Теріні бояу және бояғыштар
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ
Қорғауға жіберілді
Тамақ өнірісінің технолгиясы және
биотехнология
кафедрасы меңгерушісі: Какимова Ж.Х.
Қуаты жылына 240 млн. дм2 шағын былғары зауытын Өскемен қаласында жобалау
Тақырыбына
5В072600 - Жеңіл өнеркәсіп бұйымдарының технологиясы және құрастырылуы мамандығы бойынша
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Орындаған: Солтанова А.А.
Жетекші аға оқытушы: Касымов М.К.
Семей 2021 жыл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Теріні өңдеудің негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Теріні консервілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Жібіту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.4 Теріні күлдеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.5 Жүннен арылту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.6 Шелдеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.7 Жұмсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.8 Теріні жуу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.9 Теріні екіге бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.10 Жонарқалау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.11 Пикелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.12 Теріні илеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.13 Бейтараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.14 Теріні бояу және бояғыштар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.15 Әрлеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.16 Толықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.17 Кептіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.18 Ылғалдандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.19 Сығу немесе жартылай фабрикатты ылғалдан арылту ... ... ... ... ... ... ... . ..26
1.20 Сүргілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.21 Былғарыны керу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1.22 Былғарының бетін түрпілеу және шаңнан арылту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .27
1.23 Престеу, үтіктеу және бедер салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
1.24 Былғарыны нығыздау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.25 Былғарының ауданы мен қалындығын өлшеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..28
1.26 Шикізатты таңдау және есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.27 Технологиялық жабдықтарды таңдау және есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.28 Жұмысшы күшін есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.29 Ауданды есептеу және өндірістік ғимараттың сипаттамасы ... ... ... ... ... ..33
1.30 Тасымалдау-транспорттау жерлерінің ауданын есептеу ... ... ... ... ... ... ... 33
1.31 Сұрыптау-жинақтау бөлімшесінің ауданын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
1.32 Шикізатты сақтау және өткізу бөлімшелерінің ауданын есептеу ... ... ... ..35
2 Тіршілік қауіпсіздігі негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Графикалық бөлім
КІРІСПЕ
Шығыс Қазақстанның тері өңдеушілері жыл сайын шамамен 900 млн теңгеге жететін тері экспортын жабуды сұрап отыр, ал мал өсірушілер сұраныстың төмендеп кеткеніне шағымдануда. Облыстық ауыл шаруашылық басқармасының мәліметіне сүйенер болсақ, Шығыс Қазақстан облысында (ШҚО) жыл сайын 400 мың мал сойылады. Алайда мал сою орнының иелері ІҚМ терісінің шамамен бестен бірін өткізу мүмкін емес екенін айтады. Олардың сөзінше, ұсақ мал мен жылқының терісі мүлде өтпейді. Жұмысы тоқтап тұрған Семей тері-былғары комбинатының басшылығы болса теріні сыртқа әкетуге тыйым салып, кәсіпорынның салықтық жүктемесін төмендету керектігін алға тартуда. Кәсіпорын Шығыс Қазақстанда союға өткізілетін малдың жалпы санының тек 10%-ның ғана терісін алады. Бұл шамамен жылына 20-40 мың ІҚМ терісі (бір тері орташа есеппен 20 келі тартады). ІҚМ-ның терісі 3500 теңге тұрады. Тері зауыты осы теріден 470 мың теңгенің өнімін өндіріп шығаруы мүмкін. Бірақ біз осы әлеуетті қолдана алмай отырмыз. Қазақстанда аяқ ким шықпайтын кезге де жеттік, - деді Владислав Косарев кездесуде. Өндірушілер болса депутаттан ауыл шаруашылық өнімін өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына қатысты салық кодексін қайта қарау мәселесін көтеруді сұрады. ШҚО-ның ауыл шаруашылық басқармасы мен мал өсірушілері керісінше, теріні экспортқа шығаруға тыйым салынатын болса, онда Семей тері-былғары зауыты өңірдегі жалғыз кәсіпорын ретінде фермерлерден шикізатты арзан бағаға сатып алатынын айтады. Семей тері-былғары зауыты былай тартсаң арба сынады, былай тартсаң өгіз өледі дегеннің күйін кешіп жатыр. Кезінде өндірісті іске қосу үшін несие берілді, бірақ ешқандай іс тындырылмады, - деді ШҚО ауыл шаруашылық басқарамасындағылар. Жылқы мен қой терісі ешкімге керек емес Сонымен қатар кәсіпкерлердің мәліметі бойынша, тіпті экспорт ашық болғанның өзінде де теріні өткізуге қатысты қиындық бар. Бұған қоса шикізаттың бестен бір бөлігі жарамсыз деп утилизацияға жіберіледі. Қой мен жылқының терісін алмайды. Тек ІҚМ терісін ғана алады, оның өзінде таңдайды, сапасы мен көлеміне қарайды. Бізден теріні үнемі бір кәсіпкер көтерме бағамен алады. Тері бағасы барлық жерде бірдей, оның қаншалықты көңілден шығып жатқанын айта алмаймын. Өтпей қалған теріні жағып жібереміз. Обал, әрине, бірақ сақтайтын жер жоқ. Теріні сақтау үшін жағдай жасау керек. Алынған теріні мұздатқышқа саламыз. Сатып алушы сол мұздатқышта тұрған күйінде алады. Бұрын теріні тұздайтынбыз, бірақ қазір оны сойылған қалпында алғылары келеді. Сатып алушылар сапасына да қатты қарайды. Сиыр терісінің көлемі кішкентай болса немесе тері олардың ойындағыдай сыпырылмаған болса да, алмай қояды. ІҚМ терісінің шамамен 20%-ы жарамсыз болып қалады. Ауыл шаруашылық басқармасының ақпары бойынша, қазір ірі қара мал терісінің бір келісі 200 теңге тұрады, баға күзде жаппай мал сою кезінде төмендейді.
Өскемен -- Шығыс Қазақстан облысындағы өнеркәсіп, мәдениет және Өскемен қалалық әкімдігі орталығы. Қаланың негізі 1720 жылы Ертіс пен Үлбі өзендерінің құйылысында қаланған.
Қазақстанның шығыс бөлігінде Ертіс пен Үлбі өзендерінің сағасында орналасқан, көлемі 54,4 мың га жерді алып жатыр. Табиғаты континенталды. Қала халқы - 333 112 адам (2019ж.). Қазіргі күні Өскеменде 76,8 мың зейнеткер (жалпы санының 23,9 %-ын құрайды), оның 2476-сы Ұлы Отан соғысына қатысқан адамдар.
Өскемен Қазақстанның шығыс бөлігінде Ертіс пен Үлбі өзендерінің сағасында орналасқан, көлемі 54,4мың га жерді алып жатыр. Табиғаты континенталды. Қала халқын 320,2 мың адам құрайды. Қазіргі күні Өскеменде 76,8 мың зейнеткер (жалпы санының 23,9 % құрайды), оның 2476 - ы Ұлы Отан соғысына қатысқан адамдар.
Қазіргі Өскемен Қазақстандағы түсті металдар орталығының бірі саналады. Аймақтың жетекші салалары - түсті металдар өндіру, машина жасау. Өскемен қаласы бойынша 6072 шаруашылық субьектісі, 143 акционерлік қоғам, 2335 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 48 шаруа қожалығы, 1333 сауда кәсіпорны тіркелген. Өскемен қаласының ірі және орта кәсіпорындары мен ұйымдарына 78,7 мың адам еңбекке тартылған, оның ішінде 31,4 мың адам өндіріс сферасында, 5,8 мың адам - құрлыста, 16,1 мың. адам - білім мен денсаулық сақтау саласында, 9,7 мың. адам саудада, 10,3 мың адам - көлік пен байланыс саласында т.б. еңбек етеді.
17,7 мың адам шағын және орта бизнеспен айналысады. Шығыс Қазақстан облысындағы байланыс автомобиль, теміржол, өзен және әуе жолдары арқылы жүзеге асырылады. Көлік желісі автомобиль жолдарына негізделген. Қала аумағында 631 орындық 10 қонақжай, 63 мектеп (52- мемлекеттік түрдегі және 11- жеке), олар 47,1 мың оқушыны қамтиды, 14 жоғары оқу орны (17,1 мың студент), 11 орта оқу орындары (6,3 мың оқушы), 7 кәсіби-техникалық мектеп (3,4 мың оқушы), 26 мектепке дейінгі балалар мекемелері және 29 мәдениет мекемелері бар.
Климаты шұғыл континенталдық. Қаңтардағы орташа температура -17℃ тен -26℃ градусқа, шілде айында +19,6℃тен +23℃ градусқа дейін көтеріледі. Ауа райының абсалюттік көрсеткіші қыста -55℃, жазда +41℃ градус. Жауын шашынның түсу мөлшері әркелкі, негізінен жылына 1000мм. 2004 жылдың 1-қазанына дейінгі мәлмет бойынша қала халқының саны 302,9 мың адам, соның ішінде 292,2 мыңы қала, 10,7 мыңы ауыл тұрғындары.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы: Қуаты жылына 240 млн. дм2 шағын былғары зауытын Өскемен қаласында жобалау. Жұмыстың өзектілігі: Жеңіл өнеркәсіп салысын, оның ішінде тері өндірісі саласын алға қоюға бағытталған жұмыстар жүргізу болып табылады. Жұмыстың тақырыбын ашу барысында бірнеше мақсаты мен міндеттер қойылды: берілген аймақтағы тері өндірісін зерттеу, қарастыру; тері өндірісінің тарихы; былғары өндірісінің шикізаты, өңдеу технологиясы, сапалық көрсеткіштері, былғары өндірісінің жабдықтары, еңбекті қорғау және тіршілік қауіпсіздігі бөлімі қарастырылды. Жұмыстың объектісі ретінде шағын былғары зауыты алынды. Жұмыс бірнеше бөлімнен тұрады: технологиялық, еңбекті қорғау және тіршілік қауіпсіздігі.
1 ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Теріні өңдеудің негізгі кезеңдері
Нағыз сапасы өте жоғары теріде оны дайын былғары дейін өңдеудің технологиялық циклының кезеңдері аз болуы керек. Терінің беті, яғни былғарының үстіңгі қабаты толық сақталуы керек. Бұл дегеніміз терідегі барлық қатпарлар мен тесіктер сақталуы қажет.
Былғары өндірісінің технологиясы (теріні дайын былғары болғанға дейінгі өңдеу) үш кезеңнен тұрады:
1. Дайындық кезеңі
2. Илеу
3. Өңдеу операциялары
1. Дайындық кезеңі
Мақсаты - белгілі бір құрамды және құрылымды өзеңді өңдеу.
Бұл кезеңнің операциялары: жібіту, шелдеу, жүнсіздендіру, күлдеу, күлсіздендіру, жүнді қырқу, екіге бөлу, жұмсарту, майсыздандыру, пикелдеу (тұздау).
Терінің статусы: кірерде - шикізат, шығарда - иленбеген жартылай фабрикат (жарғақ).
2. Илеу
Мақсаты - жарғақтың ары қарай қасиеттерін өзгерту. Теріні өңдеу өндірістерінің негізгі кезеңі. Илеу үрдісі пайдаланылатын илегіш заттарға байланысты, шикізатқа байланысты және дайын өнімнен талап етілетін сипаттамаларға байланысты танымастай өзгеріске ұшырай алады.
Илеуден соң бейтараптау үрдісі болады, терінің сілтілік балансын ретке келтіруді қамтамасыз етеді. Бейтараптау жүргізілмей сапалы майлау мен біркелкі бояуға қол жеткізілмейді. Терінің статусы: кірерде - иленбеген жарғақ, шығарда - иленген жарғақ.
3. Өңдеу операциялары
Мақсаты - теріге кейбір физикалық қасиеттерді (жұмсақтың, майда) беру және тауарлық түрге келтіру.
Кезеңнің операцияларына жататындар: майлау, терең және беттік бояу, кептіру, ылғалдандыру, соңғы өңдеу.
Терінің статусы: кірерде - иленген фартылай фабрикат, шығарда - дайын былғары материалы.
1.2 Теріні консервілеу
Теріні консервілеу процедурасы теріге тұзды сіңдіру үшін жүргізіледі. Оны не үшін жасайды? Мал сойылғаннан кейін еті бұзылатын сияқты, терісі де лезде бұзыла бастайды. Теріні консвілеу кезінде ол жарты ылғалынан айрылады, тері 3 күннен 6 күнге дейін кептіріледі. Сонда ғана шикізатты былғары өндірістеріне ары қарай өңдеуге жібереді.
Ылғалды тұздау. Бұл әдістің кереметі тepi тінінің сапасы, ал кемшілігі - көп тұз шығыны. 1 кг тepiгe 400 г тұз алынады, кальциленген сода 1400 қатынастағы консервілeyшi тұзбен ІҚМ, бұзау, тана терілері тұздалады. Қоспаны жақсылап араластырып, қолдануға бір күн бұрын дайындайды. Жүн жағын жоғары қаратып, бетон және тегіс ағаш бетіне теріні жазып қояды. Терінің бахтарма, яғни, ет жағына тұз себе отырып, қолмен нығыздап жағады. Бip күннен соң қайтадан тұздайды, оны пакет дейді. Басынан бастап төрт бөлікке, алдымен оң қолы мен сол қолын iшкe қарай, одан кейін жотасын бүктейді. Осы оралған тepiнi құйыршығымен және жіппен байлайды. Үш күннен кейін тұздалған теріні тексеру керек: егер қатты тұздар болса, онда барлығы дұрыс, ал егер орындарын қалтырып, тұз ciніп кетсе, онда кайтадан тұздаған дұрыс. Бес күннен кейін белок пен ылғалды тұздық аға бастайды. Жақсы тұздалған тepi берік және тығыз келеді. Шел жағы құрғақ, ақшыл түсті келеді, тек пышақ тигізгеннен соң сұрғылт тартады. Дұрыс тұздалған тepi жақсы сақталады, ал нашар тұздалған тepi - көп бөгеттер жасайды. Қатты тұздалған терінің қылшықтары түсіп қалады, ол мехтік және тepi өндірісінде қолдануға келмейді.
Keптipy және құрғақ пpeстi консервілеу. Бұл әдіс бұзау, тана, қой, ешкі, құлын терілерін консервілеу үшін өте қажет. Артықшылығы - арзан және оңай, кемшілігі - теріде кажетсіз қабыршықтар пайда болып, май қышқылы әсерінен илеуге тура келеді.
Теріні ақпанның аяғы мен наурыздың басынан бастап, яғни жылы уақыттарда кептіреді. Бұл уақытта күннің көзінен сақтану керек, әйтпесе тері қабыршақтанып, оның құрамындағы коллаген жоғары температурада желатинденіп кетуі мүмкін. Tepiні жазда 22-25оС, ал қыста жылытылған қоймаларда кeптipген пайдалы. Tepi диаметрі 3-5 см жақсы тазартылған ағаштарда ілініп тұруы керек. Теріні жерге қойып тұздауға болмайды. Иленіп тұрған терінің басына, құйрығына, аяғына таяқшалар тipeп, жазып қояды. Tepi 6ipкелкі кебу үшін ауыстырылып отырады.
Жақсы құрғатылған тepi созылмалы келеді, шел жағын саусақпен шерткен кезде өзіне тән дыбыс бepeдi және жүнді жабыны құрғақ кeлeдi.
Мұздату. Бұл әдістің айтарлықтай жетіспеушіліктері бар. Мұздалған тері бұзылады, сапасыз. Tepіні қарға мұздатуға болады. Бұл әдіс терінің сапасын сақтайды.
Құрғақ тұздау. Бұл тәсілді қолданған кезде, алдымен теріні тұздайды, сосын құрғатады. Кемшілігі - консервіленген терінің жоғары гигроскопиялығы болып табылады. Сол себептен қоймадағы тері ылғалдылықтан шіріп, дымқылданып кетеді. Негізінен құрғақ тұздауды ыстық климатты жерлерде де, суық климатты жерлерде де қолдана береді.
1.3 Жібіту
Жібіту (суландыру) - шикізатты сумен немесе сулы ерітіндіде өңдеу. Жібітудің мақсаты - шикізатты бу (жаңадан сойылған) күйіне келтіру.
Нақты міндеттер:
- теріні ылғалдандыру (немесе оны жаңа сойылған күйдегі ылғалдылығына жақындату);
-терінің бетіндегі кірдің, ластың қалдықтарын жою;
- теріден ары қарайғы өңдеуге кедергі келтіретін тұздар мен протеиндерді жою.
Бу тері, яғни жаңадан сойылған тері жібітуді талап етпейді: оны тек 12-24 сағатқа таза суға салып қояды.
Консервіленген теріні жібітудің ұзақтығы оның сақталған әдісіне байланысты болады. Ылғалдап тұздалған теріні жібіту 13 - 16 сағатқа созылады. Құрғақ және құрғақ тұздалған теріні жібітудің ұзақтығы 1-2 тәулікке ұзарады, сонымен бірге суға натрий сульфиді мен кальцийленген соданы қосу ұсынылады. Құрғақ теріні жібіту шелдеумен кезектесіп орындалады: құрғақ теріні 2 күн суда суландырып, сосын шелдеп және қайтадан 2 күн суға салады. Мұздатылған теріні алдымен жылы бөлмеде ерітеді, содан кейін барып суда жібітеді. Жаз мезгілінде ашық су ағынымен орындайды, ал қыста үлкен чанда жібітеді.
Шикізатты жібітуге арналған судың оптималды температурасы - 18-220С құрайды.
шикізаттарды бактериалдық әсер етуден қорғауды қамтамасыз ету керек.
Жібіту үрдісінде жеткіліксіз және бірқалыпсыз суландырылған тері, басқа үрдістерді жүргізгенде терінің беткі қабатының тартылуына немесе қатты болуына себеп болуы мүмкін. Бірқалыпсыз суландырылған үлбір терілері жеткіліксіз созымдылыққа ие болуы мүмкін. Жібіту кезіндегі ақуыздық заттардың өте көп шығын болуы былғары құрылымының босаңқы болуына алып келеді. Үлбір және былғары шикізаттарын жібіту үрдісі, әдетте мынадай реагенттердің қалыптасуымен жүргізіледі: натрий хлориді, натрий корбанаты, әртүрлі беттік белсенді заттар, натрий гексафтормиликаты, қалий хлориді.
Бұл реагенттерді жібітетін суға не жібітуді жеделдетуге көмек ретінде немесе бактерияның өсіп-өнуін тоқтататын антисептиттік заттар ретінде қосады. Натрий гексафторсиликаты ең көп тараған антисептикке жатады. Кейбір кезде аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне қолданылатын былғарыны өндіру үшін, әсіресе қой мен ешкі терісін қолданылғанда жібітетін суға жібіту соңында кальций гидроксидін қосады.
Жібіту үрдісінде температураны үрдістің ұзақтылығы, жібітетін сұйықтың рН-ын және оның құрамындағы аз тұзының бактериалдығын, жібітуден кейінгі шикізаттардың серпімділігін және суландырылған дәрежесін бақылайды. Мақсатқа сәйкес, зертханалық жағдайда, оқтын-оқтын терінің әр қабатының суландырылу дәрежесі тексеріледі. Жібітетін сұйықтықта жоғарғы мөлшерде азотты заттар болса, онда терінің бүлінгендігін дәлелдейді. Жібітуден өткен терінің бар ауданы жұмсақ болуы керек, кескен кезде кесінді ақшыл-күңгірт түсте болып, терінің ылғалдылығы 67% төмен болмауы керек. Үлбір бен былғары шикізаттарының сулану дәрежесін кептіру әдісімен анықтайды.
1.4 Теріні күлдеу
Теріні күлдеу процесінде өңделетін теріден жүн мен эпидермисті жою жүргізіледі. Күлдеу - мал терісін әк суспензиясының көмегімен өңдеу болып табылады. Теріні күлдеу ары қарай жүргізілетін теріні өңдеу процестерінде жұн теріден жеңіл түсіп қалуы үшін жүргізіледі, тері талшықтарының қажетті ісінуіне жеткізу үшін орындалады.
Шикізаттардың ферменттер арқылы жүннен арылту негізіне қыртыс пен өзеңнің арасындағы кейбір ақуыздарды (мукоид, альбулин, глобулин) еріту жатады. Сол себепті түк пен өзеңнің байланысы әлсірейді. Күлдеу үрдісінде өзең, өзара байланысқан көптеген өзгерістерге ұшырайды. Күлдеу сұйықтарының құрамдас бөліктері өзеңнің ақуыздарымен өзара химиялық байланысады, коллагеннің құрылысындағы кейбір молекулалар арасындағы байланыстардың бірен-сараны қайтымсыз бұзылады, өзең қатты ісінеді, өзеңнің талшықтары арасындағы белоктар ерітіндіге ауысады, шикізаттарда аз мөлшерде болатын табиғи май сілтілік реагенттердің әсері етуімен көпіршіктенеді. Осының нәтижесінде, өзеннің микроқұрылымында және одан өңделген былғарының қасиетінде мәнді өзгерістер болады. Қазіргі кезде ірі қара мал терісінен аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне арналған хромдық былғары өндірісінде біріккен күлдеу және жүннен күйдіру арқылы арылту әдісі кеңінен қолданылады. Бұл әдістер былғары шикізаттарын жібітуден кейін құрамына натрий сульфиді, кальций гидроксиді және аммоний сульфаты бар (рН туралау үшін) сілтілік ерітіндісімен өндейді. Күлдеу үрдісінде, күлдеу сұйықтығының құрамындағы кальций гадроксиді, натрий сульфиді, сұйықтықтың ортақ сілтілігі және оның температурасы жүйелі түрде бақыланады. Күлдеу сұйықтығындағы құрамында азоты бар заттардың мөлшері оқтын-оқтын тексерілуі қажет.
Күлдеуден кейінгі жартылай фабрикаттың сапасын бақылау. Жарғақтың күлденгендігін оның серпімділік дәрежесіне қарай бағалайды, яғни жарғақтың беткі жағын саусақпен басқан кезде із қалмауы керек. Сонымен қатар, жота сызығы бойынша сауыр бөлігінен алынған тілік біркелкі және жартылай мөлдір болуы керек.
Жартылай фабрикаттың күлденгендігі өзеңнен алынған тілікті ферменттерде еру жылдамдылығы арқылы сипатталады, сондықтан ферментті термиялық әдіспен анықтайды. Өзеңнің тілігі қаншалықты тез ерісе, соншалықты оның күлденгендігі жоғары. Жарғақтың күлденгендігін бұл әдіс бойынша былай анықтайды: кез-келген партиядан 3 дана жарғақ тандап алады да, сауырдың стандартты учаскесінен өлшемі 3х5 см тең сынықтарды кесіп алады.
Алынған сынықтарды өлшемі 10х6 мм тең бөліктерге бөлшектеп, сұйық көмір қышқылының көмегімен беткі қабатын мұздататын микротомда мұздатып, одан қалыңдығы 30 мкм тілік жасайды. Анықтауға керекті тіліктерді өзеңнің ортасынан (торлы қабаттан) алып, суы бар шыныаяққа салады. Өзеңнің төменгі бөлігінен алынған тілікті анықтауға алмайды.
Әрбір сынақтардан үш тілікті 15 см3 панкреотин сығындысы бар шыны стаканға салады. Оны дайындау үшін 0,15г панкреотинді 30 мин аралығында, 15 см3 27оС температурада тазартылған суда ұстайды. Содан соң сығындыны сүзіп, оған 1,5 см3 5% натрий хлориді ертіндісін қосады.
Тіліктер және сығынды бар стакандарды алдын-ала, аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғарының жарғақтығын анықтау үшін 57оС дейін қызырылған, юфтке арналған жарғақтың күлденгендігін анықтау үшін 55оС дейін қыздырылған, ал бұзау терілерінен хромдық былғарыға арналған жарғақтың күлденгендігін анықтау үшін 54оС дейін қыздырылған су моншасына қояды.
Жарғылықтың күлденгендігін анықтау үрдісі кезінде мынадай жағдай болуы мүмкін: негізгі тіліктердің массасы ерігенмен, ерітіндіге айналмаған жіңішке жолақтар қалады (бұл кезде талдауды қайта жүргізу керек). Бұл мынадай себептерден болады:
Мұздатқыш микротомда тіліктерді дайындау кезінде үлгілердің бірқалыпты тілінбеу салдарынан, (мысалы біркелкі тоңазытылғандықтан) ұстара торлы қабатпен қатар емізікше қабатының бір бөлігі немесе тері асты шел қабатының бөлігін алып кету мүмкін. Бұндайдан аулақ болу үшін талдаудың алдында тірліктерді микроскоппен тексеру керек.
Торлы қабаттың тіліктерін, коллагенді шоқтардың бірімен-бірінің күшті өрленуімен шаш тамырларының болмауынан, эпителиалды құрылымның және көп жағдайда қан тасығыш түтіктердің болмауынан оңай тануға болады. Тері астындағы клеткалардың тіліктерінен коллагенді талшықтар едәуір жіңішке, оның керілуі, өрілуі онша анық емес, қан тасығыш түтікшелер өте үлкен. Торлы қабаттың тіліктері кератиннің қалдықтары және талшық қалтасы арқылы оңай танылады. Талдау кезінде мынадай жағдайлар да болуы мүмкін: негізгі коллагенді масса ерігенмен, бірен-саран, көп уақытта ертіндіге айналатын талшықтар алады. Бұл ретикулді құрамындағы талшықтар, олар фермент әсеріне берік келеді, сондықтан оларға еру ұзақтығын белгілеу кезінде назар аудармау керек. Егер ерімеген талшықтар коллаген талшықтары емес пе екен деген күмән болса, онда былай жасайды.
Негізгі коллагендік тілік массасының еру уақытын белгілеп, қалған талшықтарға одан ары ыстықпен әсер етеді. Егер 10 мин аралығында осы көрініс өзгермесе, онда еру ұзақтығына негізгі массасының еру уақытын қабылдайды. Егер талшықтар ерісе, онда еру ұзақтығы массасы мен талшықтардың еру уақытының қосындысынан құралады.
Күлденуден кейін жартылай фабрикатты гистологиялық бақылау, микроскоптың көмегімен жүргізіледі. Өткір ұстарамен жарғақтың жал бөлігінен алынған өлшемі 2x2 см үлгіні, өлшемі 10x3 мм тең бірнеше бөлікшеге бөліп, оларды фиксация үшін екі тәуелікке 10% формалин ерітіндісі бар банкаға салады. Жарғақтың 2-3 бөлікшелері үшін 100 см3 формальдегид ерітіндісін алады. Бекітілгеннен кейін үлгілерді сумен жуады да, тоңазытқыш микротомда қалыңдығы 30-40 мкм тіліктер жасайды, содан кейін оларды гемотокселинмен және эозинмен бояйды, құрғатады, заттық шыныға ауыстырады және беті шынымен жабылған самырсын шайырының ішіне енгізеді. Содан соң микроскоппен қыртысты-кератиндік құрылымының жоғалуын немесе жойылу дәрежесін және талшықтарға бөліну белгілері мен коллогенді шоқтардың жай-күйін байқайды.
1.5 Жүннен арылту
Жүннен арылту (жүннен тазалау) аты айтып тұрғандай жүнді тазалайтын машиналарда орындалады. Жүннен тазаланған тері жартылай фабрикаты жарғақ деп аталады.
Жүнсіздендіру үрдісі (терінің түкті жабынын кетіру) екі сатыдан тұрады:
1. Алдын-ала жүннің және терінің беткі қабатының қыртысының өзеңмен байланысын әлсірету;
2. Жүнді жүн алатын машина арқылы механикалық жолмен алып тастау.
Жүнсіздендірудің бұл әдісі көбінесе жүні мол майда шикізаттардан (ешкі, қой, терілері) хромдық, сонымен қатар юфть және аяқ киімнің астыңғы бөлігіне арналған былғары өндірісінде де қолданылады.
Түк пен қыртыстың өзеңмен байланысын алдын-ала әлсірету үшін химиялық немесе ферментативтік әдістер жүргізіледі. Химиялық әдістермен жүннен арылту кезінде, (шикізаттарды сілтілік реагенттермен өңдеу) терінің астар жағына жағатын қоспаны немесе жүннен арылту мен күлдеудің біріккен әдістерін пайдаланады.
Жүнсіздендіру басқа әдісі - жүн түгін бір жола жою (еріту). Химиялық әдіс арқылы түктің өзеңмен байланысын әлсірету немесе түкті түгел жою кезінде жүннен химиялық реагенттермен әсер ету, түктегі керотиннің дисульфидті байланыстары арқылы жүргізіледі.
1.6 Шелдеу
Теріні шелдеу - шелдеу машинасының көмегімен теріасты май қабатын, артық еттерді және кесектерді жою, шелдерден арылту.
Бірінші шелдеу, алғашқы жібітуден кейін жүргізіледі, ал екінші шелдеу жүннен арылтқаннан кейін орындалады. Егер шелдеу сапасыз жүргізілген болса, теріде өте нашар ақаулар пайда болады.
Тері әбден суланғаннан соң, оның майлы және бұлшық ет қабаттарын біріктіретін тін талшықтар мен шел қабаттарын шелдейді. Бұл үрдіс шелдеу деп аталады. Шелдеу екі рет жүреді: бірінші жібітуден соң, екінші илеуден кейін. Бірінші шелдеу пикельдеуге теріні дайындайды, жақсы иленген тері қышқыл мен ас тұзы ертіндісін жақсы сіңіреді. Шелдеуге қарапайым пышақ және арнайы доға тәріздес пышақ, қозғалмайтын пышақ қолданылады. Терінің ұзындығы, сосын ені бойынша бүктейді де, пышақка әкеліп, алдыға артқа қозғалта отырып шелін алады. Үшінші әдістегі пышақ керісінше жоғары қаратылған. Теріні майсыздандыруға қолданатын құралдармен де шелдеуге болады. Лезвия және басқа да барлық құралдардың өткір болғаны дұрыс. Қозғалатын құралды қолданғанда теріні стол және тақтайға шегемен бекітіп қояды. Шелдеудің екі әдісі бар: кесу және қырқу. Бірінші әдіс өткір құрал көмегімен орындалады. Бұл әдіс кезінде терінің шел жақ май қабатын лезвиямен кесіп алмау керек, ол үшін ұқыпты және мұқият жасаған дұрыс. Қырқу әдісінде шел жақ май қабатын қырқып, сосын жартылай өткір құралмен өзеңнен бөлектейді.
Жас терімен жұмыс істегенде, кейде қабыршағын айыру қиынға түседі. Бұндай жағдайда теріні кішкене борпылдақтандыруға болады. Бұл үшін терідегі еттерді тазартып, терінің, бахтармасын аздап жуып, бахтарманы бахтармаға беттестіріп, қосақтайды, оның көбірек тұрғаны жақсы. Бұл операция сәтті өту үшін, 15 қосақталған теріден аз болмау қажет. Сосын теріні тығыздау үшін үстіне жүк қойып, 20-40 сағатқа қалдырады. Шеберханада төмен температура және тері аз болса, престе көбірек ұстайды. Жылудың әсерінен бахтарма созылады да, шелдеу оңай жүреді. Толық созылған бахтарма кірлеу сұр түске боялады. Егер аз тері өнделіп жатса, оны қосақтап қоюға болмайды, теріні жайған бойы 20-30 сағаттай суда қалдырады.
Шел қалдығы құрамында коллаген бар екенін ескеріп, одан желім жасауға болады.
Терінің бетін тазалау - терінің бетінен қалып қойған қысқа қылшықтардан тазалайды.
1.7 Жұмсарту
Теріні жұмсарту - жарғақты әртүрлі ферменттермен өңдеу, олардың әсерінен тері жұмсақ, созылғыш және майда болып шығады. Жұмсартуды киімге арналған былғары дайындауда, сонымен қатар галантереялық былғары және жұмсақ аяқ киімге арналған былғары өңдеуде орындалады.
Жұмсарту жүннен арылған жарғақты қысқа уақытта ферментті препараттармен өңдеу арқылы жүргізіледі. Осының нәтижесінде жарғақтың беткі қабаты және былғары жұмсақтыққа, созымдылыққа және тегістікке ие болады. Сонымен қатар, ақуыздың шірік қалдықтарын (гнейст) және коллаген өнімдерінің ыдырау заттары келтіріледі. Ферментті препараттар ретінде ірі қара малдың асқазан асты бездерінен алынған протеолитикалық ферменттер (мысалы панкреатин) және микробтан шыққан препараттар (протосубтилин Г-3х т.б.) қолданылады. Күлден арылтуды бақылаудың негізгісі - жарғақты тіліктерінің рН-ын тексеру. Күлден арылғаннан кейінгі жарғақ бейтарапқа жақын болуы керек. Тәжірибе жүзінде үрдістің соңын фенолфталейн көмегімен анықтайды (0,1% спирттегі ертіндісі). Әдетте кесінділерді жарғақтың сауыр жағынан алады. Ауыр шикізаттардан алынған жартылай фабрикат үшін тіліктің ортасы барлық қалдықтың 30% дейін сынақ кезінде фенолфталейнмен қызыл түске боялуы керек. Бұл кезде терінің қалың жағы толық күлден арылуы керек, яғни тіліктің барлық қалыңдығы түссіз болуы керек.
Майда шикізаттардан тұратын жартылай фабрикаттар үшін тілік толық түссіз, яғни толық күлден арылған болуы керек. Ферментті препараттардың шығыны олардың белсенділігіне байланысты, препараттың белсенділігі қаншалықты жоғары болса, оның шығыны соншалықты аз болады және керісінше. Сондықтан өндіріс әдістемелерінде ферментті препараттардың концентрациясы оның белсенділігіне байланысты берілген. Айта кететін жағдай, босансытқыштың концентрациясы мен белсенділігінің арасында тікелей байланыс жоқ. Жұмсарту ұқыпты түрде бақылануы керек, әсіресе оның ұзақтығы және босансытқыш сұйықтықтың белсенділігіне айрықша көңіл аудару керек. Жұмсартқыш сұйықтықтың өте жоғары белсенділігі былғарының бос және ақаулы болуына әкеліп соғады.
Жұмсарту үрдісінде жартылай фабрикаттарды бақылау органолептикалық түрде жүргізіледі. Жұмсартудан кейін жарғақтың беткі қабаты біркелкі және тайғанақ болуы керек, ал бетті саусақпен басқанда із қалуы керек. Майда жартылай фабрикаттар үшін босаңсыту үрдісінің аяқталғандығын "желқабық" сынауы арқылы тексереді, яғни ауа өткізгіштігіне байланысты жарғақты қап ретінде бүктеп, содан соң ауа жібермей қысады. Дұрыс жұмсарған жарғақтың бетінен ауа көпіршіктері шығуы керек.
1.8 Теріні жуу
Теріні жуу сумен жүргізіледі. Бұл процедураны толықтай кальций тұздарын және ақуыз ерітінділерінің өнімдерін жою үшін орындалады. Жуудан кейін шикізат (жарғақ) илеуге жіберіледі. Алайда бірқатар терінің жеке түрлері үшін қосымша дайындық процедуралары жүргізіледі.
1.9 Теріні екіге бөлу
Терінің екіге бөлу арнайы екіге бөлетін машиналарда орындалады. Теріні екіге бөлуді, әдетте, жарғақ қалыңдығы біршама жоғары болғанда жүргізіледі. Теріні екіге бөлудің қажеттілігі жұқа тері өңдеу барысында пайда болады, және аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне арналған жұқа теріні дайындағанда қажет болады.
1.10 Жонарқалау (чепрактау)
Жонарқалау - өндірілетін терілерді топографиялық аймақтарға бөлу болып табылады. Жонарқалау ірі терілерге жүргізіледі.
1.11 Пикелдеу
Теріні пикелдеу - жарғақты қышқылды-тұзды ерітіндімен - пикелмен өңдеу болып табылады. Теріні пикелдеу процесі кезінде тері борпылдақтанады, яғни ол терінің жұмсаруына әкеледі. Мәні бойынша теріні пикелдеу теріні консервілеу болып табылады, сондықтан тері ұзақ уақыт сақталады және бұзылмайды. Пикельдеу - былғары жартылай фабрикаттарын илеуге даярлау үшін және өзеңнің талшықты құрылысын жұмсартып сонымен қатар, үлбір терілерінде илеуге даярлау үшін қолданылады. Бұл үрдісте тері өңдеу пикельде яғни, өзеңнен коллаган талшықтарын кептіру мен борпылдақтар, ас тұзы мен қышқыл ерітіндісінде жүреді. Пикельдеуді жарғақты консервіленгенде де қолданады. Былғары өндірісінде пикельдеу үшін күкірт, кей кезде сірке қышқылын, ал үлбір өндірісінде күкірт және сірке, көбінесе құмырсқа қышқылын қолданады. Қышқыл тек өзең бетінің борпылдақтануына әсерін тигізеді. Бейтарап тұз ретінде әдетте, натрий хлоридін пайдаланады. Тұз теріні ісіндіреді де, кейін жарылуына әкеліп соғады. Ерітінділер келесі концентрацияға сәйкес болғаны жөн: H2 SO4 - 9-12 гл, ас тұзы - 50-60 гл. Оптимальды температура 25-28оС, жібіген және шелденген теріден ерітінді 5-6 есе артық болады. Теріні пикельдегенде орташа 10-12 сағат ұстайды, егер оның температурасы мен концентрациясына параметр қойылса, тіпті бірнеше күн жатса да ештеңе етпейді.
Осыдан кейін тері жұмсақ және икемді болады да, одан өнім жасау оңайға соғады. Егер қайтадан жуып кептірсе, тері қатайып кетеді. Бұны болдырмас үшін, тағы бір операция илеу қажет. Илемес бұрын теріні ертінділерден жуып, сығып, үлбір жағын жоғары қаратып, оның үстіне тақтай жауып, жүкпен бастырады да, 2-3 тәулікке қояды. Сосын бейтараптау керек. Бейтараптау үшін 1-1,5 гл сода және фотографиялық гипосульфит - 10 гл концентрациялы зат пайдаланылады. Теріні осы ертіндіде 20-60 минут ұстайды.
Пикельдеуден кейінгі жартылай фабрикаттарды бақылау. Жарғақты пикельдеу дәрежесін процестің аяғында әртүрлі индикатордың көмегімен, жартылай фабрикаттардың тіліктерінің рН-ын анықтау арқылы бақылайды. Сол кезде бұзау, тана және сиыр терілері үшін жартылай фабрикаттардың сыртқы қабатының рН = 4-4,4 аралығында, ал ішкі қабаты үшін ол 5-6 болуы керек. Юфтке және аяқ киімнің төменгі жағына арналған былғарыға арналған жарғақтың рН-ы сыртқы қабатта 3,6-3,8 ал ішкі қабатты юфть үшін - 4,5-5. Аяқ киімнің төменгі жағына арналған былғары үшін 5-6 болуы керек. Жарғақтың рН-ын анықтау үшін мынадай индикаторларды қолданады: бром фенолды көк, метилді қызыл және бром крезолды қызыл. Бром фенолды көк жарғақтың сыртқы қабатын сары түске бояйды, ал ішкі қабатын көк түске, ал сол қабаттарды метилді қызыл және қызғылт сары түске, бромды крезолды қызыл-сары және көкті көгілдір түске бояйды.
Пикелдің және жартылай фабрикаттардың рН-ын анықтау үшін ерітінді индикаторын немесе қағазды индикаторды қолданады. Ерітінділердің рН-ын дәл анықтау үшін рН-метрлердің әртүрлі конструкцияларын (патониметрлер) қолданды.
Индикаторлардың көмегімен ерітіндінің рН-ын анықтауды былайша жүргізеді: шыны түтіктерге 10 см жуық саналатын сұйықтықты құяды да , олардың әрқайсысына 2-3 тамшыдан төмендегі 5 кестеде көрсетілген индикаторларды қосады. Тәжірибені, қашан сұйықтық бір индикатормен қышқылдың, соның жанында тұрған индикатормен сілтілік реакциясын бергенше жүргізеді. Мысалы, егер сұйықтық бромфенол көк бойынша сілті, ал метил қызыл бойынша қышқыл болса, онда оның рН-ы 4,1 мен 5,1 арасында болады, дәлірек айтқанда рН 4,5 шамасында болады. Ерітінділердің рН анықтау кезінде қағаз индикаторларды сыналатын сұйықтыққа малады, содан соң қайтадан алып қағаздың түсін белгілі рН-қа сәйкес келетін эталонның түсімен салыстырады.
1.12 Теріні илеу
Илеу - алынған, яғги дайындық операцияларынан өткен терілер арнайы илегіш барабандарда өңделеді, нәтижесінде жартылай фабрикат вет-блю пайда болады. Илеудің мақсаты жарғақты тұрақтандыру, яғни тері жұмсақ, созылғыш, иілгіш, тозуға төзімді болуы өажет. Илеуден кейін терімен жұмыс істеу өте қолайлы болады, себебі тері механикалық немесе басқа да әсерлерге өте төзімді келеді.
Илеудің көптеген түрлері бар. Негізгі үш түрі: хромдық, танидтық және ашытқымен илеу. Ең көп қолданатын және жақсы нәтиже беретіні - хромдық илеу. Үй жағдайында хром жетіспейді. Бірақ квасцпен, танидпен илеу теріні жұмсартып, қылшыққа әл береді, сыртқы көрінісі әдемі көрінеді.
Илеудің нәтижесінде өзеңнің химиялық және физика-механикалық қасиеттері айрықша өзгереді:
1. жарғақпен салыстырғанда кептіру кезінде өзеңнің көлемі, ауданы, және қалыңдығы бойынша келуі азаяды;
2. жоғарғы температураның әсеріне тұрақтылығы артады;
3. суда ісіну дәрежесі төмендейді;
4. ферменттердің әсеріне шыдамдылығы ұлғаяды;
5. ылғалданғанда созылу беріктігі артады және т.б.
Бірақ, илеудің тиімділігі жоғарыда көрсетілген өзең қасиеттерінің әртүрлі өзгеруімен емес, олардың қосындысымен сипатталады. Сонымен қатар, илеудің тиімділігіне ең негізгі дәлел ретінде ылғал күйіндегі коллагеннің қыздыруға беріктілігінің жоғарылауы мен пісу температурасының өсуі бола алады.
Былғары өндірісінде илеу үшін кеңінен қолданылатын илегіштер - хром, цирконий, титан тұздары, таннидтер және синтетикалық илегіштер болып табылады, ал үлбір өңдірісінде хромның негізгі тұздары, формальдегид, алюминий тұздары.
Илеу - өте күрделі химиялық процесс. Оны уақтылы бақылау жоғары сапалы былғары және үлбір алуға себебін тигізеді. Илеуді қате жүргізу мынадай ақауларға алып келуі мүмкін: былғарының бетінің тырысуы, сынуы және қатты болуы, ал сонымен қатар үлбір былғары тінінің майысқақтық қасиетінің күрт төмендеуі.
Хроммен илеу. Хромның негізгі илегіш тұздарын алу үшін, мынадай тұздар: натрий дихроматы Na2Cr2O22H2O, калий дихроматы K2Cr2O7, кейде натрий хроматы (III валентті) Na2CrO4, калий KCr(SO4)212H2O (хром ашудасы) қолданалады.
Хром илегішін даярлау күшті газ бөліну, ерітіндінің қатты қайнап тасуы және көпіршіктенуімен бірге жүреді. Сондықтан илегіш даярлайтын ыдыстың (реактордың) көлемі, ерітіндінің көлеміне 2 - 3 есе үлкен болуы керек. Сонымен қатар ауа соратын желдеткіш керек. Дихроматты салмағынан 200 - 250% мөлшерде көп алынған суда ерітеді. Содан соң реакторға жайлап күкірт қышқылының есептелген мөлшерін құяды. Араластыра отырып, тотықсыздандырғыш ерітіндісін бірте - бірте жайлап құяды. Ерітіндіні үнемі қатты қайнаған күйінде ұстап тұру керек, әйтпесе тотықсыздану реакцисы тоқтап қалуы мүмкін. Егер реактордағы сұйықтық деңгейі жоғары қарай қатты көтеріліп кетсе, онда тотықсыздандырғышты қосуды уақытша тоқтатып, оған аз мөлшерде суық су құю қажет.
Дихроматты тотықсыздандыру кезінде ерітінді бірте-бірте қызғылт-сары түстен лайлы-сары түске ауысады, ал тотықсыздандыру үрдісінің соңында ерітінді хромның негізгі сульфатты комплексі қосылыстарындағыдай жасыл түске ие болады.
Тотықсыздандыру реакциясының аяқталғанын анықтау үшін былай істейді: 20 см3 20% күкірт қышқылының ерітіндісін сыйымдылығы 150-200 мл шыны ыдысқа өлшеуіш цилиндрмен құяды. Содан кейін осы ыдысқа 50 см3 крахмал ерітіндісін қосады. Крахмалды қосқан кезде ерітінді көгеріп кетпеуі керек. Егерде ерітінді көгерсе, оған 0,01н. натрий тиосульфаты Na2S2O3 ерітіндісін бояуы жойылғанға дейін қосады. Содан кейін шыны таяқшамен 2-3 тамшы сыналатын хром илегішін жоғарыда даярланған дихромат бар болса, ерітінді көк түске боялады. Кейде алынған хром илегішінің негізділігі өндірістік талапқа сәйкес келмейді, сондықтан оны өзгертуге тура келеді. Хромды илегіштің негізділігін төмендету күкірт қышқылымен, ал жоғарылату - натрий карбонатымен жүргізіледі.
Илеу барабанынан, ұлу тәріздес ерітінді алатын аспап арқылы илегіш ерітіндінің бір бөлігі рециркуляциялық құбыр жіберіледі. Айналым барабаннның әрбір айналғанда ерітіндінің жаңа бөлігі сорылып келіп тұрады. Мәлімет беретін детектерлеу блогы, рецикуляциялық құбыр жүйесіндегі доға тәріздес бөлігінде бекітілген, сондықтан оның өлшенетін камерасында әрқашан талданатын сұйық болады. Детектерлеу блогы талданатын сұйықтың сәулеленуін қамтамасыз ететін, сәулеленудің шашырағандығын тіркеу және оны электрлі сигналға өзгеретін құрылғы болып саналады. Өлшейтін камераның бүйір қабырғаларында бекітілген плутоний - 238 ИРИПЛ - 3 түріндегі радиактивті көздің гамма сәулеленуі қалыңдығы 0,1 мм лавсан пленкасымен бөлінген ерітіндінің жазық беткі қабатына бағытталған. Бұл сәулелену талданатын сұйықтығы хромға тән рентген квант қуатына, интенсивтілігі пропорционалды жарықтың жарқылдауына мәжбүр етеді. Жарықтың импульстерін электрлі қозғалысқа өзгертуді ФЭУ - 85 фотоэлектронды көбейткішімен іске асырады. Квант қуатына пропорционалды электрлі қозғалыстар теңселісі ФЭУ - мен бірге алдыңғы күшейткішке түседі, содан соң кабелі бойынша электронды өлшегіш блокқа жеткізіледі, ал ол блок технологиялық жабдықтармен бөлек жерде тұрады.
Электронды өлшегіш блокта электрлі - импульстер сызықты импульс күшейткішімен % күшейтеді және дифференциалды дискриминаторға түседі.
Дискриминатордың біреуі тек сцинттилляцияған импульсты өткізеді, ал екіншісі тек бірінші сәулеленудің шашыраған квантын ғана қабылдайды. Дискрининаторлардың шығатын жерлерді осы сәулеленуге сәйкес келетін санағыш аспаптарымен қосылған.
Санағыштан алынған сәуленің сандары талданатын сынақтағы хром (III)концентрациясына пропорционалды. Бұл сан тіркегішке тіркелеп сақталынады және индикация схемасына шығарылады, ал содан соң ұқсас сандар түрінде ЭВМ АСУ ТП - ға, өзі жазатын аспапқа, және цифрлі көрсеткішке беріледі.
Хром - КРД аспабы хром илегішінің жұмыс ерітіндісіндегі хромның (III) концентрациясын үздіксіз автоматты түрде бақылау жасайды.
Лайлану соңы құрамында 1 гл хром тотығына бар негізгі хром тұздары ерітіндісіне лай пайда болу үшін қандай мөлшерде 0,1 н. сілті ерітіндісін қосу қоректісін көрсетеді. Лайлану санын арнайы аспап - тиндалемердің көмегімен анықтайды.
Циркониймен илеу. Былғары жартылай фабрикатын илеу үшін әдетте натрий сульфатцирконатын Na2чSO4 ZrUSO4 nH2O пайдаланады. Бұл тұз - ақ немесе сұр түсті кристалл. Натрий сульфатоциркондтындағы цирконий (IV) мөлшерін, оның тотығын есептей, анықтау. Сыналатын цирконий қосылысының орташа өлшемін (10-15 г жуық) келіде майдалап, оны қақпағы бар бюкске салады. Бюкстен 3-5 г өлшемді өлшеп стаканға салады. Өлшемді 100-150 см3 суда қайната отырып, ерітеді (егер ерітіндінің құрамында механикалық қоспалар болса, онда оларды сүзеді) де, сыйымдылығы 250 мл шыны ыдысқа салады. Содан кейін тазартылған сумен көлемдік белгіге дейін жеткізеді (1 ерітінді). 10-20см3 1-ші ерітіндіні стакан немесе колбаға құйып, оған 5 см3 жуық тұз қышқылы ерітіндісін (1:5) қосады да, тазартылған сумен араластырып, қайнағанға дейін қыздырады. Содан соң цирконийді аммиактың судағы ерітіндісімен тұнбаға түсіреді (аммиакты артық мөлшерде, кетпейтін иіс пайда болғанға дейін қосады). Тұнбаны сүзеді, 3-4 рет ыстық сумен жуады, содан кейін сүзгідегі тұнбаны қышқылдың ыстық ерітіндісіменен (1:5) тұндыру жүргізілген стаканға шаяды. Стаканды ішіндегілерімен қайнағанға және цирконий гидраты толық ерігенге дейін қыздырады. Егер ерітіндіде темір (III) болса, оған ерітіндінің түрі сары болса, онда оған 0,1 н. қола (Ш хлориді ерітіндісін қосып, темірді тотықсыздандырады. Оның нәтижесінде ерітінді түссізденеді. Ары қарай ерітіндіні қайтадан қайнағанға дейін қыздырады да, 0,5г ксиленді қызғылт индикаторды қосады, содан кейін ыстық ерітіндіні комплексон (III) (трилон Б) ерітіндісіменен титрлейді. Титрлеудің соңында, сыналатын ерітіндінің бастапқы қызыл түсі, сарғыш қоңыр түске ауысады, сол кезде сынақты тағы да қайнағанға дейін қыздырады. Егер ерітіндінің түсі тағы да қызыл түске енсе, онда 0,05М комплексон (III) ерітіндісімен тұрақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ
Қорғауға жіберілді
Тамақ өнірісінің технолгиясы және
биотехнология
кафедрасы меңгерушісі: Какимова Ж.Х.
Қуаты жылына 240 млн. дм2 шағын былғары зауытын Өскемен қаласында жобалау
Тақырыбына
5В072600 - Жеңіл өнеркәсіп бұйымдарының технологиясы және құрастырылуы мамандығы бойынша
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Орындаған: Солтанова А.А.
Жетекші аға оқытушы: Касымов М.К.
Семей 2021 жыл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Теріні өңдеудің негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Теріні консервілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Жібіту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.4 Теріні күлдеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.5 Жүннен арылту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.6 Шелдеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.7 Жұмсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.8 Теріні жуу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.9 Теріні екіге бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.10 Жонарқалау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.11 Пикелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.12 Теріні илеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.13 Бейтараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.14 Теріні бояу және бояғыштар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.15 Әрлеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.16 Толықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.17 Кептіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.18 Ылғалдандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.19 Сығу немесе жартылай фабрикатты ылғалдан арылту ... ... ... ... ... ... ... . ..26
1.20 Сүргілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.21 Былғарыны керу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1.22 Былғарының бетін түрпілеу және шаңнан арылту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .27
1.23 Престеу, үтіктеу және бедер салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
1.24 Былғарыны нығыздау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.25 Былғарының ауданы мен қалындығын өлшеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..28
1.26 Шикізатты таңдау және есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.27 Технологиялық жабдықтарды таңдау және есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.28 Жұмысшы күшін есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.29 Ауданды есептеу және өндірістік ғимараттың сипаттамасы ... ... ... ... ... ..33
1.30 Тасымалдау-транспорттау жерлерінің ауданын есептеу ... ... ... ... ... ... ... 33
1.31 Сұрыптау-жинақтау бөлімшесінің ауданын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
1.32 Шикізатты сақтау және өткізу бөлімшелерінің ауданын есептеу ... ... ... ..35
2 Тіршілік қауіпсіздігі негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Графикалық бөлім
КІРІСПЕ
Шығыс Қазақстанның тері өңдеушілері жыл сайын шамамен 900 млн теңгеге жететін тері экспортын жабуды сұрап отыр, ал мал өсірушілер сұраныстың төмендеп кеткеніне шағымдануда. Облыстық ауыл шаруашылық басқармасының мәліметіне сүйенер болсақ, Шығыс Қазақстан облысында (ШҚО) жыл сайын 400 мың мал сойылады. Алайда мал сою орнының иелері ІҚМ терісінің шамамен бестен бірін өткізу мүмкін емес екенін айтады. Олардың сөзінше, ұсақ мал мен жылқының терісі мүлде өтпейді. Жұмысы тоқтап тұрған Семей тері-былғары комбинатының басшылығы болса теріні сыртқа әкетуге тыйым салып, кәсіпорынның салықтық жүктемесін төмендету керектігін алға тартуда. Кәсіпорын Шығыс Қазақстанда союға өткізілетін малдың жалпы санының тек 10%-ның ғана терісін алады. Бұл шамамен жылына 20-40 мың ІҚМ терісі (бір тері орташа есеппен 20 келі тартады). ІҚМ-ның терісі 3500 теңге тұрады. Тері зауыты осы теріден 470 мың теңгенің өнімін өндіріп шығаруы мүмкін. Бірақ біз осы әлеуетті қолдана алмай отырмыз. Қазақстанда аяқ ким шықпайтын кезге де жеттік, - деді Владислав Косарев кездесуде. Өндірушілер болса депутаттан ауыл шаруашылық өнімін өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына қатысты салық кодексін қайта қарау мәселесін көтеруді сұрады. ШҚО-ның ауыл шаруашылық басқармасы мен мал өсірушілері керісінше, теріні экспортқа шығаруға тыйым салынатын болса, онда Семей тері-былғары зауыты өңірдегі жалғыз кәсіпорын ретінде фермерлерден шикізатты арзан бағаға сатып алатынын айтады. Семей тері-былғары зауыты былай тартсаң арба сынады, былай тартсаң өгіз өледі дегеннің күйін кешіп жатыр. Кезінде өндірісті іске қосу үшін несие берілді, бірақ ешқандай іс тындырылмады, - деді ШҚО ауыл шаруашылық басқарамасындағылар. Жылқы мен қой терісі ешкімге керек емес Сонымен қатар кәсіпкерлердің мәліметі бойынша, тіпті экспорт ашық болғанның өзінде де теріні өткізуге қатысты қиындық бар. Бұған қоса шикізаттың бестен бір бөлігі жарамсыз деп утилизацияға жіберіледі. Қой мен жылқының терісін алмайды. Тек ІҚМ терісін ғана алады, оның өзінде таңдайды, сапасы мен көлеміне қарайды. Бізден теріні үнемі бір кәсіпкер көтерме бағамен алады. Тері бағасы барлық жерде бірдей, оның қаншалықты көңілден шығып жатқанын айта алмаймын. Өтпей қалған теріні жағып жібереміз. Обал, әрине, бірақ сақтайтын жер жоқ. Теріні сақтау үшін жағдай жасау керек. Алынған теріні мұздатқышқа саламыз. Сатып алушы сол мұздатқышта тұрған күйінде алады. Бұрын теріні тұздайтынбыз, бірақ қазір оны сойылған қалпында алғылары келеді. Сатып алушылар сапасына да қатты қарайды. Сиыр терісінің көлемі кішкентай болса немесе тері олардың ойындағыдай сыпырылмаған болса да, алмай қояды. ІҚМ терісінің шамамен 20%-ы жарамсыз болып қалады. Ауыл шаруашылық басқармасының ақпары бойынша, қазір ірі қара мал терісінің бір келісі 200 теңге тұрады, баға күзде жаппай мал сою кезінде төмендейді.
Өскемен -- Шығыс Қазақстан облысындағы өнеркәсіп, мәдениет және Өскемен қалалық әкімдігі орталығы. Қаланың негізі 1720 жылы Ертіс пен Үлбі өзендерінің құйылысында қаланған.
Қазақстанның шығыс бөлігінде Ертіс пен Үлбі өзендерінің сағасында орналасқан, көлемі 54,4 мың га жерді алып жатыр. Табиғаты континенталды. Қала халқы - 333 112 адам (2019ж.). Қазіргі күні Өскеменде 76,8 мың зейнеткер (жалпы санының 23,9 %-ын құрайды), оның 2476-сы Ұлы Отан соғысына қатысқан адамдар.
Өскемен Қазақстанның шығыс бөлігінде Ертіс пен Үлбі өзендерінің сағасында орналасқан, көлемі 54,4мың га жерді алып жатыр. Табиғаты континенталды. Қала халқын 320,2 мың адам құрайды. Қазіргі күні Өскеменде 76,8 мың зейнеткер (жалпы санының 23,9 % құрайды), оның 2476 - ы Ұлы Отан соғысына қатысқан адамдар.
Қазіргі Өскемен Қазақстандағы түсті металдар орталығының бірі саналады. Аймақтың жетекші салалары - түсті металдар өндіру, машина жасау. Өскемен қаласы бойынша 6072 шаруашылық субьектісі, 143 акционерлік қоғам, 2335 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 48 шаруа қожалығы, 1333 сауда кәсіпорны тіркелген. Өскемен қаласының ірі және орта кәсіпорындары мен ұйымдарына 78,7 мың адам еңбекке тартылған, оның ішінде 31,4 мың адам өндіріс сферасында, 5,8 мың адам - құрлыста, 16,1 мың. адам - білім мен денсаулық сақтау саласында, 9,7 мың. адам саудада, 10,3 мың адам - көлік пен байланыс саласында т.б. еңбек етеді.
17,7 мың адам шағын және орта бизнеспен айналысады. Шығыс Қазақстан облысындағы байланыс автомобиль, теміржол, өзен және әуе жолдары арқылы жүзеге асырылады. Көлік желісі автомобиль жолдарына негізделген. Қала аумағында 631 орындық 10 қонақжай, 63 мектеп (52- мемлекеттік түрдегі және 11- жеке), олар 47,1 мың оқушыны қамтиды, 14 жоғары оқу орны (17,1 мың студент), 11 орта оқу орындары (6,3 мың оқушы), 7 кәсіби-техникалық мектеп (3,4 мың оқушы), 26 мектепке дейінгі балалар мекемелері және 29 мәдениет мекемелері бар.
Климаты шұғыл континенталдық. Қаңтардағы орташа температура -17℃ тен -26℃ градусқа, шілде айында +19,6℃тен +23℃ градусқа дейін көтеріледі. Ауа райының абсалюттік көрсеткіші қыста -55℃, жазда +41℃ градус. Жауын шашынның түсу мөлшері әркелкі, негізінен жылына 1000мм. 2004 жылдың 1-қазанына дейінгі мәлмет бойынша қала халқының саны 302,9 мың адам, соның ішінде 292,2 мыңы қала, 10,7 мыңы ауыл тұрғындары.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы: Қуаты жылына 240 млн. дм2 шағын былғары зауытын Өскемен қаласында жобалау. Жұмыстың өзектілігі: Жеңіл өнеркәсіп салысын, оның ішінде тері өндірісі саласын алға қоюға бағытталған жұмыстар жүргізу болып табылады. Жұмыстың тақырыбын ашу барысында бірнеше мақсаты мен міндеттер қойылды: берілген аймақтағы тері өндірісін зерттеу, қарастыру; тері өндірісінің тарихы; былғары өндірісінің шикізаты, өңдеу технологиясы, сапалық көрсеткіштері, былғары өндірісінің жабдықтары, еңбекті қорғау және тіршілік қауіпсіздігі бөлімі қарастырылды. Жұмыстың объектісі ретінде шағын былғары зауыты алынды. Жұмыс бірнеше бөлімнен тұрады: технологиялық, еңбекті қорғау және тіршілік қауіпсіздігі.
1 ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Теріні өңдеудің негізгі кезеңдері
Нағыз сапасы өте жоғары теріде оны дайын былғары дейін өңдеудің технологиялық циклының кезеңдері аз болуы керек. Терінің беті, яғни былғарының үстіңгі қабаты толық сақталуы керек. Бұл дегеніміз терідегі барлық қатпарлар мен тесіктер сақталуы қажет.
Былғары өндірісінің технологиясы (теріні дайын былғары болғанға дейінгі өңдеу) үш кезеңнен тұрады:
1. Дайындық кезеңі
2. Илеу
3. Өңдеу операциялары
1. Дайындық кезеңі
Мақсаты - белгілі бір құрамды және құрылымды өзеңді өңдеу.
Бұл кезеңнің операциялары: жібіту, шелдеу, жүнсіздендіру, күлдеу, күлсіздендіру, жүнді қырқу, екіге бөлу, жұмсарту, майсыздандыру, пикелдеу (тұздау).
Терінің статусы: кірерде - шикізат, шығарда - иленбеген жартылай фабрикат (жарғақ).
2. Илеу
Мақсаты - жарғақтың ары қарай қасиеттерін өзгерту. Теріні өңдеу өндірістерінің негізгі кезеңі. Илеу үрдісі пайдаланылатын илегіш заттарға байланысты, шикізатқа байланысты және дайын өнімнен талап етілетін сипаттамаларға байланысты танымастай өзгеріске ұшырай алады.
Илеуден соң бейтараптау үрдісі болады, терінің сілтілік балансын ретке келтіруді қамтамасыз етеді. Бейтараптау жүргізілмей сапалы майлау мен біркелкі бояуға қол жеткізілмейді. Терінің статусы: кірерде - иленбеген жарғақ, шығарда - иленген жарғақ.
3. Өңдеу операциялары
Мақсаты - теріге кейбір физикалық қасиеттерді (жұмсақтың, майда) беру және тауарлық түрге келтіру.
Кезеңнің операцияларына жататындар: майлау, терең және беттік бояу, кептіру, ылғалдандыру, соңғы өңдеу.
Терінің статусы: кірерде - иленген фартылай фабрикат, шығарда - дайын былғары материалы.
1.2 Теріні консервілеу
Теріні консервілеу процедурасы теріге тұзды сіңдіру үшін жүргізіледі. Оны не үшін жасайды? Мал сойылғаннан кейін еті бұзылатын сияқты, терісі де лезде бұзыла бастайды. Теріні консвілеу кезінде ол жарты ылғалынан айрылады, тері 3 күннен 6 күнге дейін кептіріледі. Сонда ғана шикізатты былғары өндірістеріне ары қарай өңдеуге жібереді.
Ылғалды тұздау. Бұл әдістің кереметі тepi тінінің сапасы, ал кемшілігі - көп тұз шығыны. 1 кг тepiгe 400 г тұз алынады, кальциленген сода 1400 қатынастағы консервілeyшi тұзбен ІҚМ, бұзау, тана терілері тұздалады. Қоспаны жақсылап араластырып, қолдануға бір күн бұрын дайындайды. Жүн жағын жоғары қаратып, бетон және тегіс ағаш бетіне теріні жазып қояды. Терінің бахтарма, яғни, ет жағына тұз себе отырып, қолмен нығыздап жағады. Бip күннен соң қайтадан тұздайды, оны пакет дейді. Басынан бастап төрт бөлікке, алдымен оң қолы мен сол қолын iшкe қарай, одан кейін жотасын бүктейді. Осы оралған тepiнi құйыршығымен және жіппен байлайды. Үш күннен кейін тұздалған теріні тексеру керек: егер қатты тұздар болса, онда барлығы дұрыс, ал егер орындарын қалтырып, тұз ciніп кетсе, онда кайтадан тұздаған дұрыс. Бес күннен кейін белок пен ылғалды тұздық аға бастайды. Жақсы тұздалған тepi берік және тығыз келеді. Шел жағы құрғақ, ақшыл түсті келеді, тек пышақ тигізгеннен соң сұрғылт тартады. Дұрыс тұздалған тepi жақсы сақталады, ал нашар тұздалған тepi - көп бөгеттер жасайды. Қатты тұздалған терінің қылшықтары түсіп қалады, ол мехтік және тepi өндірісінде қолдануға келмейді.
Keптipy және құрғақ пpeстi консервілеу. Бұл әдіс бұзау, тана, қой, ешкі, құлын терілерін консервілеу үшін өте қажет. Артықшылығы - арзан және оңай, кемшілігі - теріде кажетсіз қабыршықтар пайда болып, май қышқылы әсерінен илеуге тура келеді.
Теріні ақпанның аяғы мен наурыздың басынан бастап, яғни жылы уақыттарда кептіреді. Бұл уақытта күннің көзінен сақтану керек, әйтпесе тері қабыршақтанып, оның құрамындағы коллаген жоғары температурада желатинденіп кетуі мүмкін. Tepiні жазда 22-25оС, ал қыста жылытылған қоймаларда кeптipген пайдалы. Tepi диаметрі 3-5 см жақсы тазартылған ағаштарда ілініп тұруы керек. Теріні жерге қойып тұздауға болмайды. Иленіп тұрған терінің басына, құйрығына, аяғына таяқшалар тipeп, жазып қояды. Tepi 6ipкелкі кебу үшін ауыстырылып отырады.
Жақсы құрғатылған тepi созылмалы келеді, шел жағын саусақпен шерткен кезде өзіне тән дыбыс бepeдi және жүнді жабыны құрғақ кeлeдi.
Мұздату. Бұл әдістің айтарлықтай жетіспеушіліктері бар. Мұздалған тері бұзылады, сапасыз. Tepіні қарға мұздатуға болады. Бұл әдіс терінің сапасын сақтайды.
Құрғақ тұздау. Бұл тәсілді қолданған кезде, алдымен теріні тұздайды, сосын құрғатады. Кемшілігі - консервіленген терінің жоғары гигроскопиялығы болып табылады. Сол себептен қоймадағы тері ылғалдылықтан шіріп, дымқылданып кетеді. Негізінен құрғақ тұздауды ыстық климатты жерлерде де, суық климатты жерлерде де қолдана береді.
1.3 Жібіту
Жібіту (суландыру) - шикізатты сумен немесе сулы ерітіндіде өңдеу. Жібітудің мақсаты - шикізатты бу (жаңадан сойылған) күйіне келтіру.
Нақты міндеттер:
- теріні ылғалдандыру (немесе оны жаңа сойылған күйдегі ылғалдылығына жақындату);
-терінің бетіндегі кірдің, ластың қалдықтарын жою;
- теріден ары қарайғы өңдеуге кедергі келтіретін тұздар мен протеиндерді жою.
Бу тері, яғни жаңадан сойылған тері жібітуді талап етпейді: оны тек 12-24 сағатқа таза суға салып қояды.
Консервіленген теріні жібітудің ұзақтығы оның сақталған әдісіне байланысты болады. Ылғалдап тұздалған теріні жібіту 13 - 16 сағатқа созылады. Құрғақ және құрғақ тұздалған теріні жібітудің ұзақтығы 1-2 тәулікке ұзарады, сонымен бірге суға натрий сульфиді мен кальцийленген соданы қосу ұсынылады. Құрғақ теріні жібіту шелдеумен кезектесіп орындалады: құрғақ теріні 2 күн суда суландырып, сосын шелдеп және қайтадан 2 күн суға салады. Мұздатылған теріні алдымен жылы бөлмеде ерітеді, содан кейін барып суда жібітеді. Жаз мезгілінде ашық су ағынымен орындайды, ал қыста үлкен чанда жібітеді.
Шикізатты жібітуге арналған судың оптималды температурасы - 18-220С құрайды.
шикізаттарды бактериалдық әсер етуден қорғауды қамтамасыз ету керек.
Жібіту үрдісінде жеткіліксіз және бірқалыпсыз суландырылған тері, басқа үрдістерді жүргізгенде терінің беткі қабатының тартылуына немесе қатты болуына себеп болуы мүмкін. Бірқалыпсыз суландырылған үлбір терілері жеткіліксіз созымдылыққа ие болуы мүмкін. Жібіту кезіндегі ақуыздық заттардың өте көп шығын болуы былғары құрылымының босаңқы болуына алып келеді. Үлбір және былғары шикізаттарын жібіту үрдісі, әдетте мынадай реагенттердің қалыптасуымен жүргізіледі: натрий хлориді, натрий корбанаты, әртүрлі беттік белсенді заттар, натрий гексафтормиликаты, қалий хлориді.
Бұл реагенттерді жібітетін суға не жібітуді жеделдетуге көмек ретінде немесе бактерияның өсіп-өнуін тоқтататын антисептиттік заттар ретінде қосады. Натрий гексафторсиликаты ең көп тараған антисептикке жатады. Кейбір кезде аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне қолданылатын былғарыны өндіру үшін, әсіресе қой мен ешкі терісін қолданылғанда жібітетін суға жібіту соңында кальций гидроксидін қосады.
Жібіту үрдісінде температураны үрдістің ұзақтылығы, жібітетін сұйықтың рН-ын және оның құрамындағы аз тұзының бактериалдығын, жібітуден кейінгі шикізаттардың серпімділігін және суландырылған дәрежесін бақылайды. Мақсатқа сәйкес, зертханалық жағдайда, оқтын-оқтын терінің әр қабатының суландырылу дәрежесі тексеріледі. Жібітетін сұйықтықта жоғарғы мөлшерде азотты заттар болса, онда терінің бүлінгендігін дәлелдейді. Жібітуден өткен терінің бар ауданы жұмсақ болуы керек, кескен кезде кесінді ақшыл-күңгірт түсте болып, терінің ылғалдылығы 67% төмен болмауы керек. Үлбір бен былғары шикізаттарының сулану дәрежесін кептіру әдісімен анықтайды.
1.4 Теріні күлдеу
Теріні күлдеу процесінде өңделетін теріден жүн мен эпидермисті жою жүргізіледі. Күлдеу - мал терісін әк суспензиясының көмегімен өңдеу болып табылады. Теріні күлдеу ары қарай жүргізілетін теріні өңдеу процестерінде жұн теріден жеңіл түсіп қалуы үшін жүргізіледі, тері талшықтарының қажетті ісінуіне жеткізу үшін орындалады.
Шикізаттардың ферменттер арқылы жүннен арылту негізіне қыртыс пен өзеңнің арасындағы кейбір ақуыздарды (мукоид, альбулин, глобулин) еріту жатады. Сол себепті түк пен өзеңнің байланысы әлсірейді. Күлдеу үрдісінде өзең, өзара байланысқан көптеген өзгерістерге ұшырайды. Күлдеу сұйықтарының құрамдас бөліктері өзеңнің ақуыздарымен өзара химиялық байланысады, коллагеннің құрылысындағы кейбір молекулалар арасындағы байланыстардың бірен-сараны қайтымсыз бұзылады, өзең қатты ісінеді, өзеңнің талшықтары арасындағы белоктар ерітіндіге ауысады, шикізаттарда аз мөлшерде болатын табиғи май сілтілік реагенттердің әсері етуімен көпіршіктенеді. Осының нәтижесінде, өзеннің микроқұрылымында және одан өңделген былғарының қасиетінде мәнді өзгерістер болады. Қазіргі кезде ірі қара мал терісінен аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне арналған хромдық былғары өндірісінде біріккен күлдеу және жүннен күйдіру арқылы арылту әдісі кеңінен қолданылады. Бұл әдістер былғары шикізаттарын жібітуден кейін құрамына натрий сульфиді, кальций гидроксиді және аммоний сульфаты бар (рН туралау үшін) сілтілік ерітіндісімен өндейді. Күлдеу үрдісінде, күлдеу сұйықтығының құрамындағы кальций гадроксиді, натрий сульфиді, сұйықтықтың ортақ сілтілігі және оның температурасы жүйелі түрде бақыланады. Күлдеу сұйықтығындағы құрамында азоты бар заттардың мөлшері оқтын-оқтын тексерілуі қажет.
Күлдеуден кейінгі жартылай фабрикаттың сапасын бақылау. Жарғақтың күлденгендігін оның серпімділік дәрежесіне қарай бағалайды, яғни жарғақтың беткі жағын саусақпен басқан кезде із қалмауы керек. Сонымен қатар, жота сызығы бойынша сауыр бөлігінен алынған тілік біркелкі және жартылай мөлдір болуы керек.
Жартылай фабрикаттың күлденгендігі өзеңнен алынған тілікті ферменттерде еру жылдамдылығы арқылы сипатталады, сондықтан ферментті термиялық әдіспен анықтайды. Өзеңнің тілігі қаншалықты тез ерісе, соншалықты оның күлденгендігі жоғары. Жарғақтың күлденгендігін бұл әдіс бойынша былай анықтайды: кез-келген партиядан 3 дана жарғақ тандап алады да, сауырдың стандартты учаскесінен өлшемі 3х5 см тең сынықтарды кесіп алады.
Алынған сынықтарды өлшемі 10х6 мм тең бөліктерге бөлшектеп, сұйық көмір қышқылының көмегімен беткі қабатын мұздататын микротомда мұздатып, одан қалыңдығы 30 мкм тілік жасайды. Анықтауға керекті тіліктерді өзеңнің ортасынан (торлы қабаттан) алып, суы бар шыныаяққа салады. Өзеңнің төменгі бөлігінен алынған тілікті анықтауға алмайды.
Әрбір сынақтардан үш тілікті 15 см3 панкреотин сығындысы бар шыны стаканға салады. Оны дайындау үшін 0,15г панкреотинді 30 мин аралығында, 15 см3 27оС температурада тазартылған суда ұстайды. Содан соң сығындыны сүзіп, оған 1,5 см3 5% натрий хлориді ертіндісін қосады.
Тіліктер және сығынды бар стакандарды алдын-ала, аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғарының жарғақтығын анықтау үшін 57оС дейін қызырылған, юфтке арналған жарғақтың күлденгендігін анықтау үшін 55оС дейін қыздырылған, ал бұзау терілерінен хромдық былғарыға арналған жарғақтың күлденгендігін анықтау үшін 54оС дейін қыздырылған су моншасына қояды.
Жарғылықтың күлденгендігін анықтау үрдісі кезінде мынадай жағдай болуы мүмкін: негізгі тіліктердің массасы ерігенмен, ерітіндіге айналмаған жіңішке жолақтар қалады (бұл кезде талдауды қайта жүргізу керек). Бұл мынадай себептерден болады:
Мұздатқыш микротомда тіліктерді дайындау кезінде үлгілердің бірқалыпты тілінбеу салдарынан, (мысалы біркелкі тоңазытылғандықтан) ұстара торлы қабатпен қатар емізікше қабатының бір бөлігі немесе тері асты шел қабатының бөлігін алып кету мүмкін. Бұндайдан аулақ болу үшін талдаудың алдында тірліктерді микроскоппен тексеру керек.
Торлы қабаттың тіліктерін, коллагенді шоқтардың бірімен-бірінің күшті өрленуімен шаш тамырларының болмауынан, эпителиалды құрылымның және көп жағдайда қан тасығыш түтіктердің болмауынан оңай тануға болады. Тері астындағы клеткалардың тіліктерінен коллагенді талшықтар едәуір жіңішке, оның керілуі, өрілуі онша анық емес, қан тасығыш түтікшелер өте үлкен. Торлы қабаттың тіліктері кератиннің қалдықтары және талшық қалтасы арқылы оңай танылады. Талдау кезінде мынадай жағдайлар да болуы мүмкін: негізгі коллагенді масса ерігенмен, бірен-саран, көп уақытта ертіндіге айналатын талшықтар алады. Бұл ретикулді құрамындағы талшықтар, олар фермент әсеріне берік келеді, сондықтан оларға еру ұзақтығын белгілеу кезінде назар аудармау керек. Егер ерімеген талшықтар коллаген талшықтары емес пе екен деген күмән болса, онда былай жасайды.
Негізгі коллагендік тілік массасының еру уақытын белгілеп, қалған талшықтарға одан ары ыстықпен әсер етеді. Егер 10 мин аралығында осы көрініс өзгермесе, онда еру ұзақтығына негізгі массасының еру уақытын қабылдайды. Егер талшықтар ерісе, онда еру ұзақтығы массасы мен талшықтардың еру уақытының қосындысынан құралады.
Күлденуден кейін жартылай фабрикатты гистологиялық бақылау, микроскоптың көмегімен жүргізіледі. Өткір ұстарамен жарғақтың жал бөлігінен алынған өлшемі 2x2 см үлгіні, өлшемі 10x3 мм тең бірнеше бөлікшеге бөліп, оларды фиксация үшін екі тәуелікке 10% формалин ерітіндісі бар банкаға салады. Жарғақтың 2-3 бөлікшелері үшін 100 см3 формальдегид ерітіндісін алады. Бекітілгеннен кейін үлгілерді сумен жуады да, тоңазытқыш микротомда қалыңдығы 30-40 мкм тіліктер жасайды, содан кейін оларды гемотокселинмен және эозинмен бояйды, құрғатады, заттық шыныға ауыстырады және беті шынымен жабылған самырсын шайырының ішіне енгізеді. Содан соң микроскоппен қыртысты-кератиндік құрылымының жоғалуын немесе жойылу дәрежесін және талшықтарға бөліну белгілері мен коллогенді шоқтардың жай-күйін байқайды.
1.5 Жүннен арылту
Жүннен арылту (жүннен тазалау) аты айтып тұрғандай жүнді тазалайтын машиналарда орындалады. Жүннен тазаланған тері жартылай фабрикаты жарғақ деп аталады.
Жүнсіздендіру үрдісі (терінің түкті жабынын кетіру) екі сатыдан тұрады:
1. Алдын-ала жүннің және терінің беткі қабатының қыртысының өзеңмен байланысын әлсірету;
2. Жүнді жүн алатын машина арқылы механикалық жолмен алып тастау.
Жүнсіздендірудің бұл әдісі көбінесе жүні мол майда шикізаттардан (ешкі, қой, терілері) хромдық, сонымен қатар юфть және аяқ киімнің астыңғы бөлігіне арналған былғары өндірісінде де қолданылады.
Түк пен қыртыстың өзеңмен байланысын алдын-ала әлсірету үшін химиялық немесе ферментативтік әдістер жүргізіледі. Химиялық әдістермен жүннен арылту кезінде, (шикізаттарды сілтілік реагенттермен өңдеу) терінің астар жағына жағатын қоспаны немесе жүннен арылту мен күлдеудің біріккен әдістерін пайдаланады.
Жүнсіздендіру басқа әдісі - жүн түгін бір жола жою (еріту). Химиялық әдіс арқылы түктің өзеңмен байланысын әлсірету немесе түкті түгел жою кезінде жүннен химиялық реагенттермен әсер ету, түктегі керотиннің дисульфидті байланыстары арқылы жүргізіледі.
1.6 Шелдеу
Теріні шелдеу - шелдеу машинасының көмегімен теріасты май қабатын, артық еттерді және кесектерді жою, шелдерден арылту.
Бірінші шелдеу, алғашқы жібітуден кейін жүргізіледі, ал екінші шелдеу жүннен арылтқаннан кейін орындалады. Егер шелдеу сапасыз жүргізілген болса, теріде өте нашар ақаулар пайда болады.
Тері әбден суланғаннан соң, оның майлы және бұлшық ет қабаттарын біріктіретін тін талшықтар мен шел қабаттарын шелдейді. Бұл үрдіс шелдеу деп аталады. Шелдеу екі рет жүреді: бірінші жібітуден соң, екінші илеуден кейін. Бірінші шелдеу пикельдеуге теріні дайындайды, жақсы иленген тері қышқыл мен ас тұзы ертіндісін жақсы сіңіреді. Шелдеуге қарапайым пышақ және арнайы доға тәріздес пышақ, қозғалмайтын пышақ қолданылады. Терінің ұзындығы, сосын ені бойынша бүктейді де, пышақка әкеліп, алдыға артқа қозғалта отырып шелін алады. Үшінші әдістегі пышақ керісінше жоғары қаратылған. Теріні майсыздандыруға қолданатын құралдармен де шелдеуге болады. Лезвия және басқа да барлық құралдардың өткір болғаны дұрыс. Қозғалатын құралды қолданғанда теріні стол және тақтайға шегемен бекітіп қояды. Шелдеудің екі әдісі бар: кесу және қырқу. Бірінші әдіс өткір құрал көмегімен орындалады. Бұл әдіс кезінде терінің шел жақ май қабатын лезвиямен кесіп алмау керек, ол үшін ұқыпты және мұқият жасаған дұрыс. Қырқу әдісінде шел жақ май қабатын қырқып, сосын жартылай өткір құралмен өзеңнен бөлектейді.
Жас терімен жұмыс істегенде, кейде қабыршағын айыру қиынға түседі. Бұндай жағдайда теріні кішкене борпылдақтандыруға болады. Бұл үшін терідегі еттерді тазартып, терінің, бахтармасын аздап жуып, бахтарманы бахтармаға беттестіріп, қосақтайды, оның көбірек тұрғаны жақсы. Бұл операция сәтті өту үшін, 15 қосақталған теріден аз болмау қажет. Сосын теріні тығыздау үшін үстіне жүк қойып, 20-40 сағатқа қалдырады. Шеберханада төмен температура және тері аз болса, престе көбірек ұстайды. Жылудың әсерінен бахтарма созылады да, шелдеу оңай жүреді. Толық созылған бахтарма кірлеу сұр түске боялады. Егер аз тері өнделіп жатса, оны қосақтап қоюға болмайды, теріні жайған бойы 20-30 сағаттай суда қалдырады.
Шел қалдығы құрамында коллаген бар екенін ескеріп, одан желім жасауға болады.
Терінің бетін тазалау - терінің бетінен қалып қойған қысқа қылшықтардан тазалайды.
1.7 Жұмсарту
Теріні жұмсарту - жарғақты әртүрлі ферменттермен өңдеу, олардың әсерінен тері жұмсақ, созылғыш және майда болып шығады. Жұмсартуды киімге арналған былғары дайындауда, сонымен қатар галантереялық былғары және жұмсақ аяқ киімге арналған былғары өңдеуде орындалады.
Жұмсарту жүннен арылған жарғақты қысқа уақытта ферментті препараттармен өңдеу арқылы жүргізіледі. Осының нәтижесінде жарғақтың беткі қабаты және былғары жұмсақтыққа, созымдылыққа және тегістікке ие болады. Сонымен қатар, ақуыздың шірік қалдықтарын (гнейст) және коллаген өнімдерінің ыдырау заттары келтіріледі. Ферментті препараттар ретінде ірі қара малдың асқазан асты бездерінен алынған протеолитикалық ферменттер (мысалы панкреатин) және микробтан шыққан препараттар (протосубтилин Г-3х т.б.) қолданылады. Күлден арылтуды бақылаудың негізгісі - жарғақты тіліктерінің рН-ын тексеру. Күлден арылғаннан кейінгі жарғақ бейтарапқа жақын болуы керек. Тәжірибе жүзінде үрдістің соңын фенолфталейн көмегімен анықтайды (0,1% спирттегі ертіндісі). Әдетте кесінділерді жарғақтың сауыр жағынан алады. Ауыр шикізаттардан алынған жартылай фабрикат үшін тіліктің ортасы барлық қалдықтың 30% дейін сынақ кезінде фенолфталейнмен қызыл түске боялуы керек. Бұл кезде терінің қалың жағы толық күлден арылуы керек, яғни тіліктің барлық қалыңдығы түссіз болуы керек.
Майда шикізаттардан тұратын жартылай фабрикаттар үшін тілік толық түссіз, яғни толық күлден арылған болуы керек. Ферментті препараттардың шығыны олардың белсенділігіне байланысты, препараттың белсенділігі қаншалықты жоғары болса, оның шығыны соншалықты аз болады және керісінше. Сондықтан өндіріс әдістемелерінде ферментті препараттардың концентрациясы оның белсенділігіне байланысты берілген. Айта кететін жағдай, босансытқыштың концентрациясы мен белсенділігінің арасында тікелей байланыс жоқ. Жұмсарту ұқыпты түрде бақылануы керек, әсіресе оның ұзақтығы және босансытқыш сұйықтықтың белсенділігіне айрықша көңіл аудару керек. Жұмсартқыш сұйықтықтың өте жоғары белсенділігі былғарының бос және ақаулы болуына әкеліп соғады.
Жұмсарту үрдісінде жартылай фабрикаттарды бақылау органолептикалық түрде жүргізіледі. Жұмсартудан кейін жарғақтың беткі қабаты біркелкі және тайғанақ болуы керек, ал бетті саусақпен басқанда із қалуы керек. Майда жартылай фабрикаттар үшін босаңсыту үрдісінің аяқталғандығын "желқабық" сынауы арқылы тексереді, яғни ауа өткізгіштігіне байланысты жарғақты қап ретінде бүктеп, содан соң ауа жібермей қысады. Дұрыс жұмсарған жарғақтың бетінен ауа көпіршіктері шығуы керек.
1.8 Теріні жуу
Теріні жуу сумен жүргізіледі. Бұл процедураны толықтай кальций тұздарын және ақуыз ерітінділерінің өнімдерін жою үшін орындалады. Жуудан кейін шикізат (жарғақ) илеуге жіберіледі. Алайда бірқатар терінің жеке түрлері үшін қосымша дайындық процедуралары жүргізіледі.
1.9 Теріні екіге бөлу
Терінің екіге бөлу арнайы екіге бөлетін машиналарда орындалады. Теріні екіге бөлуді, әдетте, жарғақ қалыңдығы біршама жоғары болғанда жүргізіледі. Теріні екіге бөлудің қажеттілігі жұқа тері өңдеу барысында пайда болады, және аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне арналған жұқа теріні дайындағанда қажет болады.
1.10 Жонарқалау (чепрактау)
Жонарқалау - өндірілетін терілерді топографиялық аймақтарға бөлу болып табылады. Жонарқалау ірі терілерге жүргізіледі.
1.11 Пикелдеу
Теріні пикелдеу - жарғақты қышқылды-тұзды ерітіндімен - пикелмен өңдеу болып табылады. Теріні пикелдеу процесі кезінде тері борпылдақтанады, яғни ол терінің жұмсаруына әкеледі. Мәні бойынша теріні пикелдеу теріні консервілеу болып табылады, сондықтан тері ұзақ уақыт сақталады және бұзылмайды. Пикельдеу - былғары жартылай фабрикаттарын илеуге даярлау үшін және өзеңнің талшықты құрылысын жұмсартып сонымен қатар, үлбір терілерінде илеуге даярлау үшін қолданылады. Бұл үрдісте тері өңдеу пикельде яғни, өзеңнен коллаган талшықтарын кептіру мен борпылдақтар, ас тұзы мен қышқыл ерітіндісінде жүреді. Пикельдеуді жарғақты консервіленгенде де қолданады. Былғары өндірісінде пикельдеу үшін күкірт, кей кезде сірке қышқылын, ал үлбір өндірісінде күкірт және сірке, көбінесе құмырсқа қышқылын қолданады. Қышқыл тек өзең бетінің борпылдақтануына әсерін тигізеді. Бейтарап тұз ретінде әдетте, натрий хлоридін пайдаланады. Тұз теріні ісіндіреді де, кейін жарылуына әкеліп соғады. Ерітінділер келесі концентрацияға сәйкес болғаны жөн: H2 SO4 - 9-12 гл, ас тұзы - 50-60 гл. Оптимальды температура 25-28оС, жібіген және шелденген теріден ерітінді 5-6 есе артық болады. Теріні пикельдегенде орташа 10-12 сағат ұстайды, егер оның температурасы мен концентрациясына параметр қойылса, тіпті бірнеше күн жатса да ештеңе етпейді.
Осыдан кейін тері жұмсақ және икемді болады да, одан өнім жасау оңайға соғады. Егер қайтадан жуып кептірсе, тері қатайып кетеді. Бұны болдырмас үшін, тағы бір операция илеу қажет. Илемес бұрын теріні ертінділерден жуып, сығып, үлбір жағын жоғары қаратып, оның үстіне тақтай жауып, жүкпен бастырады да, 2-3 тәулікке қояды. Сосын бейтараптау керек. Бейтараптау үшін 1-1,5 гл сода және фотографиялық гипосульфит - 10 гл концентрациялы зат пайдаланылады. Теріні осы ертіндіде 20-60 минут ұстайды.
Пикельдеуден кейінгі жартылай фабрикаттарды бақылау. Жарғақты пикельдеу дәрежесін процестің аяғында әртүрлі индикатордың көмегімен, жартылай фабрикаттардың тіліктерінің рН-ын анықтау арқылы бақылайды. Сол кезде бұзау, тана және сиыр терілері үшін жартылай фабрикаттардың сыртқы қабатының рН = 4-4,4 аралығында, ал ішкі қабаты үшін ол 5-6 болуы керек. Юфтке және аяқ киімнің төменгі жағына арналған былғарыға арналған жарғақтың рН-ы сыртқы қабатта 3,6-3,8 ал ішкі қабатты юфть үшін - 4,5-5. Аяқ киімнің төменгі жағына арналған былғары үшін 5-6 болуы керек. Жарғақтың рН-ын анықтау үшін мынадай индикаторларды қолданады: бром фенолды көк, метилді қызыл және бром крезолды қызыл. Бром фенолды көк жарғақтың сыртқы қабатын сары түске бояйды, ал ішкі қабатын көк түске, ал сол қабаттарды метилді қызыл және қызғылт сары түске, бромды крезолды қызыл-сары және көкті көгілдір түске бояйды.
Пикелдің және жартылай фабрикаттардың рН-ын анықтау үшін ерітінді индикаторын немесе қағазды индикаторды қолданады. Ерітінділердің рН-ын дәл анықтау үшін рН-метрлердің әртүрлі конструкцияларын (патониметрлер) қолданды.
Индикаторлардың көмегімен ерітіндінің рН-ын анықтауды былайша жүргізеді: шыны түтіктерге 10 см жуық саналатын сұйықтықты құяды да , олардың әрқайсысына 2-3 тамшыдан төмендегі 5 кестеде көрсетілген индикаторларды қосады. Тәжірибені, қашан сұйықтық бір индикатормен қышқылдың, соның жанында тұрған индикатормен сілтілік реакциясын бергенше жүргізеді. Мысалы, егер сұйықтық бромфенол көк бойынша сілті, ал метил қызыл бойынша қышқыл болса, онда оның рН-ы 4,1 мен 5,1 арасында болады, дәлірек айтқанда рН 4,5 шамасында болады. Ерітінділердің рН анықтау кезінде қағаз индикаторларды сыналатын сұйықтыққа малады, содан соң қайтадан алып қағаздың түсін белгілі рН-қа сәйкес келетін эталонның түсімен салыстырады.
1.12 Теріні илеу
Илеу - алынған, яғги дайындық операцияларынан өткен терілер арнайы илегіш барабандарда өңделеді, нәтижесінде жартылай фабрикат вет-блю пайда болады. Илеудің мақсаты жарғақты тұрақтандыру, яғни тері жұмсақ, созылғыш, иілгіш, тозуға төзімді болуы өажет. Илеуден кейін терімен жұмыс істеу өте қолайлы болады, себебі тері механикалық немесе басқа да әсерлерге өте төзімді келеді.
Илеудің көптеген түрлері бар. Негізгі үш түрі: хромдық, танидтық және ашытқымен илеу. Ең көп қолданатын және жақсы нәтиже беретіні - хромдық илеу. Үй жағдайында хром жетіспейді. Бірақ квасцпен, танидпен илеу теріні жұмсартып, қылшыққа әл береді, сыртқы көрінісі әдемі көрінеді.
Илеудің нәтижесінде өзеңнің химиялық және физика-механикалық қасиеттері айрықша өзгереді:
1. жарғақпен салыстырғанда кептіру кезінде өзеңнің көлемі, ауданы, және қалыңдығы бойынша келуі азаяды;
2. жоғарғы температураның әсеріне тұрақтылығы артады;
3. суда ісіну дәрежесі төмендейді;
4. ферменттердің әсеріне шыдамдылығы ұлғаяды;
5. ылғалданғанда созылу беріктігі артады және т.б.
Бірақ, илеудің тиімділігі жоғарыда көрсетілген өзең қасиеттерінің әртүрлі өзгеруімен емес, олардың қосындысымен сипатталады. Сонымен қатар, илеудің тиімділігіне ең негізгі дәлел ретінде ылғал күйіндегі коллагеннің қыздыруға беріктілігінің жоғарылауы мен пісу температурасының өсуі бола алады.
Былғары өндірісінде илеу үшін кеңінен қолданылатын илегіштер - хром, цирконий, титан тұздары, таннидтер және синтетикалық илегіштер болып табылады, ал үлбір өңдірісінде хромның негізгі тұздары, формальдегид, алюминий тұздары.
Илеу - өте күрделі химиялық процесс. Оны уақтылы бақылау жоғары сапалы былғары және үлбір алуға себебін тигізеді. Илеуді қате жүргізу мынадай ақауларға алып келуі мүмкін: былғарының бетінің тырысуы, сынуы және қатты болуы, ал сонымен қатар үлбір былғары тінінің майысқақтық қасиетінің күрт төмендеуі.
Хроммен илеу. Хромның негізгі илегіш тұздарын алу үшін, мынадай тұздар: натрий дихроматы Na2Cr2O22H2O, калий дихроматы K2Cr2O7, кейде натрий хроматы (III валентті) Na2CrO4, калий KCr(SO4)212H2O (хром ашудасы) қолданалады.
Хром илегішін даярлау күшті газ бөліну, ерітіндінің қатты қайнап тасуы және көпіршіктенуімен бірге жүреді. Сондықтан илегіш даярлайтын ыдыстың (реактордың) көлемі, ерітіндінің көлеміне 2 - 3 есе үлкен болуы керек. Сонымен қатар ауа соратын желдеткіш керек. Дихроматты салмағынан 200 - 250% мөлшерде көп алынған суда ерітеді. Содан соң реакторға жайлап күкірт қышқылының есептелген мөлшерін құяды. Араластыра отырып, тотықсыздандырғыш ерітіндісін бірте - бірте жайлап құяды. Ерітіндіні үнемі қатты қайнаған күйінде ұстап тұру керек, әйтпесе тотықсыздану реакцисы тоқтап қалуы мүмкін. Егер реактордағы сұйықтық деңгейі жоғары қарай қатты көтеріліп кетсе, онда тотықсыздандырғышты қосуды уақытша тоқтатып, оған аз мөлшерде суық су құю қажет.
Дихроматты тотықсыздандыру кезінде ерітінді бірте-бірте қызғылт-сары түстен лайлы-сары түске ауысады, ал тотықсыздандыру үрдісінің соңында ерітінді хромның негізгі сульфатты комплексі қосылыстарындағыдай жасыл түске ие болады.
Тотықсыздандыру реакциясының аяқталғанын анықтау үшін былай істейді: 20 см3 20% күкірт қышқылының ерітіндісін сыйымдылығы 150-200 мл шыны ыдысқа өлшеуіш цилиндрмен құяды. Содан кейін осы ыдысқа 50 см3 крахмал ерітіндісін қосады. Крахмалды қосқан кезде ерітінді көгеріп кетпеуі керек. Егерде ерітінді көгерсе, оған 0,01н. натрий тиосульфаты Na2S2O3 ерітіндісін бояуы жойылғанға дейін қосады. Содан кейін шыны таяқшамен 2-3 тамшы сыналатын хром илегішін жоғарыда даярланған дихромат бар болса, ерітінді көк түске боялады. Кейде алынған хром илегішінің негізділігі өндірістік талапқа сәйкес келмейді, сондықтан оны өзгертуге тура келеді. Хромды илегіштің негізділігін төмендету күкірт қышқылымен, ал жоғарылату - натрий карбонатымен жүргізіледі.
Илеу барабанынан, ұлу тәріздес ерітінді алатын аспап арқылы илегіш ерітіндінің бір бөлігі рециркуляциялық құбыр жіберіледі. Айналым барабаннның әрбір айналғанда ерітіндінің жаңа бөлігі сорылып келіп тұрады. Мәлімет беретін детектерлеу блогы, рецикуляциялық құбыр жүйесіндегі доға тәріздес бөлігінде бекітілген, сондықтан оның өлшенетін камерасында әрқашан талданатын сұйық болады. Детектерлеу блогы талданатын сұйықтың сәулеленуін қамтамасыз ететін, сәулеленудің шашырағандығын тіркеу және оны электрлі сигналға өзгеретін құрылғы болып саналады. Өлшейтін камераның бүйір қабырғаларында бекітілген плутоний - 238 ИРИПЛ - 3 түріндегі радиактивті көздің гамма сәулеленуі қалыңдығы 0,1 мм лавсан пленкасымен бөлінген ерітіндінің жазық беткі қабатына бағытталған. Бұл сәулелену талданатын сұйықтығы хромға тән рентген квант қуатына, интенсивтілігі пропорционалды жарықтың жарқылдауына мәжбүр етеді. Жарықтың импульстерін электрлі қозғалысқа өзгертуді ФЭУ - 85 фотоэлектронды көбейткішімен іске асырады. Квант қуатына пропорционалды электрлі қозғалыстар теңселісі ФЭУ - мен бірге алдыңғы күшейткішке түседі, содан соң кабелі бойынша электронды өлшегіш блокқа жеткізіледі, ал ол блок технологиялық жабдықтармен бөлек жерде тұрады.
Электронды өлшегіш блокта электрлі - импульстер сызықты импульс күшейткішімен % күшейтеді және дифференциалды дискриминаторға түседі.
Дискриминатордың біреуі тек сцинттилляцияған импульсты өткізеді, ал екіншісі тек бірінші сәулеленудің шашыраған квантын ғана қабылдайды. Дискрининаторлардың шығатын жерлерді осы сәулеленуге сәйкес келетін санағыш аспаптарымен қосылған.
Санағыштан алынған сәуленің сандары талданатын сынақтағы хром (III)концентрациясына пропорционалды. Бұл сан тіркегішке тіркелеп сақталынады және индикация схемасына шығарылады, ал содан соң ұқсас сандар түрінде ЭВМ АСУ ТП - ға, өзі жазатын аспапқа, және цифрлі көрсеткішке беріледі.
Хром - КРД аспабы хром илегішінің жұмыс ерітіндісіндегі хромның (III) концентрациясын үздіксіз автоматты түрде бақылау жасайды.
Лайлану соңы құрамында 1 гл хром тотығына бар негізгі хром тұздары ерітіндісіне лай пайда болу үшін қандай мөлшерде 0,1 н. сілті ерітіндісін қосу қоректісін көрсетеді. Лайлану санын арнайы аспап - тиндалемердің көмегімен анықтайды.
Циркониймен илеу. Былғары жартылай фабрикатын илеу үшін әдетте натрий сульфатцирконатын Na2чSO4 ZrUSO4 nH2O пайдаланады. Бұл тұз - ақ немесе сұр түсті кристалл. Натрий сульфатоциркондтындағы цирконий (IV) мөлшерін, оның тотығын есептей, анықтау. Сыналатын цирконий қосылысының орташа өлшемін (10-15 г жуық) келіде майдалап, оны қақпағы бар бюкске салады. Бюкстен 3-5 г өлшемді өлшеп стаканға салады. Өлшемді 100-150 см3 суда қайната отырып, ерітеді (егер ерітіндінің құрамында механикалық қоспалар болса, онда оларды сүзеді) де, сыйымдылығы 250 мл шыны ыдысқа салады. Содан кейін тазартылған сумен көлемдік белгіге дейін жеткізеді (1 ерітінді). 10-20см3 1-ші ерітіндіні стакан немесе колбаға құйып, оған 5 см3 жуық тұз қышқылы ерітіндісін (1:5) қосады да, тазартылған сумен араластырып, қайнағанға дейін қыздырады. Содан соң цирконийді аммиактың судағы ерітіндісімен тұнбаға түсіреді (аммиакты артық мөлшерде, кетпейтін иіс пайда болғанға дейін қосады). Тұнбаны сүзеді, 3-4 рет ыстық сумен жуады, содан кейін сүзгідегі тұнбаны қышқылдың ыстық ерітіндісіменен (1:5) тұндыру жүргізілген стаканға шаяды. Стаканды ішіндегілерімен қайнағанға және цирконий гидраты толық ерігенге дейін қыздырады. Егер ерітіндіде темір (III) болса, оған ерітіндінің түрі сары болса, онда оған 0,1 н. қола (Ш хлориді ерітіндісін қосып, темірді тотықсыздандырады. Оның нәтижесінде ерітінді түссізденеді. Ары қарай ерітіндіні қайтадан қайнағанға дейін қыздырады да, 0,5г ксиленді қызғылт индикаторды қосады, содан кейін ыстық ерітіндіні комплексон (III) (трилон Б) ерітіндісіменен титрлейді. Титрлеудің соңында, сыналатын ерітіндінің бастапқы қызыл түсі, сарғыш қоңыр түске ауысады, сол кезде сынақты тағы да қайнағанға дейін қыздырады. Егер ерітіндінің түсі тағы да қызыл түске енсе, онда 0,05М комплексон (III) ерітіндісімен тұрақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz