Қазақ тіл біліміндегі гендерлік лингвистика
Қазақ тіл біліміндегі гендерлік лингвистика
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I Тарау. Қазақ тіл біліміндегі гендерлік лингвистика.
1.1 Гендерлік лингвистика. Зерттеу тарихы, теориялық негіздері ... ... ...
1.2 Гендерлік лингвистиканың өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.3 Гендерлік ерекшеліктердің қазақ тілінде орын алуы ... ... ... ... ... ... ..
II Тарау. Қазақ тіліндегі гендерлік сипатты фразеологизмдер, мақал-мәтелдер
2.1 Қазақ тіліндегі гендерлік сипатты фразеологизмдер ... ... .
2.2. Қазақ тіліндегі гендерлік сипаттағы мақал-мәтелдер ... ... ... ... ..
2.3.Гендерлік сипаттағы мақал-мәтелдердің мәдени стереотиптерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III Тарау. Гендерлік тұжырымдамаларды талдау.
3.1 Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі ерлер тілінің ерекшеліктері ... ... ... ...
3.2 Ерлер тіліндегі вербалды амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Ерлер тіліндегі бейвербалды амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда адамдардың жынысын тек қана , биологиялық субстанция, тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар "гендерлік сипатта" қарастыру негізге алынған.
Гендерлік лингвистика дегеніміз- адамдар арасындағы тілдік еркшеліктерді жынысқа қатысты зерттейтін тіл білімінің саласы. [1.13б.]
Осыған байланысты көптеген ғылыми пәндердің категориялық аппаратына жыныстың әлеуметтік-мәдени аспектілерін биологиялық аспектілерден бөлуге және адамның жынысы адамның әлеуметтік, мәдени, тілдік тәжірибесінің әсерінен қалыптасатынын көрсетуге арналған "гендер" (gender) термині енгізілген болатын.
Бұл тұжырымдаманы еркек - әйел ұғымдарын зерттеуге тарту жынысты мәдени өкілдік ретінде зерттеуге жақындауға және оның барлық жан-жақты мазмұнын, атап айтқанда әлеуметтік, психологиялық және мәдени аспектілерін ашуға мүмкіндік береді.[2.43б]
Зерттеу материалына мақал - мәтелдерді, фразеологизмдерді (тұрақты сөз тіркестерін) қосу өте орынды. Халық даналығын бейнелейтін мақал-мәтелдер халық шығармашылығының өнімі ретінде көрінеді. Олар әлемнің ұлттық ерекшелігін көрсетіп қана қоймайды, сонымен бірге оның қалыптасуына қатысады, сонымен қатар тілді мәдени ұғымдармен байытуда маңызды рөл атқарады. Атап айтқанда, олар қазақ халқының ерлер мен әйелдер туралы түсініктерін олардың әлемнің тілдік бейнесінің бір бөлігі ретінде көрнекі түрде көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі осы зерттеудің өзектілігін көрсетеді және гендер лингвистика тұрғысынан фразеологизмдерді мақал-мәтелдерді, гендерлік тұжырымдамаларды соның ішінде ерлер тілінің ерекшелегін жан-жақты қарастыру, толығырақ зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу мақсаты:
Гендерлік сипаттағы фразеологизмдер мен мақал мәтелдердің ер адам-әйел адам мәдени тұжырымдамаларының мазмұнына тигізетін әсерін зерттеу.
Міндеттері:
Гендер, гендерлік лингвистика ұғымдарының мәнін ашу;
Гендерлік сипаттағы фразеологизмдер мен мақал мәтелдерді анықтау;
Қазақ мақал - мәтелдерінде ер - әйел ұғымдарының мазмұнын талдау.
Ерлер тіліндегі вербалды және бейвербалды амалдарын зерттеп қарастыру.
Алынған деректерді талдау және қорытындылау.
Зерттеу объектісі:
Қазақ тіл біліміндегі гендерлік лингвистиканың зерттеу тарихы, теориялық негіздері, ерлер тіліндегі вербалды және бейвербалды амалдардың қолданылуы, гендерлік сипаттағы фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер -жұмыстың негізгі зерттеу объектісі болып табылады.
Зерттеу мәселесі:
Қазақ тіліндегі гендерлік лингвистиканың ерекшелігі.
Ер - әйел ұғымдарының лингвомәдени сипаттамаларын талдау.
Зерттеу әдістері:
Тұжырымдамалық талдау әдісі;
жүйелеу әдісі;
Компоненттік талдау әдісі;
Лингвистикалық сипаттау әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы-
Қазақ тілінің мақал-мәтелдерінде гендерлік стереотиптер анықталды;
гендерлік сипаттамаларды талдау негізінде ер - әйел ұғымдарының кешенді моделі құрылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері мен материалдарын халық ауыз әдебиетінің шығармашылығын зерттеуде лингвомәдениеттану және этнолингвистика курстарын игеру кезінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Тарау. Қазақ тіл біліміндегі гендерлік лингвистика.
1.1 Гендерлік лингвистика. Зерттеу тарихы, теориялық негіздері
Гендерлік лингвистика деп сөйлеушінің жынысына қарай лексикалық
атаулардың шартты қолдануы мен басқа да ерекшелігінің болуын айтамыз. Ғалымдар ХVIІ ғасырда жаңа тайпалардың тілін зерттеу барысында жыныстардың сөйлеу әрекетіндегі айрықша көзге көрінетін айырмашылықтарды байқайды. Алдымен бұл әйелдерге қатысты. Себебі олардың сөйлеу әрекеті ерлердікіне қарағанда белгілі бір тәртіпке бағынған, сондықтан ғылыми зерттеуде алдымен әйел тілі сөз болған 3.9б..
ХVIІІ ғасырдың аяғына дейін лингвистикада алдымен жыныстық категориялары ғалымдардың негізгі зерттеу объектісі болады.
1900-1960 жылдардың аяғына дейін Грейдің классификациясына сәйкес тілдегі гендерлік зерттеу жұмысы келесі бағытпен жүрді: ерлер мен әйелдердің сөйлеу әрекетіндегі ерекшеліктер туралы гипотеза; жаңа сөзформаларының айтылу мәселесі; жақсыз есімдіктердің дамуы және т.б. талқыланды. 4.
Гендерлік зерттеулердің нақты зерттеу объектісіне айналған жаңа кезеңі 1970 жылдардан басталды. Бұл жылдардағы зерттеулер гендер түсінігінің лингвистикаға енуімен байланысты.
Грамматикалық жыныстың категориясын білдіретін ағылшын термині gender лингвистикалық контекстен алынып, басқа ғылым салаларының әлеуметтік философия, әлеуметтану, тарих ғылымдарының, сонымен қатар саясаттануда ғылыми зерттеу аймағына айналған. Гендер термині гендерлік зерттеулер пәнаралық бағыттағы статусын алғаннан кейін ғана тіл біліміне жаңа мағынада ғылым ретінде енді. Жаңа терминнің пайда болуына дейінгі SEXUS (жыныс) түсінігі лингвистикалық семантикада назардан тыс қалған жоқ. Себебі, жыныс семантикасы көптеген лексикалық бірліктер мағыналарының құралына (ер, әйел, ана, әке және т.б) кіреді. Бүгінде бұл мәселені шешуде ғалымдар жыныс түсінігіне сүйенеді 5.
Гендерлік ерекшеліктерді зерттейтін ғылымдардың көбі жыныс сөзін пайдаланса, ағылшын тілдес еңбектерде екі термин де қатар жүреді. Кейде гендер терминінің қасына жыныс сөзі жақшаға алынып, түсінік ретінде беріледі. Мұның бәрі гендерлік зерттеулерде терминдік түсініктердің шатасуына әкеп соғады.
Гендерлік зерттеу термині тұрақты деп есептеуге болады және ол пәнаралық ғылыми бағытқа сай келеді. Гендерлік лингвистика өкілі А.В.Кирилина гендер терминінің орыс тілдік лингвистикада қолданылуы жайлы кең түсінік береді. А.В.Кирилина гендер және жыныс терминдерінің белгілерін ажыратуға тырысады.[6.509б] Гендер тіл феноменінің үлкен маңызды бөлігін зерттеуде терең түсінік береді, жыныс тіл феноменінің тек бірліктерін ғана қарастырады. Гендер адамның ғылыми элементі жыныспен байланысты тіл құрылысын зерттеуде лингвистер бүгін оның тек табиғи байланыстылығын ғана емес, әлеуметтілігі мен мәденилігін қарастырады. Бірақ тілдің лексикалық мазмұнында жыныс жатыр. Жыныс терминін гендермен, әсіресе, лексикалық мағына компоненті ретінде ауыстыруға болмайды. Бұл жағдай қалыптасқан лингвистикалық тәртіпті бұзады.
Е.В.Митрохина, А.В.Бессарабенко тіл тарихындағы гендер мәселесін қарастыра келе, гендерлік зерттеулер өзінің мазмұнын 1970 жылдарда ғана тауып, лингвистикалық ғылым ретінде қабылданғанын жазады [7] Ондағы гендерлік лингвистиканың негізгі аспектілерінің бірі болып сөйлеу әрекетіндегі әйелдердің қарым-қатынасы мен ерлердің бақталастығы теориясы қарама-қарсы қойылады.
1980 жылдардан кейін гендерлік зерттеулер жайлы ғылыми жұмыстар пайда болды: социолингвистика, психолингвистика, лингвистика, паралингвистика аспектілері қарастырылды.[8]Тіл білімінде ғылыми бағыттар пайда болып, олар тілдегі сексизм, социум, жыныстардың бір-біріне әсер етуі және сөйлеу компетенциясы (жыныстар арасындағы түсініспеушілік), әйел жазба тілінің ерекшеліктері мәселелерін қарастырды. Бұл лингвистикалық кезең интенционализмнің өмір сүруіне себеп болады, яғни, ерлердің сөйлеу әрекеті арқылы басымдылығын көрсетуі - сөзді айтудың жиілігі, бір уақытта қатарласа сөйлеуі және т.б.
Бұл кезеңнің гендерлік лингвистиканың даму тарихы ағылшынша сөйлейтін елдердің феминистік (әйел) қозғалыстарының мәселесін қоғам алдында алға қоюмен және гендерлік мәдениет негізі ғылыми түрде пайда болуымен ерекшеленеді. Бұл Гамперцтің жұмысында, қарым-қатынастық мәдениаралық зерттелуі бойынша Мальц, Боркер еңбектерінде мәдениаралық коммуникация гендерлік қарым-қатынаста белгілі болған.
Орыс тіліндегі ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктеріне Т.Б.Крючкова лингвистикалық тәжірибе жүргізеді. Бір сөздің немесе бір мағынаның жыныстық-психологиялық айырмашылыққа қарай түрлі қолданылуына назар аударады. Осы мақсатта ғалым екі түрлі эксперимент жүргізеді: 1) сөзбен эксперимент, 2) мәтінмен эксперимент. Бірінші эксперименттен мынадай қорытынды шығарады: а) белгілі бір уақыттың ішінде ерлерге қарағанда әйелдер сөз қолданысында бірдей сөздер жиі кездеседі, б) ерлер лексиканың жаңа түрін қолдануға бейім келеді. Екінші экспериментте әйелдердің сөз қолданысында есімдік, көмекші сөздер, күшейткіш шырайлар, зат есімдер жиі кездеседі деп қорытынды жасайды.
Ресей тіл біліміндегі гендерология мәселесін шешіп, негізін қалауда еңбек еткен А.В.Кирилина болды. Ол Гендер: лингвистикалық аспектілері (1999) атты еңбегінде жаңа ғылыми пәннің орнығуын ескеріп, гендердің кейінгі теориялық жағы мен тіл біліміндегі гендер мәселесін шешудің әдістемелік жүйесін қарастырды.[9.241б]. Ғалым феминистік бағыттар мен гендерологияның қызмет ету аймағына тоқталып, гендер мәселесінің Батыс және орыс тіл білімінде зерттелу тарихына сипаттама береді. Біз аталмыш ғылыми жұмысымызда негізінен А.В.Кирилинаның теориялық негіздеріне сүйендік.
А.Гордон тілдегі ерлер мен әйелдердің қызметін анықтау жұмысында
гендерлік ерекшеліктердің тілдегі көрінісіне тоқталады. Ондағы гендерлік ассимиляция түсінігіне анықтама береді. Еуропа тілдерінде жыныстар арасында бір-біріне сай емес, лексика мен грамматикада көрініс табатын ассиметриялар (басымдылық) болады. Адам туралы немесе бір зат, жан-жануарлар туралы айтқанда алдымен мужской родтағы ер жынысын білдіретін сөздер айтылады: человек, тап, адам. Басқа да құбылыстар кейде ер мен әйел тілдерінің тең емес екенін және ерлердің тілдік жағынан басымдылығын (доминациясын) анықтайды. Лингвистикада тілдегі гендерлік асимметрияны зерттейтін, суреттейтін, түсіндіретін бағыт - феминистік лингвистика болып табылады. А.Гордон феминистік лингвистикаға (әйел тілі) толық түсінік береді. [10]
Гендерлік зерттеулерде Батыс елдерінің лингвистері (Дж. Лакофф, Д.Спендер, М. Блок, Д.Камерон, О.Есперсон т.б.) орыс гендерлік лингвистикасының негізін салушы ғалымдар (А.В.Кирилина, А.П.Мартынюк, Е.А.Земская, М.А.Китайгородская, Н.Н.Розанова т.б.) жалпы тіл біліміндегі гендер мәселесін, гендерлік лингвистика теориясын, әдістемесін, феминистік теориясының себеп-салдарын т.б. гендерология ғылымының басын ашудаүлкен еңбек сіңірді. Дегенмен, гендерлік зерттеулердің бұл тек бастамасы ғана деп түсіну керек. Әлі де зерттелетін, талас тудыратын мәселелер ғалымдар алдында шешімін таппай жатыр. Гендерлік зерттеулердің жалпы тіл біліміндегі теориялық орнығуы - алда талас тудыратын мәселе болып қала бермек.
Гендерлік лингвистика психофизиологияда да зерттелінген проблема болып табылады. Ойлау мен сөйлеудің арақатынасы жөніндегі мәселе психологиялық зерттеулерде көрнекті орын алады. Бұл салада психологияның ерекше мән беретін мәселесі - сөйлеу процесінің қалай іске асатындығы, сөйлеудің түрлері, оның адам психикасымен байланысы, сөйлеу процесіндегі сөйлеу органдарының қызметіне тигізетін зиянды әсерлері. Осы мәселелерді шешуде психология тіл біліміне, тілі білімі психологияға қол ұшын беріп, екі жақты байланысқа, қарым-қатынасқа түседі. Сөйлеу, сөйлегенді қабылдау, түсіну жағдайларын психологияның қатысынсыз ұғыну мүмкін емес 11.
Тілдегі гендерлік ерекшеліктер психология мен тіл білімінің ортақ зерттеу объектісі ретінде қарастырылады. Яғни, тіл білімінде лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер түрінде зерттелінсе, тіл - қарым-қатынас жасаудың негізгі амалы ретінде психологияда зерттеу объектісіне айналады.
Психология ғылымының докторы, профессор Е.П.Ильин ерлер мен әйелдердің психофизиологиялық ерекшеліктерін, жынысаралық айырмашылықтарын кең көлемде зерттей отырып, ғалым ерлер мен әйелдердің қарым-қатынас жасаудағы ерекшеліктеріне назар аударады. Қарым-қатынастың ерлер мен әйелдер үшін маңыздылығы, қарым-қатынас процесіндегі адамның әлеуметтік ролі, қарама-қарсы жыныстардың бір-біріне қатынасы, жыныстардың ұлтаралық қарым-қатынасқа қатысы, жыныстардыңқарым-қатынас жасау ортасы, жыныс пен қарым-қатынас тығыздылығы, еркектік және әйелдік сөйлеу стилі т.б. мәселелер қарастырылады.[12]
Психологтар С.М.Петрова, А.А.Бодалев ерлердің қарым-қатынас жасауда қолданатын сөз көлемі, сөйлеу уақыты әйелдердікінен бір жарым есе кем екенін анықтайды [13].
Психологиялық құбылыстар (сүйетін, қабылдау, сезім) сөйлеу процесіне тікелей қатысады. Қарым-қатынаста тіл ойды ғана емес, сонымен қатар адамның жан дүниесін, сезімін білдіреді 14. Психологиялық құбылыстармен қатар тілдің адам санасындағы орын зерттейтін психология ғылымының да тілдегі гендерлік ерекшеліктерде алатын өзіндік орны бар. Яғни гендерлік лингвистика тек тіл білімі саласында ғана емес, психологияның да үлесіне тиетін мәселе болып табылады. Сондықтан тіл біліміндегі көптеген мәселелердің шешу барысында біз психофизиолог ғалымдардың ғылыми тұжырымдарын негізге аламыз.
Қазақ ғылымында жынысқа қатысты психологиялық және сөйлеу ерекшеліктері толық зерттелмеген проблема. Журнал беттеріндегі кейбір мақалалардан қазақ ерлерінің психикасына қарапайым тілмен берілген кейбір сипаттамаларды кездестіруге болады. Қазақ ерлері тұрмысынан батыл, еркіндікке құштар. олар досқа адал, қонақжай, жатқа да, сыйластығы мол. Өте әсершіл, жағдайдың ауысуына қарай көңіл-күйлері тез өзгереді. бірақ олар ер көңілді, қиын сәттің өзінде де әзілге сылтау таба біледі. Шектен тыс балажан, әкелік сезімдері жоғары. олардың кейбіреулері мақтаншыл, өркөкірек. олар тойшыл, мейрамшыл, жалқаулыққа біртабан жақын, дегенмен, қажет кезінде қандай істе болмасын өздерін лайықты деңгейде көрсете біледі. Бұл қасиеттер дәстүр мен тәрбиенің ортақ нәтижесі 15.
Ал еуропалық әйелдерге қарағанда қазақ әйелдеріне тән қасиет - сыпайылық, ибалық, имену, ұялшақтық, ұяңдық. олар үлкен кісілер мен ер адамдарды қадірлеп, сыйлап, өзінен жоғары сатыға қояды. Әйелдердің психологиясына қатысты осы қасиеттерді, ерекшеліктерді біз көркем әдебиет беттерінен, тарихи шығармалардағы авторлардың үзінділерінен байқаймыз.
- Қазақ әйелдерінің басым көпшілігіне тән бірнеше қасиет бар, - деп отырушы еді Бабахан, - олар ақыл мен ажар, мейірім мен төзім, имандылық пен инабаттылық, елі мен ерін пір тұту, олар табиғатқа жақын, содан да таза (С.Сматаев) .
- Білуін біледі. Бірақ әйел затының көңілі көлдей ашық, жүрегі нәзік, елжірегіш келеді. Өтірік қылымсығандышын көріп, сене қалады (Қ.Тоқмырзин).
Ер мен әйелдердің психологиялық ерекшеліктеріндегі ұлттық тәрбиенің орнын қаламгерлеріміз оқырмандарын баулу мақсатында көркем шығармалап суреттейді.
Қазақ әйелдерінің еріне деген сыйластығы, сыпайылығы, әдептілігі әйел мінезін ерлердің психологиясынан ерекшелендіреді. Сондықтан да, ертедегі ата-аналарымыздың арасында ажырасу, некені бұзу сияқты теріс қылықтар болмаған.
Бірде еліне барғанда сыр қылып осы әңгіменің бәрін шешесіне бір түнде айтып, ағыл-тегіл жылады.
- Қой, қызым, - деді анасы басу айтып, - еркекпен шаужайласып абырой таппайсың. нәсілінде артық жаратылған жанмен деңгейлесемін деуің де әбестік. Рас, әйел ақша табатын шығар, жұмыс істейтін шығар, тіпті шылым тартып арақ ішсін дейін, одан ол еркек боп кетпейді. Өз жаратылысын өзгертпейді. Өзін өзі алдап құр босқа әуре тірлік жасайды. Ал еркектің аты - еркек! Ол өзі еркекпін демесе де, табиғат оны солай жаратқан. Ол тіпті арақ ішіп, құлап жатса да, қатын жіберсе де, құр қарақан басы қалса да еркек! Оны әйел деп дәлелдеп көр күшің жетсе! бір күні арағын тастайды да, әп-әдемі боп шыға келеді. Қатын жіберсе тағы бір қатьын алады. Еркектің не құдірет екенін білгің келсе, жұбайыңсыз жалғыз үйде жатып көр. еркек деген ырыс-несібесі артық жаратылған жандар ғой (Л.Омарова).
Ер мен әйелдердің психологиялық ерекшеліктеріндегі ұлттық тәрбиенің орнын қаламгерлеріміз оқырмандарын баулу мақсатында көркем шығармаларында суреттейді. Қазақ ғылымында жыныстар арасындағы психологиялық ерекшеліктер арнайы зерттелінбесе де қаламгерлеріміз әйелдер мен ерлер өміріне, олардың психологиялық ерекшеліктеріне терең үңіліп, оқырманына деректі етіп жеткізіп отырған.
Профессор Қ.Қ.Жұбанов әйел тілінің спецификалық ерекшеліктерін көрсетеді. Ғалымның айтуынша, әр ұлт әйелдерінің өз ым тілі болады. Қазақ әйелдері тілінің ерекшелігі туралы былай дейді: Жаңа түскен келіншек қай жерде бір айға, қай жерде бір жылға шейін ата-енесімен дыбыстап сөйлеспейді, ымдап сөйлеседі. Бұл тілді армяндар нашнауар дейді. Нашнауар сондай бай, сондай ұшталған тіл, мұнымен әйелдер сумаңдап ала жөнелгенде дыбыс тілінен еш кемдігі жоқ сияқты. Мұндай әйелдерге ғана болатын ерін шығару (кеміткенде), бетін шымшу (ұятсынғанда), аузын шылп еткізу (таңданғанда), аузын бырпылдату (кекеткенде). Соңғы екі жағдайда ым-шараны ғана емес, дыбысты да қолданады 16. 56. .
Қазірде тілдегі гендерлік ерекшеліктер жөнінде Б.Х.Хасанұлы зерттеулер жүргізіп келеді. Өз зерттеулерінде профессор: ХХІ ғасырдағы қазақ лингвистикасы адамзат баласының екі бөлікке - ерлер мен әйелдерге бөлінуін және олардың сөйлеу, сөйлеу мінез-құлқының ерекшеліктерін зерттеуге сенімдіміз. Бұл бөлу туралы емес, әйелдер мен ерлердің гендерлік жүйеде рөлін бағалауда, әйелге пассивті, тәуелді рөл берілген кезде, ал ер адамға белсенді, адамды сәйкестендіруде және шынайы адами қасиеттерді еркек пен еркектік қасиеттермен... және бұл тіл білімінде және ана санасында, мақал - мәтелдерде көрініс береді. - ер сөйлеуін норма ретінде, ал әйел сөйлеуін нормадан ауытқу ретінде ұсыну. Бұл идея, сарапшылардың пікірінше, белгілі бір қоғамдағы әйелді сипаттайтын бағалау пікірлерінің белгілі бір және маңызды бөлігін құрайды17. 47. - деп келтіреді.
Сондай-ақ, этнолингвистикалық тұрғыдан әйел тіліне Ә.Қ.Ахметов Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдерді ала отырып, бұл тыйым түрлерінің әйел тіліндегі көрінісін береді 18. 20б. .
Қазақ тіл білімінде ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарында ерекшеліктер болуы мүмкін деген жорамалды А.Д.Сейсенова Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларын салыстырмалы талдау (1998) атты ғылыми жұмысында айтып кетеді 19 .
Қазақ тіл біліміндегі гендерологияның алға жылжуына бірден-бір үлес қосқан еңбек деп Г.Мамаеваның Ерлер мен әйелдердің сөз қолданыс ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясын атауға болады. Зерттеуші бұл жұмысын гендерлік ерекшелік тұрғысынан жазып шыққан [20.46б.].
Гендерлік ерекшеліктер мәселесі соңғы жылдары Қазақстандағы тілші, әдебиетші мамандарды ғана емес, әсіресе психолог, социологтарды да қызықтырып жүр.
Қазақ әйелдерінің қоғамдағы рөлі мәселесіне байланысты өткен конференция негізінде 2005 жылы Гендерные исследования в Казахстане атты жинақ жарыққа шықты 21 .
Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы 2003 ж. атты тақырыпта болып өткен халықаралық конференцияның бір секциясы түгелімен гендерлік зерттеулерге арналып, онда көптеген ізденуші-ғалымдр осы тақырып аясында баяндамалар жасады.
Қазақ тіл білімінде гендерлік бағытты қалыптастырушылардың бірі әрі бірегейі - профессор Бақытжан Хасанұлы. Жұбанов тағылымы атты V Республикалық ғылыми-теориялық конференцияда жасаған Концепция Х.К.Жубанова в контексте гендерной лингвистики деген мақаласында ғалым : ХХІ ғасырдағы қазақ лингвистикасы адамзат баласының екі бөлікке - ерлер мен әйелдерге бөлінуін және олардың сөйлеу, сөйлеу мінез-құлқының ерекшеліктерін зерттеуге сенімдіміз. Бұл бөлу туралы емес, әйел мен ер адамның гендерлік қатынастар жүйесіндегі рөлін бағалауда, әйелге пассивті, тәуелді рөл берілген кезде және ер адамға белсенді, адамды сәйкестендіруде және шынайы адами қасиеттерді еркек пен еркек қасиеттерімен. [22.13б]
1.2 Гендерлік лингвистиканың өзекті мәселелері
Коммуникация (латынша communicatio - ортақ қылам, байланыстырам, қарым-қатынас орнатам) - адамдардың өзара қарым-қатынасының формасы, ой бөлісу түрі. Жануарлардың өзара қатынасына қарағанда адамдардың коммуникациясында тіл өте маңызды, себебі, ол қарым-қатынас құралы болып табылады.
Қарым-қатынас барысында қолданылатын сөйлеу этикетінің бірліктері жалаң түрде болмайды, көбіне сөйлеу әрекетінде олар қатынастың өту жағдайы мен орны, әңгімелесушілердің орналасуы мен дене қалыптары, кеңістікте алатын орны, т.б. экстралингвистикалық факторларға тәуелді. Демек, коммуникация семиотикалық амалдар арқылы іс жүзіне асады. Сондықтан да бейвербалды компоненттерге ерекше көңіл аудару қажет.
Тіл - жүріс-тұрыс формасы, организмнің қоршаған ортаға реакциясы, сөз оның бір бөлшегі ғана, ол ым, дене қимылы және қалыбы сияқты элементтерді қамтиды 23. Кез келген тілде болатын сөйлеу белгілі бір фонациялық, ым және дене қимылы, көз әлпеті сияқты компоненттермен бірге қызмет етеді. Осындай бейвербалды амал-тәсілдер тілдік қатынаспен қатар мағыналық реңк береді. Паралингвистика тіл білімінде тілдік емес, демек, бейвербалды амалдарды қарастыратын сала.
Ал осы паратілдік құралдар арқылы қарым-қатынас жасауды гендерлік аспектіде зерттей аламыз ба? Бұл сауалға маман-тілшілердің тұжырымдарына сүйене отырып жауап берсек. Ізденуші-ғалым З.М.Нұржанова өз зерттеулерінде Ер және әйел тілі - бұл вербалды ғана емес, сонымен қатар вербальды емес қарым-қатынас құралдары. А.С.Лоханованың айтуы бойынша, ым-ишара үлкен ақпаратты алып жүреді: күнделікті әңгімеде сөздер ақпараттың 7%, интонация 35%, ал қалған 58% - ым - ишара мен мимика. Сонымен қатар, қимылдар олардың тасымалдаушысының жасына, ұлттық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, оның басқалармен қарым-қатынасына, психологиялық жағдайына, талғамына, әдеттеріне тәуелді болады. 24.
Әр мәдениетте ер адамды да, әйелді де сипаттайтын ауызша және вербальды емес құралдар жиынтығы бар, ал әрбір жеке қоғамда олар ерекше, мәдени және дәстүрлі. Қазақ тілі бейвербалды коммуникация құралдарының бай арсеналына ие, олардың ерекшелігі бірегейлік және гендерлік қатыстылығы болып табылады,- деп келтіреді де, отандық лингвистикада бұл саланың әлі зерттелмегендігін айтады 25.
Гендерлік паралингвистиканы лингвистикалық гендерологияның бір саласы ретінде қарастыру туралы профессор Б.Хасанұлы өзінің ғалымдар алдында ұсынған тұжырымдарында айтқан болатын. Ғалым: "Тіл біліміндегі гендерлік бағытты қалыптастыру жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Гендер және тіл: тарихи байланыс тегі.Гендер факторы ең ежелгі заманнан көрініс береді. Алла тағала адамды жаратқанда гендерлік табиғат сыйлаған - адам ата мен Хауа Ананы екі жыныстың өкілі ретінде жаратқан. Сондықтан да гендер ұғымы бұл жалғанда адамзат жаралған тұста, ерккек, әйел ұғымдарымен бірге пайда болған дейміз. Бертін келе сол "биологиялық" жыныс негізінде әлеуметтік жыныс туралы түсінік пайда болып, гендерология (әлеуметтік жыныстану) ғылымы қалыптасты.
Алғашқы қауымда әйел мен еркектің, қыздар мен жігіттердің топтық өзіндік тілі болған. Еңбек бөлісі биологиялық айырмашылыққа құрылған. Қазақтың Ер адам - түздікі, әйел - үйдікі деген сөзі де ертеде пайда болса керек. Әр жыныс өкілінің айырма сөздігі пайда болған. Аңшылық пен құрылыс лексикасын еркектер қалыптастырған, ал үй шаруашылығы лексикасын тек әйелдер түзген.
Келе-келе әйел мен еркектің әлеуметтік қызметі жақындай түсті, бірақ олардың кейбір тілдік айырмашылығы сақталды. Әйел тілінде эмоционалды - бағалаушы сөздер көп, олардың сөзінде жіңішке дауыстылар жиі кездеседі. Стилистикалық тұрғыдан ерлер сөзінде, әйелдер сөзіне қарағанда, кітабилық басым, синтаксисі күрделірек, зияттылық (интеллектуалдық) тұрғыдан қаныққан болып келеді (бірақ эмоционалдық кемдеу болады) 26.
Әйелдер мен ерлердің әр заманда әр түрлі мәдени-лингвистикалық кеңістікте өмір сүре отырып, қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық т.с.с өзгерістерді өздерінше қабылдап, сол қабылдағанын тіл арқылы әр түрлі белгілеген реттері анық байқалады 27.73б..
Ғалымдарымыз ойлаудың қоғамымызға тән патриархаттық парадигмасын анықтау барысында ер мен әйел затына тән менталитеттердің мәдени-символдық қатар құрайтынын айтып келеді. Мысалы, еркекке ұтымдылық, руханилық, құдайшылдық, ал әйелге сезімталдық, денелік, күнәлік, табиғилық тән деп есептеледі.
Құндылық, нұсқамалар (установки) қатарында "ер адамдық" (мужское) деген сөз жүретін жерде жағымды (позитивті), мәнді, басым мәнінде түсінімді, ал бағынышты мәнінде ұғынылады 28.69б..
2.Қазақ тіліндегі гендерлік факторлардың көрінісі.
Гендерлік зерттеу - отандық ғылымда өз орнын ала бастағандай, қазақ тіл білімінде гендерлік факторлар бұрын да назарға іліккен, бірақ қазіргі кезде ғана арнайы зерттеу нысаны бола бастады. Ана, апа, төрайым деп әйелге, әке, көке, мырза деп еркекке айтамыз. Ереке пен әйелдің амандасуы екі басқа. Ерлерге қазағың "Ассалаумағалейкум!" дейді, әйелдерге сызылтып "сәләматсыздар ма?" десе керек. Ертеректе алыстан келген қонақтарға үй олардың жынысына қарай тігілген: қызы барға қызыл үй, ұлы барға ақ үй тігілетін болған. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесінің жүзеге асуына гендерлік фактордың тілге әсерін әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық және когнитивтік лингвистикалық тұрғыдан зерттемек керек.
Қазақ тіліндегі гендерлік факторды зерттеу тарихи сипат алуы тиіс.Қазақ тіліндегі гендерлік фактордың көрінісі фонетика, лексика, морфология, синтаксис және стилистика деңгейінде зерттелуі шарт. Тіл ғылымында қазақы гендерлік бағытты қалыптастыру қазақ тілінде ауызша, жазбаша тараған мұралардың негізінде толық іске асары хақ.
Алғашқы қадамды қазақтың мақал-мәтелдері негізінде, нақыл сөздер арқылы да жасауға болар еді. Қазақ халқының менталитеті гендерлік тұрғыда дараланады: қызын ар деп, ұлын нар деп білген. Өз кезегінде қыздар "Ер азаматтың табанына кірген шөңге менің маңдайыма кірсін" деген. Ал ерлер болса, қарындас пен жесірдің намысын қолдан бермес үшін бес қаруын асынып атқа қонған.
Салыстырмалы және салғастырмалы гендерлік лингвистика. Бұл бағыт тілдің барлық деңгейінде анықталуы тиіс. Мысалы, морфология деңгейінде адамның есімі мен тегіне, әкесінің атына белгілі бір жұрнақтың, жалпы жұрнақ атаулының бір түрінің қолданылу - қолданылмауына қарай жеке лингвистиканың даралануы анықталады. Сол сияқты род категориясының қазіргі тілде, оның тарихында болу-болмау белгісі салыстырмалы, салғастырмалы гендерлік лингвистикаға негіз болар еді.
Гендерлік паралингвистика. Бұл бағыт қазақ тіліндегі ым, ишара белгілері негізінде қалыптьасуы тиіс. Қазақы гендерлік парлингвистика тұрғысынан жүргізілген зерттеулердің өмірдің көптеген салаларын (өнер, көпшілік алдындағы сөз т.б.) дамытуға септігі тиер еді.
Гендерлік лексикография. Бұл бағыт қазақ тілі мен өзге тілдердің негізінде жүзеге асуы тиіс. Нақты айтар болсақ. Қазақша-орысша, орысша-қазақша гендер терминдері сөздіктерін түзу міндет.
Гендер және тіл игеру. Бұл бағыттағы зерттеулер тілдік жоспарлау ісіне аса қажет [29].
Паралингвистика (гректің para - маңында және лингвистика) - а) сөйлеу хабарламасына ене отырып, вербалды амалдармен бірге мазмұнды ақпарат беретін бейвербалды амалдарды зерттейтін тіл білімінің бөлімі; ә) сөйлеу коммуникациясына қатысатын тілдік емес (бейвербалды) амалдардың бірлігі30.
Паралингвистика ғылыми ағым ретінде Э.Холл, Т.Себеон, Л.Вест, Дж. Трейгер сынды Америка ғалымдарының еңбектерінде салыстырмалы түрде жаңадан (ХХғ. 50-жылдарында) бастама алды.
Паратілдік амалдар ойды жеткізуге байланысты өзіндік паралингвистикалық (ойдың, сөйлеудің өзінен шығатын), бүркеншікті паратілдік (ой білдіруге байланысты тұрақты) және аралық (эмоциялық қалыпты сипаттайтын) болып үшке бөлінеді.
Паралингвистика шеңберінде универсалдық, этнолингвистикалық, идиолектілік құрамдас бөліктері ажыратылады. Сондықтан паратілдік амалдар вербалды ақпараттың мазмұнын толықтырып қана қоймайды, сонымен бірге сөйлеуші жайында, оның әлеуметтік, жастық ерекшеліктері, мінез-қасиеттері туралы хабар береді.
Паратілдік амалдар тіл жүйесіне кірмегенімен, сөйлеу, яғни тіл бірліктері болғанымен, тілдік ақпарат паратілдің сүйемелдеуінсіз қарым-қатынас фактісі бола алмайды. Сондықтан паратілдік амалдар қандай да болсын белгілі бір дәрежеде әр сөйлеу бірлігінің құрамында жүреді.
Сөйлеудің вербалдығына байланысты паратілдік амалдар үш түрлі қызмет атқарады:
1.қосымша ақпарат жеткізеді. Мысалы, позитивті вербалды мәтін қайшылықты қатынастағы негативті семантикалық қимылдың фонациялық сипатынан көрініс табады;
2. түсіп қалған вербалды құрамдас бөліктің орнына жұмсалады. Мысалы, Бізбен бірге барғың келе ме? сұрағына келіспеушілік қимылын көрсетеді.
3. вербалды амалдардағы сол мағынаны нақтылай түсу үшін қолданылады;
Осылайша, тілдік және паратілдік амалдардың арақатынасы сөзсіз тілдік формалардың қызметін, стилистикалық реңктерін және т.б. барынша аша түседі.
Қазақ тіліндегі бейвербалды зерттеген ғалымдар: А.Д.Сейсенова, Ж.Қ.Өміралиева, С.Б.Бейсембаева, М.П.Ешимов т.б.. атап айтар болсақ, А.Д.Сейсенова бейвербалды амалдарды лингвомәдениеттану тарапынан зерттеп, зерделеген. Ол қарым-қатынастағы бейвербалды амалдардың берілуін, ұлттық түрін, қазақ тіліндегі паратілдік амалдардың орыс тіліне аударылу жолын, оның әдеп ұғымымен сай келуін қарастырған. Ал Ж.Қ.Өміралиева қарым-қатынас актісінде жүріп отыратын ым-шараларды соматизмдермен байланыстыра қарайды. Ғалым бейвербалды құралдарды қазақ тілімен қоса, ағылшын, орыс тілдеріндегі ым-ишараларды да салғастыру әдісі арқылы зерттеп, бас, қол, көз т.б. дене мүшелері арқылы берілетін бейвербалды амалдарды жеке-жеке алып қарайды 31.. Осы аталған ғалымдардың ғылыми жұмыстары мен ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып С.Б.Бейсембаева коммуникациядағы паратілдік құралдарды тек қана қазақ тілі негізінде зерттейді. Зерттеуші бевербалды амалдардың мән-мағынасын ашумен қатар, олардың фразеологизмдермен қатысын және ым-ишаралардың қазақ тілінен орыс тіліне аударылуындағы сәйкестігін, қарым-қатынас актісінде табу қимылдарының болатындығы жайлы айтады. Осы жұмыстың негізінде Б.Қ.Момынова мен С.Б.Бейсембаева қазақ тіліндегі ым-ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігін шығарды. Онда авторлар алдымен қазақ тіліндегі ым-ишараттың берілуін, содан соң оның орыс тіліне аударылуындағы ерекшеліктерді түсіндіріп жазады
Лингвистика саласындағы ғылыми зерттеулер адамдардың сөздік қоры мен әлеуметтік мәртебесінің, билігінің арасында тікелей байланыс бар екендігін көрсетті. Адамның әлеуметтік немесе мамандық қалпы, жағдайы неғұрлым жоғары болса, оның сөздер мен фразалар қолдану қабілеті соғұрлым жақсы болады. Бейвербалды амалдарды зерттегендер адамның шешендігі мен өз ойының мазмұнын жеткізудегі жасалған дене қимылдарының арасында байланыс бар екендігін көрсетті. Бұл адамдардың әлеуметтік жағдайы, оның беделі мен олар пайдаланатын дене қимылдары санының бір-бірімен тікелей байланысты болатындығын байқатады.
Тіл білімі, этнография, антропология, педагогика салаларында ғалым-мамандарының зерттеулерінде Латын америкасы мемлеккеттері, Италия, Испания үшін дене қимылдары қарым-қатынастың маңызды элементі болып табылатындығын көрсетті. Солтүстік халықтары дене қимылдарын азырақ, ал Жапонияда тіпті аз қолданады32.14б.
Кейбір ғалымдар ым тілін адамдардың қатынас құралының алғашқы түрі деп, бастапқы тіл - ым тілі болған, дыбыс тілі ым тілінен кейін шыққан, ым тілі адамдар қатынасы дамуының дербес бір сатысы дегендерді айтады. Мұндай пікірді тіл білімінде Я.Марр да жақтады.
Ым тілінің қызметі жағынан басқа семиотикалық таңбалардан елеулі өзгешеліктері бар. Ым тілі ең алдымен жасанды емес, ол ұрпақтан ұрпаққа ауысып, мұра ретінде беріліп отыратын табиғи құбылыс. Шарттылық тілінде тым елеусіз, сондықтан ол негізінде интернационалдық құрал, онымен бірінің тілін бірі білмейтін адамдар да түсінісе алады.
Бейвербалды қатынас құралдарын зерттейтін ғылым 3 саладан тұрады. фонация, кинесика және графемика. Олардың өзіндік зерттейтін нысандары бар. Осы үш саланың ішіндегі біздің жұмысымызға тікелей қатысы бары - кинесика. Оның зерттеу нысаны жоғарыдағы кестеде көрсетілген:
Кинесика (kinesis) -- грек тілінен аударғанда "қозғалыс" деген мағынасы береді. Тіл білімінде кинесика коммуникацияға енетін және қарым-қатынас барысында қолданылатын кинемаоар, мимикалық және пантомимикалық қозғалыстар, дене қимылдары сияқты ұғымдардың жиынтығы ретінде анықталады [33].
Ым мен дене қимылдары тек қана коммуникативтік мақсатқа жету кезінде әлеуметтік мотивацияға ие болады. Бұл ерекшелігіне байланысты кинемаларды ұлттық-мәдени нышаны бар құбылыстар деп анықтауға болады. Паралингвистикалық амалдардың этно-мәдени белгісі ретінде олардың ұлттық мәдениетіне, соның ішінде салт-дәстүр мен әдет-ғұрпына байланысты туған ерекшеліктерін атауға болады.
Американдық антрополог Э.Холл қарым-қатынастың ара-қашықтығын зерттеудің негізін қалаушыларының бірі. 60-шы жылдардың өзінде-ақ ол "Проксемика" терминін енгізген. Проксемика "proximity" -- жақындық деген мағына білдіреді.
Проксемикалық ара-қашықтықты білдіретін қарым-қатынас барысындағы бейвербалды амалдары тік және көлденең деп бөліп қарастыруға болады. Біріншісіне асимметриялық мәртебелік қатынастағы білдіретін "жоғарғы-төмен" (төр-босаға), екінші түріне симметриялық қатынасты білдіретін "оң-сол" мысал бола алады. Бұлар әлеуметтік жіктер арасында ең маңызды рөл атқарады. Егер сыйлы, бұзғандық болып табылады.
Әлеуметтік лингвистика, психология, антропология, мәдениеттану пәндерінің қиылысында орналасқан сөйлеу әрекетінің шарттары проксемика лакуна -- "төр" ұғымы бар, ол халқымыздың өміріндегі кеңістікке орналасу тәртібін анықтайды.
"Төр" -- үйдегі ең қасиетті, жоғары орын. Құрметті ер адамға әр уақытта орын сыйлайды, қай жерде отырса да оның отырған жері "төр" болып саналады.
Демек, "төрдің" зор әлеуметтік, ұлттық мемлекеттік саяси мәні бар. Сондықтан да халық ел билеушілерінің қасында құрметке бөленген, елге адал еңбегімен танылмаған адамның отыруын қаламаған. Бір жағынан бұл әділетсіздік саналған, екіншіден "төрде" отырған соң қылығы жаман адамның әділетті пікір айтуы күмәнді жағдай болып саналған.
Қазақ халқының ерлеріне ғана тән бейвербалды амалдарға тоқталайық. Ортағасырлық мәдениет "қимыл мәдениеті" деген атқа ие болған. Бұл ғасырда дене қимылы мен оның сипаты үлкен рөл атқарған. Әлеуметтік жағдайдағы қимылдар адамдардың кез келген ұжымының немесе топтың, рудың мүшесі екендігін білдіре алатын дәрежеде болған.
Бет қимылы, қимыл, дене қалабы -- ұлттық ерекшеліктері сақтайтын дене тілі. Ым дегеніміз -- адамның бетінің бұлшық еттерінің оның ішкі сезімдеріне байланысты өзгеруі. Кез келген адамның сол мезетте қандай көңіл-күйде отырғанын және әңгімелесушісіне қандай ыңғайда болғанын бет пішінінен білуге болады. Сонымен, бет бұлшық еттері белгілі бір информацияны беріп отырады, осыған байланысты халық арасында М.Қашқаридің "Ым білсе ер жігіт өлмес" деген аталы сөз сақталған.
Халқымыз "Ымды білмеген дымды білмейді" дейді. Көптеген ұлттық қасиеттер тілде ғана сақталмайды, ол ең алдымен сезімде көрініс табады. Адам тілмен айтып жеткізе алмаған ойын ишарамен, ыммен жеткізеді.
Туған халқымыздың ежелден қалыптасып келе жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрінде көңіл аударарлық психологиялық іс-әрекеттер көп кездеседі. Соның ішінде сезімді, көңіл күйді, іс-қимылды сөз тауыспай-ақ ыммен, ишарамен білдіретін және оның анық бейнелейтін қызықты ұғымдар бар. Бұл адам тәрбиесіне де үлкен әсерін тигізеді. Ұлтымыздың осындай тәлім-тәрбиелік әдет-ғұрпының мәніне терең үңіліп оның сырын ашатын болсақ, одан көптеген ғибаратты істерге қанық боламыз
Халқымыздың атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа берілген жақсы қасиеті -- қонақ жайлылығы. Тәуліктің қай мезгілі екеніне қарамай, қысы-жазы ақ дастарханын жайып, мейманын ақ-жарқын жүзбен қарсы алатын халқымыз қарым-қатынас барысында этикет формаларының әр түрін қолданады. Ертеде салт атты қонақты аттан түсіріп, жас жігіттен бірінші сәлем берген (ерлерге ғана тән). Бұл әдеп ерекшеліктері туралы "Шешендік сөздерде: "Түсіңіз деп түс беріп шылбырына оралсақ, екінші еткен қызметтің, есік ашып енгізіп, көрпе төсеп құл алсаң үшінші еткен құрметтің" дейді.
Қазақ халқындағы сәлемдесу рәсімдері күрделі. Оның еленіп жататын жүйелері бар. Сәлемдесу-амандасудың түрлерін талғап, таңдай білу нақты жағдай мен қалыпты қарым-қатынасқа тәуелді болады: бастық-бағынышты, жасы үлкен -- жасы кіші, ер адам -- әйел адам. Қазақ халқындағы сәлемдесу рәсімдерінің күрделілігі сол -- жасқа, жынысқа байланысты әр түрлі қатыстың ретпен амандасып, ізеттілік қимыл жасайтындығы бір жағынан халқымыздың сыпайыгершілігін, екінші жағынан тәрбиелілігін көрсететіні белгілі.
Қ.Ш.Қажығалиева бейвербалды амандасудың қол қусырып сәлемдесу, бас иіп сәлем беру, түрегеліп, иіліп сәлем беру, тізе бүгу, құшақтасу сынды қимылдардың мағыналарын ашып, олардың ерекшеліктерін көрсетеді. Зерттеуші қоштасу барысында қолданылатын қимылдары да саралай өтеді. Сонымен бірге бет сипау, бата беру кинемаларына да тоқталады [34].
Ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасында қызмет ететін кинемалар
ұлттық және психологиялық ерекшеліктеріне қарай бөлінеді. Жыныс арасындағы кинемалардың қызметі ұлттық, мәдени, салт-дәстүрмен, олардың психологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Сол дәстүрге олардың психологиялық, биологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, орай жеке әйелдерге тән және жеке ерлерге тән әдет, дағды ым-ишара өмір сүреді. Бұлардың жыныстар арасында орны ауысып келуі салт-дәстүр, тәртіптерге қайшы келіп отырған деген тұжырым жасайды ерлер мен әйелдер сөз қолданыстарыңдағы ерекшеліктерді зерттеуші Г.Б.Ммамаева.
Қысқасы, паралингвистикалық құралдар тек әр ұлттық сипатына ғана емес, адам баласының жыныстық айырмасына да сәйкес өзіндік сипатталады екен.
1.3 Гендерлік ерекшеліктердің қазақ тілінде орын алуы
Заманауи қоғамда кез келген халықтың ана тілі қарым-қатынас құралы ретінде адамның танымдық әрекетінің компоненті және қоғамдық-әлеуметтік жүйенің басты көрсеткіші, қоғамды жаңаша құрудың, ақпараттық байланыс пен тұлғааралық келісімді оңтайластырудың құралы, әлеуметтік қатынастарды бекітудің амалы тұрғысынан сарапталады. Сондай-ақ лингвомәдени қауымдастықтың ұжымдық тәжірибесін жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы құрал ретінде тіл - мәдениеттің құрамдас бөлігі, ал мәдениет - қоғам дамуына қажет ақпараттарды өңдейтін және таңбалайтын жүйе ретінде тілдің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерттелуде.
Тіл біліміндегі қызықты тақырыптарың бірі - гендерлік лингвистика ерекшеліктері. Ғалым Маханова гендерді әлеуметтік тұрғыдан қарастырады: Гендер ұғымы жыныстың әлеуметтік құрылымы деген мағынаны береді. Гендер қоғамның әйел және ерге бөлінуінің өзі әлеуметтік өмірдің, жемісі екенін көрсетеді. Сонымен қатар, гендер дегеніміз - жеке адамның белгілі бір шектердегі мінез-құлқын белгілейтін және шектейтін әлеуметтік ұстанымдардың жиынтығы [35].
Гендер қоғамда дүниеге келіп, ұлттық тілдің тұлғаға әсер ететін әлеуметтік, психологиялық және мәдени үрдістердің жиынтығын көрсетеді. Мұндай үрдістер тіл білімінде гендерлік лингвистиканы тудырды.
Алғашқыда лингвистикалық гендерология деп аталған бұл сала әлеуметік тіл білімінің жаңа бағыты ретінде ХХ ғасырдың 90 жылдары өз жемісін бере бастады. Жеке сала ретінде бөлініп шығуына әйел мен ер жыныстың ерекшеліктерінен туындайтын мінез-құлықтың, қоғамдық ортадағы орны мен мәртебесінің тілдік қолданысқа ықпал ету факторлары басты себеп болды.
Шетел ғалымдары Т.Брандт, Лори Арлисс, Э.Гуссерль, Ш.Берн, П.Грайс, Э.Пайнс, К.Маслач, Энн Оуклей т.б. әйел тілі мен ер тілін мәдениаралық коммуникация шеңберінде қарастырып, қарым-қатынас кезінде адамзат
баласы әйелдік немесе ердік болмысын ерекше көрсете алады деген ұстанымға сүйене отырып, зерттеу жүргізді.
Сонымен, тілде гендерлік қатынастың орын алатыны, яғни әйел мен ер тілінің, сөйлеуінің ара салмағы ерекшеленетіні айқын болды. Бірақ сол айырым белгілерді қай қырынан анықтау керек, не себепті ондай ерекшеліктер туындайды деген мәселелердің түйінін табатын әдіс-тәсілдерді айқындау, гендерлік сипатты тіл бірліктерінің қалай көрінетінін табу әлі де болса шешімін тапқан жоқ. Тілдегі гендерлік қатынастар көп жағдайда стереотиптік жағдаяттар арқылы көрініс табатынын атап өтуге болады. Яғни тілдегі гендерлік стереотиптер арқылы әйелдердің тілдік тұлғасы мен ерлердің тілдік тұлғасын қалыптастыруға болады екен.
Бір ғана ұлттың мәдениетін сақтаушы, сол ұлт тілін тұтынушы екі адамның (бірақ бірі әйел, екіншісі ер) лингвомәдени бірлікті таныту қабілеті мен білім деңгейі, тілдік қолданысы екі түрлі болады. Яғни екі жыныс өкілі мәдени құндылықтардың мәнін, мазмұнын кодтау кезінде лакунарлық шеңбер өрісінен шығып кетуі мүмкін. Ерлердің ұлттық мәдени құндылықты өзге біреуге сипаттап, салыстырмалы түрде теңеп түсіндіру қабілеті жетпегендіктен ұғымның толық мазмұны ашылмауы мүмкін. Ал әйелдер жете түсіндіремін деп, басқа ұлттардағы ұқсас құндылықтармен салыстыра сипаттау арқылы адресант санасында ұғымның нақ бейнесін қалыптастыруға тырысады. Бірақ лингвомәдени бірліктер, ұлттық мәдени құндылықтар көп жағдайда баламасыз болады, өзге ұлттан оған ұқсас дүниелерді табу өте қиын болады, тіпті табылмайды да, сондықтан әйелдердің коммуникативтік-прагматикалық әрекетінде де лакунарлық шеңбер өрісінен ауытқу құбылыстары байқалады.
Сонымен, гендерлік лингвистиканың негізгі бірлігі әйелдер тілі мен ерлер тілі болып анықталды, ғылым тілінде әйел мен ер тілінің белгілері гендерлект деп атала бастады. Гендерлект бір жыныс өкілі болып саналатын, бірақ әр түрлі әлеуметтік және кәсіби мәртебеге ие болған адамдардың қарым-қатынасын зерттеу кезінде, жеке тұлғаның (әйел немесе ер) отбасында, қызметте, таныстары, жақындары, туыстары арасында, жаңа ортаға келген кездегі сөйлеу, қарым-қатынас орнату қабілеттерін анықтау барысында айқын көрініс табады.
Гендерлік лингвистиканың негізгі бірліктерінің қатарына феминділік пен маскулинділік терминдері де енеді. А.Г. Шилина аталмыш ұғымдарды түсіндірудің үш негізгі тәсілін ұсынады: феминділік деген:
1. Биологиялық тұрғыда әйел жынысының өкіліне тән физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығы;
2. Психологиялық, әйел тұлғасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I Тарау. Қазақ тіл біліміндегі гендерлік лингвистика.
1.1 Гендерлік лингвистика. Зерттеу тарихы, теориялық негіздері ... ... ...
1.2 Гендерлік лингвистиканың өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.3 Гендерлік ерекшеліктердің қазақ тілінде орын алуы ... ... ... ... ... ... ..
II Тарау. Қазақ тіліндегі гендерлік сипатты фразеологизмдер, мақал-мәтелдер
2.1 Қазақ тіліндегі гендерлік сипатты фразеологизмдер ... ... .
2.2. Қазақ тіліндегі гендерлік сипаттағы мақал-мәтелдер ... ... ... ... ..
2.3.Гендерлік сипаттағы мақал-мәтелдердің мәдени стереотиптерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III Тарау. Гендерлік тұжырымдамаларды талдау.
3.1 Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі ерлер тілінің ерекшеліктері ... ... ... ...
3.2 Ерлер тіліндегі вербалды амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Ерлер тіліндегі бейвербалды амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда адамдардың жынысын тек қана , биологиялық субстанция, тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар "гендерлік сипатта" қарастыру негізге алынған.
Гендерлік лингвистика дегеніміз- адамдар арасындағы тілдік еркшеліктерді жынысқа қатысты зерттейтін тіл білімінің саласы. [1.13б.]
Осыған байланысты көптеген ғылыми пәндердің категориялық аппаратына жыныстың әлеуметтік-мәдени аспектілерін биологиялық аспектілерден бөлуге және адамның жынысы адамның әлеуметтік, мәдени, тілдік тәжірибесінің әсерінен қалыптасатынын көрсетуге арналған "гендер" (gender) термині енгізілген болатын.
Бұл тұжырымдаманы еркек - әйел ұғымдарын зерттеуге тарту жынысты мәдени өкілдік ретінде зерттеуге жақындауға және оның барлық жан-жақты мазмұнын, атап айтқанда әлеуметтік, психологиялық және мәдени аспектілерін ашуға мүмкіндік береді.[2.43б]
Зерттеу материалына мақал - мәтелдерді, фразеологизмдерді (тұрақты сөз тіркестерін) қосу өте орынды. Халық даналығын бейнелейтін мақал-мәтелдер халық шығармашылығының өнімі ретінде көрінеді. Олар әлемнің ұлттық ерекшелігін көрсетіп қана қоймайды, сонымен бірге оның қалыптасуына қатысады, сонымен қатар тілді мәдени ұғымдармен байытуда маңызды рөл атқарады. Атап айтқанда, олар қазақ халқының ерлер мен әйелдер туралы түсініктерін олардың әлемнің тілдік бейнесінің бір бөлігі ретінде көрнекі түрде көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі осы зерттеудің өзектілігін көрсетеді және гендер лингвистика тұрғысынан фразеологизмдерді мақал-мәтелдерді, гендерлік тұжырымдамаларды соның ішінде ерлер тілінің ерекшелегін жан-жақты қарастыру, толығырақ зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу мақсаты:
Гендерлік сипаттағы фразеологизмдер мен мақал мәтелдердің ер адам-әйел адам мәдени тұжырымдамаларының мазмұнына тигізетін әсерін зерттеу.
Міндеттері:
Гендер, гендерлік лингвистика ұғымдарының мәнін ашу;
Гендерлік сипаттағы фразеологизмдер мен мақал мәтелдерді анықтау;
Қазақ мақал - мәтелдерінде ер - әйел ұғымдарының мазмұнын талдау.
Ерлер тіліндегі вербалды және бейвербалды амалдарын зерттеп қарастыру.
Алынған деректерді талдау және қорытындылау.
Зерттеу объектісі:
Қазақ тіл біліміндегі гендерлік лингвистиканың зерттеу тарихы, теориялық негіздері, ерлер тіліндегі вербалды және бейвербалды амалдардың қолданылуы, гендерлік сипаттағы фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер -жұмыстың негізгі зерттеу объектісі болып табылады.
Зерттеу мәселесі:
Қазақ тіліндегі гендерлік лингвистиканың ерекшелігі.
Ер - әйел ұғымдарының лингвомәдени сипаттамаларын талдау.
Зерттеу әдістері:
Тұжырымдамалық талдау әдісі;
жүйелеу әдісі;
Компоненттік талдау әдісі;
Лингвистикалық сипаттау әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы-
Қазақ тілінің мақал-мәтелдерінде гендерлік стереотиптер анықталды;
гендерлік сипаттамаларды талдау негізінде ер - әйел ұғымдарының кешенді моделі құрылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері мен материалдарын халық ауыз әдебиетінің шығармашылығын зерттеуде лингвомәдениеттану және этнолингвистика курстарын игеру кезінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Тарау. Қазақ тіл біліміндегі гендерлік лингвистика.
1.1 Гендерлік лингвистика. Зерттеу тарихы, теориялық негіздері
Гендерлік лингвистика деп сөйлеушінің жынысына қарай лексикалық
атаулардың шартты қолдануы мен басқа да ерекшелігінің болуын айтамыз. Ғалымдар ХVIІ ғасырда жаңа тайпалардың тілін зерттеу барысында жыныстардың сөйлеу әрекетіндегі айрықша көзге көрінетін айырмашылықтарды байқайды. Алдымен бұл әйелдерге қатысты. Себебі олардың сөйлеу әрекеті ерлердікіне қарағанда белгілі бір тәртіпке бағынған, сондықтан ғылыми зерттеуде алдымен әйел тілі сөз болған 3.9б..
ХVIІІ ғасырдың аяғына дейін лингвистикада алдымен жыныстық категориялары ғалымдардың негізгі зерттеу объектісі болады.
1900-1960 жылдардың аяғына дейін Грейдің классификациясына сәйкес тілдегі гендерлік зерттеу жұмысы келесі бағытпен жүрді: ерлер мен әйелдердің сөйлеу әрекетіндегі ерекшеліктер туралы гипотеза; жаңа сөзформаларының айтылу мәселесі; жақсыз есімдіктердің дамуы және т.б. талқыланды. 4.
Гендерлік зерттеулердің нақты зерттеу объектісіне айналған жаңа кезеңі 1970 жылдардан басталды. Бұл жылдардағы зерттеулер гендер түсінігінің лингвистикаға енуімен байланысты.
Грамматикалық жыныстың категориясын білдіретін ағылшын термині gender лингвистикалық контекстен алынып, басқа ғылым салаларының әлеуметтік философия, әлеуметтану, тарих ғылымдарының, сонымен қатар саясаттануда ғылыми зерттеу аймағына айналған. Гендер термині гендерлік зерттеулер пәнаралық бағыттағы статусын алғаннан кейін ғана тіл біліміне жаңа мағынада ғылым ретінде енді. Жаңа терминнің пайда болуына дейінгі SEXUS (жыныс) түсінігі лингвистикалық семантикада назардан тыс қалған жоқ. Себебі, жыныс семантикасы көптеген лексикалық бірліктер мағыналарының құралына (ер, әйел, ана, әке және т.б) кіреді. Бүгінде бұл мәселені шешуде ғалымдар жыныс түсінігіне сүйенеді 5.
Гендерлік ерекшеліктерді зерттейтін ғылымдардың көбі жыныс сөзін пайдаланса, ағылшын тілдес еңбектерде екі термин де қатар жүреді. Кейде гендер терминінің қасына жыныс сөзі жақшаға алынып, түсінік ретінде беріледі. Мұның бәрі гендерлік зерттеулерде терминдік түсініктердің шатасуына әкеп соғады.
Гендерлік зерттеу термині тұрақты деп есептеуге болады және ол пәнаралық ғылыми бағытқа сай келеді. Гендерлік лингвистика өкілі А.В.Кирилина гендер терминінің орыс тілдік лингвистикада қолданылуы жайлы кең түсінік береді. А.В.Кирилина гендер және жыныс терминдерінің белгілерін ажыратуға тырысады.[6.509б] Гендер тіл феноменінің үлкен маңызды бөлігін зерттеуде терең түсінік береді, жыныс тіл феноменінің тек бірліктерін ғана қарастырады. Гендер адамның ғылыми элементі жыныспен байланысты тіл құрылысын зерттеуде лингвистер бүгін оның тек табиғи байланыстылығын ғана емес, әлеуметтілігі мен мәденилігін қарастырады. Бірақ тілдің лексикалық мазмұнында жыныс жатыр. Жыныс терминін гендермен, әсіресе, лексикалық мағына компоненті ретінде ауыстыруға болмайды. Бұл жағдай қалыптасқан лингвистикалық тәртіпті бұзады.
Е.В.Митрохина, А.В.Бессарабенко тіл тарихындағы гендер мәселесін қарастыра келе, гендерлік зерттеулер өзінің мазмұнын 1970 жылдарда ғана тауып, лингвистикалық ғылым ретінде қабылданғанын жазады [7] Ондағы гендерлік лингвистиканың негізгі аспектілерінің бірі болып сөйлеу әрекетіндегі әйелдердің қарым-қатынасы мен ерлердің бақталастығы теориясы қарама-қарсы қойылады.
1980 жылдардан кейін гендерлік зерттеулер жайлы ғылыми жұмыстар пайда болды: социолингвистика, психолингвистика, лингвистика, паралингвистика аспектілері қарастырылды.[8]Тіл білімінде ғылыми бағыттар пайда болып, олар тілдегі сексизм, социум, жыныстардың бір-біріне әсер етуі және сөйлеу компетенциясы (жыныстар арасындағы түсініспеушілік), әйел жазба тілінің ерекшеліктері мәселелерін қарастырды. Бұл лингвистикалық кезең интенционализмнің өмір сүруіне себеп болады, яғни, ерлердің сөйлеу әрекеті арқылы басымдылығын көрсетуі - сөзді айтудың жиілігі, бір уақытта қатарласа сөйлеуі және т.б.
Бұл кезеңнің гендерлік лингвистиканың даму тарихы ағылшынша сөйлейтін елдердің феминистік (әйел) қозғалыстарының мәселесін қоғам алдында алға қоюмен және гендерлік мәдениет негізі ғылыми түрде пайда болуымен ерекшеленеді. Бұл Гамперцтің жұмысында, қарым-қатынастық мәдениаралық зерттелуі бойынша Мальц, Боркер еңбектерінде мәдениаралық коммуникация гендерлік қарым-қатынаста белгілі болған.
Орыс тіліндегі ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктеріне Т.Б.Крючкова лингвистикалық тәжірибе жүргізеді. Бір сөздің немесе бір мағынаның жыныстық-психологиялық айырмашылыққа қарай түрлі қолданылуына назар аударады. Осы мақсатта ғалым екі түрлі эксперимент жүргізеді: 1) сөзбен эксперимент, 2) мәтінмен эксперимент. Бірінші эксперименттен мынадай қорытынды шығарады: а) белгілі бір уақыттың ішінде ерлерге қарағанда әйелдер сөз қолданысында бірдей сөздер жиі кездеседі, б) ерлер лексиканың жаңа түрін қолдануға бейім келеді. Екінші экспериментте әйелдердің сөз қолданысында есімдік, көмекші сөздер, күшейткіш шырайлар, зат есімдер жиі кездеседі деп қорытынды жасайды.
Ресей тіл біліміндегі гендерология мәселесін шешіп, негізін қалауда еңбек еткен А.В.Кирилина болды. Ол Гендер: лингвистикалық аспектілері (1999) атты еңбегінде жаңа ғылыми пәннің орнығуын ескеріп, гендердің кейінгі теориялық жағы мен тіл біліміндегі гендер мәселесін шешудің әдістемелік жүйесін қарастырды.[9.241б]. Ғалым феминистік бағыттар мен гендерологияның қызмет ету аймағына тоқталып, гендер мәселесінің Батыс және орыс тіл білімінде зерттелу тарихына сипаттама береді. Біз аталмыш ғылыми жұмысымызда негізінен А.В.Кирилинаның теориялық негіздеріне сүйендік.
А.Гордон тілдегі ерлер мен әйелдердің қызметін анықтау жұмысында
гендерлік ерекшеліктердің тілдегі көрінісіне тоқталады. Ондағы гендерлік ассимиляция түсінігіне анықтама береді. Еуропа тілдерінде жыныстар арасында бір-біріне сай емес, лексика мен грамматикада көрініс табатын ассиметриялар (басымдылық) болады. Адам туралы немесе бір зат, жан-жануарлар туралы айтқанда алдымен мужской родтағы ер жынысын білдіретін сөздер айтылады: человек, тап, адам. Басқа да құбылыстар кейде ер мен әйел тілдерінің тең емес екенін және ерлердің тілдік жағынан басымдылығын (доминациясын) анықтайды. Лингвистикада тілдегі гендерлік асимметрияны зерттейтін, суреттейтін, түсіндіретін бағыт - феминистік лингвистика болып табылады. А.Гордон феминистік лингвистикаға (әйел тілі) толық түсінік береді. [10]
Гендерлік зерттеулерде Батыс елдерінің лингвистері (Дж. Лакофф, Д.Спендер, М. Блок, Д.Камерон, О.Есперсон т.б.) орыс гендерлік лингвистикасының негізін салушы ғалымдар (А.В.Кирилина, А.П.Мартынюк, Е.А.Земская, М.А.Китайгородская, Н.Н.Розанова т.б.) жалпы тіл біліміндегі гендер мәселесін, гендерлік лингвистика теориясын, әдістемесін, феминистік теориясының себеп-салдарын т.б. гендерология ғылымының басын ашудаүлкен еңбек сіңірді. Дегенмен, гендерлік зерттеулердің бұл тек бастамасы ғана деп түсіну керек. Әлі де зерттелетін, талас тудыратын мәселелер ғалымдар алдында шешімін таппай жатыр. Гендерлік зерттеулердің жалпы тіл біліміндегі теориялық орнығуы - алда талас тудыратын мәселе болып қала бермек.
Гендерлік лингвистика психофизиологияда да зерттелінген проблема болып табылады. Ойлау мен сөйлеудің арақатынасы жөніндегі мәселе психологиялық зерттеулерде көрнекті орын алады. Бұл салада психологияның ерекше мән беретін мәселесі - сөйлеу процесінің қалай іске асатындығы, сөйлеудің түрлері, оның адам психикасымен байланысы, сөйлеу процесіндегі сөйлеу органдарының қызметіне тигізетін зиянды әсерлері. Осы мәселелерді шешуде психология тіл біліміне, тілі білімі психологияға қол ұшын беріп, екі жақты байланысқа, қарым-қатынасқа түседі. Сөйлеу, сөйлегенді қабылдау, түсіну жағдайларын психологияның қатысынсыз ұғыну мүмкін емес 11.
Тілдегі гендерлік ерекшеліктер психология мен тіл білімінің ортақ зерттеу объектісі ретінде қарастырылады. Яғни, тіл білімінде лексикалық, грамматикалық ерекшеліктер түрінде зерттелінсе, тіл - қарым-қатынас жасаудың негізгі амалы ретінде психологияда зерттеу объектісіне айналады.
Психология ғылымының докторы, профессор Е.П.Ильин ерлер мен әйелдердің психофизиологиялық ерекшеліктерін, жынысаралық айырмашылықтарын кең көлемде зерттей отырып, ғалым ерлер мен әйелдердің қарым-қатынас жасаудағы ерекшеліктеріне назар аударады. Қарым-қатынастың ерлер мен әйелдер үшін маңыздылығы, қарым-қатынас процесіндегі адамның әлеуметтік ролі, қарама-қарсы жыныстардың бір-біріне қатынасы, жыныстардың ұлтаралық қарым-қатынасқа қатысы, жыныстардыңқарым-қатынас жасау ортасы, жыныс пен қарым-қатынас тығыздылығы, еркектік және әйелдік сөйлеу стилі т.б. мәселелер қарастырылады.[12]
Психологтар С.М.Петрова, А.А.Бодалев ерлердің қарым-қатынас жасауда қолданатын сөз көлемі, сөйлеу уақыты әйелдердікінен бір жарым есе кем екенін анықтайды [13].
Психологиялық құбылыстар (сүйетін, қабылдау, сезім) сөйлеу процесіне тікелей қатысады. Қарым-қатынаста тіл ойды ғана емес, сонымен қатар адамның жан дүниесін, сезімін білдіреді 14. Психологиялық құбылыстармен қатар тілдің адам санасындағы орын зерттейтін психология ғылымының да тілдегі гендерлік ерекшеліктерде алатын өзіндік орны бар. Яғни гендерлік лингвистика тек тіл білімі саласында ғана емес, психологияның да үлесіне тиетін мәселе болып табылады. Сондықтан тіл біліміндегі көптеген мәселелердің шешу барысында біз психофизиолог ғалымдардың ғылыми тұжырымдарын негізге аламыз.
Қазақ ғылымында жынысқа қатысты психологиялық және сөйлеу ерекшеліктері толық зерттелмеген проблема. Журнал беттеріндегі кейбір мақалалардан қазақ ерлерінің психикасына қарапайым тілмен берілген кейбір сипаттамаларды кездестіруге болады. Қазақ ерлері тұрмысынан батыл, еркіндікке құштар. олар досқа адал, қонақжай, жатқа да, сыйластығы мол. Өте әсершіл, жағдайдың ауысуына қарай көңіл-күйлері тез өзгереді. бірақ олар ер көңілді, қиын сәттің өзінде де әзілге сылтау таба біледі. Шектен тыс балажан, әкелік сезімдері жоғары. олардың кейбіреулері мақтаншыл, өркөкірек. олар тойшыл, мейрамшыл, жалқаулыққа біртабан жақын, дегенмен, қажет кезінде қандай істе болмасын өздерін лайықты деңгейде көрсете біледі. Бұл қасиеттер дәстүр мен тәрбиенің ортақ нәтижесі 15.
Ал еуропалық әйелдерге қарағанда қазақ әйелдеріне тән қасиет - сыпайылық, ибалық, имену, ұялшақтық, ұяңдық. олар үлкен кісілер мен ер адамдарды қадірлеп, сыйлап, өзінен жоғары сатыға қояды. Әйелдердің психологиясына қатысты осы қасиеттерді, ерекшеліктерді біз көркем әдебиет беттерінен, тарихи шығармалардағы авторлардың үзінділерінен байқаймыз.
- Қазақ әйелдерінің басым көпшілігіне тән бірнеше қасиет бар, - деп отырушы еді Бабахан, - олар ақыл мен ажар, мейірім мен төзім, имандылық пен инабаттылық, елі мен ерін пір тұту, олар табиғатқа жақын, содан да таза (С.Сматаев) .
- Білуін біледі. Бірақ әйел затының көңілі көлдей ашық, жүрегі нәзік, елжірегіш келеді. Өтірік қылымсығандышын көріп, сене қалады (Қ.Тоқмырзин).
Ер мен әйелдердің психологиялық ерекшеліктеріндегі ұлттық тәрбиенің орнын қаламгерлеріміз оқырмандарын баулу мақсатында көркем шығармалап суреттейді.
Қазақ әйелдерінің еріне деген сыйластығы, сыпайылығы, әдептілігі әйел мінезін ерлердің психологиясынан ерекшелендіреді. Сондықтан да, ертедегі ата-аналарымыздың арасында ажырасу, некені бұзу сияқты теріс қылықтар болмаған.
Бірде еліне барғанда сыр қылып осы әңгіменің бәрін шешесіне бір түнде айтып, ағыл-тегіл жылады.
- Қой, қызым, - деді анасы басу айтып, - еркекпен шаужайласып абырой таппайсың. нәсілінде артық жаратылған жанмен деңгейлесемін деуің де әбестік. Рас, әйел ақша табатын шығар, жұмыс істейтін шығар, тіпті шылым тартып арақ ішсін дейін, одан ол еркек боп кетпейді. Өз жаратылысын өзгертпейді. Өзін өзі алдап құр босқа әуре тірлік жасайды. Ал еркектің аты - еркек! Ол өзі еркекпін демесе де, табиғат оны солай жаратқан. Ол тіпті арақ ішіп, құлап жатса да, қатын жіберсе де, құр қарақан басы қалса да еркек! Оны әйел деп дәлелдеп көр күшің жетсе! бір күні арағын тастайды да, әп-әдемі боп шыға келеді. Қатын жіберсе тағы бір қатьын алады. Еркектің не құдірет екенін білгің келсе, жұбайыңсыз жалғыз үйде жатып көр. еркек деген ырыс-несібесі артық жаратылған жандар ғой (Л.Омарова).
Ер мен әйелдердің психологиялық ерекшеліктеріндегі ұлттық тәрбиенің орнын қаламгерлеріміз оқырмандарын баулу мақсатында көркем шығармаларында суреттейді. Қазақ ғылымында жыныстар арасындағы психологиялық ерекшеліктер арнайы зерттелінбесе де қаламгерлеріміз әйелдер мен ерлер өміріне, олардың психологиялық ерекшеліктеріне терең үңіліп, оқырманына деректі етіп жеткізіп отырған.
Профессор Қ.Қ.Жұбанов әйел тілінің спецификалық ерекшеліктерін көрсетеді. Ғалымның айтуынша, әр ұлт әйелдерінің өз ым тілі болады. Қазақ әйелдері тілінің ерекшелігі туралы былай дейді: Жаңа түскен келіншек қай жерде бір айға, қай жерде бір жылға шейін ата-енесімен дыбыстап сөйлеспейді, ымдап сөйлеседі. Бұл тілді армяндар нашнауар дейді. Нашнауар сондай бай, сондай ұшталған тіл, мұнымен әйелдер сумаңдап ала жөнелгенде дыбыс тілінен еш кемдігі жоқ сияқты. Мұндай әйелдерге ғана болатын ерін шығару (кеміткенде), бетін шымшу (ұятсынғанда), аузын шылп еткізу (таңданғанда), аузын бырпылдату (кекеткенде). Соңғы екі жағдайда ым-шараны ғана емес, дыбысты да қолданады 16. 56. .
Қазірде тілдегі гендерлік ерекшеліктер жөнінде Б.Х.Хасанұлы зерттеулер жүргізіп келеді. Өз зерттеулерінде профессор: ХХІ ғасырдағы қазақ лингвистикасы адамзат баласының екі бөлікке - ерлер мен әйелдерге бөлінуін және олардың сөйлеу, сөйлеу мінез-құлқының ерекшеліктерін зерттеуге сенімдіміз. Бұл бөлу туралы емес, әйелдер мен ерлердің гендерлік жүйеде рөлін бағалауда, әйелге пассивті, тәуелді рөл берілген кезде, ал ер адамға белсенді, адамды сәйкестендіруде және шынайы адами қасиеттерді еркек пен еркектік қасиеттермен... және бұл тіл білімінде және ана санасында, мақал - мәтелдерде көрініс береді. - ер сөйлеуін норма ретінде, ал әйел сөйлеуін нормадан ауытқу ретінде ұсыну. Бұл идея, сарапшылардың пікірінше, белгілі бір қоғамдағы әйелді сипаттайтын бағалау пікірлерінің белгілі бір және маңызды бөлігін құрайды17. 47. - деп келтіреді.
Сондай-ақ, этнолингвистикалық тұрғыдан әйел тіліне Ә.Қ.Ахметов Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдерді ала отырып, бұл тыйым түрлерінің әйел тіліндегі көрінісін береді 18. 20б. .
Қазақ тіл білімінде ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарында ерекшеліктер болуы мүмкін деген жорамалды А.Д.Сейсенова Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларын салыстырмалы талдау (1998) атты ғылыми жұмысында айтып кетеді 19 .
Қазақ тіл біліміндегі гендерологияның алға жылжуына бірден-бір үлес қосқан еңбек деп Г.Мамаеваның Ерлер мен әйелдердің сөз қолданыс ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясын атауға болады. Зерттеуші бұл жұмысын гендерлік ерекшелік тұрғысынан жазып шыққан [20.46б.].
Гендерлік ерекшеліктер мәселесі соңғы жылдары Қазақстандағы тілші, әдебиетші мамандарды ғана емес, әсіресе психолог, социологтарды да қызықтырып жүр.
Қазақ әйелдерінің қоғамдағы рөлі мәселесіне байланысты өткен конференция негізінде 2005 жылы Гендерные исследования в Казахстане атты жинақ жарыққа шықты 21 .
Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы 2003 ж. атты тақырыпта болып өткен халықаралық конференцияның бір секциясы түгелімен гендерлік зерттеулерге арналып, онда көптеген ізденуші-ғалымдр осы тақырып аясында баяндамалар жасады.
Қазақ тіл білімінде гендерлік бағытты қалыптастырушылардың бірі әрі бірегейі - профессор Бақытжан Хасанұлы. Жұбанов тағылымы атты V Республикалық ғылыми-теориялық конференцияда жасаған Концепция Х.К.Жубанова в контексте гендерной лингвистики деген мақаласында ғалым : ХХІ ғасырдағы қазақ лингвистикасы адамзат баласының екі бөлікке - ерлер мен әйелдерге бөлінуін және олардың сөйлеу, сөйлеу мінез-құлқының ерекшеліктерін зерттеуге сенімдіміз. Бұл бөлу туралы емес, әйел мен ер адамның гендерлік қатынастар жүйесіндегі рөлін бағалауда, әйелге пассивті, тәуелді рөл берілген кезде және ер адамға белсенді, адамды сәйкестендіруде және шынайы адами қасиеттерді еркек пен еркек қасиеттерімен. [22.13б]
1.2 Гендерлік лингвистиканың өзекті мәселелері
Коммуникация (латынша communicatio - ортақ қылам, байланыстырам, қарым-қатынас орнатам) - адамдардың өзара қарым-қатынасының формасы, ой бөлісу түрі. Жануарлардың өзара қатынасына қарағанда адамдардың коммуникациясында тіл өте маңызды, себебі, ол қарым-қатынас құралы болып табылады.
Қарым-қатынас барысында қолданылатын сөйлеу этикетінің бірліктері жалаң түрде болмайды, көбіне сөйлеу әрекетінде олар қатынастың өту жағдайы мен орны, әңгімелесушілердің орналасуы мен дене қалыптары, кеңістікте алатын орны, т.б. экстралингвистикалық факторларға тәуелді. Демек, коммуникация семиотикалық амалдар арқылы іс жүзіне асады. Сондықтан да бейвербалды компоненттерге ерекше көңіл аудару қажет.
Тіл - жүріс-тұрыс формасы, организмнің қоршаған ортаға реакциясы, сөз оның бір бөлшегі ғана, ол ым, дене қимылы және қалыбы сияқты элементтерді қамтиды 23. Кез келген тілде болатын сөйлеу белгілі бір фонациялық, ым және дене қимылы, көз әлпеті сияқты компоненттермен бірге қызмет етеді. Осындай бейвербалды амал-тәсілдер тілдік қатынаспен қатар мағыналық реңк береді. Паралингвистика тіл білімінде тілдік емес, демек, бейвербалды амалдарды қарастыратын сала.
Ал осы паратілдік құралдар арқылы қарым-қатынас жасауды гендерлік аспектіде зерттей аламыз ба? Бұл сауалға маман-тілшілердің тұжырымдарына сүйене отырып жауап берсек. Ізденуші-ғалым З.М.Нұржанова өз зерттеулерінде Ер және әйел тілі - бұл вербалды ғана емес, сонымен қатар вербальды емес қарым-қатынас құралдары. А.С.Лоханованың айтуы бойынша, ым-ишара үлкен ақпаратты алып жүреді: күнделікті әңгімеде сөздер ақпараттың 7%, интонация 35%, ал қалған 58% - ым - ишара мен мимика. Сонымен қатар, қимылдар олардың тасымалдаушысының жасына, ұлттық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, оның басқалармен қарым-қатынасына, психологиялық жағдайына, талғамына, әдеттеріне тәуелді болады. 24.
Әр мәдениетте ер адамды да, әйелді де сипаттайтын ауызша және вербальды емес құралдар жиынтығы бар, ал әрбір жеке қоғамда олар ерекше, мәдени және дәстүрлі. Қазақ тілі бейвербалды коммуникация құралдарының бай арсеналына ие, олардың ерекшелігі бірегейлік және гендерлік қатыстылығы болып табылады,- деп келтіреді де, отандық лингвистикада бұл саланың әлі зерттелмегендігін айтады 25.
Гендерлік паралингвистиканы лингвистикалық гендерологияның бір саласы ретінде қарастыру туралы профессор Б.Хасанұлы өзінің ғалымдар алдында ұсынған тұжырымдарында айтқан болатын. Ғалым: "Тіл біліміндегі гендерлік бағытты қалыптастыру жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Гендер және тіл: тарихи байланыс тегі.Гендер факторы ең ежелгі заманнан көрініс береді. Алла тағала адамды жаратқанда гендерлік табиғат сыйлаған - адам ата мен Хауа Ананы екі жыныстың өкілі ретінде жаратқан. Сондықтан да гендер ұғымы бұл жалғанда адамзат жаралған тұста, ерккек, әйел ұғымдарымен бірге пайда болған дейміз. Бертін келе сол "биологиялық" жыныс негізінде әлеуметтік жыныс туралы түсінік пайда болып, гендерология (әлеуметтік жыныстану) ғылымы қалыптасты.
Алғашқы қауымда әйел мен еркектің, қыздар мен жігіттердің топтық өзіндік тілі болған. Еңбек бөлісі биологиялық айырмашылыққа құрылған. Қазақтың Ер адам - түздікі, әйел - үйдікі деген сөзі де ертеде пайда болса керек. Әр жыныс өкілінің айырма сөздігі пайда болған. Аңшылық пен құрылыс лексикасын еркектер қалыптастырған, ал үй шаруашылығы лексикасын тек әйелдер түзген.
Келе-келе әйел мен еркектің әлеуметтік қызметі жақындай түсті, бірақ олардың кейбір тілдік айырмашылығы сақталды. Әйел тілінде эмоционалды - бағалаушы сөздер көп, олардың сөзінде жіңішке дауыстылар жиі кездеседі. Стилистикалық тұрғыдан ерлер сөзінде, әйелдер сөзіне қарағанда, кітабилық басым, синтаксисі күрделірек, зияттылық (интеллектуалдық) тұрғыдан қаныққан болып келеді (бірақ эмоционалдық кемдеу болады) 26.
Әйелдер мен ерлердің әр заманда әр түрлі мәдени-лингвистикалық кеңістікте өмір сүре отырып, қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық т.с.с өзгерістерді өздерінше қабылдап, сол қабылдағанын тіл арқылы әр түрлі белгілеген реттері анық байқалады 27.73б..
Ғалымдарымыз ойлаудың қоғамымызға тән патриархаттық парадигмасын анықтау барысында ер мен әйел затына тән менталитеттердің мәдени-символдық қатар құрайтынын айтып келеді. Мысалы, еркекке ұтымдылық, руханилық, құдайшылдық, ал әйелге сезімталдық, денелік, күнәлік, табиғилық тән деп есептеледі.
Құндылық, нұсқамалар (установки) қатарында "ер адамдық" (мужское) деген сөз жүретін жерде жағымды (позитивті), мәнді, басым мәнінде түсінімді, ал бағынышты мәнінде ұғынылады 28.69б..
2.Қазақ тіліндегі гендерлік факторлардың көрінісі.
Гендерлік зерттеу - отандық ғылымда өз орнын ала бастағандай, қазақ тіл білімінде гендерлік факторлар бұрын да назарға іліккен, бірақ қазіргі кезде ғана арнайы зерттеу нысаны бола бастады. Ана, апа, төрайым деп әйелге, әке, көке, мырза деп еркекке айтамыз. Ереке пен әйелдің амандасуы екі басқа. Ерлерге қазағың "Ассалаумағалейкум!" дейді, әйелдерге сызылтып "сәләматсыздар ма?" десе керек. Ертеректе алыстан келген қонақтарға үй олардың жынысына қарай тігілген: қызы барға қызыл үй, ұлы барға ақ үй тігілетін болған. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесінің жүзеге асуына гендерлік фактордың тілге әсерін әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық және когнитивтік лингвистикалық тұрғыдан зерттемек керек.
Қазақ тіліндегі гендерлік факторды зерттеу тарихи сипат алуы тиіс.Қазақ тіліндегі гендерлік фактордың көрінісі фонетика, лексика, морфология, синтаксис және стилистика деңгейінде зерттелуі шарт. Тіл ғылымында қазақы гендерлік бағытты қалыптастыру қазақ тілінде ауызша, жазбаша тараған мұралардың негізінде толық іске асары хақ.
Алғашқы қадамды қазақтың мақал-мәтелдері негізінде, нақыл сөздер арқылы да жасауға болар еді. Қазақ халқының менталитеті гендерлік тұрғыда дараланады: қызын ар деп, ұлын нар деп білген. Өз кезегінде қыздар "Ер азаматтың табанына кірген шөңге менің маңдайыма кірсін" деген. Ал ерлер болса, қарындас пен жесірдің намысын қолдан бермес үшін бес қаруын асынып атқа қонған.
Салыстырмалы және салғастырмалы гендерлік лингвистика. Бұл бағыт тілдің барлық деңгейінде анықталуы тиіс. Мысалы, морфология деңгейінде адамның есімі мен тегіне, әкесінің атына белгілі бір жұрнақтың, жалпы жұрнақ атаулының бір түрінің қолданылу - қолданылмауына қарай жеке лингвистиканың даралануы анықталады. Сол сияқты род категориясының қазіргі тілде, оның тарихында болу-болмау белгісі салыстырмалы, салғастырмалы гендерлік лингвистикаға негіз болар еді.
Гендерлік паралингвистика. Бұл бағыт қазақ тіліндегі ым, ишара белгілері негізінде қалыптьасуы тиіс. Қазақы гендерлік парлингвистика тұрғысынан жүргізілген зерттеулердің өмірдің көптеген салаларын (өнер, көпшілік алдындағы сөз т.б.) дамытуға септігі тиер еді.
Гендерлік лексикография. Бұл бағыт қазақ тілі мен өзге тілдердің негізінде жүзеге асуы тиіс. Нақты айтар болсақ. Қазақша-орысша, орысша-қазақша гендер терминдері сөздіктерін түзу міндет.
Гендер және тіл игеру. Бұл бағыттағы зерттеулер тілдік жоспарлау ісіне аса қажет [29].
Паралингвистика (гректің para - маңында және лингвистика) - а) сөйлеу хабарламасына ене отырып, вербалды амалдармен бірге мазмұнды ақпарат беретін бейвербалды амалдарды зерттейтін тіл білімінің бөлімі; ә) сөйлеу коммуникациясына қатысатын тілдік емес (бейвербалды) амалдардың бірлігі30.
Паралингвистика ғылыми ағым ретінде Э.Холл, Т.Себеон, Л.Вест, Дж. Трейгер сынды Америка ғалымдарының еңбектерінде салыстырмалы түрде жаңадан (ХХғ. 50-жылдарында) бастама алды.
Паратілдік амалдар ойды жеткізуге байланысты өзіндік паралингвистикалық (ойдың, сөйлеудің өзінен шығатын), бүркеншікті паратілдік (ой білдіруге байланысты тұрақты) және аралық (эмоциялық қалыпты сипаттайтын) болып үшке бөлінеді.
Паралингвистика шеңберінде универсалдық, этнолингвистикалық, идиолектілік құрамдас бөліктері ажыратылады. Сондықтан паратілдік амалдар вербалды ақпараттың мазмұнын толықтырып қана қоймайды, сонымен бірге сөйлеуші жайында, оның әлеуметтік, жастық ерекшеліктері, мінез-қасиеттері туралы хабар береді.
Паратілдік амалдар тіл жүйесіне кірмегенімен, сөйлеу, яғни тіл бірліктері болғанымен, тілдік ақпарат паратілдің сүйемелдеуінсіз қарым-қатынас фактісі бола алмайды. Сондықтан паратілдік амалдар қандай да болсын белгілі бір дәрежеде әр сөйлеу бірлігінің құрамында жүреді.
Сөйлеудің вербалдығына байланысты паратілдік амалдар үш түрлі қызмет атқарады:
1.қосымша ақпарат жеткізеді. Мысалы, позитивті вербалды мәтін қайшылықты қатынастағы негативті семантикалық қимылдың фонациялық сипатынан көрініс табады;
2. түсіп қалған вербалды құрамдас бөліктің орнына жұмсалады. Мысалы, Бізбен бірге барғың келе ме? сұрағына келіспеушілік қимылын көрсетеді.
3. вербалды амалдардағы сол мағынаны нақтылай түсу үшін қолданылады;
Осылайша, тілдік және паратілдік амалдардың арақатынасы сөзсіз тілдік формалардың қызметін, стилистикалық реңктерін және т.б. барынша аша түседі.
Қазақ тіліндегі бейвербалды зерттеген ғалымдар: А.Д.Сейсенова, Ж.Қ.Өміралиева, С.Б.Бейсембаева, М.П.Ешимов т.б.. атап айтар болсақ, А.Д.Сейсенова бейвербалды амалдарды лингвомәдениеттану тарапынан зерттеп, зерделеген. Ол қарым-қатынастағы бейвербалды амалдардың берілуін, ұлттық түрін, қазақ тіліндегі паратілдік амалдардың орыс тіліне аударылу жолын, оның әдеп ұғымымен сай келуін қарастырған. Ал Ж.Қ.Өміралиева қарым-қатынас актісінде жүріп отыратын ым-шараларды соматизмдермен байланыстыра қарайды. Ғалым бейвербалды құралдарды қазақ тілімен қоса, ағылшын, орыс тілдеріндегі ым-ишараларды да салғастыру әдісі арқылы зерттеп, бас, қол, көз т.б. дене мүшелері арқылы берілетін бейвербалды амалдарды жеке-жеке алып қарайды 31.. Осы аталған ғалымдардың ғылыми жұмыстары мен ғылыми тұжырымдарына сүйене отырып С.Б.Бейсембаева коммуникациядағы паратілдік құралдарды тек қана қазақ тілі негізінде зерттейді. Зерттеуші бевербалды амалдардың мән-мағынасын ашумен қатар, олардың фразеологизмдермен қатысын және ым-ишаралардың қазақ тілінен орыс тіліне аударылуындағы сәйкестігін, қарым-қатынас актісінде табу қимылдарының болатындығы жайлы айтады. Осы жұмыстың негізінде Б.Қ.Момынова мен С.Б.Бейсембаева қазақ тіліндегі ым-ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігін шығарды. Онда авторлар алдымен қазақ тіліндегі ым-ишараттың берілуін, содан соң оның орыс тіліне аударылуындағы ерекшеліктерді түсіндіріп жазады
Лингвистика саласындағы ғылыми зерттеулер адамдардың сөздік қоры мен әлеуметтік мәртебесінің, билігінің арасында тікелей байланыс бар екендігін көрсетті. Адамның әлеуметтік немесе мамандық қалпы, жағдайы неғұрлым жоғары болса, оның сөздер мен фразалар қолдану қабілеті соғұрлым жақсы болады. Бейвербалды амалдарды зерттегендер адамның шешендігі мен өз ойының мазмұнын жеткізудегі жасалған дене қимылдарының арасында байланыс бар екендігін көрсетті. Бұл адамдардың әлеуметтік жағдайы, оның беделі мен олар пайдаланатын дене қимылдары санының бір-бірімен тікелей байланысты болатындығын байқатады.
Тіл білімі, этнография, антропология, педагогика салаларында ғалым-мамандарының зерттеулерінде Латын америкасы мемлеккеттері, Италия, Испания үшін дене қимылдары қарым-қатынастың маңызды элементі болып табылатындығын көрсетті. Солтүстік халықтары дене қимылдарын азырақ, ал Жапонияда тіпті аз қолданады32.14б.
Кейбір ғалымдар ым тілін адамдардың қатынас құралының алғашқы түрі деп, бастапқы тіл - ым тілі болған, дыбыс тілі ым тілінен кейін шыққан, ым тілі адамдар қатынасы дамуының дербес бір сатысы дегендерді айтады. Мұндай пікірді тіл білімінде Я.Марр да жақтады.
Ым тілінің қызметі жағынан басқа семиотикалық таңбалардан елеулі өзгешеліктері бар. Ым тілі ең алдымен жасанды емес, ол ұрпақтан ұрпаққа ауысып, мұра ретінде беріліп отыратын табиғи құбылыс. Шарттылық тілінде тым елеусіз, сондықтан ол негізінде интернационалдық құрал, онымен бірінің тілін бірі білмейтін адамдар да түсінісе алады.
Бейвербалды қатынас құралдарын зерттейтін ғылым 3 саладан тұрады. фонация, кинесика және графемика. Олардың өзіндік зерттейтін нысандары бар. Осы үш саланың ішіндегі біздің жұмысымызға тікелей қатысы бары - кинесика. Оның зерттеу нысаны жоғарыдағы кестеде көрсетілген:
Кинесика (kinesis) -- грек тілінен аударғанда "қозғалыс" деген мағынасы береді. Тіл білімінде кинесика коммуникацияға енетін және қарым-қатынас барысында қолданылатын кинемаоар, мимикалық және пантомимикалық қозғалыстар, дене қимылдары сияқты ұғымдардың жиынтығы ретінде анықталады [33].
Ым мен дене қимылдары тек қана коммуникативтік мақсатқа жету кезінде әлеуметтік мотивацияға ие болады. Бұл ерекшелігіне байланысты кинемаларды ұлттық-мәдени нышаны бар құбылыстар деп анықтауға болады. Паралингвистикалық амалдардың этно-мәдени белгісі ретінде олардың ұлттық мәдениетіне, соның ішінде салт-дәстүр мен әдет-ғұрпына байланысты туған ерекшеліктерін атауға болады.
Американдық антрополог Э.Холл қарым-қатынастың ара-қашықтығын зерттеудің негізін қалаушыларының бірі. 60-шы жылдардың өзінде-ақ ол "Проксемика" терминін енгізген. Проксемика "proximity" -- жақындық деген мағына білдіреді.
Проксемикалық ара-қашықтықты білдіретін қарым-қатынас барысындағы бейвербалды амалдары тік және көлденең деп бөліп қарастыруға болады. Біріншісіне асимметриялық мәртебелік қатынастағы білдіретін "жоғарғы-төмен" (төр-босаға), екінші түріне симметриялық қатынасты білдіретін "оң-сол" мысал бола алады. Бұлар әлеуметтік жіктер арасында ең маңызды рөл атқарады. Егер сыйлы, бұзғандық болып табылады.
Әлеуметтік лингвистика, психология, антропология, мәдениеттану пәндерінің қиылысында орналасқан сөйлеу әрекетінің шарттары проксемика лакуна -- "төр" ұғымы бар, ол халқымыздың өміріндегі кеңістікке орналасу тәртібін анықтайды.
"Төр" -- үйдегі ең қасиетті, жоғары орын. Құрметті ер адамға әр уақытта орын сыйлайды, қай жерде отырса да оның отырған жері "төр" болып саналады.
Демек, "төрдің" зор әлеуметтік, ұлттық мемлекеттік саяси мәні бар. Сондықтан да халық ел билеушілерінің қасында құрметке бөленген, елге адал еңбегімен танылмаған адамның отыруын қаламаған. Бір жағынан бұл әділетсіздік саналған, екіншіден "төрде" отырған соң қылығы жаман адамның әділетті пікір айтуы күмәнді жағдай болып саналған.
Қазақ халқының ерлеріне ғана тән бейвербалды амалдарға тоқталайық. Ортағасырлық мәдениет "қимыл мәдениеті" деген атқа ие болған. Бұл ғасырда дене қимылы мен оның сипаты үлкен рөл атқарған. Әлеуметтік жағдайдағы қимылдар адамдардың кез келген ұжымының немесе топтың, рудың мүшесі екендігін білдіре алатын дәрежеде болған.
Бет қимылы, қимыл, дене қалабы -- ұлттық ерекшеліктері сақтайтын дене тілі. Ым дегеніміз -- адамның бетінің бұлшық еттерінің оның ішкі сезімдеріне байланысты өзгеруі. Кез келген адамның сол мезетте қандай көңіл-күйде отырғанын және әңгімелесушісіне қандай ыңғайда болғанын бет пішінінен білуге болады. Сонымен, бет бұлшық еттері белгілі бір информацияны беріп отырады, осыған байланысты халық арасында М.Қашқаридің "Ым білсе ер жігіт өлмес" деген аталы сөз сақталған.
Халқымыз "Ымды білмеген дымды білмейді" дейді. Көптеген ұлттық қасиеттер тілде ғана сақталмайды, ол ең алдымен сезімде көрініс табады. Адам тілмен айтып жеткізе алмаған ойын ишарамен, ыммен жеткізеді.
Туған халқымыздың ежелден қалыптасып келе жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрінде көңіл аударарлық психологиялық іс-әрекеттер көп кездеседі. Соның ішінде сезімді, көңіл күйді, іс-қимылды сөз тауыспай-ақ ыммен, ишарамен білдіретін және оның анық бейнелейтін қызықты ұғымдар бар. Бұл адам тәрбиесіне де үлкен әсерін тигізеді. Ұлтымыздың осындай тәлім-тәрбиелік әдет-ғұрпының мәніне терең үңіліп оның сырын ашатын болсақ, одан көптеген ғибаратты істерге қанық боламыз
Халқымыздың атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа берілген жақсы қасиеті -- қонақ жайлылығы. Тәуліктің қай мезгілі екеніне қарамай, қысы-жазы ақ дастарханын жайып, мейманын ақ-жарқын жүзбен қарсы алатын халқымыз қарым-қатынас барысында этикет формаларының әр түрін қолданады. Ертеде салт атты қонақты аттан түсіріп, жас жігіттен бірінші сәлем берген (ерлерге ғана тән). Бұл әдеп ерекшеліктері туралы "Шешендік сөздерде: "Түсіңіз деп түс беріп шылбырына оралсақ, екінші еткен қызметтің, есік ашып енгізіп, көрпе төсеп құл алсаң үшінші еткен құрметтің" дейді.
Қазақ халқындағы сәлемдесу рәсімдері күрделі. Оның еленіп жататын жүйелері бар. Сәлемдесу-амандасудың түрлерін талғап, таңдай білу нақты жағдай мен қалыпты қарым-қатынасқа тәуелді болады: бастық-бағынышты, жасы үлкен -- жасы кіші, ер адам -- әйел адам. Қазақ халқындағы сәлемдесу рәсімдерінің күрделілігі сол -- жасқа, жынысқа байланысты әр түрлі қатыстың ретпен амандасып, ізеттілік қимыл жасайтындығы бір жағынан халқымыздың сыпайыгершілігін, екінші жағынан тәрбиелілігін көрсететіні белгілі.
Қ.Ш.Қажығалиева бейвербалды амандасудың қол қусырып сәлемдесу, бас иіп сәлем беру, түрегеліп, иіліп сәлем беру, тізе бүгу, құшақтасу сынды қимылдардың мағыналарын ашып, олардың ерекшеліктерін көрсетеді. Зерттеуші қоштасу барысында қолданылатын қимылдары да саралай өтеді. Сонымен бірге бет сипау, бата беру кинемаларына да тоқталады [34].
Ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасында қызмет ететін кинемалар
ұлттық және психологиялық ерекшеліктеріне қарай бөлінеді. Жыныс арасындағы кинемалардың қызметі ұлттық, мәдени, салт-дәстүрмен, олардың психологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Сол дәстүрге олардың психологиялық, биологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, орай жеке әйелдерге тән және жеке ерлерге тән әдет, дағды ым-ишара өмір сүреді. Бұлардың жыныстар арасында орны ауысып келуі салт-дәстүр, тәртіптерге қайшы келіп отырған деген тұжырым жасайды ерлер мен әйелдер сөз қолданыстарыңдағы ерекшеліктерді зерттеуші Г.Б.Ммамаева.
Қысқасы, паралингвистикалық құралдар тек әр ұлттық сипатына ғана емес, адам баласының жыныстық айырмасына да сәйкес өзіндік сипатталады екен.
1.3 Гендерлік ерекшеліктердің қазақ тілінде орын алуы
Заманауи қоғамда кез келген халықтың ана тілі қарым-қатынас құралы ретінде адамның танымдық әрекетінің компоненті және қоғамдық-әлеуметтік жүйенің басты көрсеткіші, қоғамды жаңаша құрудың, ақпараттық байланыс пен тұлғааралық келісімді оңтайластырудың құралы, әлеуметтік қатынастарды бекітудің амалы тұрғысынан сарапталады. Сондай-ақ лингвомәдени қауымдастықтың ұжымдық тәжірибесін жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы құрал ретінде тіл - мәдениеттің құрамдас бөлігі, ал мәдениет - қоғам дамуына қажет ақпараттарды өңдейтін және таңбалайтын жүйе ретінде тілдің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерттелуде.
Тіл біліміндегі қызықты тақырыптарың бірі - гендерлік лингвистика ерекшеліктері. Ғалым Маханова гендерді әлеуметтік тұрғыдан қарастырады: Гендер ұғымы жыныстың әлеуметтік құрылымы деген мағынаны береді. Гендер қоғамның әйел және ерге бөлінуінің өзі әлеуметтік өмірдің, жемісі екенін көрсетеді. Сонымен қатар, гендер дегеніміз - жеке адамның белгілі бір шектердегі мінез-құлқын белгілейтін және шектейтін әлеуметтік ұстанымдардың жиынтығы [35].
Гендер қоғамда дүниеге келіп, ұлттық тілдің тұлғаға әсер ететін әлеуметтік, психологиялық және мәдени үрдістердің жиынтығын көрсетеді. Мұндай үрдістер тіл білімінде гендерлік лингвистиканы тудырды.
Алғашқыда лингвистикалық гендерология деп аталған бұл сала әлеуметік тіл білімінің жаңа бағыты ретінде ХХ ғасырдың 90 жылдары өз жемісін бере бастады. Жеке сала ретінде бөлініп шығуына әйел мен ер жыныстың ерекшеліктерінен туындайтын мінез-құлықтың, қоғамдық ортадағы орны мен мәртебесінің тілдік қолданысқа ықпал ету факторлары басты себеп болды.
Шетел ғалымдары Т.Брандт, Лори Арлисс, Э.Гуссерль, Ш.Берн, П.Грайс, Э.Пайнс, К.Маслач, Энн Оуклей т.б. әйел тілі мен ер тілін мәдениаралық коммуникация шеңберінде қарастырып, қарым-қатынас кезінде адамзат
баласы әйелдік немесе ердік болмысын ерекше көрсете алады деген ұстанымға сүйене отырып, зерттеу жүргізді.
Сонымен, тілде гендерлік қатынастың орын алатыны, яғни әйел мен ер тілінің, сөйлеуінің ара салмағы ерекшеленетіні айқын болды. Бірақ сол айырым белгілерді қай қырынан анықтау керек, не себепті ондай ерекшеліктер туындайды деген мәселелердің түйінін табатын әдіс-тәсілдерді айқындау, гендерлік сипатты тіл бірліктерінің қалай көрінетінін табу әлі де болса шешімін тапқан жоқ. Тілдегі гендерлік қатынастар көп жағдайда стереотиптік жағдаяттар арқылы көрініс табатынын атап өтуге болады. Яғни тілдегі гендерлік стереотиптер арқылы әйелдердің тілдік тұлғасы мен ерлердің тілдік тұлғасын қалыптастыруға болады екен.
Бір ғана ұлттың мәдениетін сақтаушы, сол ұлт тілін тұтынушы екі адамның (бірақ бірі әйел, екіншісі ер) лингвомәдени бірлікті таныту қабілеті мен білім деңгейі, тілдік қолданысы екі түрлі болады. Яғни екі жыныс өкілі мәдени құндылықтардың мәнін, мазмұнын кодтау кезінде лакунарлық шеңбер өрісінен шығып кетуі мүмкін. Ерлердің ұлттық мәдени құндылықты өзге біреуге сипаттап, салыстырмалы түрде теңеп түсіндіру қабілеті жетпегендіктен ұғымның толық мазмұны ашылмауы мүмкін. Ал әйелдер жете түсіндіремін деп, басқа ұлттардағы ұқсас құндылықтармен салыстыра сипаттау арқылы адресант санасында ұғымның нақ бейнесін қалыптастыруға тырысады. Бірақ лингвомәдени бірліктер, ұлттық мәдени құндылықтар көп жағдайда баламасыз болады, өзге ұлттан оған ұқсас дүниелерді табу өте қиын болады, тіпті табылмайды да, сондықтан әйелдердің коммуникативтік-прагматикалық әрекетінде де лакунарлық шеңбер өрісінен ауытқу құбылыстары байқалады.
Сонымен, гендерлік лингвистиканың негізгі бірлігі әйелдер тілі мен ерлер тілі болып анықталды, ғылым тілінде әйел мен ер тілінің белгілері гендерлект деп атала бастады. Гендерлект бір жыныс өкілі болып саналатын, бірақ әр түрлі әлеуметтік және кәсіби мәртебеге ие болған адамдардың қарым-қатынасын зерттеу кезінде, жеке тұлғаның (әйел немесе ер) отбасында, қызметте, таныстары, жақындары, туыстары арасында, жаңа ортаға келген кездегі сөйлеу, қарым-қатынас орнату қабілеттерін анықтау барысында айқын көрініс табады.
Гендерлік лингвистиканың негізгі бірліктерінің қатарына феминділік пен маскулинділік терминдері де енеді. А.Г. Шилина аталмыш ұғымдарды түсіндірудің үш негізгі тәсілін ұсынады: феминділік деген:
1. Биологиялық тұрғыда әйел жынысының өкіліне тән физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығы;
2. Психологиялық, әйел тұлғасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz