Қазақтың ұлы жазушылары
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
(Оқу орнының толық атауы)
ШЕРХАН МҰРТАЗА ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ МНЕЗ.
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
(Оқу орнының шифры-Мамандық атауы)
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
(Қаланың атауы, 2020-2021 оқу жылы)
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I Тарау.Шерхан Мұртаза өмірі мен шығармашылығы.
0.1 Шерхан Мұртаза-қазақтың халық жазушысы.
1.2 Шерхан Мұртазаның публицистикалық мұрасы.
1.3 Шерхан Мұртазаның аудармашылық еңбегі.
II Тарау. Шерхан Мұртаза шығармаларындағы ұлттық мінез.
2.1Шерхан Мұртаза шығармаларындағы әдеби дәстүр.
2.2. Ұлттық болмысты бейнелеудегі жазушы дүниетанымының өзіндік мәнері.
2.3.Жазушы шығармаларындағы көркемдеуші-бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігі.
III Тарау.Шерхан Мұртазаның Қызыл жебе (екі кітап), Жұлдыз көпір, Қыл көпір, Тамұқ атты бес кітаптан тұратын хамса-романы.
3.1Қызыл жебе роман-эпопеясы.
3.2 Жұлдызды көпір роман-трилогиясы.
3.3Қыл көпір, Тамұқ хамса романындағы Тұрардың нар тұлғасы.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
КІРІСПЕ
Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі - сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап қазірге дейінгі адам ақыл-ойының маржандары сөз арқылы бізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалар мен құбылыстарды, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа жеткізетін де сол өлмейтін сөз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдағы рөлі орасан зор. Қазіргі заманда бұрыннан қалыптасып қалған идеологияны бұзып-жарып, жаңа әлеуметтік-саяси көзқарас орнықтырып жатқан заманда ол бұдан да үлкен маңыз ала түскен. Сонымен қатар мемлекеттің өткен тарихына, оның саясатына , баспасөз тарихына жаңа тұрғыдан қарау оған түзету енгізуге, қатып қалған идеологиялық қағидалардан құтылуға үйретеді. Өткен дәуірдегі таңдаулы публицистердің тәжірибесін зерттей, зерделей қолдана отырып, біздің журналистеріміз жас мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына, қоғамды әрі қарай демократияландыру және адамгершілік ұрығын себуге ықпал ете алады.
Публицистика да - сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол - көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес.
Бүгінгі ақпараттар ағымының үздіксіз өсуі, өмірдің алуан ырғағы, адамның жоғары парасаттылық деңгейі публицистерден де, журналистерден де әлеуметтік ақиқат пен ақыл-ой құбылысын терең зерделеуді, оған мән беріп, жан-жақты жазуды талап етеді.
Қазақ халқының көрнекті жазушысы, мәдениет және қоғам қайраткері - Шерхан Мұртазаның рухани өміріміз бен тарихымыздан алар орны ерекше. Шерхан Мұртаза - ұлттың ұяты, өмірлік тайталастың тарланы - деп жазды бұл жөнінде академик Зейнолла Қабдолов. Осы пікірден қайраткер жазушыға деген бүкіл қазақ қоғамының озық ойының қатынасын көруге болады.
Шерхан Мұртазаның шығармашылығы мен әлеуметтік қызметіне көз жүгірте отырып, талдау жасау барысында сезімдік қабылдауымызда ол туралы - үлкен ойшыл, мемлекет және қоғам қайраткері, тума талант, терең таным иесі, халық жазушысы, сыншы, драматург, сөз зергері, аудармашы, публицист деген ұғымдар легі тізіліп қалыптасады.
Шерхан Мұртазаның ширек ғасырға жуық шығармашылығының тұтас көркемдік болмысы, тарихи таным арналары және одан туындаған авторлық концепцияның көркем - эстетикалық мұраттары бүгінгі тәуелсіздік көзқарас биігінен сараланды.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі:
Кеше де, бүгін де шындықты бетке ұстаған ақын-жазушы Ш.Мұртазаның өмірі мен шығармашылығына шолу жасау.
Шерхан Мұртазаның журналистік, публицистік рухани мұраларын саралап-салмақтау кейінгі ұрпаққа мол үлгі-өнеге беретіндей зерттеп-зерделеу мағлұмат беру.
Публицистік шеберлік тәсілінің негізгі көрінісі Шерхан Мұртазаның асыл мұрасы болып табылатын Қызыл жебе (екі кітап), Жұлдыз көпір, Қыл көпір, Тамұқ атты бес кітаптан тұратын хамса шығармаларындағы ұлттық мінез, әдеби дәстүр ерекшеліктерін оқып-біліп жан-жақты қарастыру.
Зерттеу мақсаты:
Ш. Мұртаза публицистикасының алатын орны мен рөлін көрсету.
Ш.Мұртаза шығармаларындағы ұлттық мінез бен әдеби дәстүрдің сипатын көрсету.
Міндеттері:
Публицист ұғымының түсінігін ашып, Ш.Мұртазаның қазақ публицистикасының дамуына қосқан үлесін көрсетіп сипаттау.
Ш.Мұртаза шығармашылық мұрасының мазмұнын, әлеуметтік-саяси мәнін зерттеу.
Ш. Мұртаза публицистикасының тілдік байлығын, ұлттық мінез, әдеби дәстүр сияқты ерекшеліктерді ашып көрсету.
Алынған деректерді талдау және қорытындылау.
Зерттеу обьектісі:
Ш. Мұртазаның публицистік шығармашылығы.
Зерттеу мәселесі:
Ш. МұртазаныңҚызыл жебе (екі кітап), Жұлдыз көпір, Қыл көпір, Тамұқ атты бес кітаптан тұратын хамса шығармаларындағы ұлттық мінез, әдеби дәстүр ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеу гипотезасы:
Публицистік шығармашылық ұлт тағдыры мен болашағының, оның ғұмырнамасының айнасы.
Журналистік және жазушылық екі түрлі мамандық, екі әр түрлі қызмет болса да, иесі бір көзқарастан - ұлттық идея, ұлттық санадан ешқашан айнымаған.
Зерттеу әдістері:
талдау әдісі;
танымдық әдісі;
жүйелеу әдісі;
Әдеби талдау және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы- Ш. Мұртазаның әдеби мұраларын тарихи-ғылыми тұрғыдан байыптап, өзіне тән ұлттық мінез, әдеби дәстүр тұрғысынан қарастырылып,кейінгі ұрпаққа берері бол үлгі-өнеге зерделенеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен демекші әрбір кейінгі ұрпақ өз жолын алдыңғы ұрпақтың жеткен жерінен бастайды.Ш.Мұртаза сынды публицист, ақын-жазушытәжірибесінен жас ұрпақтың алары мол. Бұл орайда зерттеудің нәтижелерін семинарларда, оқу іс-әрекеттерінде,мақалалар жазуда қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Тарау.Шерхан Мұртаза өмірі мен шығармашылығы.
0.2 Шерхан Мұртаза-қазақтың халық жазушысы.
Шерхан Мұртаза! Бұл есімнің халық жадында мәңгі қалды. Әдебиет пен журналистикаға небір таланттар келіп қосылды. Бірақ олардың арасында Шерхан жұлдызы еш ұмытылмай, қайта бұрынғыдан да жарқырап, әр жүрекке нұр құя түсті.
Шерхан Мұртаза 1932 жылы 2 қыркүйекте Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Талапты ауылында дүниеге келген. Белгілі кеңес және қазақ жазушысы, қоғамдық -саяси қайраткер. Қазақстанның Халық жазушысы (1992), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (1984)[1], Қырғыз Республикасының Еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (1995). Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1978).
Зұлматты жылдардың өзге де перзенттері сияқты, оның балалық шағы ашаршылық, қанды соғыс, репрессияға дарыған. Шераға ешбір сұхбатында балалық шағын жымия еске алмаған екен. Керісінше, балалық сананың түбінде қалған ауыр ойларды күрсіне еске ала берген, ала берген...
Айша шешем кеудесінен сүт шықпай қалғанда талқанды матаға түйіп,оны суға батырып, маған соны сорғызады екен. Сол қорек болыпты,- дейді жаушы бір естелігінде. Алдыңғы үш баласы шешек ауруынан шетінеген Айша ана мен Мұртаза әке аш өзегіне түскен балаларын осылай асыраған.[2;7б]
Ол көшпелі қазақ кенеттен отырықшы елге айналған уақытта, қарапайым колхозшының отбасында дүниеге келді. Әкесі Мұртазаны халық жауы деп Сібірге айдап жібергенде кішкентай Шерхан небәрі бес жаста болатын. Осылайша, тұтқындалып, Сібірге айдалған әкесі сол күйі отанына оралмады. "Түн ішінде екі милиция мен бір "понятой" болып өзіміздің ауылдағы бір мұғалім келді. Терезеде сыртта біреу тұрғанын тағы көрдім. Естен кетпейтін жаман түн...Үйдің ішін тінтті. Жүктерді, сандықтарды ақтарды. Милиционерлердің біреуі ілулі тұрған жайнамазды жұлып алып, асты-үстін аударып көріп: "аяғым тоңып жүр еді, жақсы болды ғой. Осыны мен шылғау қылып алайыншы" деді. Бала күнімнен көрген зорлықтың, қорлықтың алғашқы түрі осы болды. Осыны көрген баланың көңілінде қандай сезім қалуы мүмкін? Өшпенділіктен басқа еш нәрсе қалмайды", - деген әкесінің "халық жауы" ретінде ұсталған түнін еске алған Шерхан Мұртаза. [3;372б] Шерағаның әкесі Сібірге айдалып, Амур өзенінің жағасында ағаш кесетін бригадада қара жұмысқа салынған екен. Намаз оқып жатқанда екі адам кескен үлкен ағаш үстіне құлап, небары қырық жасында қаза тауыпты.Ал, әкесіз қалған Шерхан балалық шақтың не екенін де білмей өсті. Керісінше, өміршеңдіктің үздіксіз сынағын көрді. Осындай жағдайдан аман шығу үшін анасы еңбек етіп, ақы ретінде жарты қап бидай алып, отбасын асыраған. Бала күнінен қиыншылықтың тауқыметін көрген Шерхан Мұртаза 7-сыныптан кейін Жамбыл мектеп-интернатына оқуға түседі. Орыс тілін жақсы білмесе де, мектеп бітірісімен Мәскеуге оқуға кетті. Ол Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің түлегі. Қанша білім қуса да шағын ауылында өскен жазушы өзінің кіші отанын ұмытпай, үнемі жерлестеріне көмектесіп жүрді.
1950 жылы жас Шерхан Мәскеу полиграфиялық институтына түсті. Үш жыл өткен соң, ол оқыған редакторлық-баспа факультеті Мәскеу мемлекеттік университетінің журналистика факультетінің кафедраларының бірі болды.
1955жылы Қазақ мемлекет көркем әдебиет баспасында;
1956-1960жылдары "Лениншіл жас" (қазіргі "Жас алаш");
1960 -1963 жылдары "Социалистік Қазақстан" (қазіргі "Егемен Қазақстан") газеттерінде тілші, әдеби қызметкер, редактор;
1970-1972 жылдары "Жазушы" баспасы жанындағы Балалар мен жастар әдебиеті бас редакциясының және "Жалын" альманахының бас редакторы;
1972 -1975 жылдары "Жұлдыз" журналының бас редакторы;
1975 - 1980 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 2-хатшысы;
1980 - 1989 жылдары "Қазақ әдебиеті" газетінің бас редакторы;
1989 - 1992 жылдары "Егемен Қазақстан" газетінің бас редакторы;
1989жылдан- Егемен Қазақстан республикалық газетінің редакторы. Қазақстан мемлекеттік телерадио компаниясының төрағасы;
1990жылдан - Ұлттық саясат, мәдениет және тілді дамыту жөніндегі комитет мүшесі;
1994жылдан - Мәдениет, баспа, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық бірлестіктер жөніндегі комитет мүшесі, мәдениет, әдебиет және өнер бөлімдерінің комитетінің төрағасы;
1990-1993 жылдары ҚазКСР Халық депутаты, 1990-1993 - ҚР. Жоғарғы Кеңесінің депутаты;
1992 - 1994 жылы Қазақстан мемлекет телерадио компаниясының төрағасы қызметтерін атқарды;
1995жылдан - шығармашылық жұмыспен айналысуда.
1996 жылдан - Егемен Қазақстан газетінің қызметкері. [4;4б]
Марапаттары:
1978-Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы
1984-Қазақ КСР еңбек сіңірген өнер қайраткері
1992-Қазақстанның Халық жазушысы
1995-Қырғыз Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қайраткері. Қырғыздар мен қазақтар арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайтуға қосқан зор үлесі үшін.
1995-"Манас -- 1000" мерейтойлық медалі (Қырғызстан) - қырғыз және қазақ халықтары арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайтуға, "Манас" эпосының идеяларын насихаттауға қосқан зор үлесі үшін.
1999-Құрмет белгісі, Отан ордендерімен марапатталған.
2000-Тарлан сыйлығының лауреаты
2002 - "Астана қаласының құрметті азаматы"
2012-1 дәрежелі "Барыс" ордені[5]
Журналистік қызметі қандай қарбалас, ауыр болса да, Шерхан аға жазушылықтан қол үзген жоқ. Бірақ, журналистің жұмысы - кейде жазушыға дос, кейде қас деп кетті.
"Газет жұмысы - бір жағынан жазушының досы. Ел көресің, жер көресің, сан түрлі адамдармен кездесесің. Шығармаға жем табылады. Газет - бір жағынан жазушының жауы. Ойыңда жүрген, көкірегіңді кернеген дүниені алаңсыз отырып жаза алмайсың, ұдайы оттың үстінде жүресің, түнде де тыным жоқ", -- деген еді Шерхан аға. [6;808б]
Шерхан Мұртазаның қоғамдық болмысын танытатын тағы бір қыры - тәлімгерлік. 1960 жылдары идеологиядағы жылымықтың тұсында қайраткер қазақтың беделді баспасөзіне сол кездегі жалынды, талантты, дарынды жастарды М. Шаханов, О. Бөкеев, Ф. Оңғарсынова, Б. Нұржекеұлы, Ә. Кекілбаев, Д. Исабеков, Т. Медетбеков, С. Елубай т.б. жинап, журналистік өнерге баулып, шеберліктерін шыңдады, тәрбиеледі. Қазіргі қазақтың көркем ой, көрікті сөзінің хас шеберлері болған бұл ұрпақтың өкілдері Шерхан Мұртазаны өздеріне рухани әке санайды.[ 7;279б]
Адамдық парыз, азаматтық борышты өмірлік мүддесі санаған, сол жолда жан аямай еңбек еткен Шерхан Мұртазаның ғақылиялы ғұмырында тәңірі сыйлап, өзі сәулендірген қоғамдық тұлғасы бүкіл ұрпағына өнеге. Барша қазақ жұрты құрметтейді, шығармашылығы мен қызметін, адамдық болмысын ұлағат санайды, сүйікті ұлын - Шераға деп ардақ тұтады.
Халық жазушысы атанып, ұлттық әдебиетіміздің өркендеуіне өлшеусіз үлес қосып, өзіндік терең танымы, тұғырлы авторлық концепциясымен ерекшеленген Шерхан Мұртазаның көркем-эстетикалық, тарихи, философиялық ой өрісі журналистикадан бастау алған болатын. Еліне көрнекті публицист, шебер редактор, әділ басшы ретінде журналистика тарихында биік орны бар Ш. Мұртазаның еңбек жолы өз айтарының тереңдігімен танымал.
Шерхан Мұртаза тек жазушымен, аудармашылықпен ғана айналысқан жоқ, ол сондай-ақ спортты жанына серік еткен атлет. Студенттік жылдары тіпті, бокспен де айналысып, факультетің намысын қорғап жарысқа қатысып, орта салмақ бойынша жүлдегер атанған. Ол спорттың бильярд және тапанша ату түрінен де алдына жан салмаған.
Шерхан Мұртазаның жас та, кәрі де іздеп жүріп оқыған кітаптары жетерлік. Соңғы уақытта көркем әдебиетті сүйетіндердің аузынан түспей жүрген "Бір кем дүние" атты туындысының өзі бір төбе. Марқұмның әрбір берген сұхбаты да жеке бір тақырыптың лекциясы сияқты еді.
Шерағаның әртүрлі дереккөзде шыққан шерлі цитаталарының бірсыпырасын оқиық.
"Жетімдіктің неше түрлі дәмін татқанбыз. Ащы дәмі және де.
Ащы болғанда, улы. Сондай зәрлі. Жетімдікті ешкімге көрсетпесін..."
"Намыс - адамның жан серігі. Көзге көрінбейді. Жеке жүрмейді. Тым болмаса, көзге көрінетін көлеңкеде де сияқты емес. Бірақ серік. Мықты серік. Бұл серігі жоқ адам қасиетсіз, әлсіз."
"Ұрпақсыздар ұмытылады. Өмірдің заңы солай. Жалғыз ұл елу жасқа келді, баласы жоқ. Сонымен, тұқымның үзілгені ме!? Кітаптар қалар, ал олар ұрпақты жалғастыра ала ма!? Бір кем дүние деген осы да..."
"Темірді тат шірітеді. Тат темірдің өзінен шығады. Адамды аздыратын жаман қылықтары да өзінен шығады. Ол да тат. Сабындап жуып кетіре алмайсың. Адам жанын тат басса, оны тек кітап кетіре алады. Әрине, асыл кітап, адал кітап. Ең бірінші - Құран! Екінші - хадистер! Ұлы классиктер. Қазақтың ұлы жазушылары. Кітап жем, су сұрамайды. Кітап - ғажайып қазына. Кітап - өмірсерік. Бір кем дүние..."
"Самайға ақ кіріп еді, сақал-мұрт та ағара бастады. Ұялған ұрыдай болып қастың бір талы да ағарыпты. Сөйте-сөйте...сүйек те ағарады-ау...Несіне тырбаңдаймыз? Бәрі де өтеді. Өтпейтін тек уақыт қана. Адамдар: "Уақыт өтіп барады",- деп өкінеді. Шынында өтіп бара жатқан уақыт емес, өмір өтіп барады"."Қос тілді ұлт болмайды. Қос тілді жылан ғана болады".[8;616 б]
"Бұрынғы Кеңес одағына қараған, қазір тәуелсіздік алған мемлекеттердің бір де бірінде тіл туралы біздегідей талас жоқ. Бәрінде де бір тіл, республиканың аты берілген елдің тілі - мемлекеттік тіл. Оған ешқандай талас жоқ. Талас тек бізде ғана бар. Талас шығарып жүрген Қазақстандағы орыс халқының қалың тобы емес. Халықта жазық жоқ. Талас тудырып жүрген "жаворонок" сияқты саяси пәлеқорлар. Біздің мемлекетте өмір сүріп жатқан басқа ұлттардың өкілдері қияңқылыққа бармайды"."Бидайын алып, сабанын қойған Құдай. Жақсысын алып, жаманын қойған Құдай..." [9;2б]
Бүкіл ғұмырын ұлттық мәдениет пен әдебиеттің дамуына арнап, кейінгі ұрпаққа рухани бай мұрасын қалдырған қаламгер, тарихта халықтың Шерағасы деген есіммен қалған Шерхан Мұртаза 2018 жылы 8 қазан күні қайтыс болды. 86 жасында көз жұмған жазушы ауылдасы Бауыржан Момышұлының жанына жерленді.
1.2 Шерхан Мұртазаның публицистикалық мұрасы.
Шерхан Мұртаза қаламынан туған дүниелер - осы заманғы публицистиканың жоғары үлгісіндегі ерекше өтімді, дәлелді, өмір шындығын дөп басатын, алдына қойылған проблемаларды үлкен жауапкершілікпен, терең талдау жолымен көтере білетін, көп кеселді кінараттарға кінәлілерді бетің бар, жүзің бар демей осып сөгетін, ойға бай, сөзге шешен саралы көсемсөз [10;591б].
Оның ұланғайыр шығармашылық бет пердесі көсемсөзден басталады. Публицистикасының ұлт қамын жеген, ел болашағына алаңдаған терең ойларының ұшқындарын тәуелсіздік алардағы әдеби мұралардан білеміз. Сол мұраларда жарқ еткен жаңа байламдар, жүректің қылын шертер ақ сезімге суарылған тебіреністі толғамдары өзгеріске толы кезеңде қоғамды гуманистік, демократиялық тұрғыдан жаңартудың саяси - рухани мәселелері жайында сөйлеген сөздері; мақалалары халқымыздың тарихына, рухани мұрасына құрмет сезімін қалыптастыратын терең әдеби және публицистік шығармаларының құндылығы халқымыз үшін қашанда жоғары.
Жалпы Шерханның Мұртазаның көлемді, күрделі шығармаларында алтын арқау болып отыратын үш желі бар. Оның біріншісі - туған жер табиғаты, екіншісі - ата-баба рухы, үшіншісі - шығарманың негізгі сюжеті, яғни кейіпкерінің басынан өтіп жатқан оқиғалар тізбегі.
Шерханның суреткерлік шеберлігінің ерекшелігі де осы үш желінің бір кейіпкердің бір сәтінде-ақ көрініс беруінде. Ол белгілі бір оқиғаны суреттегенде соның айналасындағы жаратылыс құбылыстарын қалт жібермей, табиғатын да, жануар-жәндігін де, сол адамның жай-күйін де қоса қабат қамтиды. Бір сөзбен айтқанда Шерхан баяндамайды, жазумен сурет салады. Көріністі көз алдыңа келтіреді. Оның шолақтау сөйлемдерінің құдіреті оған жетеді. Ал сол шымыр сөзді шолақтау сөйлемдерде ерекше бір қуат сезіліп тұрады.
Негізгі оқиғаны, оның кейіпкерінің көңіл күйін табиғат көріністерімен астастырып беру көп жазушыларда кездеседі. Мәселен, М.Әуезовтің Абай жолында Абай Тоғжанмен алғаш оңаша кездескенде ағаш жапырақтары арасынан ай сәулесі нұр боп құйылады. Жәнібек жайлауында пайда болған сол сәуле Абайдың алдынан кейін де үміт оты болып шығып отырады. Ол аспанды бұлт торлаған жаңбырлы іңірде Әйгерім ауылының, ал боранды түнде адасып, жаны азап шеккенде Абайға Тоғжан ауылының оты болып, өмір үмітін жағады.Бір қарағанда табиғаттың, ауылдың көріністері болғанымен, бұл кейіпкер махаббатының образды көрінісі. Ол негізгі оқиғамен қатар өрбіп, өзінше бір желі құрайды.
Шерхан шығармаларында да мұндай символика жеткілікті. Бірақ олар жұмыр жердегі пенденің жүрегінен тартылған бір нәзік жіп жаратылыспен жымдасып жатқанын білдіреді. Адам мен ғарыштың бірлігін еске түсіреді. Мұны түйсігімен таныған кейіпкердің де, оқырманның да рухы қанаттанып, үміті жалғанады.
Алғашқы қадамын публицистикадан бастаған Шерхан Мұртаза ел өмірнін очерктер мен әңгімелерді өндіре жазды. Оның Құрылысшы Дәку (1958) атты тұңғыш очеркі - Лениншіл жас газетінің Қарағандыдағы тілшісі болған жылдардағы тынымсыз еңбегінің жемісі: Мұнда қазақ елінің Ұлы Отан соғысы, шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы еңбек адамының тағдыры сөз болады. Тыңдағы отан үшін төгілген ащы тер Дәку ақсақалдың бейнесінде суреттеледі. Автор құрылысшы Дәку отбасының атадан балаға, баладан немереге беріліп отырған тәрбиесін өз заманының жастарына үлгі етеді. Жазушы оны Дәку баласы Нұрмұқанбет, алты жасар немересі Тамара арасындағы бір сәттік эпизодпен бейнелеген. Арыдым, қалжырадым, тоқырадым, жан тыныштық керек болды дегенді білмейтін еңбекқор қарияның өмірі Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, Еңбек ер атандырар деген халық даналығын қайта жаңартудың белгісі ретінде сипатталған.[ 11;62б]
Оның Табылған теңіздегі Оралы да, Белгісіз солдаттың баласындағы Исатайы да, Бұлтсыз найзағайындағы Нариманы да тау мен даладағы ұлы еңбекті туған жердің ризығы, оны жайнату ата-баба арманы деп ұғынып, солардың аруағына әр істі бастар алдында сыйынып отырады. Нағыз шындық осы. Қаулы құдіретті емес, тәңірі құдіретті. Мыңдаған жылдық бай тарихы, тәрбиесі, ділі, діні бар елдің ұлы осылай болса керек.
Қызыл жебе -көлемі жағынан да, көтерген жүгі мен көркемдігі жағынан да Шерхан Мұртазаның бас кітабы. Көп оқылып, шын мәнінде, халық жазушысы еткен шығармасы. Қазақта мұндай мол ауқымды, кең тынысты романдар циклын берген санаулы жазушылардың қатарына қосқан еңбегі.
Қазақ болғаның үшін мақтаныш сезімің бойыңды кернеп, өзің де ұлтың үшін бірдеңе істегің келіп кетеді.Оның Сталинге хат, Бесеудің хаты, Ноқтаға басы сыймаған (Бауыржан батыр), Домалақ ана пьесаларында да қазақ рухы осылай асқақтатылады.[ 12;280б]
Шерхан Мұртазаның шығармалары 1- кестеде атап көрсетілген.
1-кесте
Жылдары
Еңбектері
Повестері
1958ж
Тұңғыш кітабы -- Құрылысшы Дәку очерктер жинағы.
1963ж
Қазіргі замандас бейнесі, соғыс жылдарындағы тылдағы адамдардың қажырлы еңбегін баяндаған Табылған теңіз.
1965ж
Бұлтсызкүнгінайзағай.
1967ж
Белгісіз солдаттың баласы .
1969ж
Мылтықсыз майдан.
1972ж
41-жылғы келіншек.
1973ж
Ахметжанның анты.
1976ж
Қара маржан.
1980ж
Қызыл жебе 1-2том
Романдары
Қара алқа; Қызыл садақ.
1983ж
Тұтқын бала.
1984ж
Жұлдыз көпір.
Қыл көпір.
1994ж
Тамұқ.
Әңгімелер жинағы
1974ж
Интернат наны.
1987ж
Жүрекке әжім түспейді.
Жүрек қартаймайды.
Пьесалары
1987ж
Қызыл жебе (К.Искаковпен бірге)
1988ж
Сталинге хат.
1989ж
Бесеудің хаты.
Бесінші бұрыш.
Соңғы жылдары жазған кітаптары
1990ж
Не жетпейді?
1997ж
Ай мен Айша.
1998ж
Елім, саған айтам, ел басы сен де тыңда!
2002ж
Ақындар мен әкімдер.
Шерхан Мұртазаның шығармаларының қалдырар әсері ерекше екеніне
көз жеткіздік.
біріншіден, адамзат тіршілігінің өзекті мәселелерін қозғайды;
екіншіден, шағын кең мағына сыйғызуға шебер;
үшіншіден, әдебиеттегі көркемдік компоненттерді кең және еркін
пайдаланады;
төртіншіден, ұлттық идея, ұлттық намыс, ұлттық сана
мәселелерін өз шығармаларына өзек етеді.
Ш. Мұртаза прозасының аса бағалы қасиеті, артықшылығы - онда ешқандай жасандылықтың ізі жоқ. Қысылмай қымтырылмай, шабыттың қуатымен тебіреніп еркін сөйлеу, жан-тәнімен сезінген, жүрек жарды ойтолғамын ортаға салу, боямалап, әшекейлемей, ақтарыла адал айтатыны - міне, Шерхан шығармашылығының адамды баурап алатын ерекше тартымдылығы алдымен осы қасиеттерінде.
Жазушы шығармаларын қайталап оқыған сайын жаңалығы аз жадағай пікір, жауыр болған жаттанды сөз, сырттай сұлу көрінетін көркемдік түр іздеушілік, алабажақ ашық түсті бояуларға әуестік секілді жасандылықтың бәрі шынайы өнер табиғатына жат нәрсе екеніне тағы бір көз жеткізгендей боламыз. Суреткер тілінің байлығы, бейнелілігі, өткірлігі ой-сезім қуаттылығына байланысты. Қаламгер шығармаларын талдау үстінде бұған көз жеткізерліктей мысалдар аз келтірілген жоқ. Сонда да Ш. Мұртаза шығармашылығының тіліне қатысты кейбір жайларды көркем сөз бейнелілігі тұрғысынан қарап арнайы тоқтала кету артық емес дейміз.
Ш. Мұртаза шығармашылығы жалынды жазушының өзі өмір сүрген тұтас бір тарихи дәуірді жан-жақты, барынша толық бейнелейді. Осы замандағы қоғамдық өмір салтының, ой-сана, ұғым-түсініктердің бірнеше ғасыр бойы қалыптасқанын, түп тамыры әріде жатқанын ескерсек, Ш. Мұртаза шығармашылығы қоғам көшіндегі бір елеулі кезеңді бейнелеу арқылы халықтың тағдырын, ұлттық мінез-құлқын тарихи тұрғыдан кең арнада алып, қоғам көшінің жеткен жерін ғана емес, өткен жолын да танытарлықтай етіп көрсете білді деген жөн. Ал қоғам өміріндегі көптеген адамгершілік, моральдық мәселелердің, мысалы, әділдіқ, бірлік, достық, еңбексүйгіштік, талаптылық, адалдық, солармен қатар озбырлыққа, жауыздыққа, екіжүзділікке төзбеушілік секілді сан түрлі мінез-құлық мәселелері қай заманда да мәнін жоймайтындығын және қанша заман ауысып, уақыт, жағдай өзгерді дегенмен халықтың ұлттық ерекшеліктері, адамгершілік қасиеттері жаңғырып, жаңаша сипат ала отырып, жалғастық тауып өрістеп, дами беретінін ескерсек, Ш. Мұртаза шығармашылығы кейінгі дәуірлердің, соның ішінде бүгінгі замандағы өмір шындығын танып-білуге үлкен себін тигізе алатынын мойындауымыз керек.
Өнер мен өмірдің өткелінен мүдірмей өткен дарын Ш. Мұртазаның алғаш шығармашылық әлемге қадам басуының да ерекше құпиялық жақтары жоқ еместей. Шығармашылық ғұмырбаян мәселесін Ш. Мұртазаның түрлі жанрда жазған туындыларының танымдық және көркемдік талғамы таразысы бағытынан мөлшерлейтін болсақ, өнерге итермелеуші мотивтер ретінде туған жер табиғаты, ащы балалық тағдыр, алғашқы аударма, журналистік ізденіс секілді бірнеше арнадан өрбитін бастаулардың қайсысын айтсақ та, ойымыз дәлелді, еңбегіміздің еселі шығарына сенім мол.
Олай болса, Ш. Мұртаза шығармашылығын өз дәуірінің шеңберінде ғана қалатын, осы мағынада біз үшін тек тарихи маңызы бар, өткінші құбылыс деп санауға болмайды, ол - заман ауысып, уақыт озған сайын қоғамдық ой-санаға ықпал-әсері арта түсіп, өркендеп, дамып отыратын асыл мұра.
0.3 Шерхан Мұртазаның аудармашылық еңбегі.
Шерхан Мұртазаның қаламгерлік қызметінің бір қыры - аудармашылық. Аударма еңбектер Ш.Мұртазаның шығармашылық ғұмырбаянында ерекше орын алады. Шерхан Мұртаза шығармашылық жолын студент кезінде Л. Лагиннің Хоттабыч қарт, Мұстай Кәрімнің Біздің үйдің қуанышы шығармаларын қазақ тіліне аударумен бастағаны белгілі. Аударма саласындағы ізденіс Ш.Мұртазаның журналистикаға келген жылдары газет материалдарын, хабарламаларды, лездемелерді аударып, көшіруінде жалғасын тапқан. Нағыз көркем шығармашылыққа бой ұрған сәтінде Ш.Мұртаза Г.Х.Андерсеннің әңгімелерін, венгр халық ертегілерін, алып тұлғалы жазушы Ш.Айтматовтың Ботагөз, Қош бол, Гүлсары, Теңіз жағалап жүрген тарғыл төбет повестерін, Боранды бекет, Жанпида романдарын қазақ тіліне аударуда үлкен жетістіктерге жетіп, оқырман мен автордың арасында дәнекер байланысшыға айналды. ...1985 жылы бір үзіндісі Литературный Киргизстан журналда жарияланысымен, Айтматов жаңа роман жазыпты деген хабар қалың оқырманды да, әдебиетші қауымды да қатты елеңдетіп, күні бұрын шығармаға ынтық етті.[13] Шынын айту керек, Шыңғыс романы басылған Новый мир журналын қолға шырақ ұстап жүріп таппайсыз, бірденбіреу сұраған, кезек күткен, тауып бер деген жағдай бар. Дүкендер оқылмайтын кітаптарға толып, аузы-мұрнынан шығып, жағымпаздардың кереқарыс романдары тау-тау үйіліп, көр-жерге айналып, әлі жеке кітап болып шықпаған, журналда ғана жарияланған дүниесін әр ұлттың, әр жастағы, әр мамандық иелері де ат арылтып Айтматовтың жаңа романының атына дәл балама таба алмай қиналды. Шынында, қазақ, қырғыз арасында да жан түршігерлік неше түрлі жазалау түрлері бар ғой: дарға асу, қазыққа отырғызу, ат құйрығына байлап жіберу, көмейіне қорғасын құю, тірідей жерге көму, тас боран жасау, бауыздап өлтіру, омыртқасын сындыру, айта берсе жауыздық әрекеттер толып жатыр деп романның әдеби процесте қалай бағаланып, кереметтей құнды жаңалық алып келгені туралы айтқан академик Р.Нұрғали ендігі бір тұста Плаха романының тақырыбының аударылуының өзінде үлкен мәнмағына бар екеніне де тоқталып өтеді: Ал енді, біз білгенде, адамның басын ағашқа салып шауып өлтіру - қазақ, қырғызда жоқ әдет. Бірақ Қазақстанның орман-тоғайлы жерлерінде плаха ұғымын білдіретін жаңғырық деген ұғым бар. Бұл эхо дегендегі жаңғырық емес, кеспек, дөңбек, шөрке сөздеріне жақын қарағай, әсіресе қайың секілді қатты ағаштардың бұтақты, безді, берішті тұстарынан әдейі арнап кесіп алған, ағаш бұтағанда, отын кескенде балтаның астында жататын төс ағаш, орыс тіліндегі плахаға образдық, заттық, деректілік тұрғыдан да жақын сөз деп білеміз. Бұдан шығаратын қорытынды Айтматов шығармаларының аты авторлық концепциямен, суреткерлік идеямен, жазушы позициясымен, образдар табиғатымен терең диалектикалық байланыста. Ана - Жер-Ана, Қош бол, Гүлсары, Ақ кеме, Боранды бекет - осылардың бәрінде образды, астарлы, ишара, терең,тұңғиық мағына жатыр.Жазушының соңғы романының аты туралы да осыны айту керек. Жазушы Шерхан Мұртаза Плаха романың Жан пида деген атпен қазақшалады. Әлемдік озық үлгіде жазған қырғыз әдебиеті поэтикасының құдіретін танытқан Ш.Айтматов туысқан қазақ халқының маңдайалды жазушысы Ш.Мұртазаның шығармашылығы туралы былайша толғайды: Біз Шерханмен бір жерде туып-өстік, біз өзімізді бір іске - әдебиетке арнадық. Мен ешуақытта жалғызсыраған емеспін. Менің бауырым Шерхан әдебиетте әрқашан менімен бірге келеді, мен оны айрықша жоғары бағалаймын. Бұл қырғыз-қазақ әдебиетінің шыққан биігін көрсететін меже. Ш.Айтматовтың бүкіл әлемді таң қалдырған Плаха романы жазушы һәм аудармашы Ш.Мұртаза қазақ оқырманына нағыз жүрек үнінде жеткізуге асығады. 1986 жылы Ш.Айтматовпен болған әңгімелесуінде жазушыға романның тақырыбы туралы өз көкейінде жүрген сұрақты қояды: ... .Енді күнбе-күнгі тіршілігімізге оралсақ деймін. Ол - сіздің жаңа романыңыз жайында. Орысша Плаха депсіз? Ш.Айтматов: - Қырғызша Баталға деп алдық. Башым баталға, баш сайдым деген ұғымға жақын.[14] Ш.Мұртаза Айтматов шығармаларын аударуға қандай ынтызарлықпен баратындығы туралы терең тебірене жазды: Ал Айтматов болса, бір басып өткен жерді қайта-қайта таптаурындай беруді қаламайды. Оның алдында ылғи да жаңа асулар, жаңа заңғарлар тұрады. Ол да биіктен биікті бағындыра беруге ынтызар альпинистер сияқты. Ол жеттім, болдым-толдым демейді. Жеттім деген жығылады, толдым деген төгіледі. Сонау Қош бол, Гүлсарыдан бастап, Айтматов тақырыптары бірін-бірі қайталамай оның кейінгі әрбір туындысы бүкіл қоғам, бүкіл әлемдік биік деңгейден көрінді. [15] Ш.Мұртаза Жан пида романын аудару да өзіне оңай соқпағаны туралы айта келіп, әсіресе оның философияға толы дін туралы айтылатын тұстарында біраз қиналысқа түскенінде жасырып қалмайды. Жалпы Шерхан Мұртазаға Шыңғыс Айтматовтың шығармаларын аударуда цензураның да ықпал-әсері мол болған. Ш.Айтматовтың прозасында бейнеленген қазақ даласы мен ауыл адамдарының тіршілігіндегі орын алған көптеген келеңсіздіктерді суреткердің мәселе етіп көтергендігі туралы түрлі сөз болды.
Шерхан Мұртаза орыс тілін жақсы біліп, оның әдемілік қасиетін ұғына білген. Тіл білген адамның бәрі керемет аудармашы бола бермейді. Яғни әрбір сөз, әрбір ұғым, әрбір образдың сұлулығы мен әдемілігіне тұшына бермейді. Тілдегі сөз образдарының жан сүйдіріп, жүректі елжіретіп, ой тербететін әсерін енгізу тіл білген адамның бәрінің қолынан келе бермейді. Ол үшін аударушы жазушының өзі де сол тілді жетік білу, түсінумен қатар, әдемілік қасиет, эстетикалық талғам, күшін ұғып, түсіне білерлік жазушылық жан, үлкен талант пен дарын болуы керек. Шерхан Мұртаза аудармасында шығарма көркемдік тәсілімен, күш-қуаты толыққанды тереңдігімен ерекшеленеді. Қаламгерлік үлкен талант иесі үздік аудармашы екендігін тағы да танытқан.
Ойымызды түйіндеп айтар болсақ, Шерхан Мұртаза аудармасының үздік болуы: оның үлкен талант иесі екендігінде, орыс тіліндегі сөздердің тек мән- мағынасын ғана емес, сонымен қатар оның ішкі сұлулығын, көркемдік тәсілін, күш-қуатын жанымен терең ұғына білуінде және ана тіліндегі сөздердің байлығынан сусындай алуы дәлел. Ш. Мұртаза аудармасында жазушының қаламгерлік, суреткерлік, азаматтық жолында халқыма айтсам, жеткізсем деген негізгі ой идеясының неғұрлым әсерлірек, тиімдірек ыңғайда, қалайда ойланарлықтай дәрежеде шыққанын қалап, аударуға барынша күш салады.
II Тарау. Шерхан Мұртаза шығармаларындағы ұлттық мінез.
2.1 Шерхан Мұртаза шығармаларындағы әдеби дәстүр.
Шерхан Мұртаза шығармаларындағы жаңашылдық пен сабақтастық проза саласында анық байқалады. Жазушы халқымыздың құнарлы сөзін қаламгерге тән толық меңгергендігіне көзіміз жетеді. Шығарма кейіпкерлері өмірде болған. Кейіпкерлері прототип сипатында болса да, нақты есімдері, оқиға болған жерлер, тарихи оқиғалар сол қалпында көркем суреттелген.
Шерхан Мұртаза қазақ әдебиетінде айтулы жазушы ғана емес, журналист ретінде де танымал қаламгер. Оның "Камалға хат" атты публицистік кітабы да қоғам өміріндегі өзгерістер мен әлеуметтік саяси оқиғаларға өз көзқарасын білдірген көркем туынды болып табылады.
Ш. Мұртаза шығармашылығының өн бойынан өзі бастан кешірген өмірдің тарихын көреміз. Шығармашылық ұстанымы туралы қойылған сауалға: - Әй, менің жазып жатқанымның бәрі - ел тағдыры, айналайын. Ано-о-оу, баяғыдан бері солай. Ел тағдырынсыз мен ештеңе жазбаймын. Ел тағдырынсыз немене жазасың сен? Ойнап-күліп, ха-ха-халауды ма? Ондай еңбек жоқ менде. Көркем әдебиетте де, публицистикада да, жай мақалада да ондай дүние таппайсың... Жазсам, ел тағдыры туралы жазамын. Кейде өз тағдырым туралы жазатын шығармын. Бірақ ол да ел тағдырына байланысты. Елге қатысы бар дүние. Жазғаныңда ел тағдыры болмаса, жазудың керегі не? Ел тағдырынсыз, басқа бір әлемдегі жоқ-барды жазатындар бар шығар? Соған әбден дағдыланып алған шығарсыңдар. Менікі ондай емес - деген жауабы Шерханның шығармашылығындағы қаламгерлік ұстанымды айқын танытады.[16;2б]. Ел тағдырын жазушылық өнердің негізгі кредосына айналдырған Шерхан Мұртаза шығармаларының барлығы дерлік ұлтымыздың тарихи тағдырын бейнелеген өмірлік шындықтан құралады.
Жазушы шығармаларының ерекшеліктері тілді нақты қолдана білуінде. Әрбір кейіпкерді ешкімге ұқсамайтын дара тұлға деңгейіне көтере білуінде. Қаламгердің шығармаларының басты жетістігі мынада - Көркем әдебиетті басты бағыт етіп, оқырманға шынайы кейіпкерлерді және өмірді сол қалпында ұсыну. Қаламгер шығармалары ұлтымызды ұлықтауға, мәртебесін көтеруге бағытталған. Бұндай жағдайды оның барлық шығармаларынан оп- оңай табуға болады.
Жазушы шығармаларының тағлымы жайлы айтар болсақ, оның шығармалары тәуелсіз ел мүддесіне мүлтіксіз қызмет етуінде.Бұл-жазушы үшін зор бақыт. Жазушы шығармаларының көркемдік қызметі орасан зор.Шерхан Мұртаза реализмі ел тіршілігінің, кезең көріністерін, халық тұрмысының жалпыға ортақ қиындығын ешқандай бүркелемей , ешқандай әсерлемей қаз қалпында ұтқыр, әрі өткір тілмен, шамырқанған шындықты нақты көркем суреттеуге негізделген. Шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын анықтауда, жазушы шеберлігін танытуда рөлі күшті. Шерхан Мұртаза шығармаларының белгілі бір дәрежеде ұшы -қиыры жоқ өмірдің сан алуан қырларын, кейіпкер тағдырын, іс-әрекетін көркем бейнелеуде Шерхан өзінің психологиялық шеберлігін, өз талантының жарқын қыры есебінде байқатты.
Халықтың сөйлеу тілінің және шығармашылық өнерінің байлығын кеңінен пайдалана отырып, Ш. Мұртаза көркем сөздің шеберлік құралдарын жетілдірді, көркем әдебиет тілінің образдық-бейнелеу мүмкіндіктерін молықтырды. Қазақтың әдеби тілін ұстартып, шыңдап жетілдірді. Прозада, көркем әдебиетте сөздің бәрі де көркемдік сипат алады. Себебі көркемдік ойды эстетикалық ұғым, сезім білдіреді. Әдеби көркем сөздерге көркемдік сипат беретін көркем ойдың қуаттылығы, әр сөздің қаламгерлік ойды, сезімді жеткізуде орнын тауып, терең мағыналы етіп қолданылуы, әр сөздің шығармада лайықты қолданылуы да Ш. Мұртазаның қалам қуатын, қарымын айқындай түседі.Ол әр шығарманың мазмұнына, ондағы ой-сезім өзгешелігіне, шығарманың жанрлық, стилдік, тағы сондай сипаттарына айрықша мән береді.
Көркем әдебиеттегі қарапайым деген сөздердің өзі де суреткер ой-сезімінің байлығын, айрықша қуаттылығын аңдататындай болса, жайдағы айтылатын үйреншікті мағынасынан гөрі әлдеқайда терең мәнге ие бола алады.
Ш. Мұртаза прозасындағы адамның сезім дүниесінің орасан зор байлығы, сезімнің нәзіктігі мен өткірлігі, адамды баурап алатын керемет күші- осының бәрі суреткердің тіл кестесіне, сөз қолдануына ерекше сипат дарытқанын көреміз. Жазушы туындыларының тілінде адамның жан тебіренісін, көңіл толғанысын, жүрек лүпілін, сезімінің сан құбылып ойнақшуын көрсететін сипаттамалар, эпитет, метафора және басқа бейнелі сөздер өте көп кездеседі. Және солай болатын себебі ол халық мұңын, мыңдаған қалам иелерінің өкініш-арманын, қастандық-өшпенділіктеншеккен
азабын, сүйенерге тірек таппай күйзеліп налуын - осының бәрін асқан көркемдік шеберлікпен жеткізе білген сұңғыла суреткер, жалынды жазушы санатынан көрінеді.
Шерхан Мұртазаның да проза саласындағы тарихи танымы мен көркемдік танымға толы гуманистік адамзаттық идеяларға бай мұралары ауыл өмірінің көркемдік әлемін сомдауға арналады. Жастайынан көрген өмір суреттері ұзақ жыл көкейінде жатталған Ш. Мұртаза шағын жанрдың ерекшеліктерін ыждахаттылықпен ұғын а отырып, проза жанрына түрлі тақырыптағы әңгімелерді алып келді. Ғұмырлы шығармашылықтың әртүрлі жылдарында дүниеге келген Шерхан әңгімелері оның шығармашылық табиғатының жаңа бір қырын танытты. Өз өмірінен әңгімеге өзек болардың материалды тану, таңдау, іріктеу, сұрыптау, оны ой елегінен өткізіп, қорытып, жүрек толқытып, жан тебірентер, сөйтіп сезімге эстетикалық әсері мол, көпке ғибрат берер әңгіме етіп құйып шығарды. Бұл оның суреткерлік шеберлікке деген ұмтылысындағы өмірді білу, оны көркем туынды етіп,
жаңадан қайта бейнелеп шығарудағы талмай ізденгенінің нәтижесі.
Бұдан біз туындыларындағы жаңа, соны ой-пікірлерді жұртшылықтың қалай қабылдайтынына Шерханның ерекше мән бергенін айқын аңғарамыз. Ол көркем туындыға көңіл қоятын қауымнан айтылған сөздің мәнін терең түсініп, байыбына жетуді талап етті. Қаламгер халықтың тағдыры мен қасіретін терең түсініп, қоғам өмірінің күрделі проблемаларын көтеретін туындыларды дүниеге келтіруді өзінің басты міндеті санады.
Суреткер Шерхан әдебиетті идеялық, көркемдік жаңа биікке көтере отырып, оқушысына идеялық, эстетикалық тәрбие беруді, басқаша айтсақ, әдебиеттің өмірдегі атқаратын қызметін арттыруды бірінші мәселе етіп қойды. Оқушысын озық мәдениетке, өнер-білімге, адал еңбекке шақырып, оның бойында шынайы адамдық қасиеттерді тәрбиелеуге, жамандықтан қашып, жақсылыққа ұмтылушылықты калыптастыруға тек өресі биік әдебиет қана ат салысатынын қаламгер терең түсініп, өзі сол жолда қажымай, талмай ізденді.
Әңгімелерінің бәрінде дерлік мұнарға оралған мұң кеуде тұсыңызды сыздатар сағыныш, үрзада мейір, үрисан көңіл тұнып тұратыны неліктен екен? Әлемдік әңгімелер әлеміне қосып кеп жіберсеңіз, жатырқамай, жатсынбай қабылданар, алайда, алаштық асыл, қазақтық қасиетті, ұлттық ұлағатты туынды болып мөлдірейтіні қалай?![17;176б] Мұның сыры жазушының жалған дүниедегі жазмышты көп көруі әйтсе де табаны тайғақтамай, сол зұлматтарға қасқайып қарсы тұрып, өмірден өз биігін іздеуге талпынуында жатса керек. Сағыныш, мұң бақыты аз, бақастығы көп балалық шақтан көрген шемен шер, әкеден тірідей айрылып, жесір ана көрген зәрезап тіршілік, құлан құласа, құлағында ойнар жаман-жәутіктің тектілерге тартқызған тақсіреті, ақ пен қараның айқасы, ақтың үнемі жеңіліс тауып, қараның қарқыны қаһарланып тұратын фәни дүние тірлігінде жатса керек. Оқырманын селт еткізер сезімді қарапайым кейіпкердің дәл өзінен келіп Ш. Мұртазаның ақ қағазына ғайыптан келе қалғандай шынайы мінез бен мәдениетті юмормен, баяндау стиліндегі ерекше бір нәзік ырғақпен, басқа шығармаларда кездесе бермейтін адамдардың мінез-құлқын сипаттаудағы оңтүстіктің теріскей таулы аймақтарына ғана тән тың бояулармен қайта жүздесіп, жаңа бейтаныстармен қайта табысып отырғандай хал кешесіз. Дәуір қасіретін тартқан жанның адам қолымен болған қиянат- ояпаттарға айтқан лағынеты, құдіретке шағынған мұңы, болашақтан күтер жақсылыққа деген үміті, сарытап болған сағынышы Ш. Мұртаза кейіпкерлерінің басты тіні және басты ұстанымы десек қателеспейміз.
Жазушы шығармаларын қайталап оқыған сайын жаңалығы аз жадағай пікір, жауыр болған жаттанды сөз, сырттай сұлу көрінетін көркемдік түр іздеушілік, алабажақ ашық түсті бояуларға әуестік секілді жасандылықтың бәрі шынайы өнер табиғатына жат нәрсе екеніне тағы бір көз жеткізгендей боламыз.Суреткер тілінің байлығы, бейнелілігі, өткірлігі ой-сезім қуаттылығына байланысты. Халық жазушысының қаламынан туған әңгімелер оның шығармашылық жолындағы үлкен шыңдалу мектебі болып табылады.
2.2. Ұлттық болмысты бейнелеудегі жазушы дүниетанымының өзіндік мәнері.
Шерхан Мұртаза шығармашылығы - оның тіршілікте көріп, көңіліне түйгендерінің қорытындысы, жиынтығы. Ол шығарманың идеясынан, өмір материалдарын сұрыптап алуынан, көркемдік тәсілдерінен, стильдік қолтаңбасынан айқын көрінеді. Сол себепті де көркем шындықтың әлеуметтік, бейнелілік сыр-сипаттарын аша түсуде оны жазған суреткердің өмір соқпақтарын, тәжірибелерін жан-жақты зерттеудің маңызы зор.
Кешегі Кеңестік қоғамда саяси жағынан талдауда әдебиет белгілі бір таптың қоғамдық көзқарасын, идеологиясын, жан жүйесін білдіретін таптық құралдың бірі деген теріс қағида басшылыққа алынып келді. Әдебиеттің өнер туындысы ретіндегі көркемдік қасиеттері ескеріле бермей, таптық теорияға негізделген партиялық принцип басты айқындаушы қағидаға айналды. Әдебиеттен тек қана жұмысшы табының сана-сезімі, рухани өмірі, арман- мұраты, мінез-құлқы деген секілді жақтарының міндетті түрде жағымды жағынан суреттелуі, ал басқалардың барлығын құбыжық қып көрсету талап етілді. Сөйтіп өмірдің біртұтастығы, оның ішінде ескі мен жаңаның, жақсы мен жаманның, күнгейі мен көлеңкесінің қатар жүретіндігі ескеріле бермеді. Көркем әдебиеттің әлеуметтік қырларын ашуда мұндай ұшқарылықтар қазақтың әдеби танымында жиырмасыншы жылдардың соңы мен отызыншы жылдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(Оқу орнының толық атауы)
ШЕРХАН МҰРТАЗА ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ МНЕЗ.
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
(Оқу орнының шифры-Мамандық атауы)
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
(Қаланың атауы, 2020-2021 оқу жылы)
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I Тарау.Шерхан Мұртаза өмірі мен шығармашылығы.
0.1 Шерхан Мұртаза-қазақтың халық жазушысы.
1.2 Шерхан Мұртазаның публицистикалық мұрасы.
1.3 Шерхан Мұртазаның аудармашылық еңбегі.
II Тарау. Шерхан Мұртаза шығармаларындағы ұлттық мінез.
2.1Шерхан Мұртаза шығармаларындағы әдеби дәстүр.
2.2. Ұлттық болмысты бейнелеудегі жазушы дүниетанымының өзіндік мәнері.
2.3.Жазушы шығармаларындағы көркемдеуші-бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігі.
III Тарау.Шерхан Мұртазаның Қызыл жебе (екі кітап), Жұлдыз көпір, Қыл көпір, Тамұқ атты бес кітаптан тұратын хамса-романы.
3.1Қызыл жебе роман-эпопеясы.
3.2 Жұлдызды көпір роман-трилогиясы.
3.3Қыл көпір, Тамұқ хамса романындағы Тұрардың нар тұлғасы.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
КІРІСПЕ
Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі - сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап қазірге дейінгі адам ақыл-ойының маржандары сөз арқылы бізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалар мен құбылыстарды, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа жеткізетін де сол өлмейтін сөз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдағы рөлі орасан зор. Қазіргі заманда бұрыннан қалыптасып қалған идеологияны бұзып-жарып, жаңа әлеуметтік-саяси көзқарас орнықтырып жатқан заманда ол бұдан да үлкен маңыз ала түскен. Сонымен қатар мемлекеттің өткен тарихына, оның саясатына , баспасөз тарихына жаңа тұрғыдан қарау оған түзету енгізуге, қатып қалған идеологиялық қағидалардан құтылуға үйретеді. Өткен дәуірдегі таңдаулы публицистердің тәжірибесін зерттей, зерделей қолдана отырып, біздің журналистеріміз жас мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына, қоғамды әрі қарай демократияландыру және адамгершілік ұрығын себуге ықпал ете алады.
Публицистика да - сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол - көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес.
Бүгінгі ақпараттар ағымының үздіксіз өсуі, өмірдің алуан ырғағы, адамның жоғары парасаттылық деңгейі публицистерден де, журналистерден де әлеуметтік ақиқат пен ақыл-ой құбылысын терең зерделеуді, оған мән беріп, жан-жақты жазуды талап етеді.
Қазақ халқының көрнекті жазушысы, мәдениет және қоғам қайраткері - Шерхан Мұртазаның рухани өміріміз бен тарихымыздан алар орны ерекше. Шерхан Мұртаза - ұлттың ұяты, өмірлік тайталастың тарланы - деп жазды бұл жөнінде академик Зейнолла Қабдолов. Осы пікірден қайраткер жазушыға деген бүкіл қазақ қоғамының озық ойының қатынасын көруге болады.
Шерхан Мұртазаның шығармашылығы мен әлеуметтік қызметіне көз жүгірте отырып, талдау жасау барысында сезімдік қабылдауымызда ол туралы - үлкен ойшыл, мемлекет және қоғам қайраткері, тума талант, терең таным иесі, халық жазушысы, сыншы, драматург, сөз зергері, аудармашы, публицист деген ұғымдар легі тізіліп қалыптасады.
Шерхан Мұртазаның ширек ғасырға жуық шығармашылығының тұтас көркемдік болмысы, тарихи таным арналары және одан туындаған авторлық концепцияның көркем - эстетикалық мұраттары бүгінгі тәуелсіздік көзқарас биігінен сараланды.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі:
Кеше де, бүгін де шындықты бетке ұстаған ақын-жазушы Ш.Мұртазаның өмірі мен шығармашылығына шолу жасау.
Шерхан Мұртазаның журналистік, публицистік рухани мұраларын саралап-салмақтау кейінгі ұрпаққа мол үлгі-өнеге беретіндей зерттеп-зерделеу мағлұмат беру.
Публицистік шеберлік тәсілінің негізгі көрінісі Шерхан Мұртазаның асыл мұрасы болып табылатын Қызыл жебе (екі кітап), Жұлдыз көпір, Қыл көпір, Тамұқ атты бес кітаптан тұратын хамса шығармаларындағы ұлттық мінез, әдеби дәстүр ерекшеліктерін оқып-біліп жан-жақты қарастыру.
Зерттеу мақсаты:
Ш. Мұртаза публицистикасының алатын орны мен рөлін көрсету.
Ш.Мұртаза шығармаларындағы ұлттық мінез бен әдеби дәстүрдің сипатын көрсету.
Міндеттері:
Публицист ұғымының түсінігін ашып, Ш.Мұртазаның қазақ публицистикасының дамуына қосқан үлесін көрсетіп сипаттау.
Ш.Мұртаза шығармашылық мұрасының мазмұнын, әлеуметтік-саяси мәнін зерттеу.
Ш. Мұртаза публицистикасының тілдік байлығын, ұлттық мінез, әдеби дәстүр сияқты ерекшеліктерді ашып көрсету.
Алынған деректерді талдау және қорытындылау.
Зерттеу обьектісі:
Ш. Мұртазаның публицистік шығармашылығы.
Зерттеу мәселесі:
Ш. МұртазаныңҚызыл жебе (екі кітап), Жұлдыз көпір, Қыл көпір, Тамұқ атты бес кітаптан тұратын хамса шығармаларындағы ұлттық мінез, әдеби дәстүр ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеу гипотезасы:
Публицистік шығармашылық ұлт тағдыры мен болашағының, оның ғұмырнамасының айнасы.
Журналистік және жазушылық екі түрлі мамандық, екі әр түрлі қызмет болса да, иесі бір көзқарастан - ұлттық идея, ұлттық санадан ешқашан айнымаған.
Зерттеу әдістері:
талдау әдісі;
танымдық әдісі;
жүйелеу әдісі;
Әдеби талдау және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы- Ш. Мұртазаның әдеби мұраларын тарихи-ғылыми тұрғыдан байыптап, өзіне тән ұлттық мінез, әдеби дәстүр тұрғысынан қарастырылып,кейінгі ұрпаққа берері бол үлгі-өнеге зерделенеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен демекші әрбір кейінгі ұрпақ өз жолын алдыңғы ұрпақтың жеткен жерінен бастайды.Ш.Мұртаза сынды публицист, ақын-жазушытәжірибесінен жас ұрпақтың алары мол. Бұл орайда зерттеудің нәтижелерін семинарларда, оқу іс-әрекеттерінде,мақалалар жазуда қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Тарау.Шерхан Мұртаза өмірі мен шығармашылығы.
0.2 Шерхан Мұртаза-қазақтың халық жазушысы.
Шерхан Мұртаза! Бұл есімнің халық жадында мәңгі қалды. Әдебиет пен журналистикаға небір таланттар келіп қосылды. Бірақ олардың арасында Шерхан жұлдызы еш ұмытылмай, қайта бұрынғыдан да жарқырап, әр жүрекке нұр құя түсті.
Шерхан Мұртаза 1932 жылы 2 қыркүйекте Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Талапты ауылында дүниеге келген. Белгілі кеңес және қазақ жазушысы, қоғамдық -саяси қайраткер. Қазақстанның Халық жазушысы (1992), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (1984)[1], Қырғыз Республикасының Еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (1995). Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1978).
Зұлматты жылдардың өзге де перзенттері сияқты, оның балалық шағы ашаршылық, қанды соғыс, репрессияға дарыған. Шераға ешбір сұхбатында балалық шағын жымия еске алмаған екен. Керісінше, балалық сананың түбінде қалған ауыр ойларды күрсіне еске ала берген, ала берген...
Айша шешем кеудесінен сүт шықпай қалғанда талқанды матаға түйіп,оны суға батырып, маған соны сорғызады екен. Сол қорек болыпты,- дейді жаушы бір естелігінде. Алдыңғы үш баласы шешек ауруынан шетінеген Айша ана мен Мұртаза әке аш өзегіне түскен балаларын осылай асыраған.[2;7б]
Ол көшпелі қазақ кенеттен отырықшы елге айналған уақытта, қарапайым колхозшының отбасында дүниеге келді. Әкесі Мұртазаны халық жауы деп Сібірге айдап жібергенде кішкентай Шерхан небәрі бес жаста болатын. Осылайша, тұтқындалып, Сібірге айдалған әкесі сол күйі отанына оралмады. "Түн ішінде екі милиция мен бір "понятой" болып өзіміздің ауылдағы бір мұғалім келді. Терезеде сыртта біреу тұрғанын тағы көрдім. Естен кетпейтін жаман түн...Үйдің ішін тінтті. Жүктерді, сандықтарды ақтарды. Милиционерлердің біреуі ілулі тұрған жайнамазды жұлып алып, асты-үстін аударып көріп: "аяғым тоңып жүр еді, жақсы болды ғой. Осыны мен шылғау қылып алайыншы" деді. Бала күнімнен көрген зорлықтың, қорлықтың алғашқы түрі осы болды. Осыны көрген баланың көңілінде қандай сезім қалуы мүмкін? Өшпенділіктен басқа еш нәрсе қалмайды", - деген әкесінің "халық жауы" ретінде ұсталған түнін еске алған Шерхан Мұртаза. [3;372б] Шерағаның әкесі Сібірге айдалып, Амур өзенінің жағасында ағаш кесетін бригадада қара жұмысқа салынған екен. Намаз оқып жатқанда екі адам кескен үлкен ағаш үстіне құлап, небары қырық жасында қаза тауыпты.Ал, әкесіз қалған Шерхан балалық шақтың не екенін де білмей өсті. Керісінше, өміршеңдіктің үздіксіз сынағын көрді. Осындай жағдайдан аман шығу үшін анасы еңбек етіп, ақы ретінде жарты қап бидай алып, отбасын асыраған. Бала күнінен қиыншылықтың тауқыметін көрген Шерхан Мұртаза 7-сыныптан кейін Жамбыл мектеп-интернатына оқуға түседі. Орыс тілін жақсы білмесе де, мектеп бітірісімен Мәскеуге оқуға кетті. Ол Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің түлегі. Қанша білім қуса да шағын ауылында өскен жазушы өзінің кіші отанын ұмытпай, үнемі жерлестеріне көмектесіп жүрді.
1950 жылы жас Шерхан Мәскеу полиграфиялық институтына түсті. Үш жыл өткен соң, ол оқыған редакторлық-баспа факультеті Мәскеу мемлекеттік университетінің журналистика факультетінің кафедраларының бірі болды.
1955жылы Қазақ мемлекет көркем әдебиет баспасында;
1956-1960жылдары "Лениншіл жас" (қазіргі "Жас алаш");
1960 -1963 жылдары "Социалистік Қазақстан" (қазіргі "Егемен Қазақстан") газеттерінде тілші, әдеби қызметкер, редактор;
1970-1972 жылдары "Жазушы" баспасы жанындағы Балалар мен жастар әдебиеті бас редакциясының және "Жалын" альманахының бас редакторы;
1972 -1975 жылдары "Жұлдыз" журналының бас редакторы;
1975 - 1980 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 2-хатшысы;
1980 - 1989 жылдары "Қазақ әдебиеті" газетінің бас редакторы;
1989 - 1992 жылдары "Егемен Қазақстан" газетінің бас редакторы;
1989жылдан- Егемен Қазақстан республикалық газетінің редакторы. Қазақстан мемлекеттік телерадио компаниясының төрағасы;
1990жылдан - Ұлттық саясат, мәдениет және тілді дамыту жөніндегі комитет мүшесі;
1994жылдан - Мәдениет, баспа, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық бірлестіктер жөніндегі комитет мүшесі, мәдениет, әдебиет және өнер бөлімдерінің комитетінің төрағасы;
1990-1993 жылдары ҚазКСР Халық депутаты, 1990-1993 - ҚР. Жоғарғы Кеңесінің депутаты;
1992 - 1994 жылы Қазақстан мемлекет телерадио компаниясының төрағасы қызметтерін атқарды;
1995жылдан - шығармашылық жұмыспен айналысуда.
1996 жылдан - Егемен Қазақстан газетінің қызметкері. [4;4б]
Марапаттары:
1978-Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы
1984-Қазақ КСР еңбек сіңірген өнер қайраткері
1992-Қазақстанның Халық жазушысы
1995-Қырғыз Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қайраткері. Қырғыздар мен қазақтар арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайтуға қосқан зор үлесі үшін.
1995-"Манас -- 1000" мерейтойлық медалі (Қырғызстан) - қырғыз және қазақ халықтары арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайтуға, "Манас" эпосының идеяларын насихаттауға қосқан зор үлесі үшін.
1999-Құрмет белгісі, Отан ордендерімен марапатталған.
2000-Тарлан сыйлығының лауреаты
2002 - "Астана қаласының құрметті азаматы"
2012-1 дәрежелі "Барыс" ордені[5]
Журналистік қызметі қандай қарбалас, ауыр болса да, Шерхан аға жазушылықтан қол үзген жоқ. Бірақ, журналистің жұмысы - кейде жазушыға дос, кейде қас деп кетті.
"Газет жұмысы - бір жағынан жазушының досы. Ел көресің, жер көресің, сан түрлі адамдармен кездесесің. Шығармаға жем табылады. Газет - бір жағынан жазушының жауы. Ойыңда жүрген, көкірегіңді кернеген дүниені алаңсыз отырып жаза алмайсың, ұдайы оттың үстінде жүресің, түнде де тыным жоқ", -- деген еді Шерхан аға. [6;808б]
Шерхан Мұртазаның қоғамдық болмысын танытатын тағы бір қыры - тәлімгерлік. 1960 жылдары идеологиядағы жылымықтың тұсында қайраткер қазақтың беделді баспасөзіне сол кездегі жалынды, талантты, дарынды жастарды М. Шаханов, О. Бөкеев, Ф. Оңғарсынова, Б. Нұржекеұлы, Ә. Кекілбаев, Д. Исабеков, Т. Медетбеков, С. Елубай т.б. жинап, журналистік өнерге баулып, шеберліктерін шыңдады, тәрбиеледі. Қазіргі қазақтың көркем ой, көрікті сөзінің хас шеберлері болған бұл ұрпақтың өкілдері Шерхан Мұртазаны өздеріне рухани әке санайды.[ 7;279б]
Адамдық парыз, азаматтық борышты өмірлік мүддесі санаған, сол жолда жан аямай еңбек еткен Шерхан Мұртазаның ғақылиялы ғұмырында тәңірі сыйлап, өзі сәулендірген қоғамдық тұлғасы бүкіл ұрпағына өнеге. Барша қазақ жұрты құрметтейді, шығармашылығы мен қызметін, адамдық болмысын ұлағат санайды, сүйікті ұлын - Шераға деп ардақ тұтады.
Халық жазушысы атанып, ұлттық әдебиетіміздің өркендеуіне өлшеусіз үлес қосып, өзіндік терең танымы, тұғырлы авторлық концепциясымен ерекшеленген Шерхан Мұртазаның көркем-эстетикалық, тарихи, философиялық ой өрісі журналистикадан бастау алған болатын. Еліне көрнекті публицист, шебер редактор, әділ басшы ретінде журналистика тарихында биік орны бар Ш. Мұртазаның еңбек жолы өз айтарының тереңдігімен танымал.
Шерхан Мұртаза тек жазушымен, аудармашылықпен ғана айналысқан жоқ, ол сондай-ақ спортты жанына серік еткен атлет. Студенттік жылдары тіпті, бокспен де айналысып, факультетің намысын қорғап жарысқа қатысып, орта салмақ бойынша жүлдегер атанған. Ол спорттың бильярд және тапанша ату түрінен де алдына жан салмаған.
Шерхан Мұртазаның жас та, кәрі де іздеп жүріп оқыған кітаптары жетерлік. Соңғы уақытта көркем әдебиетті сүйетіндердің аузынан түспей жүрген "Бір кем дүние" атты туындысының өзі бір төбе. Марқұмның әрбір берген сұхбаты да жеке бір тақырыптың лекциясы сияқты еді.
Шерағаның әртүрлі дереккөзде шыққан шерлі цитаталарының бірсыпырасын оқиық.
"Жетімдіктің неше түрлі дәмін татқанбыз. Ащы дәмі және де.
Ащы болғанда, улы. Сондай зәрлі. Жетімдікті ешкімге көрсетпесін..."
"Намыс - адамның жан серігі. Көзге көрінбейді. Жеке жүрмейді. Тым болмаса, көзге көрінетін көлеңкеде де сияқты емес. Бірақ серік. Мықты серік. Бұл серігі жоқ адам қасиетсіз, әлсіз."
"Ұрпақсыздар ұмытылады. Өмірдің заңы солай. Жалғыз ұл елу жасқа келді, баласы жоқ. Сонымен, тұқымның үзілгені ме!? Кітаптар қалар, ал олар ұрпақты жалғастыра ала ма!? Бір кем дүние деген осы да..."
"Темірді тат шірітеді. Тат темірдің өзінен шығады. Адамды аздыратын жаман қылықтары да өзінен шығады. Ол да тат. Сабындап жуып кетіре алмайсың. Адам жанын тат басса, оны тек кітап кетіре алады. Әрине, асыл кітап, адал кітап. Ең бірінші - Құран! Екінші - хадистер! Ұлы классиктер. Қазақтың ұлы жазушылары. Кітап жем, су сұрамайды. Кітап - ғажайып қазына. Кітап - өмірсерік. Бір кем дүние..."
"Самайға ақ кіріп еді, сақал-мұрт та ағара бастады. Ұялған ұрыдай болып қастың бір талы да ағарыпты. Сөйте-сөйте...сүйек те ағарады-ау...Несіне тырбаңдаймыз? Бәрі де өтеді. Өтпейтін тек уақыт қана. Адамдар: "Уақыт өтіп барады",- деп өкінеді. Шынында өтіп бара жатқан уақыт емес, өмір өтіп барады"."Қос тілді ұлт болмайды. Қос тілді жылан ғана болады".[8;616 б]
"Бұрынғы Кеңес одағына қараған, қазір тәуелсіздік алған мемлекеттердің бір де бірінде тіл туралы біздегідей талас жоқ. Бәрінде де бір тіл, республиканың аты берілген елдің тілі - мемлекеттік тіл. Оған ешқандай талас жоқ. Талас тек бізде ғана бар. Талас шығарып жүрген Қазақстандағы орыс халқының қалың тобы емес. Халықта жазық жоқ. Талас тудырып жүрген "жаворонок" сияқты саяси пәлеқорлар. Біздің мемлекетте өмір сүріп жатқан басқа ұлттардың өкілдері қияңқылыққа бармайды"."Бидайын алып, сабанын қойған Құдай. Жақсысын алып, жаманын қойған Құдай..." [9;2б]
Бүкіл ғұмырын ұлттық мәдениет пен әдебиеттің дамуына арнап, кейінгі ұрпаққа рухани бай мұрасын қалдырған қаламгер, тарихта халықтың Шерағасы деген есіммен қалған Шерхан Мұртаза 2018 жылы 8 қазан күні қайтыс болды. 86 жасында көз жұмған жазушы ауылдасы Бауыржан Момышұлының жанына жерленді.
1.2 Шерхан Мұртазаның публицистикалық мұрасы.
Шерхан Мұртаза қаламынан туған дүниелер - осы заманғы публицистиканың жоғары үлгісіндегі ерекше өтімді, дәлелді, өмір шындығын дөп басатын, алдына қойылған проблемаларды үлкен жауапкершілікпен, терең талдау жолымен көтере білетін, көп кеселді кінараттарға кінәлілерді бетің бар, жүзің бар демей осып сөгетін, ойға бай, сөзге шешен саралы көсемсөз [10;591б].
Оның ұланғайыр шығармашылық бет пердесі көсемсөзден басталады. Публицистикасының ұлт қамын жеген, ел болашағына алаңдаған терең ойларының ұшқындарын тәуелсіздік алардағы әдеби мұралардан білеміз. Сол мұраларда жарқ еткен жаңа байламдар, жүректің қылын шертер ақ сезімге суарылған тебіреністі толғамдары өзгеріске толы кезеңде қоғамды гуманистік, демократиялық тұрғыдан жаңартудың саяси - рухани мәселелері жайында сөйлеген сөздері; мақалалары халқымыздың тарихына, рухани мұрасына құрмет сезімін қалыптастыратын терең әдеби және публицистік шығармаларының құндылығы халқымыз үшін қашанда жоғары.
Жалпы Шерханның Мұртазаның көлемді, күрделі шығармаларында алтын арқау болып отыратын үш желі бар. Оның біріншісі - туған жер табиғаты, екіншісі - ата-баба рухы, үшіншісі - шығарманың негізгі сюжеті, яғни кейіпкерінің басынан өтіп жатқан оқиғалар тізбегі.
Шерханның суреткерлік шеберлігінің ерекшелігі де осы үш желінің бір кейіпкердің бір сәтінде-ақ көрініс беруінде. Ол белгілі бір оқиғаны суреттегенде соның айналасындағы жаратылыс құбылыстарын қалт жібермей, табиғатын да, жануар-жәндігін де, сол адамның жай-күйін де қоса қабат қамтиды. Бір сөзбен айтқанда Шерхан баяндамайды, жазумен сурет салады. Көріністі көз алдыңа келтіреді. Оның шолақтау сөйлемдерінің құдіреті оған жетеді. Ал сол шымыр сөзді шолақтау сөйлемдерде ерекше бір қуат сезіліп тұрады.
Негізгі оқиғаны, оның кейіпкерінің көңіл күйін табиғат көріністерімен астастырып беру көп жазушыларда кездеседі. Мәселен, М.Әуезовтің Абай жолында Абай Тоғжанмен алғаш оңаша кездескенде ағаш жапырақтары арасынан ай сәулесі нұр боп құйылады. Жәнібек жайлауында пайда болған сол сәуле Абайдың алдынан кейін де үміт оты болып шығып отырады. Ол аспанды бұлт торлаған жаңбырлы іңірде Әйгерім ауылының, ал боранды түнде адасып, жаны азап шеккенде Абайға Тоғжан ауылының оты болып, өмір үмітін жағады.Бір қарағанда табиғаттың, ауылдың көріністері болғанымен, бұл кейіпкер махаббатының образды көрінісі. Ол негізгі оқиғамен қатар өрбіп, өзінше бір желі құрайды.
Шерхан шығармаларында да мұндай символика жеткілікті. Бірақ олар жұмыр жердегі пенденің жүрегінен тартылған бір нәзік жіп жаратылыспен жымдасып жатқанын білдіреді. Адам мен ғарыштың бірлігін еске түсіреді. Мұны түйсігімен таныған кейіпкердің де, оқырманның да рухы қанаттанып, үміті жалғанады.
Алғашқы қадамын публицистикадан бастаған Шерхан Мұртаза ел өмірнін очерктер мен әңгімелерді өндіре жазды. Оның Құрылысшы Дәку (1958) атты тұңғыш очеркі - Лениншіл жас газетінің Қарағандыдағы тілшісі болған жылдардағы тынымсыз еңбегінің жемісі: Мұнда қазақ елінің Ұлы Отан соғысы, шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы еңбек адамының тағдыры сөз болады. Тыңдағы отан үшін төгілген ащы тер Дәку ақсақалдың бейнесінде суреттеледі. Автор құрылысшы Дәку отбасының атадан балаға, баладан немереге беріліп отырған тәрбиесін өз заманының жастарына үлгі етеді. Жазушы оны Дәку баласы Нұрмұқанбет, алты жасар немересі Тамара арасындағы бір сәттік эпизодпен бейнелеген. Арыдым, қалжырадым, тоқырадым, жан тыныштық керек болды дегенді білмейтін еңбекқор қарияның өмірі Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, Еңбек ер атандырар деген халық даналығын қайта жаңартудың белгісі ретінде сипатталған.[ 11;62б]
Оның Табылған теңіздегі Оралы да, Белгісіз солдаттың баласындағы Исатайы да, Бұлтсыз найзағайындағы Нариманы да тау мен даладағы ұлы еңбекті туған жердің ризығы, оны жайнату ата-баба арманы деп ұғынып, солардың аруағына әр істі бастар алдында сыйынып отырады. Нағыз шындық осы. Қаулы құдіретті емес, тәңірі құдіретті. Мыңдаған жылдық бай тарихы, тәрбиесі, ділі, діні бар елдің ұлы осылай болса керек.
Қызыл жебе -көлемі жағынан да, көтерген жүгі мен көркемдігі жағынан да Шерхан Мұртазаның бас кітабы. Көп оқылып, шын мәнінде, халық жазушысы еткен шығармасы. Қазақта мұндай мол ауқымды, кең тынысты романдар циклын берген санаулы жазушылардың қатарына қосқан еңбегі.
Қазақ болғаның үшін мақтаныш сезімің бойыңды кернеп, өзің де ұлтың үшін бірдеңе істегің келіп кетеді.Оның Сталинге хат, Бесеудің хаты, Ноқтаға басы сыймаған (Бауыржан батыр), Домалақ ана пьесаларында да қазақ рухы осылай асқақтатылады.[ 12;280б]
Шерхан Мұртазаның шығармалары 1- кестеде атап көрсетілген.
1-кесте
Жылдары
Еңбектері
Повестері
1958ж
Тұңғыш кітабы -- Құрылысшы Дәку очерктер жинағы.
1963ж
Қазіргі замандас бейнесі, соғыс жылдарындағы тылдағы адамдардың қажырлы еңбегін баяндаған Табылған теңіз.
1965ж
Бұлтсызкүнгінайзағай.
1967ж
Белгісіз солдаттың баласы .
1969ж
Мылтықсыз майдан.
1972ж
41-жылғы келіншек.
1973ж
Ахметжанның анты.
1976ж
Қара маржан.
1980ж
Қызыл жебе 1-2том
Романдары
Қара алқа; Қызыл садақ.
1983ж
Тұтқын бала.
1984ж
Жұлдыз көпір.
Қыл көпір.
1994ж
Тамұқ.
Әңгімелер жинағы
1974ж
Интернат наны.
1987ж
Жүрекке әжім түспейді.
Жүрек қартаймайды.
Пьесалары
1987ж
Қызыл жебе (К.Искаковпен бірге)
1988ж
Сталинге хат.
1989ж
Бесеудің хаты.
Бесінші бұрыш.
Соңғы жылдары жазған кітаптары
1990ж
Не жетпейді?
1997ж
Ай мен Айша.
1998ж
Елім, саған айтам, ел басы сен де тыңда!
2002ж
Ақындар мен әкімдер.
Шерхан Мұртазаның шығармаларының қалдырар әсері ерекше екеніне
көз жеткіздік.
біріншіден, адамзат тіршілігінің өзекті мәселелерін қозғайды;
екіншіден, шағын кең мағына сыйғызуға шебер;
үшіншіден, әдебиеттегі көркемдік компоненттерді кең және еркін
пайдаланады;
төртіншіден, ұлттық идея, ұлттық намыс, ұлттық сана
мәселелерін өз шығармаларына өзек етеді.
Ш. Мұртаза прозасының аса бағалы қасиеті, артықшылығы - онда ешқандай жасандылықтың ізі жоқ. Қысылмай қымтырылмай, шабыттың қуатымен тебіреніп еркін сөйлеу, жан-тәнімен сезінген, жүрек жарды ойтолғамын ортаға салу, боямалап, әшекейлемей, ақтарыла адал айтатыны - міне, Шерхан шығармашылығының адамды баурап алатын ерекше тартымдылығы алдымен осы қасиеттерінде.
Жазушы шығармаларын қайталап оқыған сайын жаңалығы аз жадағай пікір, жауыр болған жаттанды сөз, сырттай сұлу көрінетін көркемдік түр іздеушілік, алабажақ ашық түсті бояуларға әуестік секілді жасандылықтың бәрі шынайы өнер табиғатына жат нәрсе екеніне тағы бір көз жеткізгендей боламыз. Суреткер тілінің байлығы, бейнелілігі, өткірлігі ой-сезім қуаттылығына байланысты. Қаламгер шығармаларын талдау үстінде бұған көз жеткізерліктей мысалдар аз келтірілген жоқ. Сонда да Ш. Мұртаза шығармашылығының тіліне қатысты кейбір жайларды көркем сөз бейнелілігі тұрғысынан қарап арнайы тоқтала кету артық емес дейміз.
Ш. Мұртаза шығармашылығы жалынды жазушының өзі өмір сүрген тұтас бір тарихи дәуірді жан-жақты, барынша толық бейнелейді. Осы замандағы қоғамдық өмір салтының, ой-сана, ұғым-түсініктердің бірнеше ғасыр бойы қалыптасқанын, түп тамыры әріде жатқанын ескерсек, Ш. Мұртаза шығармашылығы қоғам көшіндегі бір елеулі кезеңді бейнелеу арқылы халықтың тағдырын, ұлттық мінез-құлқын тарихи тұрғыдан кең арнада алып, қоғам көшінің жеткен жерін ғана емес, өткен жолын да танытарлықтай етіп көрсете білді деген жөн. Ал қоғам өміріндегі көптеген адамгершілік, моральдық мәселелердің, мысалы, әділдіқ, бірлік, достық, еңбексүйгіштік, талаптылық, адалдық, солармен қатар озбырлыққа, жауыздыққа, екіжүзділікке төзбеушілік секілді сан түрлі мінез-құлық мәселелері қай заманда да мәнін жоймайтындығын және қанша заман ауысып, уақыт, жағдай өзгерді дегенмен халықтың ұлттық ерекшеліктері, адамгершілік қасиеттері жаңғырып, жаңаша сипат ала отырып, жалғастық тауып өрістеп, дами беретінін ескерсек, Ш. Мұртаза шығармашылығы кейінгі дәуірлердің, соның ішінде бүгінгі замандағы өмір шындығын танып-білуге үлкен себін тигізе алатынын мойындауымыз керек.
Өнер мен өмірдің өткелінен мүдірмей өткен дарын Ш. Мұртазаның алғаш шығармашылық әлемге қадам басуының да ерекше құпиялық жақтары жоқ еместей. Шығармашылық ғұмырбаян мәселесін Ш. Мұртазаның түрлі жанрда жазған туындыларының танымдық және көркемдік талғамы таразысы бағытынан мөлшерлейтін болсақ, өнерге итермелеуші мотивтер ретінде туған жер табиғаты, ащы балалық тағдыр, алғашқы аударма, журналистік ізденіс секілді бірнеше арнадан өрбитін бастаулардың қайсысын айтсақ та, ойымыз дәлелді, еңбегіміздің еселі шығарына сенім мол.
Олай болса, Ш. Мұртаза шығармашылығын өз дәуірінің шеңберінде ғана қалатын, осы мағынада біз үшін тек тарихи маңызы бар, өткінші құбылыс деп санауға болмайды, ол - заман ауысып, уақыт озған сайын қоғамдық ой-санаға ықпал-әсері арта түсіп, өркендеп, дамып отыратын асыл мұра.
0.3 Шерхан Мұртазаның аудармашылық еңбегі.
Шерхан Мұртазаның қаламгерлік қызметінің бір қыры - аудармашылық. Аударма еңбектер Ш.Мұртазаның шығармашылық ғұмырбаянында ерекше орын алады. Шерхан Мұртаза шығармашылық жолын студент кезінде Л. Лагиннің Хоттабыч қарт, Мұстай Кәрімнің Біздің үйдің қуанышы шығармаларын қазақ тіліне аударумен бастағаны белгілі. Аударма саласындағы ізденіс Ш.Мұртазаның журналистикаға келген жылдары газет материалдарын, хабарламаларды, лездемелерді аударып, көшіруінде жалғасын тапқан. Нағыз көркем шығармашылыққа бой ұрған сәтінде Ш.Мұртаза Г.Х.Андерсеннің әңгімелерін, венгр халық ертегілерін, алып тұлғалы жазушы Ш.Айтматовтың Ботагөз, Қош бол, Гүлсары, Теңіз жағалап жүрген тарғыл төбет повестерін, Боранды бекет, Жанпида романдарын қазақ тіліне аударуда үлкен жетістіктерге жетіп, оқырман мен автордың арасында дәнекер байланысшыға айналды. ...1985 жылы бір үзіндісі Литературный Киргизстан журналда жарияланысымен, Айтматов жаңа роман жазыпты деген хабар қалың оқырманды да, әдебиетші қауымды да қатты елеңдетіп, күні бұрын шығармаға ынтық етті.[13] Шынын айту керек, Шыңғыс романы басылған Новый мир журналын қолға шырақ ұстап жүріп таппайсыз, бірденбіреу сұраған, кезек күткен, тауып бер деген жағдай бар. Дүкендер оқылмайтын кітаптарға толып, аузы-мұрнынан шығып, жағымпаздардың кереқарыс романдары тау-тау үйіліп, көр-жерге айналып, әлі жеке кітап болып шықпаған, журналда ғана жарияланған дүниесін әр ұлттың, әр жастағы, әр мамандық иелері де ат арылтып Айтматовтың жаңа романының атына дәл балама таба алмай қиналды. Шынында, қазақ, қырғыз арасында да жан түршігерлік неше түрлі жазалау түрлері бар ғой: дарға асу, қазыққа отырғызу, ат құйрығына байлап жіберу, көмейіне қорғасын құю, тірідей жерге көму, тас боран жасау, бауыздап өлтіру, омыртқасын сындыру, айта берсе жауыздық әрекеттер толып жатыр деп романның әдеби процесте қалай бағаланып, кереметтей құнды жаңалық алып келгені туралы айтқан академик Р.Нұрғали ендігі бір тұста Плаха романының тақырыбының аударылуының өзінде үлкен мәнмағына бар екеніне де тоқталып өтеді: Ал енді, біз білгенде, адамның басын ағашқа салып шауып өлтіру - қазақ, қырғызда жоқ әдет. Бірақ Қазақстанның орман-тоғайлы жерлерінде плаха ұғымын білдіретін жаңғырық деген ұғым бар. Бұл эхо дегендегі жаңғырық емес, кеспек, дөңбек, шөрке сөздеріне жақын қарағай, әсіресе қайың секілді қатты ағаштардың бұтақты, безді, берішті тұстарынан әдейі арнап кесіп алған, ағаш бұтағанда, отын кескенде балтаның астында жататын төс ағаш, орыс тіліндегі плахаға образдық, заттық, деректілік тұрғыдан да жақын сөз деп білеміз. Бұдан шығаратын қорытынды Айтматов шығармаларының аты авторлық концепциямен, суреткерлік идеямен, жазушы позициясымен, образдар табиғатымен терең диалектикалық байланыста. Ана - Жер-Ана, Қош бол, Гүлсары, Ақ кеме, Боранды бекет - осылардың бәрінде образды, астарлы, ишара, терең,тұңғиық мағына жатыр.Жазушының соңғы романының аты туралы да осыны айту керек. Жазушы Шерхан Мұртаза Плаха романың Жан пида деген атпен қазақшалады. Әлемдік озық үлгіде жазған қырғыз әдебиеті поэтикасының құдіретін танытқан Ш.Айтматов туысқан қазақ халқының маңдайалды жазушысы Ш.Мұртазаның шығармашылығы туралы былайша толғайды: Біз Шерханмен бір жерде туып-өстік, біз өзімізді бір іске - әдебиетке арнадық. Мен ешуақытта жалғызсыраған емеспін. Менің бауырым Шерхан әдебиетте әрқашан менімен бірге келеді, мен оны айрықша жоғары бағалаймын. Бұл қырғыз-қазақ әдебиетінің шыққан биігін көрсететін меже. Ш.Айтматовтың бүкіл әлемді таң қалдырған Плаха романы жазушы һәм аудармашы Ш.Мұртаза қазақ оқырманына нағыз жүрек үнінде жеткізуге асығады. 1986 жылы Ш.Айтматовпен болған әңгімелесуінде жазушыға романның тақырыбы туралы өз көкейінде жүрген сұрақты қояды: ... .Енді күнбе-күнгі тіршілігімізге оралсақ деймін. Ол - сіздің жаңа романыңыз жайында. Орысша Плаха депсіз? Ш.Айтматов: - Қырғызша Баталға деп алдық. Башым баталға, баш сайдым деген ұғымға жақын.[14] Ш.Мұртаза Айтматов шығармаларын аударуға қандай ынтызарлықпен баратындығы туралы терең тебірене жазды: Ал Айтматов болса, бір басып өткен жерді қайта-қайта таптаурындай беруді қаламайды. Оның алдында ылғи да жаңа асулар, жаңа заңғарлар тұрады. Ол да биіктен биікті бағындыра беруге ынтызар альпинистер сияқты. Ол жеттім, болдым-толдым демейді. Жеттім деген жығылады, толдым деген төгіледі. Сонау Қош бол, Гүлсарыдан бастап, Айтматов тақырыптары бірін-бірі қайталамай оның кейінгі әрбір туындысы бүкіл қоғам, бүкіл әлемдік биік деңгейден көрінді. [15] Ш.Мұртаза Жан пида романын аудару да өзіне оңай соқпағаны туралы айта келіп, әсіресе оның философияға толы дін туралы айтылатын тұстарында біраз қиналысқа түскенінде жасырып қалмайды. Жалпы Шерхан Мұртазаға Шыңғыс Айтматовтың шығармаларын аударуда цензураның да ықпал-әсері мол болған. Ш.Айтматовтың прозасында бейнеленген қазақ даласы мен ауыл адамдарының тіршілігіндегі орын алған көптеген келеңсіздіктерді суреткердің мәселе етіп көтергендігі туралы түрлі сөз болды.
Шерхан Мұртаза орыс тілін жақсы біліп, оның әдемілік қасиетін ұғына білген. Тіл білген адамның бәрі керемет аудармашы бола бермейді. Яғни әрбір сөз, әрбір ұғым, әрбір образдың сұлулығы мен әдемілігіне тұшына бермейді. Тілдегі сөз образдарының жан сүйдіріп, жүректі елжіретіп, ой тербететін әсерін енгізу тіл білген адамның бәрінің қолынан келе бермейді. Ол үшін аударушы жазушының өзі де сол тілді жетік білу, түсінумен қатар, әдемілік қасиет, эстетикалық талғам, күшін ұғып, түсіне білерлік жазушылық жан, үлкен талант пен дарын болуы керек. Шерхан Мұртаза аудармасында шығарма көркемдік тәсілімен, күш-қуаты толыққанды тереңдігімен ерекшеленеді. Қаламгерлік үлкен талант иесі үздік аудармашы екендігін тағы да танытқан.
Ойымызды түйіндеп айтар болсақ, Шерхан Мұртаза аудармасының үздік болуы: оның үлкен талант иесі екендігінде, орыс тіліндегі сөздердің тек мән- мағынасын ғана емес, сонымен қатар оның ішкі сұлулығын, көркемдік тәсілін, күш-қуатын жанымен терең ұғына білуінде және ана тіліндегі сөздердің байлығынан сусындай алуы дәлел. Ш. Мұртаза аудармасында жазушының қаламгерлік, суреткерлік, азаматтық жолында халқыма айтсам, жеткізсем деген негізгі ой идеясының неғұрлым әсерлірек, тиімдірек ыңғайда, қалайда ойланарлықтай дәрежеде шыққанын қалап, аударуға барынша күш салады.
II Тарау. Шерхан Мұртаза шығармаларындағы ұлттық мінез.
2.1 Шерхан Мұртаза шығармаларындағы әдеби дәстүр.
Шерхан Мұртаза шығармаларындағы жаңашылдық пен сабақтастық проза саласында анық байқалады. Жазушы халқымыздың құнарлы сөзін қаламгерге тән толық меңгергендігіне көзіміз жетеді. Шығарма кейіпкерлері өмірде болған. Кейіпкерлері прототип сипатында болса да, нақты есімдері, оқиға болған жерлер, тарихи оқиғалар сол қалпында көркем суреттелген.
Шерхан Мұртаза қазақ әдебиетінде айтулы жазушы ғана емес, журналист ретінде де танымал қаламгер. Оның "Камалға хат" атты публицистік кітабы да қоғам өміріндегі өзгерістер мен әлеуметтік саяси оқиғаларға өз көзқарасын білдірген көркем туынды болып табылады.
Ш. Мұртаза шығармашылығының өн бойынан өзі бастан кешірген өмірдің тарихын көреміз. Шығармашылық ұстанымы туралы қойылған сауалға: - Әй, менің жазып жатқанымның бәрі - ел тағдыры, айналайын. Ано-о-оу, баяғыдан бері солай. Ел тағдырынсыз мен ештеңе жазбаймын. Ел тағдырынсыз немене жазасың сен? Ойнап-күліп, ха-ха-халауды ма? Ондай еңбек жоқ менде. Көркем әдебиетте де, публицистикада да, жай мақалада да ондай дүние таппайсың... Жазсам, ел тағдыры туралы жазамын. Кейде өз тағдырым туралы жазатын шығармын. Бірақ ол да ел тағдырына байланысты. Елге қатысы бар дүние. Жазғаныңда ел тағдыры болмаса, жазудың керегі не? Ел тағдырынсыз, басқа бір әлемдегі жоқ-барды жазатындар бар шығар? Соған әбден дағдыланып алған шығарсыңдар. Менікі ондай емес - деген жауабы Шерханның шығармашылығындағы қаламгерлік ұстанымды айқын танытады.[16;2б]. Ел тағдырын жазушылық өнердің негізгі кредосына айналдырған Шерхан Мұртаза шығармаларының барлығы дерлік ұлтымыздың тарихи тағдырын бейнелеген өмірлік шындықтан құралады.
Жазушы шығармаларының ерекшеліктері тілді нақты қолдана білуінде. Әрбір кейіпкерді ешкімге ұқсамайтын дара тұлға деңгейіне көтере білуінде. Қаламгердің шығармаларының басты жетістігі мынада - Көркем әдебиетті басты бағыт етіп, оқырманға шынайы кейіпкерлерді және өмірді сол қалпында ұсыну. Қаламгер шығармалары ұлтымызды ұлықтауға, мәртебесін көтеруге бағытталған. Бұндай жағдайды оның барлық шығармаларынан оп- оңай табуға болады.
Жазушы шығармаларының тағлымы жайлы айтар болсақ, оның шығармалары тәуелсіз ел мүддесіне мүлтіксіз қызмет етуінде.Бұл-жазушы үшін зор бақыт. Жазушы шығармаларының көркемдік қызметі орасан зор.Шерхан Мұртаза реализмі ел тіршілігінің, кезең көріністерін, халық тұрмысының жалпыға ортақ қиындығын ешқандай бүркелемей , ешқандай әсерлемей қаз қалпында ұтқыр, әрі өткір тілмен, шамырқанған шындықты нақты көркем суреттеуге негізделген. Шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын анықтауда, жазушы шеберлігін танытуда рөлі күшті. Шерхан Мұртаза шығармаларының белгілі бір дәрежеде ұшы -қиыры жоқ өмірдің сан алуан қырларын, кейіпкер тағдырын, іс-әрекетін көркем бейнелеуде Шерхан өзінің психологиялық шеберлігін, өз талантының жарқын қыры есебінде байқатты.
Халықтың сөйлеу тілінің және шығармашылық өнерінің байлығын кеңінен пайдалана отырып, Ш. Мұртаза көркем сөздің шеберлік құралдарын жетілдірді, көркем әдебиет тілінің образдық-бейнелеу мүмкіндіктерін молықтырды. Қазақтың әдеби тілін ұстартып, шыңдап жетілдірді. Прозада, көркем әдебиетте сөздің бәрі де көркемдік сипат алады. Себебі көркемдік ойды эстетикалық ұғым, сезім білдіреді. Әдеби көркем сөздерге көркемдік сипат беретін көркем ойдың қуаттылығы, әр сөздің қаламгерлік ойды, сезімді жеткізуде орнын тауып, терең мағыналы етіп қолданылуы, әр сөздің шығармада лайықты қолданылуы да Ш. Мұртазаның қалам қуатын, қарымын айқындай түседі.Ол әр шығарманың мазмұнына, ондағы ой-сезім өзгешелігіне, шығарманың жанрлық, стилдік, тағы сондай сипаттарына айрықша мән береді.
Көркем әдебиеттегі қарапайым деген сөздердің өзі де суреткер ой-сезімінің байлығын, айрықша қуаттылығын аңдататындай болса, жайдағы айтылатын үйреншікті мағынасынан гөрі әлдеқайда терең мәнге ие бола алады.
Ш. Мұртаза прозасындағы адамның сезім дүниесінің орасан зор байлығы, сезімнің нәзіктігі мен өткірлігі, адамды баурап алатын керемет күші- осының бәрі суреткердің тіл кестесіне, сөз қолдануына ерекше сипат дарытқанын көреміз. Жазушы туындыларының тілінде адамның жан тебіренісін, көңіл толғанысын, жүрек лүпілін, сезімінің сан құбылып ойнақшуын көрсететін сипаттамалар, эпитет, метафора және басқа бейнелі сөздер өте көп кездеседі. Және солай болатын себебі ол халық мұңын, мыңдаған қалам иелерінің өкініш-арманын, қастандық-өшпенділіктеншеккен
азабын, сүйенерге тірек таппай күйзеліп налуын - осының бәрін асқан көркемдік шеберлікпен жеткізе білген сұңғыла суреткер, жалынды жазушы санатынан көрінеді.
Шерхан Мұртазаның да проза саласындағы тарихи танымы мен көркемдік танымға толы гуманистік адамзаттық идеяларға бай мұралары ауыл өмірінің көркемдік әлемін сомдауға арналады. Жастайынан көрген өмір суреттері ұзақ жыл көкейінде жатталған Ш. Мұртаза шағын жанрдың ерекшеліктерін ыждахаттылықпен ұғын а отырып, проза жанрына түрлі тақырыптағы әңгімелерді алып келді. Ғұмырлы шығармашылықтың әртүрлі жылдарында дүниеге келген Шерхан әңгімелері оның шығармашылық табиғатының жаңа бір қырын танытты. Өз өмірінен әңгімеге өзек болардың материалды тану, таңдау, іріктеу, сұрыптау, оны ой елегінен өткізіп, қорытып, жүрек толқытып, жан тебірентер, сөйтіп сезімге эстетикалық әсері мол, көпке ғибрат берер әңгіме етіп құйып шығарды. Бұл оның суреткерлік шеберлікке деген ұмтылысындағы өмірді білу, оны көркем туынды етіп,
жаңадан қайта бейнелеп шығарудағы талмай ізденгенінің нәтижесі.
Бұдан біз туындыларындағы жаңа, соны ой-пікірлерді жұртшылықтың қалай қабылдайтынына Шерханның ерекше мән бергенін айқын аңғарамыз. Ол көркем туындыға көңіл қоятын қауымнан айтылған сөздің мәнін терең түсініп, байыбына жетуді талап етті. Қаламгер халықтың тағдыры мен қасіретін терең түсініп, қоғам өмірінің күрделі проблемаларын көтеретін туындыларды дүниеге келтіруді өзінің басты міндеті санады.
Суреткер Шерхан әдебиетті идеялық, көркемдік жаңа биікке көтере отырып, оқушысына идеялық, эстетикалық тәрбие беруді, басқаша айтсақ, әдебиеттің өмірдегі атқаратын қызметін арттыруды бірінші мәселе етіп қойды. Оқушысын озық мәдениетке, өнер-білімге, адал еңбекке шақырып, оның бойында шынайы адамдық қасиеттерді тәрбиелеуге, жамандықтан қашып, жақсылыққа ұмтылушылықты калыптастыруға тек өресі биік әдебиет қана ат салысатынын қаламгер терең түсініп, өзі сол жолда қажымай, талмай ізденді.
Әңгімелерінің бәрінде дерлік мұнарға оралған мұң кеуде тұсыңызды сыздатар сағыныш, үрзада мейір, үрисан көңіл тұнып тұратыны неліктен екен? Әлемдік әңгімелер әлеміне қосып кеп жіберсеңіз, жатырқамай, жатсынбай қабылданар, алайда, алаштық асыл, қазақтық қасиетті, ұлттық ұлағатты туынды болып мөлдірейтіні қалай?![17;176б] Мұның сыры жазушының жалған дүниедегі жазмышты көп көруі әйтсе де табаны тайғақтамай, сол зұлматтарға қасқайып қарсы тұрып, өмірден өз биігін іздеуге талпынуында жатса керек. Сағыныш, мұң бақыты аз, бақастығы көп балалық шақтан көрген шемен шер, әкеден тірідей айрылып, жесір ана көрген зәрезап тіршілік, құлан құласа, құлағында ойнар жаман-жәутіктің тектілерге тартқызған тақсіреті, ақ пен қараның айқасы, ақтың үнемі жеңіліс тауып, қараның қарқыны қаһарланып тұратын фәни дүние тірлігінде жатса керек. Оқырманын селт еткізер сезімді қарапайым кейіпкердің дәл өзінен келіп Ш. Мұртазаның ақ қағазына ғайыптан келе қалғандай шынайы мінез бен мәдениетті юмормен, баяндау стиліндегі ерекше бір нәзік ырғақпен, басқа шығармаларда кездесе бермейтін адамдардың мінез-құлқын сипаттаудағы оңтүстіктің теріскей таулы аймақтарына ғана тән тың бояулармен қайта жүздесіп, жаңа бейтаныстармен қайта табысып отырғандай хал кешесіз. Дәуір қасіретін тартқан жанның адам қолымен болған қиянат- ояпаттарға айтқан лағынеты, құдіретке шағынған мұңы, болашақтан күтер жақсылыққа деген үміті, сарытап болған сағынышы Ш. Мұртаза кейіпкерлерінің басты тіні және басты ұстанымы десек қателеспейміз.
Жазушы шығармаларын қайталап оқыған сайын жаңалығы аз жадағай пікір, жауыр болған жаттанды сөз, сырттай сұлу көрінетін көркемдік түр іздеушілік, алабажақ ашық түсті бояуларға әуестік секілді жасандылықтың бәрі шынайы өнер табиғатына жат нәрсе екеніне тағы бір көз жеткізгендей боламыз.Суреткер тілінің байлығы, бейнелілігі, өткірлігі ой-сезім қуаттылығына байланысты. Халық жазушысының қаламынан туған әңгімелер оның шығармашылық жолындағы үлкен шыңдалу мектебі болып табылады.
2.2. Ұлттық болмысты бейнелеудегі жазушы дүниетанымының өзіндік мәнері.
Шерхан Мұртаза шығармашылығы - оның тіршілікте көріп, көңіліне түйгендерінің қорытындысы, жиынтығы. Ол шығарманың идеясынан, өмір материалдарын сұрыптап алуынан, көркемдік тәсілдерінен, стильдік қолтаңбасынан айқын көрінеді. Сол себепті де көркем шындықтың әлеуметтік, бейнелілік сыр-сипаттарын аша түсуде оны жазған суреткердің өмір соқпақтарын, тәжірибелерін жан-жақты зерттеудің маңызы зор.
Кешегі Кеңестік қоғамда саяси жағынан талдауда әдебиет белгілі бір таптың қоғамдық көзқарасын, идеологиясын, жан жүйесін білдіретін таптық құралдың бірі деген теріс қағида басшылыққа алынып келді. Әдебиеттің өнер туындысы ретіндегі көркемдік қасиеттері ескеріле бермей, таптық теорияға негізделген партиялық принцип басты айқындаушы қағидаға айналды. Әдебиеттен тек қана жұмысшы табының сана-сезімі, рухани өмірі, арман- мұраты, мінез-құлқы деген секілді жақтарының міндетті түрде жағымды жағынан суреттелуі, ал басқалардың барлығын құбыжық қып көрсету талап етілді. Сөйтіп өмірдің біртұтастығы, оның ішінде ескі мен жаңаның, жақсы мен жаманның, күнгейі мен көлеңкесінің қатар жүретіндігі ескеріле бермеді. Көркем әдебиеттің әлеуметтік қырларын ашуда мұндай ұшқарылықтар қазақтың әдеби танымында жиырмасыншы жылдардың соңы мен отызыншы жылдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz