) мен солар білдіретін грамматикалық мағыналарына сәйкестігі арқылы анықталады, екіншіден, сөз түрлендіру тұлғалары жиынтығынан құралатын граммматикалық категориялардың синтаксистік қызмет атқару қасиеті, мысалы, тәуелдік жалғауының ілік септік жалғаулы сөзбен анықтауыштық қытынаста матаса байланысуы, септік жалғауларының объектілік, мезгілдік, мекендік қатынастарда екінші сөзбен меңгеріле байланысуы - заңды құбылыс. Сондықтан да жақ (жіктік) категориясын, жіктелу жүйесін бір ғана қырынан түсіну сөйтіп, категориялық сипатын синтаксистік қана қызметінен айқындау, морфологиялық түрлену (парадигмалық) жүйесін, соған сәйкес бір тектес өз ішінде қарама - қайшы мәнді грамматикалық мағыналар жиынтығын ескермеу бұд тілдік құбылыстың (жіктік жалғаудың) мәнін толық ашпайды, граммматикалық сипатын терең айқындай алмайды. Өйткені жақ категориясының, жіктелу жүйесінің грамматиикалық сипатын анықтайтын ерекшелік оның синтаксистік қатынасы мен қызметінде емес, жіктік жалғау яғни морфологиялық түрлену жүйесінде жатыр да, көрсетілген синтаксистік қатынас жіктік жалғаудың сөйлеу процесіндегі атқаратын қызметінен туындап отыр. Яғни, бұл жерде тілдік құбылыстың морфологиялық түрлену жүйесі мен мағыналық сипаты және олардың сөйлеу процесінде синтаксистік қатынасқа түсіп, белгілі тұрақты қызмет атқару диахрондық аспекті де, тарихи тұрғыда тұжырымдалып отырған жоқ, синхрондық аспектіде, статикалық тқрғыда көрсетіп отыр. Сондықтан да жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау екенін мойындай отырып , жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады, өйткені жіктік жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш қана болады - деген тұжырымының бір жақты екенін көрсету қажет. [8] Осы ізбен яғни ілік септік жалғауын ол тұлғадағы сөз тек тура толықтауыш қызметін атқаратыны үшін және ілік септік жалғауы тәуелдік жалғаумен , табыс септік жалғауы сабақты етісікпен байланысынп қана қолданылуын қарап, оларды басқа септік жалғауларынан, тіпті жалғаулар деп аталатын қосымшалар тобынан бөліп алып, тек синтаксиистік қызмет атқаратынн тілдік еденица деу қаншалықты қисынды болар еді? Сөйтіп , жіктік жалғау - сөйлем құрайтын негізгі діңгек сөздерді (бастауыш пен баяндауышты) байланыстыратын предикаттық мәндегі морфологиялық тұлға.
Жақтылық пен жақсыздық категориясы - қазақ тіліндегі зат есімдерді өзге тілдердің зат есім жүйесінен ерекшелейтін белгілердің бірі. Зат есімдерді бұлайша екі топқа бөліп көрсетуде белгілі бір өзіндік заңдылығы бар. Лексикалық мағынасы тек "адамды" білдіретін зат есімдер ғана жіктеу есімдіктерінің барлық түрімен (мен, сен, ол, біз, сіз) предикаттық қатынаста айтыла алады, ал зат есімдердің басқа түрлері еш уақыт жіктеу есімдіктерімен предикаттық қатынасқа түсе алмайды.[9] Солай болғандықтан да мағынасы жағынан "адам" деген жалпы ұғымның ішіне кіретін зат есімдерді үш жақта бірдей жіктеп айтуға болғанымен, зат есімдердің қалған тобы жіктелмей айтылады. Мысалға балықшы, ұшқыш, қызметкер, Жәмила, Оспанов, атбегі, дҽрігер, бастық, әйел, құдаша, көрші деген секілді адамға қатысты зат есімдерді алатын болсақ, бұлардың кез келгенін жіктеу есімдіктерімен тіркестіріп мен балықшымын, сен дәрігерсің, ол құдаша деген тәрізді ретпен бірінші жақта да, екінші жақта да, үшінші жақта да айта беруге болады. Ал, енді өзен, сай, кереге, төбе, зейін, ықылас, надандық, аю, бөдене, өрмек, жидек, аяз, құйын, қағаз, төңкеріс, бұрылыс секілді адамнан өзге барлық нәрселер мен құбылыстарға, жан-жануарға қатысты айтылатын зат есімдерге келсек, бұлардың жайы бір басқа. Мұндай зат есімдердің бірде-бірі өзінің тура мағынасында жұмсалғанда, әсте жіктік жалғауын қабылдамайды. Мінекей осы сияқты қасиеттері тұрғысынан алғанда, барлық жіктелу қабілеті бар зат есімдер жақтылық категориясына жатады да, жіктелу қабілеті жоқ зат есімдер жақсыздың категориясына жатады.
Қазақ тіл білімінде жіктелуді, жіктік жалғауды бірде тек жақтық мағынамен байланысты қарап, жақтық мағынаны, предикативті мәнімен парапар деген түсінушілік те бар. Жіктік жалғауы өзінің жалғанған сөзіне тек қана жақтық мағына үстейді, яғни предикативті реңк береді. Бірақ, сол арқылы грамматиикалық жүйе ретінде жіктік жалғау тек жақтық мағынамен ғана шектеліп қалмайды, онда жіктік жалғаудың тәуелдік жалғаудан бөлек грамматикалық категория боларлықтай ерекшеліктері, айырмашылықтары болмас та еді. Жақтық мән жіктік жалғауда да, тәуелдік жалғауда да бар. Оның үстіне жақтақ мағынаны тек предикативтік реңк деп түсінуге де болмайды. Бұлар, жақтық мағына, предекативті реңк (дұрысында қатынас я қызмет), бір жағынан, бір-бірімен қанша байланысты, жақын болса да бір-бірінен бөлек, екінші жағынан , әр тілдік қабаттың жүйесінен шығатын әр түрлі ұғымдар, сөйтіп, олар бір-бірінің орнына екіншісі жүрмейлді. Бір тілдік құбылыстың шеңберінде бір-бірін әр жақтан (бірі морфологиялық , сөздің бір құрамды бөлшегі және оның білдіретін грамматикалық мағынасы ретінде , екіншісі басқа бір сөзбен қатынасы негізінде) толықтырып отырады.
Әрине жақ ұғымы қимыл, іс-әрекеттің қай жақ арқылы (сөйлеуші не, тыңдаушы ма, бөгде ме) іске немесе белгілі қасиеттің қай жаққа қатысты екенін я қасиеттің иесі қай жақ болып тұрғанын білдіру болып табылады да, оның мәні екі сөздің мәні екі сөздің , субъекті, мен предикаттың арасындағы семантикалық және грамматикалық қатынас пен қызметтен көрініп, айқындалады. Бұл тұрғыдан келгенде жақ ұғымы тілідің грамматикалық құрылысы синтаксистік сипаттың көрінісі ретінде өмір сүреді. Бірақ жақ ұғымының (жіктелудің) морфологиялық сипатын ескермеуге болмайды, өйткені жіктік жалғау - үш жақта (және жекеше-көпше болып), әрқайсысына (сол жаққа, бұл - грамматикалық мағына) тән арнайы грамматикалық тұлғалары бар парадигмалық түрлену жүйесі болып табылады. Сондықтан да жақ категориясынемесе жіктелу оның түрлену тұлғасы (жіктік) жалғау, баяндауыштың қосымшаса деп аталса да, синтаксистік сипаты мол болса да, морфологиялық категория болып саналады.
Жақ - етістіктің грамматикалық категориясы емес, ол мазмұн тек жіктік жалғаулары арқылы көрінеді. Ал жіктік жалғаулары кезінде жіктеу есімдіктерінен шыққандығы белгілі. Ал осы жақ ұғымы таза лексика-грамматикалық бола алады ма? Мысалы, мен, біз екеуі бір сөздің түрлі формалары емес, ол екеуі бөлек сөздер. Ал жақ категориясы таза лексика-грамматикалық категория болуы үшін, I,II,III жақтардың әрқайсысына тән белгілі бір ортақ форма болуы керек, ал ондай форма жоқ. Бұдан біз есімдіктердегі жақ ұғымы таза лексикалық болып табылады деген қорытынды шығара аламыз. Жақ ұғымын жеке категория ретінде қарастырарлықтай ешбір мағынасымен-ақ беріліп, сол семантикалары арқылы 3 есімдік үш түрлі жақты меңгеріп тұр.[10]
Жіктеу есімдіктерінің жекеше, көпше түрлері жайында біршама даулы пікірілер туындаған. Шынында да , мен, біз есімдіктерінен морфологиялық жағынан жақындататын ешбір бірлік байқалмайды. Мысалы, оқушыоқушылар деген зат есімдердегідей, оқимыноқимыз сияқты етістіктердегідей оларды ажырататындай, -лар, -көптік, -мын -мыз жіктік жекеше, көпше түрде алғаулары тәрізді морфологиялық көрсеткіштерді мұнан байқай алмайсыз. Бұл есімдіктеррді лексикалық тұрғыдан қарастырған ғана олардың беретін жақтық мағынасына, жекеше, көпше түрде қолданылуына түсінік беруге болады дегенді аңғартады. Сондықтан, мен-біз, сен-сендер деген есімдіктер бір сөздің түрлі формалары емес, әрқайсысы өз алдына бөлек лексема деуге болады.[11]
А.Байтұрсынұлы өзінің еңбектерінде жақ категориясының анайысыпайы түрге жіктелуін басқа ғалымдарымызға қарағанда өзгеше жіктелуін көре аламыз. Авторымыздың өзі бұл туралы: Сыпайылап сөйлегенде, сөйлеуші өзін мен деудің орнына біз дейді, тыңдаушыға сен деудың орнынп сіз дейді, бөгде кісіні ол деудің орнына ол кісі дейді. Сондықтан біз - I жақ, сіз-II жақ, ол - III жақ болады А. Байтұрсынұлы еңбектерін бақылай отырып жіктеу есімдіктерін, ең алдымен, анайы және сыпайы түрге бөліп алғанын байқаймыз. Анай түрін іштей I жақ(мендік), II жақ(сендік), III жақ(бөгделік), сыпай түрін I жақ(біздік), II жақ(сіздік), III жақ(олардық) түріне бөліп алған.[12]
III жақ адамға қатысына қарай, I, II жаққа қарсы қойылады. Ол көбінесе нөлдік тұлғада қолданылады: Мен оқушымын, сен оқушысың, ол - оқушы. Жақ категориясы өз ішінен оппозиция құрап, адамға қатысты қолданылуына қарай I, II жақ III жаққа қарсы қойылады. III жақ өз ішінен адамға, затқа қолданылуына байланысты бөлінеді. Сол секілді қазақ тіліндегі ол есімдігі жіктеу есімдігі ретінде де қолданыла береді. Мысалы: ол ертең келеді деген сөйлемде ол сөзін - жіктеу есімдігі ретінде көре аламыз.
А.Байтұрсынұлы өзінің еңбектерінде анайы жіктеудің I жақ көпше түрі жоқ екені туралы айтқан. Ал қазақ тіліндегі жіктеу есімдіктерінің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, сен есімдігінің көпше түрі сендер болғанымен де, мен есімдігінің көпше түрі мендер бола алмайды. Ал кейінгі грамматикаларда айтылып жүрген , біз, біздер есімдігіне ауысса ол сыпайы жіктеуге айналады. Анайы жіктеудің I жақ көпше түрінің біз-ге ауыса алмайтыны тәуелдеудің анайы-сыпайы түрін салыстырғанда, ерекше көзге түседі.[13]
А.Байтұрсынұлы анайылық түр - оңаша тәуелдеу, сыпайылық түр - ортақ тәуелдеу болатынын айтады. Сонымен қатар жіктік жалғаулары I, II жақта өзара ымыраласып, III жақтың көпше түрінде ымырадан шығып кететінін ескертеді.
Қазақ тіліндегі анайы және сыпайы түрдегі жіктеу үлгісі:
Анайы жіктеу
Жекеше:
Көпше:
I жақ
Мен отырмын
---------------------
II жақ
Сен отырсың
Сендер отырсыңдар
III жақ
Ол отыр
Олар отыр
Сыпайы жіктеу:
Жекеше:
Көпше:
I жақ
Біз отырмыз
Біздер отырмыз
II жақ
Сіз отырсыз
Сіздер отырсыздар
III жақ
Ол кісі отыр
Ол кісілер отыр
Мен есімдігінің (I жақ) ерекшелігі түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілігнің материалдары негізінде ашықтан-ашық көрініп тұр. Сөйлеуші (I жақ) әрдайым жекеше түрде қолданылады. I жақтың көпше түрі біз-ге ауысатын болса, оның құрамы мен+мен+...+мен емес, мен+сен немесе мен ол, т.б түрінде келеді. I(сөйлеуш) жақ пен II(тыңдаушы) жақ ерекше референтті білдіріп, өзара қарсы қойылады. I, II жақтың көпше түрі бірдей адамдардың көптігін емес, әртекті референттердің жиынтығын білдіреді. Ендеше, сендер әртекті референттен құралуы мүмкін болғанымен, мен (I жақ ) әртектілік құрай алмады. Соған сәйкес сен есімдігінің көпше түрі сендер болғанымен ,мен есімдігінің көпше түрі мендер бола алмайды. Бұдан I,II жақ бірегейлікжиынтық корреляты бойынша қарсы қойылғанда, олар өзара тең түсе алмайтынын көреміз. Яғни, сөйлеуші әрқашан біреу ғана болғандықтан, ол көптік тұлғада қолданыла алмайды. I жақ референттің өзіндік ерекшелігін байқасақ болады. Сол себепті қазақ тіліндегі I жақ көптік формасы инклюзивэксклюзив коррелятында қолданыла алмайды.
Үндіеуропа тілдерінде, оның ішінде орыс тілінде I жақ көпше түрі (мы) я+не я түрінде жалпылық мәнге ие болғанымен, бұл заңдылық қазақ тіліне сәйкес келмейді. Қазақ тілінде мен+мен емес мәні мендер тұлғасына емес, біздер тұлғасына айналып кетеді. сондай-ақ орыс тілінде вы есімдігі қазақ тіліндегі сендер, сіз, сіздер тұлғаларында бірдей қолданылады. Яғни, екінші сөзбен айтқанда, қазақ тіліндегі анайы көпше (сендер), сыпайы жекеше (сіз) және көпше (сіздер) тұлғаларының орнына орыс тілінде бір ғана форма вы қолданылады.[14] Орыс тілді ғалымдар қазақ тілін зерттей отырып көбінесе осы тұсқа келгенде өз тілдерінің ережелері орыс тілінің заңдылықтарына түсіп кетіп отыр. Тек Н.Ильминский қазақтардың ортасында жүріп, қазақ мәдениетімен таныса отырып : Жасы үлкен адам мен жасы кіші адам сөйлескен кезде мен, сен есімдіктері қолданылмайды. Қазақтар сыпайылық сақтап, тыңдаушыны сыйлап мен, сен есімдіктерінің орнына біз, сіз есімдіктерін қолданады. Қазақ тіліндегі бұл екі сөзді жекеше , сыпайы түрге жатқызу керек,- дегенімен, қазақ тілінде жіктелу үлгісі беруде орыс тілінің заңдылақтарына түсіп кеткен.[15] М.Тереньев, П.Мелиоранский, И.Лаптьев т.б. зерттеушілердің еңбектеріндегі жіктеу үлгісі де осы сипатта. Яғни оларда анайы-сыпайы, жекеше-көпше жіктеу үлгілері өзара шатастырылып, вы есімдігінің қазақ тілінде үш түрлі тұлғада көрініс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz