Химияны оқытуда стехиометриялық есептеулерді шығару дағдыларын қалыптастыру әдістемесі және оның тиімділігі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Бекқазы Мәлика Рысмағамбетқызы
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ХИМИЯ ПӘНІ БОЙЫНША СТЕХИОМЕТРИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕРДІ ШЫҒАРУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
5В011200 - ХИМИЯ мамандығы бойынша бакалавр дәрежесін алу үшін дайындаған дипломдық жұмысы
Орал,2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Химия кафедрасының меңгерушісі,
химия ғылымдарының кандидаты, доцент
_________Кунашева З.Х
( қолы )
__ ____________ 2021 ж.
Дипломдық жұмыс
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ХИМИЯ ПӘНІ БОЙЫНША СТЕХИОМЕТРИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕРДІ ШЫҒАРУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Мамандық: 5В011200 - ХИМИЯ
Студент _____________________ Бекқазы М.Р
Ғылыми жетекші,
химия ғылымдарының
кандидаты, доцент _____________ Сдикова Г.Ж
ОРАЛ 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Жаңартылған білім беру жүйесінде химия пәні бойынша стехиометриялық заңдардың маңызы мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мектеп химия курсының мазмұны мен құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Негізгі стехиометриялық заңдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4 Сабақтан тыс жұмыстарда стехиометриялық есептеулерді пайдалану ... ... .25
2 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР МЕН НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1 Химияны оқытуда стехиометриялық есептеулерді шығару дағдыларын қалыптастыру әдістемесі және оның тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Стехиометриялық есептеулерді шығару арқылы оқушыларды ғылымға баулу және білім,білік дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жаңартылған білім беру мазмұнына көшу кезінде химия, биология сияқты пәндерді оқыту процесі көптеген мұғалімдерге бірқатар мәселелер туғызды. Мұғалімге пәнді оқыту әдісін тез арада қайта қарап, материалды беру қағидаты бойынша сабақты оқытудың біріншілік техникасынан бас тартуы керек еді, сондай-ақ оқушы материалды игерді ме, жоқ па деген екінші реттік мәселені шешуді көздеді.
Жаңартылған білім беру мазмұны оқушының білімді өз бетінше игеру қабілетін білдіреді, бұл жоғары ынталы болуды білдіреді. Нәтижесінде оқушылардың ынтасы дәрежесіне қарай мектептердің дифференциациясы болды. Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаевтың 2018 жылғы 10 қаңтардағы Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауында бүгінде әлем Төртінші өнеркәсіптік революция дәуіріне аяқ басып отырғандығы және бұл жағдайда білім беру жүйесін жетілдіруге, білім беру жүйесін жаңартуға ерекше назар аудару қажеттігі баса айтылды.
Жаңа жағдайда білім беру жүйесі сапалы және өмір бойы үздіксіз болуын талап етеді. Сондықтан қазақстандық білім беру жүйесі оқытудың заманауи әдістері мен бағдарламаларын меңгеру, оқыту деңгейін арттыру, қажетті білім мен дағдыларды оқыту, қоғамдық сананы жаңарту, функционалдық сауаттылықты дамыту, үштілділік, сыни тұрғыдан ойлау және т.б. көздеді.
Дипломдық жұмыс мақсаты: Мектеп курсында жаңартылған бағдарламаға сәйкес стехиометриялық есептеулердің оқыту әдістемесін жасақтау.
Зерттеу пәні: Химия пәні бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасы.
Зерттеу нысаны: Стехиометриялық есептеулер.
Зерттеу міндеттері:
ғылыми зерттеу мәселесі бойынша ғылыми педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттерге, жалпы білім беретін мектеп бағдарламалары мен оқулық, оқу құралдары, есеп жинақтарына ақпараттық ізденіс және талдау жүргізу;
теориялық талдау нәтижелері бойынша жаңартылған бағдарламаға сәйкес стехиометриялық есептеулердің мазмұнын ғылыми тұрғыдан қарастыру;
дидактикалық принциптерге сүйене отырып оқу мазмұнын құрастырып, оқыту әдістерін, әдістемесін, дидактикалық материалдарын жасақтап, ұсыну;
Зерттеу әдістері:
Теориялық: әдеби талдау.
Түсіндірме: алынған нәтижелерді талдау.
Зерттеу жұмысының базасы: А.Байтұрсынов атындағы №10 жалпы орта білім беретін мектеп.
Дипломдық жобаның құрылымы: Дипломдық жұмыс 50 бет. Кіріспе, әдеби шолу, педагогикалық эсперимент жұмыстары мен нәтижелері, қорытынды, 42 түрлі әдебиеттер тізімінен және қосымшаларынан тұрады.
І ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Жаңартылған білім беру жүйесінде химия пәні бойынша стехиометриялық заңдардың маңызы мен ерекшеліктері
2018 жылдан бастап еліміз толықтай жаңартылған оқу бағдарламасына көшті. Қазіргі кезде орта мектепте қолданылатын химияны оқыту әдістемесі белгілі дәрежеде дәстүрлі болып қала береді. Осы оқыту әдісімен оқушылардың белсенділігі негізінен оқу материалын есте сақтауға және көбейтуге, тапсырмалар мен жаттығуларды орындауға бағытталған. Бірақ қазіргі кезеңде химия сабағына қойылатын басты талап - оқушылардың логикалық ойлау қабілетін, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың маңызды шарты ретінде оқу процесін проблемалық тұрғыдан құру үшін мазмұн мен оқыту әдістерінің барлық мүмкіндіктерін пайдалану, қазақстандық патриотизмді және белсенді азаматтықты ынталандыру [1].
Жалпы осы дипломдық жұмысының жазылуы барысында химия сабағында стехиометриялық есептеулерді шешуге үйрете отырып, жаңартылған білім беру аясында проблемалық оқытудың маңызын ашып көрсету әрі тиімділігін зерттеу көзделіп отыр.
Проблемалық оқыту мұғалімге оқушының қызығушылығын оятуға және сол арқылы оның оқуға деген ынтасын арттыруға көмектеседі. Химия сабағында стехиометриялық есептеулерді шешуде бұл мәселенің бірнеше аспектілері бар.
Мәселенің бірінші аспектісі - проблемалық сабақтың мазмұндық негізі проблемалық сұрақ болып табылады. Проблемалық сабақтың басты белгісі - қызығушылықты ояту (мүмкін бір тақырып шеңберінде, бір пән шеңберінде, пәнаралық оқытуды ұйымдастыруда және т.б.)
Мәселенің екінші аспектісі мәселені шешу - сұраққа жауап: оның негізділігі, дәлелділігі, сыналуы.
Мәселенің үшінші аспектісі. Проблемалық сабақтың ұйымдастырушылық принципі көбінесе талқылау, пікірталас және ойын элементтері бар топтық оқыту әдісіне негізделген бірлескен қызмет принципі болып табылады [2].
Сабақта оқушыларды белсенді болуға шақыратын негізгі факторлар: танымдық қызығушылық; іс-әрекеттің өнімді, шығармашылық сипаты; бәсекеге қабілеттілік; ойын сипаты.
Оқудың сәттілігінің келесі шарттары бар:
- оқу материалын проблематизациялау (білім - тосын және қызығушылық танытатын балалар);
- баланың белсенділігі (білімді тәбетпен сіңіру керек);
- оқуды баланың өмірімен, ойынымен, жұмысымен байланыстыру
Проблемалық жағдаяттарды құрудың әдістемелік әдістері:
- мұғалім оқушыларды қайшылыққа жетелейді және оларды өздері шешудің жолын табуға шақырады;
- практикалық қызметтің қайшылықтарымен соқтығысады;
- бір мәселе бойынша әртүрлі көзқарастарды білдіреді;
- сыныпты құбылысты әртүрлі позициялардан қарастыруға шақырады;
- тыңдаушыларды салыстыру, жалпылау, жағдайдан қорытынды жасауға, фактілерді салыстыруға шақырады (диалогты ынталандыру);
- нақты сұрақтар қояды (жалпылау, негіздеу, нақтылау, пайымдау логикасы үшін);
- проблемалық теориялық және практикалық міндеттерді анықтайды (мысалы, зерттеу);
- проблемалық тапсырмаларды тұжырымдайды [3].
Жаңартылған білім беру мазмұны аясында проблемалық оқыту әдісі белсенді формалармен үйлесімде және интерактивті технологияларды қолдану мұғалімге сабақты қызықты етіп өткізіп қана қоймай, сонымен қатар мүмкіндік береді деген пікірдемін танымдық белсенділікке және жақсы оқу нәтижелеріне қол жеткізу. Химия сабақтарында әр сабақ дерлік жаңа және қызықты нәрсені білу болып табылады.
Миға шабуыл, Қарлы кесек, Минутка, Қосымша үшінші, Басқа адамдардың пікірі сияқты әдістер - оқушыларға өз пікірін ашық айтуға, мәселені тереңірек зерттеуге немесе оны кішігірім тапсырмаларға бөлуге, есептер шығаруды қалыптастыруға мүмкіндік береді [4].
Қазіргі тұлға әр түрдегі және түрлі сападағы ақпараты артығымен мол ақпараттық қоғамда өмір сүруде. Осы жағдайда білім беру жүйесінің алдында құзырлы, белсенді және жеке шығармашыл тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу міндеттері тұр.
Е.Ы.Бидайбеков, Д.Н.Исабаева, Н.Т.Ошанованың Болашақ үшін оқыту. ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына кіріспе оқу құралында былай делінеді: құзырлы, белсенді және жеке шығармашыл тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу міндеттерін шешу педагогтан ерекше, басқа бағытты талап етеді. Мұғалім қазіргі кезеңде, оқушылар үшін жеке тұлғалық мәні бар нақты мәселелерді шешу шеңберінде, оларға мектепте іс-әрекет жасау тәжірибесін алуға мүмкіндіктер жасауда қабілетті болуы тиіс. Бұл жеке тұлғаның ойдағыдай әлеуметтенуіне ғана емес, сонымен қатар, өзінен өзі шыңдалуына да мүмкіндік туғызады, өйткені білім құзырлығы, оқушының болашақтағы толыққанды өмірі үшін, оның іс-әрекетін моделдейді. Бұл болашақта оқушыға ақпараттық бiлiм беру кеңiстiгінде оның еркiн бейімделуіне, өмірлік мәселелердi еркiн шешіп, қажет нәтижеге қол жеткізуіне мүмкiндiк бередi [5].
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында білімді, көзі ашық, көкірегі ояу болуға ұмтылу басқалардың ең озық жетістіктерін қабылдай білу, бұл - та - быстың кілті, әрі ашық зерденің басты көрсет - кіш - терінің бірі деп жастарды тәулік сайын түрленген техноголиялық дәуірдің қарқынынан қаймықпай, білім кеңістігінде мемлекет ұсынған мүмкіндіктерден құр қалмай, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға қауқарлы болуында деп атап өтті [6].
Бұл, технология, коммуникация мен ғылым салалардағы елеулі өзгерістер әлемдік экономикаға айтарлықтай ықпал ете отырып, әрбір азаматқа ХХІ ғасырда табысты болу үшін қажетті білім мен дағдыларды алға тартады. Қарқынды жаһандану, сондай-ақ, ұлттық экономикаға да ықпал етуде және қазіргі уақытта экономикалық дамуды қамтамасыз етуге бағытталған халықаралық бәсекелестікті артты.
Демек, білім беру жүйесін жаңартуға арналған бұл экономикалық дәлелдерге қоса, қазіргі жиырма бірінші ғасырда басқа да негіздер бар: өзара қарым-қатынастың арттыру; әлеуметтік өзгерістер; ауа райының өзгеруімен байланысты проблемалар; бүкіл әлемдегі халық санының қарқынды өсуі; шектеулі ресурстарға деген сұраныстың өсуі; осылардың барлығы мектеп оқушылары қазіргі заманда және келешекте табысқа қол жеткізу үшін бұрынғыға қарағанда анағұрлым көп дағдыларды меңгеруі қажет екенін көрсетеді.
Бүкіл әлемде білім беру жүйелерінің келешек ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мәселе қайта қаралуда. Осы мәселе аясында Балалар ХХІ ғасырда табысты болу үшін нені үйренуі керек? және Оқытудың тиімді әдістері қандай? деген сияқты негізгі сауалдар туындайды. Бұл сауалдар білім беру бағдарламасымен және білім беру бағдарламасын жүзеге асыруда пайдаланылатын педагогикалық тәсілдермен тығыз байланысты [7].
Оқытудың бұл моделі Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне тиімді қатысуға дайын құзырлы жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз етуге міндеттелген. Елдің саясатымен үндескен бағдарлама Мәңгілік Ел жалпы ұлттық идеясының құндылықтары, сонымен қатар пәннің құрылымында мазмұны бойынша өзге пәндердің байланысы, сыныптан сыныпқа өткендегі білім мен дағдылары қайталанып, одан әрі дамытып отыратын спиральді білім беру бағдарламасы моделіне критериалды бағалауға, жалпы мектеп оқушыларының функионалдық сауаттылығын қалыптастыруға негізделген [8].
Білім жетілдіру курстары барысында Химия пәнін табысты оқыту мұғалімнің тікелей кәсіби тәжірибесі мен құзыреттілігіне, оқу үдерісі нәтижелеріне басым көңіл бөлуіне байланысты екені айқын көрінеді.
Қазіргі кезде табысты болу үшін оқушыларға білім қандай қажет болса, дағды да сондай қажет. Бұл оқушылардың ақпаратты есте сақтап, алған білімдерін ұғынуын, түсінуін және әртүрлі салада қолдана білуін талап етеді. Білімді дәл осылай қолдану оқушыларға ХХІ ғасыр дағдысы деп жиі айтылып жүрген кең ауқымды құзыреттілікті меңгеруге мүмкіндік береді.
Жаңартылған жалпы білім беру бағдарламаларында оқушылардың бойында қалыптастыру қажет келесі құндылықтар мен дағдылар анықталады:
құндылықтар:
- шығармашылық және сын тұрғысынан ойлау;
- қарым-қатынас жасау қабілеті;
- өзгелердің мәдениетіне және көзқарастарына құрметпен қарау;
- жауапкершілік;
- денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету;
- өмір бойы оқуға дайын болу.
дағдылар:
- сын тұрғысынан ойлау;
- білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білу қабілеті;
- проблемаларды шешу қабілеті;
- ғылыми-зерттеу дағдылары;
- қарым-қатынас дағдылары (тілдік дағдыларды қоса алғанда);
- жеке және топпен жұмыс істей білу қабілеті;
- АКТ саласындағы дағдылар.
Химия сабақтарындағы пәнге деген қызығушылықты дамытуға ықпал ететін жағдайларды үш топқа бөлуге болады. Бірінші топ оқу материалының мазмұнымен тығыз байланысты. Оған мазмұнының жаңалығы,меңгерілген білімдерді жаңарту, хабарланатын материалға деген тарихи тәсіл жатады. Екінші топ-оқыту үдерісін ұйымдастыру. Мұнда өзіндік жұмыстын түрлі нысандарын, проблемалық оқытуды, зерделенетін материалдарға ізденушілік тәсіл, шығармашылық жұмыстарды жатқызуға болады.Үшінші топ оқушылары мен мұғалімдер арасында қалыптасатын қарым-қатынастармен анықталады, мұнда оқушылардың қабілеттері, мұғалімнің өз пәніне деген қызығушылығы, оның оқушыларға үнемі көмекке дайын тұруы, олардың күші мен мүмкіндіктеріне деген сенімін жатқызады. Оқушыларға жаңа сабақты түсіндіргенде және бекіту кезіңде стехиометриялық есептеулерді шешу кезіңде тапсырмалар слайд арқылы түсіндірілсе, оқушылар біріншіден, тыңдау арқылы, екіншіден, көру арқылы, үшіншіден ойлау арқылы әсер алып, есте жақсы сақтайды. Оқушыларды оқу қызметінің мүддесі мен мақсатын, оларды іске асыру әдістерін қалыптастыру үшін, ең алдымен оларды қызықтыру керек. Қызықты тапсырмалар ойды, зейінді ұштайды [9].
Химия сабақтарында стехиометриялық есептеулерді шығару дағдыларын пәнге деген қызығушылықты арттыруға былайша қол жеткізуге болады. Оқу мазмұнын ғылым тарихи туралы материалдар және шешуі қиын, дәстүрлі емес химиялық тапсырмаларды шешу мен байыту керек. Есептеп шығару, дәлелдеу, түрлендіру мен зерттеу әдістерінің кереметі мен қызықтылығын үнемі ерекшелеп отырған жөн. Сабақты таптаурын болған құрылымынан арылтып, әр сабаққа өзіндік сипат беретін элементтер қосу арқылы жаңаша құру, оқытудың техникалық құралдары, көрнекіліктерді, тапсырманың алуан түрін қолдану арқылы түрлендіру қажет. Мұндай тапсырманы оқушылар бар ынтасымен орындайды. Мұндағы ең басты мақсат мынау:
1) оқушылар сөзжұмбақты құрастыруда өз бетінше ізденеді;
2) әр түрлі ғылыми-техникалық басылым мен анықтамаларды қарайды, олармен өздігінен жұмыс істеуді үйренеді;
3) сыныптағы барлық оқушы жұмыспен қамтамасыз етіледі, оқушы белсендігін оятады;
4) Оқушылардың көңілі сабаққа бұрылады [10].
1.2 Мектеп химия курсының мазмұны мен құрылысы
Пән бойынша білім, дағдылар мен құзыреттіліктерді анықтайтын оқу бағдарламаларында жоғарыда келтірілген құндылықтар мен дағдылар ескерілген. Мұны осы құндылықтар мен дағдылардың барлығы қарастырылған Химия пәнінің оқу бағдарламаларынан көруге болады.
Оқушылардың нені білуі және істей алуы керектігін анықтаудағы мұндай нақтылық бүкіл Қазақстан бойынша барлық оқушылардан жоғары нәтиже күтілуін қамтамасыз етуге көмектеседі және мұғалімдердің білім беру бағдарламасын тиімді іске асыруына мүмкіндік береді [11].
Химия пәнін оқыту басымдықтары оқу үдерісі мен оның нәтижесіне бағытталған мұғалімнің тәжірибесі арқылы жүзеге асырылады.
Жоғары көрсеткіштерге жеткен білім беру жүйелеріне жасалған талдау білім беру бағдарламасының үйлесімділігі бүкіл елдегі білім беру стандарттарын жетілдіру үшін аса маңызды болып табылатынын көрсетіп отыр (Schmidt and Prawat, 2006). Білім беру бағдарламасын жаңарту тұрғысынан үйлесімділік білім беру бағдарламасы қалай қабылданып, қалай іс жүзінде орындалатынына қатысы бар барлық компоненттер бірлесіп әрекет етіп, бір-бірін толықтырып, нығайтады дегенді білдіреді [12].
Бұл мұғалімдердің тиімді оқытудың түйінді үш компоненті - білім беру бағдарламасы, педагогикалық тәсілдер мен бағалау жүйесінің оқушылар үшін бірлесіп қалай тиімді қолданылатынын толық түйсінуінің маңызды болып табылатынына назар аудартады.
Химия пәнінің білім беру бағдарламаларының негізгі мақсаты пәннің мазмұнын сапалы меңгеруді қамтамасыз ету, оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру, сонымен қатар, басқа пәндермен сабақтастық арқылы жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мәдениеттің үздік дәстүрлерінің негізінде оқушылардың зияткерлік деңгейін дамыту болып табылады [13].
Қоршаған ортада әртүрлі құбылыстар мен үдерістер болып жатады, олардың көпшілігі химия ғылымы түсіндіретін заңдар мен заңдылықтарға бағынады. Химия пәні оқушыларға Жерде адамның тiршiлiк әрекетiне өте маңызды көптеген табиғи заттар бар екендігін және табиғат байлықтарына ұқыпты қарау қажеттiлiгiн түсiнуге мүмкiндiк бередi. Бұл пән оқушыларға заттардың әртүрлілігі мен олардың өзгерістерінің маңыздылығын түсінуге көмектеседі; жаңа заттарды алу мүмкіндіктерін аша отырып, оқушыларды қоршаған ортаның экологиялық жағдайын берілген мәліметтер негізінде нақты бағалауға үйретеді. Химия оқушылардың дүниетанымын дамытуда, әлемнiң тұтас ғылыми бейнесін қалыптастыруда маңызды орын алады. Мектепте химияны оқу оқушыларды қоршаған ортада болып жатқан химиялық құбылыстардың мәнiн түсiнуге жетелейді. Химия оқушылардың сыни және сындарлы ойлауын, сонымен қатар көптеген эксперименттік және тәжірибелік дағдыларын дамыта отырып, проблеманы шешуде шығармашылдық тәсілдерді қолдануды қолдайды. Бұл пәнді оқу барысында оқушылардың зертханалық құрал-жабдықтарды қолдану және эксперимент жүргізу дағдылары дамиды [14].
Негізгі және жалпы орта білім деңгейлерінде Химия пәні бойынша оқу мақсаттары бес бөлімге бөлінеді. Бұл бөлімдер меңгерілетін білік пен дағды, тақырып, білім мен түсінік деңгейіне қарай бөлімшелерге бөлінеді. Оқу мақсаттары осы бөлімшелер аясында топтастырылған. Әрбір бөлімшенің ішінде бірізділікті сақтай отырып құрастырылған оқу мақсаттары бөлімше аясында оқушылардың қаншалықты алға ілгерілегенін көрсетеді, бұл мұғалімдерге жұмысын жоспарлап, оқушыларды бағалап және алдағы уақытта олардың қандай шешім қабылдаулары қажеттігін анықтап, оны оқушыларға жеткізуге негіз болады. Сонымен қатар, осы пәндер бойынша әзірленген оқу бағдарламаларына негіз болған маңызды қағидат білім беру бағдарламасының спиральділік қағидаты болып табылады [15].
Спиральділік қағидаты бойынша құрылған білім беру бағдарламасы Джером Брунердің Білім беру үдерісі (1962) атты еңбегінде қарастырылған танымдық теорияға негізделеді. Оның пікірінше, ең күрделі материалдың өзі дұрыс құрылымдалып, дұрыс ұсынылатын болса, оны тіпті кішкентай балалар да түсіне алады. Сонымен қатар, жұмыстау негізіне баланың бұрынғы өз тәжірибесі перне қоры, мағлұматы салынып, дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталғаны (Ж. Аймауытұлы, 1929) абзал [16].
Брунер адамның танымдық қабілеті шартты түрде бөлінген үш сатыдан тұрады деп тұжырымдайды:
- белсенді (жұмыс үдерісінде білім алу);
- бейнелік (суреттер мен бейнелердің көмегімен білім алу);
- таңбалық (сөздер мен сандардың көмегімен білім алу).
Бұл спиральді білім беру бағдарламасы тұжырымының дамуына себеп болған. Брунердің жұмысына негізделген спиральді білім беру бағдарламасының негізгі ерекшеліктері:
1. Оқушы мектепте оқыған кезде тақырыпты немесе пәнді бірнеше рет қайталап оқиды;
2. Әрбір қайталап оқыған сайын тақырыптың немесе пәннің күрделілігі арта түседі;
3. Жаңа білім алдыңғы біліммен тығыз байланысты және бұған дейін алынған ақпарат тұрғысынан қарастырылады.
Спиральді білім беру бағдарламасы төмендегідей басымдықтарына назар аударады:
оқушы пәнді қайталап оқыған сайын ақпарат толықтырылып бекітіліп отырады;
спиральді білім беру бағдарламасы қарапайым идеялардан анағұрлым күрделі идеяларға қисынды жолмен ауысуға мүмкіндік береді;
оқушыларды оқу мақсаттарына қол жеткізу үшін бұрын алған білімдерін қолдануға жетелеу ұсынылады.
Химия пәніне байланысты ғылыми тілді қолдану оқушылардың ықшам және түсінікті сөйлеу дағдыларын дамытуға, химиялық үдерістер мен тетіктерді сипаттау үшін тілдік құралдарды тиімді таңдап пайдалануға мүмкіндік береді [17].
Химия курсының мазмұны химия ғылымының қол жеткен табыстарын дидактикалық талдау арқылы мына негіздерге сай анықталады және оқытылады: ғылымилығы, жүйелігі, түсініктілігі, саналығы мен белсенділігі, көрнекілігі, теорияның сарамандыққа байланыстылығы.
Ғылымилығы. Орта мектептегі химияның негізіне ғылымда толық шешімін тапқан деректер мен көзқарастар кіреді. Олар ғылымдағы мәліметтерге толық сәйкес келіп, заттар мен құбылыстар туралы ақиқат бұрмалай жеткізуі тиіс. Ол үшін жетекші теориялардың орны дұрыс анықталып, жеткілікті деректі материалдық негізінде енгізуі керек.
Жүйелігі. Оқу материалы ғылым логикасына сәйкес бірінен бірі туындайтын ретпен орналастырылады. Жаңа материал өтілгенді ескеріп беріледі де, өзі соңындағыларға негіз болады. Жүиелік негіз, әсіресе, химияның негізігі ұғымдарын қалыптастырғанда ескеріледі. Ол үшін деректі материалдарды заттар және химиялық реакциялар туралы ұғымдар жүйесіне біріктіреді.
Түсініктілігі. Бұл ғылыми негізге кереғар, жүйелікке тура қатысты болады. Оқу материалдарының түсінікті болуы көлеміне және ғылыми деңгейіне байланысты, сондықтан кейбір ғылыми деңгеиіне байланысты, сондықтан кейбір ғылыми ақпарды оңайлатып беруге тура келеді. Оңайлатудың дәрежесін тым төмендетіп жіберсе, бұрмалаушылыққа әкеліп соғады.
Оқушылар химиялық қосылыс және қоспа ұғымдарымен нақтылы мысалдар арқылы танысқан соң ерітінділер өтіледі. Осыған орай оңайлату үшін ерітінді ұғымына қосылыс деп те немесе қоспа деп те анықтама беру жөнінен химиялық қосылысқа (еріген зат еріткіш бөлшектерінің өзара әрекеттесуі), екіншілері бойынша қоспаға (құрамы тұрақсыз) ұқсайды.
Саналық және белсенділік негізі - оқыту барысында мұғалім мен оқушы еңбегінің ара салмағын оқушылар жағына ауыстырып, олардың пәнге қызығуын және білім алудағы белсенділігін арттыру. Ол үшін білімнің қажеттігі мен пайдасына оқушылардың көздерін жеткізіп, өздерінен жұмыс істей білуге үйрету керек.
Ғылым тілін меңгеруге байланысты саналық негізінің маңызы арта түседі. Оқушылар термин арқылы берілетін ұғымның негізгі белгілерін, қажет жағдайда, зат атауының шығу төркінін, химиялық символиканың мәні мен мағынасын түсінуі, олар арқылы белгіленген заттар мен құбылыстарды елестете білу керек. Мұның өзі оқушылар білімінің жаттанды және үстірт болмауын қамтамасыз етеді [18].
Көрнекілік принципі - дидактиканың ертеден қалыптасқан түпкілікті негіздерінің бірі, химияны оқытуда маңызы орын алады. Оқушылар білімді заттар мен химиялық әрекеттерді тікелей қабылдау арқылы алуы тиіс. Бұл мүмкін болған жағдайда атом мен молекула құрылысының, өндірістік құрылғылардың модельдерін, суреттерін, сызбанұсқаларын пайдаланады. Осының бәрінде оқушылар жан жақты бақылау жасауға, әр көрнекіліктен барынша мол ақпар алуға, бақылау нәтежелерін қорытындылап, түсіндіре білуге үйрену керек.
Теорияның сарамандыққа байланыстылығы. Бұл - оқушылардың ғылым негіздерінен алған білімін өмірмен, қоғамдық құрылыс сарамандығымен ұштастыру арқылы жүзеге асады, политехникалық білім беру мәселелерін қамтиды. Реті келген жағдайда химия ғылымында ашылған жаңалықтардың өндіріске енгізілуін, ал химия өнеркәсібінің қажеттілігі ғылымның дамуына түрткі болғанын нақты мысалдармен түсіндіріп отырған жөн. Сөз болып отырған принципті жүзеге асыру үшін оқушылар химиядан алған теориялық білімін сарамандық таным есептерін шығаруға қолдана білуі тиіс. Бұл есептер өмірде, табиғатта, зертханаларда және өндірісте жиі кездесетін құбылыстарға негізделіп құрастырылады [19].
Химия курсының мазмұнын таңдағанда және толықтырғанда білімнің жүйелі түрде орналасуы ескеріледі. Оқу материалының ішінен ең іргелі білім мен біліктері іріктеліп, жетекші идеяның төңірегіне топтастырады, олардың ішкі мәнін жалпы заңдылықтарды қамтитын теориялардың тұрғысынан түсіндіреді.
Демек, теория мен деректі тәжірибелік білімнің арақатынасын тиімді анықтау- аса маңызды әдістемелік міндеттердің бірі. Деректер теориялық көз қарасты жетік меңгеретін дәрежеде ғана алынады. Олардың мөлшері көбейіп кетсе, кері нәтиже береді [20].
Ұғымдарды дамыту негіздері. Химия ғылымының, даму барысында теориялық деңгейінің көтерілуіне байланысты, негізгі ұғымдарының мағынасы кеңейіп, тереңдейді. Мектеп курсында әр ұғымның ғылым тарихындағы қалыптасу жолын айнытпай міндет емес. Дегенмен, оқушылардың әзірлігін, жас ерекшелігін ескеріп, ұғымның мағнасын бірітіндеп ашып, дамытуға тура келеді. Мәселен, зат туралы ұғым мына сызбанұсқаға сәйкес дамытылады; физикалық дене -- зат --элементтің құрамы -- элементар бөлшектер -- иондық құрамы -- материяның бір түрі.
Сызбанұсқаға қарағанда зат туралы алғашқы ұғым тәжірибе жүзінде бірнеше физикалық денелердің ортақ белгілерін табу арқылы қалыптасады (1). Бұдан соң атом молекулалық теорияның (2), электрондық теорияның (3), электролиттік диссоциялану теориясының (4), жалпы материалистік көзқарастың (5) тұрғысынан дамиды [21].
Қиыншылықты бөлу негізі. Бұл негіз химия курсының мазмұнын анықтауда әр қилы шешім тапты. Мұндағы негізгі мәселе - оқушылардың таным әрекетінің мүмкіндігін ескеріп, деректі материалдардың, теориялардың және химиялық ұғымдардың орынын тиімді анықтау. Оқушылар тікелей бақылауға негізделмеген теориялық материалдарды игеруге қиналады. Сондықтан оларды бір жерге топтастырмай, қиыншылықты бөлу негізіне сәйкес кластарға бөліп орналастырады. Деректі материалдар теорияның алдынан және соңынан қарастырылады да, бірнеше жағдайда теорияны түсіндіру, екінші жағдайда бекіту, нақтылау және дамыту мақсатын көздейді.
Тарихи негіз. Бұл негізді жүзеге асыру дегеніміз- химия ғылымын дамыту бағытында көрсету, оның өткені, бүгінгісі, және болашағы туралы оқушыларда пікір қалыптастыру. Тарихи негіз екі бағытта жүзеге асады: біріншісі- орта мектептегі химия курсының мазмұны мен құрылысын анықтағанда ғылымның тарихи даму логикасын ескеру, екіншісі- химия элементтердің заттардың, химия ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың өмірі мен еңбектерінен мәлімет беру [22].
Бірінші бағыттың негізінде теориялық көз қарастардың орналасу реті анықталды. Мұнда оқушыларды ғылым тарихынадағы адасулар мен қателіктерге соқтырмай, тура жолмен алып жүру мақсаты көзделеді.
Екінші бағыт бойынша оқу материалының мазмұнына кіретіндер:
1) кең таралған және толық түрде өтілетін элементтердің, мысалы, оттегі мен сутегінің ашылу тарихы жөнінде мағұлымат беру;
2) атом-молекулалық ілімнің негізін қалаған М.В.Ломоносов, Дж Дальтон еңбектерімен қысқаша таныстыру;
3) массаның сақталу заңының ашылуына байланысты М.В.Ломоносов және А.Лавуазье тәжірибелерін сипаттау; көрнекті ғалымдардың ғылымға келу жолын, қиыншылықтарды жеңу үстіндегі табандылығы, отанына деген шексіз сүйіспеншілігін нақтылы мысалдармен көрсету [23].
1.3 Негізгі стехиометриялық заңдар
Осы дипломдық жұмыс барысында жаңартылған білім беру аясында химия пәнінің Стехиометриялық есептеулер бөлімінде химиялық реакциялардың теңдеулері бойынша есептер шығару, Авогадро заңы, молярлық көлем, газдардың салыстырмалы тығыздығы, көлемдік қатынастар заңы және т.б. оқылады [24].
Білім алушылар бұл бөлімнен қосылыстың формуласы бойынша химиялық элементтің массалық үлесі; ерітіндідегі заттың массалық үлесі; заттың саны, заттың саны бойынша көлемі немесе массасы, Авогадро заңы туралы білім алады.
Химиядағы стехиометриялық заңдар деп, құрам тұрақтылық, еселі қатынастар, эквиваленттер, газдар, Гей-Люссактың көлемдік қатынастар және Авогадро заңдарын айтады [25].
1. Құрам тұрақтылық заңы.
Прусттың 1801 жылы ашқан құрам тұрақтылық заңы: Әрбір таза заттың элементтік құрамы әрқашанда тұрақты, ол заттардың алу әдісіне байланысты емес. Мысалы әр түрлі жолмен алынса да көміртек диоксидінде 27, 29 процент көміртек және 72, 71 оттек бар. XIX ғасырдың басында Бертолле кейбір заттардың құрамы ауыспалы болатындығын ескертіп, заңға күмән келтірді. Пруст пен Бертолле арасындағы таласты, орыс ғалымы Курнаков шешті. Курнаков құрамы тұрақты қосылыстарды дальтонидтер деп, дальтонидтерге қарсы құрамы тұрақсыз қосылыстарды бертолидтер деп атады. Атомдар бір-бірімен белгілі қатынаста қосылады [26].
Әр атомның валенттігі оның екінші атомның қаншасын қосып алатындығын көрсетеді. Егер А және В атомдары I валеннті болса,олардың биэлементті қосылыстарындағы арақатынасы 1:1. Оған АВ типті мынадай заттар мысал бола алады: HCl, KBr, NaCl. Ал А элементі II валентті, В элементі I валентті болса, онда олардың өзара қосылыстарынан АВ2 типті молекула түзіледі, мысалы: H2O, H2S, MgCl2. Сондай-ақ ІІІ валентті А элементі мен І валентті В элементтерінің түзетін қосылысы АВ3 типтес болып шығады, мысалы: NH3, PI3, AlCl3. Ал А элементі ІІІ валентті, В элементі ІІ валентті болған кезде олардың өзара қосылысы А2В3 типтес болады, мысалы: Al2O3, B2O3, Al2S3. Осылайша биэлементті қосылыстардағы атомдардың әрқайсысының валенттігін біле отырып, түзілетін қосылыстардың формулаларын өрнектей беруге болар еді. Сонымен қатар, бастапқы әрекеттесетін заттардың салыстырмалы мөлшері қандай болғанына қарамастан, қосылысатын атомдар саны өзгермейді. Ендеше химиялық реакцияның нәтижесінде алынған жаңа заттың құрамы да әрдайым бірдей болып келеді. ХІХ ғасырдың басында француз ғалымы Ж.Пруст ашқан құрам тұрақтылық заңының тұжырымдамасы да осыны көрсетеді: Әрбір күрделі заттың алыну тәсіліне қарамастан құрамы тұрақты болады [27].
2.Эквиваленттер заңы.
Эквиваленттер заңы- химиялық заңдардың ең бір негізгісі. Олар химиялық элементтер бір-бірімен өздерінің химиялық эквиваленттеріне сай , белгілі сандық қатынаста әрекеттесетінін белгілейді. Эквивалент дегеніміз бағалары тең деген сөз. Эквивалент деп берілген қышқылдық негіздік реакцияда сутектің 1 катионына немесе берілген тотығу-тотықсыздану реакциясында 1 электронға сәйкес шартты немесе нақты бөлшекті айтады. Зттың эквивалентінің 1 моль мөлшерінің массасын оның эквивалентінің молярлық массасы деп атайды. Оның өлшем бірлігі-гмоль [28].
Эквивалент - екі элементтің немесе екі заттың бір - бірімен қалдықсыз әрекеттесетін тең мөлшерін көрсетеді.
Элементтің эквиваленті дегеніміз сутегі атомдарының 1 молімен әрекеттесетін немесе сондай молді қосылыстан ығыстырып шығаратын мөлшерін айтады.
Мысалы, иодсутекте НІ сутегінің 1 молімен қосылып тұрғандықтан иодтың эквиваленті 1 мольге, күкіртсутекте H2S сутегінің екі молімен қосылысатындықтан күкірттің эквиваленті 1:2 мольге, аммиакта NH3, азоттың эквиваленті 1 : 3 мольге, силанда SiH4, кремнийдің эквиваленті 1 : 4 мольге тең. Эквиваленттің 1 эквивалентінің массасын оның эквиваленттік массасы дейді, ал ол гмольмен көрсетіледі. Жоғарыда келтірілген қосылыстарда иодтың, күкірттің, азоттың, кремнийдің сәйкес эквиваленттік массалары мынадай: 127 гмоль, 32 : 2 = 16 гмоль, 14 : 3 = 4,76 г моль, 28 : 4 = 6,5 гмоль.
Элементтің эквиваленттік массасын оның эквивалентінің молярлық массасы деп атайды. Элементтің эквивалентін немесе эквиваленттік массасын анықтағанда оның сутегімен қосылыс түзуі міндетті емес. Қосылыстағы элементтерді талдау арқылы анықталған массалық мөлшерлері және біреуінің эквиваленті белгілі болса екінші элементтің эквивалентін табуға болады. Химиялық реакция кезінде бір элементтің қосылыстағы екінші элементтің қанша мөлшерін ығыстырғаны белгілі болса, бір элементтің белгілі эквиваленті арқылы екіншісінікі табылады. Эквиваленттер заңы. Эквиваленттер заңы-химиялық заңдардың ең бір негізгісі. Олар химиялық элементтер бір- бірімен өздерінің химиялық эквиваленттеріне сай ,белгілі сандық қатынаста әрекеттесетінін белгілейді [29].
Эквивалент дегеніміз бағалары тең деген сөз. Элементтің химиялық эквиваленті деп сутек массасының 1,008 бөлігі немесе оттек массасының 8,0 бөлігі қосылатын осы элементтердің мөлшерін немесе қосылыстарында орнын басатын осындай мөлшерді айтады. Күрделі заттың эквиваленттік массасын есептеу негізіне оның массалық бірлікпен алынған гмоль молярлық массасы алынады. Оксидтің эквиваленттік массасы массалық бірлікпен алынған оның молярлық массасының, металдың валенттілігі мен оның атомдар саны арасындағы көбейтіндіге бөлінген теңдеуге тең. Гидроксидтің эквиваленттік массасы оның молярық массасының металдың валенттігіне немесе гидроксил топтарының санына бөлінген теңдеуге тең. Қышықылдың эквиваленттік массасы оның молярлық массасының қышқылдың негіздік санына бөлінген теңдеуге тең. Тұздың эквиваленттік массасы оның молярлық массасының, металдың валенттігі мен атомдар саны арасындағы көбейтіндіге бөлінген теңдеуге тең [30].
3.Еселік қатынас заңы.
Химияның негізгі заңдарының бірі. Бұл заң бойынша екі элемент бір-бірімен бірнеше молекулалық қосылыс түзетін болса, онда бір элементтің екінші бір элементтің масса бірлігіне келетін массаларының қатынастары бүтін сандардың қатынасындай болады. Ал құрылымы молекула емес қосылыстар үшін олардың құрамына кіретін элементтердің бірінің екінші элементтің белгілі бір массалық бөлігіне келетін мөлшерінің өзара қатынасы бөлшек сандар қатынасындай болуы мүмкін. Соңғы кездері құрам тұрақтылық заңына бағынбайтын көптеген стехиометриялық емес қосылыстар белгілі болды. Мысалы, титанның құрамы алу жолына тәуелді болатын TіO 0,58 -- 1,33, TіO 1,45 -- 1,56 және TіO 1,9 -- 2,0 формулаларымен сипатталатын оксидтерінде eселік қатынас заңы сақталмайды. Тіпті құрамы молек. қосылыстар үшін де eселік қатынас заңы орындалмайды. Мысалы, азот қосылыстарындағы оттектің белгілі бір массасына келетін азот массасының қатынасы бүтін сандардың қатынасындай болмайды. Сол сияқты, көміртектің оксидтерінде де eселік қатынас заңы тек бір жақты орындалады. Дегенмен, eселік қатынас заңының тұжырымдалуы атом түсінігінің қалыптасуында үлкен рөл атқарды [31].
Дальтон 1803 жылы еселі қатынастар заңын өрнектеді: егер екі элемент өзара бірнеше химиялық қосылыстар түзсе, онда бір элементтің массасы осы қосылыстардағы екінші элементтің массаларына бүтін сандар ретінде қатынасады. Дальтон айтуы бойынша, атомның абсолюттік массасын анықтау мүмкін емес, сутектің атомдық массасын бірге тенестіріп, салыстырмалы атомдық масса туралы түсінік енгізді. Сутекте, оттекте изотоптар бар болғандықтан оны көміртекке өзгертті. Химиялық элементтің салыстырмалы атомдық массасы-өлшеусіз шама, олар көміртек бірлігімен өлшенетін атомдық масса болады. Атомның массасы көміртек массасы бірлігінің оның салыстырмалы массасының көбейтіндісіне тең [32].
4.Авогадро заңы.
Моль-заттың мөлшері. Көміртектің С12 изотопының 6,02*1023 атомдары бар. Бұл сан 6,02*1023 Авогадро тұрақтылығы деп аталады. Яғни, моль-заттың мөлшері, ол құрылыстық бірлікке 6,02*1023дискретті. Авогадро заңы-бірдей жағдайда алынған газдардың тең көлемінде молекулалар саны да бірдей болады. Авогадро заңынан мына салдар шығады: молекулалық сандар бірдей газдардың, бірдей жағдайда, көлемі де бірдей болады. Жану кезінде ағаштың химиялық реакция жүреді: көміртегі ағаш жалғанады ауа оттегімен және құрылады, көміртек диоксиді (CO2 ). [33].
Салыстырмалы масса. Моль және молярлык масса.
Элементтердің салыстырмалы атомдық массасы дегеніміз көміртектің бірлікпен көрсетілген оның атомының массасы. Элементтің атомдық массасын табу үшін, оның атомының көміртек атомы массасының 112 бөлігінен неше есе ауыр екендігін көрсететін санды табу керек. Зат массасының сақталу заңына сәйкес химиялық реакциялар кезінде реакцияға қатысатын заттардың массаларының қосындысы өзгермейді. Ал заттың ең кіші бөлігі атом болғандықтан, реакция кезінде атомның массасы өзгермейтін болу керек. Химиялық қосылыстар түзгендегі элементтердің массалық қатынастары жайындағы заңдарды түсіндіру үшін, әсіресе атомдық гепотезаны дәлелдеу үшін, атомдардың массасын білу керек болды. Мұны Дальтон өзінің негізгі міндеті деп есептеді. Бірақ атомдардың абсолюттік массасын тікелей өлшеп табудын мүмкіншілігі болмағандықтан, олардың салыстырмалы атомдық массасын іздеді. Салыстыру үшін атомдардың ең жеңілі сутектуң атомдық массасын бірге тең деп алынды. Атомдық массаны табу үшін бір элементтің сутекті қосылысының химиялық талдауының нәтижесін пайдаланды.Бұл қасылыстың құрамындағы элементтердің масса қатынасы күрделі атом құрамындағы сутек пен екінші элементтін атомдарының массасчы сутек атомдарының массасынан неше есе ауыр екенін көрсетіледі. Яғни күрделі атом құрамындағы екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Бекқазы Мәлика Рысмағамбетқызы
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ХИМИЯ ПӘНІ БОЙЫНША СТЕХИОМЕТРИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕРДІ ШЫҒАРУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
5В011200 - ХИМИЯ мамандығы бойынша бакалавр дәрежесін алу үшін дайындаған дипломдық жұмысы
Орал,2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Химия кафедрасының меңгерушісі,
химия ғылымдарының кандидаты, доцент
_________Кунашева З.Х
( қолы )
__ ____________ 2021 ж.
Дипломдық жұмыс
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ХИМИЯ ПӘНІ БОЙЫНША СТЕХИОМЕТРИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕРДІ ШЫҒАРУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Мамандық: 5В011200 - ХИМИЯ
Студент _____________________ Бекқазы М.Р
Ғылыми жетекші,
химия ғылымдарының
кандидаты, доцент _____________ Сдикова Г.Ж
ОРАЛ 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Жаңартылған білім беру жүйесінде химия пәні бойынша стехиометриялық заңдардың маңызы мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мектеп химия курсының мазмұны мен құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Негізгі стехиометриялық заңдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4 Сабақтан тыс жұмыстарда стехиометриялық есептеулерді пайдалану ... ... .25
2 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР МЕН НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1 Химияны оқытуда стехиометриялық есептеулерді шығару дағдыларын қалыптастыру әдістемесі және оның тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Стехиометриялық есептеулерді шығару арқылы оқушыларды ғылымға баулу және білім,білік дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жаңартылған білім беру мазмұнына көшу кезінде химия, биология сияқты пәндерді оқыту процесі көптеген мұғалімдерге бірқатар мәселелер туғызды. Мұғалімге пәнді оқыту әдісін тез арада қайта қарап, материалды беру қағидаты бойынша сабақты оқытудың біріншілік техникасынан бас тартуы керек еді, сондай-ақ оқушы материалды игерді ме, жоқ па деген екінші реттік мәселені шешуді көздеді.
Жаңартылған білім беру мазмұны оқушының білімді өз бетінше игеру қабілетін білдіреді, бұл жоғары ынталы болуды білдіреді. Нәтижесінде оқушылардың ынтасы дәрежесіне қарай мектептердің дифференциациясы болды. Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаевтың 2018 жылғы 10 қаңтардағы Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауында бүгінде әлем Төртінші өнеркәсіптік революция дәуіріне аяқ басып отырғандығы және бұл жағдайда білім беру жүйесін жетілдіруге, білім беру жүйесін жаңартуға ерекше назар аудару қажеттігі баса айтылды.
Жаңа жағдайда білім беру жүйесі сапалы және өмір бойы үздіксіз болуын талап етеді. Сондықтан қазақстандық білім беру жүйесі оқытудың заманауи әдістері мен бағдарламаларын меңгеру, оқыту деңгейін арттыру, қажетті білім мен дағдыларды оқыту, қоғамдық сананы жаңарту, функционалдық сауаттылықты дамыту, үштілділік, сыни тұрғыдан ойлау және т.б. көздеді.
Дипломдық жұмыс мақсаты: Мектеп курсында жаңартылған бағдарламаға сәйкес стехиометриялық есептеулердің оқыту әдістемесін жасақтау.
Зерттеу пәні: Химия пәні бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасы.
Зерттеу нысаны: Стехиометриялық есептеулер.
Зерттеу міндеттері:
ғылыми зерттеу мәселесі бойынша ғылыми педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттерге, жалпы білім беретін мектеп бағдарламалары мен оқулық, оқу құралдары, есеп жинақтарына ақпараттық ізденіс және талдау жүргізу;
теориялық талдау нәтижелері бойынша жаңартылған бағдарламаға сәйкес стехиометриялық есептеулердің мазмұнын ғылыми тұрғыдан қарастыру;
дидактикалық принциптерге сүйене отырып оқу мазмұнын құрастырып, оқыту әдістерін, әдістемесін, дидактикалық материалдарын жасақтап, ұсыну;
Зерттеу әдістері:
Теориялық: әдеби талдау.
Түсіндірме: алынған нәтижелерді талдау.
Зерттеу жұмысының базасы: А.Байтұрсынов атындағы №10 жалпы орта білім беретін мектеп.
Дипломдық жобаның құрылымы: Дипломдық жұмыс 50 бет. Кіріспе, әдеби шолу, педагогикалық эсперимент жұмыстары мен нәтижелері, қорытынды, 42 түрлі әдебиеттер тізімінен және қосымшаларынан тұрады.
І ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Жаңартылған білім беру жүйесінде химия пәні бойынша стехиометриялық заңдардың маңызы мен ерекшеліктері
2018 жылдан бастап еліміз толықтай жаңартылған оқу бағдарламасына көшті. Қазіргі кезде орта мектепте қолданылатын химияны оқыту әдістемесі белгілі дәрежеде дәстүрлі болып қала береді. Осы оқыту әдісімен оқушылардың белсенділігі негізінен оқу материалын есте сақтауға және көбейтуге, тапсырмалар мен жаттығуларды орындауға бағытталған. Бірақ қазіргі кезеңде химия сабағына қойылатын басты талап - оқушылардың логикалық ойлау қабілетін, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың маңызды шарты ретінде оқу процесін проблемалық тұрғыдан құру үшін мазмұн мен оқыту әдістерінің барлық мүмкіндіктерін пайдалану, қазақстандық патриотизмді және белсенді азаматтықты ынталандыру [1].
Жалпы осы дипломдық жұмысының жазылуы барысында химия сабағында стехиометриялық есептеулерді шешуге үйрете отырып, жаңартылған білім беру аясында проблемалық оқытудың маңызын ашып көрсету әрі тиімділігін зерттеу көзделіп отыр.
Проблемалық оқыту мұғалімге оқушының қызығушылығын оятуға және сол арқылы оның оқуға деген ынтасын арттыруға көмектеседі. Химия сабағында стехиометриялық есептеулерді шешуде бұл мәселенің бірнеше аспектілері бар.
Мәселенің бірінші аспектісі - проблемалық сабақтың мазмұндық негізі проблемалық сұрақ болып табылады. Проблемалық сабақтың басты белгісі - қызығушылықты ояту (мүмкін бір тақырып шеңберінде, бір пән шеңберінде, пәнаралық оқытуды ұйымдастыруда және т.б.)
Мәселенің екінші аспектісі мәселені шешу - сұраққа жауап: оның негізділігі, дәлелділігі, сыналуы.
Мәселенің үшінші аспектісі. Проблемалық сабақтың ұйымдастырушылық принципі көбінесе талқылау, пікірталас және ойын элементтері бар топтық оқыту әдісіне негізделген бірлескен қызмет принципі болып табылады [2].
Сабақта оқушыларды белсенді болуға шақыратын негізгі факторлар: танымдық қызығушылық; іс-әрекеттің өнімді, шығармашылық сипаты; бәсекеге қабілеттілік; ойын сипаты.
Оқудың сәттілігінің келесі шарттары бар:
- оқу материалын проблематизациялау (білім - тосын және қызығушылық танытатын балалар);
- баланың белсенділігі (білімді тәбетпен сіңіру керек);
- оқуды баланың өмірімен, ойынымен, жұмысымен байланыстыру
Проблемалық жағдаяттарды құрудың әдістемелік әдістері:
- мұғалім оқушыларды қайшылыққа жетелейді және оларды өздері шешудің жолын табуға шақырады;
- практикалық қызметтің қайшылықтарымен соқтығысады;
- бір мәселе бойынша әртүрлі көзқарастарды білдіреді;
- сыныпты құбылысты әртүрлі позициялардан қарастыруға шақырады;
- тыңдаушыларды салыстыру, жалпылау, жағдайдан қорытынды жасауға, фактілерді салыстыруға шақырады (диалогты ынталандыру);
- нақты сұрақтар қояды (жалпылау, негіздеу, нақтылау, пайымдау логикасы үшін);
- проблемалық теориялық және практикалық міндеттерді анықтайды (мысалы, зерттеу);
- проблемалық тапсырмаларды тұжырымдайды [3].
Жаңартылған білім беру мазмұны аясында проблемалық оқыту әдісі белсенді формалармен үйлесімде және интерактивті технологияларды қолдану мұғалімге сабақты қызықты етіп өткізіп қана қоймай, сонымен қатар мүмкіндік береді деген пікірдемін танымдық белсенділікке және жақсы оқу нәтижелеріне қол жеткізу. Химия сабақтарында әр сабақ дерлік жаңа және қызықты нәрсені білу болып табылады.
Миға шабуыл, Қарлы кесек, Минутка, Қосымша үшінші, Басқа адамдардың пікірі сияқты әдістер - оқушыларға өз пікірін ашық айтуға, мәселені тереңірек зерттеуге немесе оны кішігірім тапсырмаларға бөлуге, есептер шығаруды қалыптастыруға мүмкіндік береді [4].
Қазіргі тұлға әр түрдегі және түрлі сападағы ақпараты артығымен мол ақпараттық қоғамда өмір сүруде. Осы жағдайда білім беру жүйесінің алдында құзырлы, белсенді және жеке шығармашыл тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу міндеттері тұр.
Е.Ы.Бидайбеков, Д.Н.Исабаева, Н.Т.Ошанованың Болашақ үшін оқыту. ХХІ ғасырдың ақпараттық және білім беру технологияларына кіріспе оқу құралында былай делінеді: құзырлы, белсенді және жеке шығармашыл тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу міндеттерін шешу педагогтан ерекше, басқа бағытты талап етеді. Мұғалім қазіргі кезеңде, оқушылар үшін жеке тұлғалық мәні бар нақты мәселелерді шешу шеңберінде, оларға мектепте іс-әрекет жасау тәжірибесін алуға мүмкіндіктер жасауда қабілетті болуы тиіс. Бұл жеке тұлғаның ойдағыдай әлеуметтенуіне ғана емес, сонымен қатар, өзінен өзі шыңдалуына да мүмкіндік туғызады, өйткені білім құзырлығы, оқушының болашақтағы толыққанды өмірі үшін, оның іс-әрекетін моделдейді. Бұл болашақта оқушыға ақпараттық бiлiм беру кеңiстiгінде оның еркiн бейімделуіне, өмірлік мәселелердi еркiн шешіп, қажет нәтижеге қол жеткізуіне мүмкiндiк бередi [5].
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында білімді, көзі ашық, көкірегі ояу болуға ұмтылу басқалардың ең озық жетістіктерін қабылдай білу, бұл - та - быстың кілті, әрі ашық зерденің басты көрсет - кіш - терінің бірі деп жастарды тәулік сайын түрленген техноголиялық дәуірдің қарқынынан қаймықпай, білім кеңістігінде мемлекет ұсынған мүмкіндіктерден құр қалмай, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға қауқарлы болуында деп атап өтті [6].
Бұл, технология, коммуникация мен ғылым салалардағы елеулі өзгерістер әлемдік экономикаға айтарлықтай ықпал ете отырып, әрбір азаматқа ХХІ ғасырда табысты болу үшін қажетті білім мен дағдыларды алға тартады. Қарқынды жаһандану, сондай-ақ, ұлттық экономикаға да ықпал етуде және қазіргі уақытта экономикалық дамуды қамтамасыз етуге бағытталған халықаралық бәсекелестікті артты.
Демек, білім беру жүйесін жаңартуға арналған бұл экономикалық дәлелдерге қоса, қазіргі жиырма бірінші ғасырда басқа да негіздер бар: өзара қарым-қатынастың арттыру; әлеуметтік өзгерістер; ауа райының өзгеруімен байланысты проблемалар; бүкіл әлемдегі халық санының қарқынды өсуі; шектеулі ресурстарға деген сұраныстың өсуі; осылардың барлығы мектеп оқушылары қазіргі заманда және келешекте табысқа қол жеткізу үшін бұрынғыға қарағанда анағұрлым көп дағдыларды меңгеруі қажет екенін көрсетеді.
Бүкіл әлемде білім беру жүйелерінің келешек ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мәселе қайта қаралуда. Осы мәселе аясында Балалар ХХІ ғасырда табысты болу үшін нені үйренуі керек? және Оқытудың тиімді әдістері қандай? деген сияқты негізгі сауалдар туындайды. Бұл сауалдар білім беру бағдарламасымен және білім беру бағдарламасын жүзеге асыруда пайдаланылатын педагогикалық тәсілдермен тығыз байланысты [7].
Оқытудың бұл моделі Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне тиімді қатысуға дайын құзырлы жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз етуге міндеттелген. Елдің саясатымен үндескен бағдарлама Мәңгілік Ел жалпы ұлттық идеясының құндылықтары, сонымен қатар пәннің құрылымында мазмұны бойынша өзге пәндердің байланысы, сыныптан сыныпқа өткендегі білім мен дағдылары қайталанып, одан әрі дамытып отыратын спиральді білім беру бағдарламасы моделіне критериалды бағалауға, жалпы мектеп оқушыларының функионалдық сауаттылығын қалыптастыруға негізделген [8].
Білім жетілдіру курстары барысында Химия пәнін табысты оқыту мұғалімнің тікелей кәсіби тәжірибесі мен құзыреттілігіне, оқу үдерісі нәтижелеріне басым көңіл бөлуіне байланысты екені айқын көрінеді.
Қазіргі кезде табысты болу үшін оқушыларға білім қандай қажет болса, дағды да сондай қажет. Бұл оқушылардың ақпаратты есте сақтап, алған білімдерін ұғынуын, түсінуін және әртүрлі салада қолдана білуін талап етеді. Білімді дәл осылай қолдану оқушыларға ХХІ ғасыр дағдысы деп жиі айтылып жүрген кең ауқымды құзыреттілікті меңгеруге мүмкіндік береді.
Жаңартылған жалпы білім беру бағдарламаларында оқушылардың бойында қалыптастыру қажет келесі құндылықтар мен дағдылар анықталады:
құндылықтар:
- шығармашылық және сын тұрғысынан ойлау;
- қарым-қатынас жасау қабілеті;
- өзгелердің мәдениетіне және көзқарастарына құрметпен қарау;
- жауапкершілік;
- денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету;
- өмір бойы оқуға дайын болу.
дағдылар:
- сын тұрғысынан ойлау;
- білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білу қабілеті;
- проблемаларды шешу қабілеті;
- ғылыми-зерттеу дағдылары;
- қарым-қатынас дағдылары (тілдік дағдыларды қоса алғанда);
- жеке және топпен жұмыс істей білу қабілеті;
- АКТ саласындағы дағдылар.
Химия сабақтарындағы пәнге деген қызығушылықты дамытуға ықпал ететін жағдайларды үш топқа бөлуге болады. Бірінші топ оқу материалының мазмұнымен тығыз байланысты. Оған мазмұнының жаңалығы,меңгерілген білімдерді жаңарту, хабарланатын материалға деген тарихи тәсіл жатады. Екінші топ-оқыту үдерісін ұйымдастыру. Мұнда өзіндік жұмыстын түрлі нысандарын, проблемалық оқытуды, зерделенетін материалдарға ізденушілік тәсіл, шығармашылық жұмыстарды жатқызуға болады.Үшінші топ оқушылары мен мұғалімдер арасында қалыптасатын қарым-қатынастармен анықталады, мұнда оқушылардың қабілеттері, мұғалімнің өз пәніне деген қызығушылығы, оның оқушыларға үнемі көмекке дайын тұруы, олардың күші мен мүмкіндіктеріне деген сенімін жатқызады. Оқушыларға жаңа сабақты түсіндіргенде және бекіту кезіңде стехиометриялық есептеулерді шешу кезіңде тапсырмалар слайд арқылы түсіндірілсе, оқушылар біріншіден, тыңдау арқылы, екіншіден, көру арқылы, үшіншіден ойлау арқылы әсер алып, есте жақсы сақтайды. Оқушыларды оқу қызметінің мүддесі мен мақсатын, оларды іске асыру әдістерін қалыптастыру үшін, ең алдымен оларды қызықтыру керек. Қызықты тапсырмалар ойды, зейінді ұштайды [9].
Химия сабақтарында стехиометриялық есептеулерді шығару дағдыларын пәнге деген қызығушылықты арттыруға былайша қол жеткізуге болады. Оқу мазмұнын ғылым тарихи туралы материалдар және шешуі қиын, дәстүрлі емес химиялық тапсырмаларды шешу мен байыту керек. Есептеп шығару, дәлелдеу, түрлендіру мен зерттеу әдістерінің кереметі мен қызықтылығын үнемі ерекшелеп отырған жөн. Сабақты таптаурын болған құрылымынан арылтып, әр сабаққа өзіндік сипат беретін элементтер қосу арқылы жаңаша құру, оқытудың техникалық құралдары, көрнекіліктерді, тапсырманың алуан түрін қолдану арқылы түрлендіру қажет. Мұндай тапсырманы оқушылар бар ынтасымен орындайды. Мұндағы ең басты мақсат мынау:
1) оқушылар сөзжұмбақты құрастыруда өз бетінше ізденеді;
2) әр түрлі ғылыми-техникалық басылым мен анықтамаларды қарайды, олармен өздігінен жұмыс істеуді үйренеді;
3) сыныптағы барлық оқушы жұмыспен қамтамасыз етіледі, оқушы белсендігін оятады;
4) Оқушылардың көңілі сабаққа бұрылады [10].
1.2 Мектеп химия курсының мазмұны мен құрылысы
Пән бойынша білім, дағдылар мен құзыреттіліктерді анықтайтын оқу бағдарламаларында жоғарыда келтірілген құндылықтар мен дағдылар ескерілген. Мұны осы құндылықтар мен дағдылардың барлығы қарастырылған Химия пәнінің оқу бағдарламаларынан көруге болады.
Оқушылардың нені білуі және істей алуы керектігін анықтаудағы мұндай нақтылық бүкіл Қазақстан бойынша барлық оқушылардан жоғары нәтиже күтілуін қамтамасыз етуге көмектеседі және мұғалімдердің білім беру бағдарламасын тиімді іске асыруына мүмкіндік береді [11].
Химия пәнін оқыту басымдықтары оқу үдерісі мен оның нәтижесіне бағытталған мұғалімнің тәжірибесі арқылы жүзеге асырылады.
Жоғары көрсеткіштерге жеткен білім беру жүйелеріне жасалған талдау білім беру бағдарламасының үйлесімділігі бүкіл елдегі білім беру стандарттарын жетілдіру үшін аса маңызды болып табылатынын көрсетіп отыр (Schmidt and Prawat, 2006). Білім беру бағдарламасын жаңарту тұрғысынан үйлесімділік білім беру бағдарламасы қалай қабылданып, қалай іс жүзінде орындалатынына қатысы бар барлық компоненттер бірлесіп әрекет етіп, бір-бірін толықтырып, нығайтады дегенді білдіреді [12].
Бұл мұғалімдердің тиімді оқытудың түйінді үш компоненті - білім беру бағдарламасы, педагогикалық тәсілдер мен бағалау жүйесінің оқушылар үшін бірлесіп қалай тиімді қолданылатынын толық түйсінуінің маңызды болып табылатынына назар аудартады.
Химия пәнінің білім беру бағдарламаларының негізгі мақсаты пәннің мазмұнын сапалы меңгеруді қамтамасыз ету, оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру, сонымен қатар, басқа пәндермен сабақтастық арқылы жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мәдениеттің үздік дәстүрлерінің негізінде оқушылардың зияткерлік деңгейін дамыту болып табылады [13].
Қоршаған ортада әртүрлі құбылыстар мен үдерістер болып жатады, олардың көпшілігі химия ғылымы түсіндіретін заңдар мен заңдылықтарға бағынады. Химия пәні оқушыларға Жерде адамның тiршiлiк әрекетiне өте маңызды көптеген табиғи заттар бар екендігін және табиғат байлықтарына ұқыпты қарау қажеттiлiгiн түсiнуге мүмкiндiк бередi. Бұл пән оқушыларға заттардың әртүрлілігі мен олардың өзгерістерінің маңыздылығын түсінуге көмектеседі; жаңа заттарды алу мүмкіндіктерін аша отырып, оқушыларды қоршаған ортаның экологиялық жағдайын берілген мәліметтер негізінде нақты бағалауға үйретеді. Химия оқушылардың дүниетанымын дамытуда, әлемнiң тұтас ғылыми бейнесін қалыптастыруда маңызды орын алады. Мектепте химияны оқу оқушыларды қоршаған ортада болып жатқан химиялық құбылыстардың мәнiн түсiнуге жетелейді. Химия оқушылардың сыни және сындарлы ойлауын, сонымен қатар көптеген эксперименттік және тәжірибелік дағдыларын дамыта отырып, проблеманы шешуде шығармашылдық тәсілдерді қолдануды қолдайды. Бұл пәнді оқу барысында оқушылардың зертханалық құрал-жабдықтарды қолдану және эксперимент жүргізу дағдылары дамиды [14].
Негізгі және жалпы орта білім деңгейлерінде Химия пәні бойынша оқу мақсаттары бес бөлімге бөлінеді. Бұл бөлімдер меңгерілетін білік пен дағды, тақырып, білім мен түсінік деңгейіне қарай бөлімшелерге бөлінеді. Оқу мақсаттары осы бөлімшелер аясында топтастырылған. Әрбір бөлімшенің ішінде бірізділікті сақтай отырып құрастырылған оқу мақсаттары бөлімше аясында оқушылардың қаншалықты алға ілгерілегенін көрсетеді, бұл мұғалімдерге жұмысын жоспарлап, оқушыларды бағалап және алдағы уақытта олардың қандай шешім қабылдаулары қажеттігін анықтап, оны оқушыларға жеткізуге негіз болады. Сонымен қатар, осы пәндер бойынша әзірленген оқу бағдарламаларына негіз болған маңызды қағидат білім беру бағдарламасының спиральділік қағидаты болып табылады [15].
Спиральділік қағидаты бойынша құрылған білім беру бағдарламасы Джером Брунердің Білім беру үдерісі (1962) атты еңбегінде қарастырылған танымдық теорияға негізделеді. Оның пікірінше, ең күрделі материалдың өзі дұрыс құрылымдалып, дұрыс ұсынылатын болса, оны тіпті кішкентай балалар да түсіне алады. Сонымен қатар, жұмыстау негізіне баланың бұрынғы өз тәжірибесі перне қоры, мағлұматы салынып, дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталғаны (Ж. Аймауытұлы, 1929) абзал [16].
Брунер адамның танымдық қабілеті шартты түрде бөлінген үш сатыдан тұрады деп тұжырымдайды:
- белсенді (жұмыс үдерісінде білім алу);
- бейнелік (суреттер мен бейнелердің көмегімен білім алу);
- таңбалық (сөздер мен сандардың көмегімен білім алу).
Бұл спиральді білім беру бағдарламасы тұжырымының дамуына себеп болған. Брунердің жұмысына негізделген спиральді білім беру бағдарламасының негізгі ерекшеліктері:
1. Оқушы мектепте оқыған кезде тақырыпты немесе пәнді бірнеше рет қайталап оқиды;
2. Әрбір қайталап оқыған сайын тақырыптың немесе пәннің күрделілігі арта түседі;
3. Жаңа білім алдыңғы біліммен тығыз байланысты және бұған дейін алынған ақпарат тұрғысынан қарастырылады.
Спиральді білім беру бағдарламасы төмендегідей басымдықтарына назар аударады:
оқушы пәнді қайталап оқыған сайын ақпарат толықтырылып бекітіліп отырады;
спиральді білім беру бағдарламасы қарапайым идеялардан анағұрлым күрделі идеяларға қисынды жолмен ауысуға мүмкіндік береді;
оқушыларды оқу мақсаттарына қол жеткізу үшін бұрын алған білімдерін қолдануға жетелеу ұсынылады.
Химия пәніне байланысты ғылыми тілді қолдану оқушылардың ықшам және түсінікті сөйлеу дағдыларын дамытуға, химиялық үдерістер мен тетіктерді сипаттау үшін тілдік құралдарды тиімді таңдап пайдалануға мүмкіндік береді [17].
Химия курсының мазмұны химия ғылымының қол жеткен табыстарын дидактикалық талдау арқылы мына негіздерге сай анықталады және оқытылады: ғылымилығы, жүйелігі, түсініктілігі, саналығы мен белсенділігі, көрнекілігі, теорияның сарамандыққа байланыстылығы.
Ғылымилығы. Орта мектептегі химияның негізіне ғылымда толық шешімін тапқан деректер мен көзқарастар кіреді. Олар ғылымдағы мәліметтерге толық сәйкес келіп, заттар мен құбылыстар туралы ақиқат бұрмалай жеткізуі тиіс. Ол үшін жетекші теориялардың орны дұрыс анықталып, жеткілікті деректі материалдық негізінде енгізуі керек.
Жүйелігі. Оқу материалы ғылым логикасына сәйкес бірінен бірі туындайтын ретпен орналастырылады. Жаңа материал өтілгенді ескеріп беріледі де, өзі соңындағыларға негіз болады. Жүиелік негіз, әсіресе, химияның негізігі ұғымдарын қалыптастырғанда ескеріледі. Ол үшін деректі материалдарды заттар және химиялық реакциялар туралы ұғымдар жүйесіне біріктіреді.
Түсініктілігі. Бұл ғылыми негізге кереғар, жүйелікке тура қатысты болады. Оқу материалдарының түсінікті болуы көлеміне және ғылыми деңгейіне байланысты, сондықтан кейбір ғылыми деңгеиіне байланысты, сондықтан кейбір ғылыми ақпарды оңайлатып беруге тура келеді. Оңайлатудың дәрежесін тым төмендетіп жіберсе, бұрмалаушылыққа әкеліп соғады.
Оқушылар химиялық қосылыс және қоспа ұғымдарымен нақтылы мысалдар арқылы танысқан соң ерітінділер өтіледі. Осыған орай оңайлату үшін ерітінді ұғымына қосылыс деп те немесе қоспа деп те анықтама беру жөнінен химиялық қосылысқа (еріген зат еріткіш бөлшектерінің өзара әрекеттесуі), екіншілері бойынша қоспаға (құрамы тұрақсыз) ұқсайды.
Саналық және белсенділік негізі - оқыту барысында мұғалім мен оқушы еңбегінің ара салмағын оқушылар жағына ауыстырып, олардың пәнге қызығуын және білім алудағы белсенділігін арттыру. Ол үшін білімнің қажеттігі мен пайдасына оқушылардың көздерін жеткізіп, өздерінен жұмыс істей білуге үйрету керек.
Ғылым тілін меңгеруге байланысты саналық негізінің маңызы арта түседі. Оқушылар термин арқылы берілетін ұғымның негізгі белгілерін, қажет жағдайда, зат атауының шығу төркінін, химиялық символиканың мәні мен мағынасын түсінуі, олар арқылы белгіленген заттар мен құбылыстарды елестете білу керек. Мұның өзі оқушылар білімінің жаттанды және үстірт болмауын қамтамасыз етеді [18].
Көрнекілік принципі - дидактиканың ертеден қалыптасқан түпкілікті негіздерінің бірі, химияны оқытуда маңызы орын алады. Оқушылар білімді заттар мен химиялық әрекеттерді тікелей қабылдау арқылы алуы тиіс. Бұл мүмкін болған жағдайда атом мен молекула құрылысының, өндірістік құрылғылардың модельдерін, суреттерін, сызбанұсқаларын пайдаланады. Осының бәрінде оқушылар жан жақты бақылау жасауға, әр көрнекіліктен барынша мол ақпар алуға, бақылау нәтежелерін қорытындылап, түсіндіре білуге үйрену керек.
Теорияның сарамандыққа байланыстылығы. Бұл - оқушылардың ғылым негіздерінен алған білімін өмірмен, қоғамдық құрылыс сарамандығымен ұштастыру арқылы жүзеге асады, политехникалық білім беру мәселелерін қамтиды. Реті келген жағдайда химия ғылымында ашылған жаңалықтардың өндіріске енгізілуін, ал химия өнеркәсібінің қажеттілігі ғылымның дамуына түрткі болғанын нақты мысалдармен түсіндіріп отырған жөн. Сөз болып отырған принципті жүзеге асыру үшін оқушылар химиядан алған теориялық білімін сарамандық таным есептерін шығаруға қолдана білуі тиіс. Бұл есептер өмірде, табиғатта, зертханаларда және өндірісте жиі кездесетін құбылыстарға негізделіп құрастырылады [19].
Химия курсының мазмұнын таңдағанда және толықтырғанда білімнің жүйелі түрде орналасуы ескеріледі. Оқу материалының ішінен ең іргелі білім мен біліктері іріктеліп, жетекші идеяның төңірегіне топтастырады, олардың ішкі мәнін жалпы заңдылықтарды қамтитын теориялардың тұрғысынан түсіндіреді.
Демек, теория мен деректі тәжірибелік білімнің арақатынасын тиімді анықтау- аса маңызды әдістемелік міндеттердің бірі. Деректер теориялық көз қарасты жетік меңгеретін дәрежеде ғана алынады. Олардың мөлшері көбейіп кетсе, кері нәтиже береді [20].
Ұғымдарды дамыту негіздері. Химия ғылымының, даму барысында теориялық деңгейінің көтерілуіне байланысты, негізгі ұғымдарының мағынасы кеңейіп, тереңдейді. Мектеп курсында әр ұғымның ғылым тарихындағы қалыптасу жолын айнытпай міндет емес. Дегенмен, оқушылардың әзірлігін, жас ерекшелігін ескеріп, ұғымның мағнасын бірітіндеп ашып, дамытуға тура келеді. Мәселен, зат туралы ұғым мына сызбанұсқаға сәйкес дамытылады; физикалық дене -- зат --элементтің құрамы -- элементар бөлшектер -- иондық құрамы -- материяның бір түрі.
Сызбанұсқаға қарағанда зат туралы алғашқы ұғым тәжірибе жүзінде бірнеше физикалық денелердің ортақ белгілерін табу арқылы қалыптасады (1). Бұдан соң атом молекулалық теорияның (2), электрондық теорияның (3), электролиттік диссоциялану теориясының (4), жалпы материалистік көзқарастың (5) тұрғысынан дамиды [21].
Қиыншылықты бөлу негізі. Бұл негіз химия курсының мазмұнын анықтауда әр қилы шешім тапты. Мұндағы негізгі мәселе - оқушылардың таным әрекетінің мүмкіндігін ескеріп, деректі материалдардың, теориялардың және химиялық ұғымдардың орынын тиімді анықтау. Оқушылар тікелей бақылауға негізделмеген теориялық материалдарды игеруге қиналады. Сондықтан оларды бір жерге топтастырмай, қиыншылықты бөлу негізіне сәйкес кластарға бөліп орналастырады. Деректі материалдар теорияның алдынан және соңынан қарастырылады да, бірнеше жағдайда теорияны түсіндіру, екінші жағдайда бекіту, нақтылау және дамыту мақсатын көздейді.
Тарихи негіз. Бұл негізді жүзеге асыру дегеніміз- химия ғылымын дамыту бағытында көрсету, оның өткені, бүгінгісі, және болашағы туралы оқушыларда пікір қалыптастыру. Тарихи негіз екі бағытта жүзеге асады: біріншісі- орта мектептегі химия курсының мазмұны мен құрылысын анықтағанда ғылымның тарихи даму логикасын ескеру, екіншісі- химия элементтердің заттардың, химия ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың өмірі мен еңбектерінен мәлімет беру [22].
Бірінші бағыттың негізінде теориялық көз қарастардың орналасу реті анықталды. Мұнда оқушыларды ғылым тарихынадағы адасулар мен қателіктерге соқтырмай, тура жолмен алып жүру мақсаты көзделеді.
Екінші бағыт бойынша оқу материалының мазмұнына кіретіндер:
1) кең таралған және толық түрде өтілетін элементтердің, мысалы, оттегі мен сутегінің ашылу тарихы жөнінде мағұлымат беру;
2) атом-молекулалық ілімнің негізін қалаған М.В.Ломоносов, Дж Дальтон еңбектерімен қысқаша таныстыру;
3) массаның сақталу заңының ашылуына байланысты М.В.Ломоносов және А.Лавуазье тәжірибелерін сипаттау; көрнекті ғалымдардың ғылымға келу жолын, қиыншылықтарды жеңу үстіндегі табандылығы, отанына деген шексіз сүйіспеншілігін нақтылы мысалдармен көрсету [23].
1.3 Негізгі стехиометриялық заңдар
Осы дипломдық жұмыс барысында жаңартылған білім беру аясында химия пәнінің Стехиометриялық есептеулер бөлімінде химиялық реакциялардың теңдеулері бойынша есептер шығару, Авогадро заңы, молярлық көлем, газдардың салыстырмалы тығыздығы, көлемдік қатынастар заңы және т.б. оқылады [24].
Білім алушылар бұл бөлімнен қосылыстың формуласы бойынша химиялық элементтің массалық үлесі; ерітіндідегі заттың массалық үлесі; заттың саны, заттың саны бойынша көлемі немесе массасы, Авогадро заңы туралы білім алады.
Химиядағы стехиометриялық заңдар деп, құрам тұрақтылық, еселі қатынастар, эквиваленттер, газдар, Гей-Люссактың көлемдік қатынастар және Авогадро заңдарын айтады [25].
1. Құрам тұрақтылық заңы.
Прусттың 1801 жылы ашқан құрам тұрақтылық заңы: Әрбір таза заттың элементтік құрамы әрқашанда тұрақты, ол заттардың алу әдісіне байланысты емес. Мысалы әр түрлі жолмен алынса да көміртек диоксидінде 27, 29 процент көміртек және 72, 71 оттек бар. XIX ғасырдың басында Бертолле кейбір заттардың құрамы ауыспалы болатындығын ескертіп, заңға күмән келтірді. Пруст пен Бертолле арасындағы таласты, орыс ғалымы Курнаков шешті. Курнаков құрамы тұрақты қосылыстарды дальтонидтер деп, дальтонидтерге қарсы құрамы тұрақсыз қосылыстарды бертолидтер деп атады. Атомдар бір-бірімен белгілі қатынаста қосылады [26].
Әр атомның валенттігі оның екінші атомның қаншасын қосып алатындығын көрсетеді. Егер А және В атомдары I валеннті болса,олардың биэлементті қосылыстарындағы арақатынасы 1:1. Оған АВ типті мынадай заттар мысал бола алады: HCl, KBr, NaCl. Ал А элементі II валентті, В элементі I валентті болса, онда олардың өзара қосылыстарынан АВ2 типті молекула түзіледі, мысалы: H2O, H2S, MgCl2. Сондай-ақ ІІІ валентті А элементі мен І валентті В элементтерінің түзетін қосылысы АВ3 типтес болып шығады, мысалы: NH3, PI3, AlCl3. Ал А элементі ІІІ валентті, В элементі ІІ валентті болған кезде олардың өзара қосылысы А2В3 типтес болады, мысалы: Al2O3, B2O3, Al2S3. Осылайша биэлементті қосылыстардағы атомдардың әрқайсысының валенттігін біле отырып, түзілетін қосылыстардың формулаларын өрнектей беруге болар еді. Сонымен қатар, бастапқы әрекеттесетін заттардың салыстырмалы мөлшері қандай болғанына қарамастан, қосылысатын атомдар саны өзгермейді. Ендеше химиялық реакцияның нәтижесінде алынған жаңа заттың құрамы да әрдайым бірдей болып келеді. ХІХ ғасырдың басында француз ғалымы Ж.Пруст ашқан құрам тұрақтылық заңының тұжырымдамасы да осыны көрсетеді: Әрбір күрделі заттың алыну тәсіліне қарамастан құрамы тұрақты болады [27].
2.Эквиваленттер заңы.
Эквиваленттер заңы- химиялық заңдардың ең бір негізгісі. Олар химиялық элементтер бір-бірімен өздерінің химиялық эквиваленттеріне сай , белгілі сандық қатынаста әрекеттесетінін белгілейді. Эквивалент дегеніміз бағалары тең деген сөз. Эквивалент деп берілген қышқылдық негіздік реакцияда сутектің 1 катионына немесе берілген тотығу-тотықсыздану реакциясында 1 электронға сәйкес шартты немесе нақты бөлшекті айтады. Зттың эквивалентінің 1 моль мөлшерінің массасын оның эквивалентінің молярлық массасы деп атайды. Оның өлшем бірлігі-гмоль [28].
Эквивалент - екі элементтің немесе екі заттың бір - бірімен қалдықсыз әрекеттесетін тең мөлшерін көрсетеді.
Элементтің эквиваленті дегеніміз сутегі атомдарының 1 молімен әрекеттесетін немесе сондай молді қосылыстан ығыстырып шығаратын мөлшерін айтады.
Мысалы, иодсутекте НІ сутегінің 1 молімен қосылып тұрғандықтан иодтың эквиваленті 1 мольге, күкіртсутекте H2S сутегінің екі молімен қосылысатындықтан күкірттің эквиваленті 1:2 мольге, аммиакта NH3, азоттың эквиваленті 1 : 3 мольге, силанда SiH4, кремнийдің эквиваленті 1 : 4 мольге тең. Эквиваленттің 1 эквивалентінің массасын оның эквиваленттік массасы дейді, ал ол гмольмен көрсетіледі. Жоғарыда келтірілген қосылыстарда иодтың, күкірттің, азоттың, кремнийдің сәйкес эквиваленттік массалары мынадай: 127 гмоль, 32 : 2 = 16 гмоль, 14 : 3 = 4,76 г моль, 28 : 4 = 6,5 гмоль.
Элементтің эквиваленттік массасын оның эквивалентінің молярлық массасы деп атайды. Элементтің эквивалентін немесе эквиваленттік массасын анықтағанда оның сутегімен қосылыс түзуі міндетті емес. Қосылыстағы элементтерді талдау арқылы анықталған массалық мөлшерлері және біреуінің эквиваленті белгілі болса екінші элементтің эквивалентін табуға болады. Химиялық реакция кезінде бір элементтің қосылыстағы екінші элементтің қанша мөлшерін ығыстырғаны белгілі болса, бір элементтің белгілі эквиваленті арқылы екіншісінікі табылады. Эквиваленттер заңы. Эквиваленттер заңы-химиялық заңдардың ең бір негізгісі. Олар химиялық элементтер бір- бірімен өздерінің химиялық эквиваленттеріне сай ,белгілі сандық қатынаста әрекеттесетінін белгілейді [29].
Эквивалент дегеніміз бағалары тең деген сөз. Элементтің химиялық эквиваленті деп сутек массасының 1,008 бөлігі немесе оттек массасының 8,0 бөлігі қосылатын осы элементтердің мөлшерін немесе қосылыстарында орнын басатын осындай мөлшерді айтады. Күрделі заттың эквиваленттік массасын есептеу негізіне оның массалық бірлікпен алынған гмоль молярлық массасы алынады. Оксидтің эквиваленттік массасы массалық бірлікпен алынған оның молярлық массасының, металдың валенттілігі мен оның атомдар саны арасындағы көбейтіндіге бөлінген теңдеуге тең. Гидроксидтің эквиваленттік массасы оның молярық массасының металдың валенттігіне немесе гидроксил топтарының санына бөлінген теңдеуге тең. Қышықылдың эквиваленттік массасы оның молярлық массасының қышқылдың негіздік санына бөлінген теңдеуге тең. Тұздың эквиваленттік массасы оның молярлық массасының, металдың валенттігі мен атомдар саны арасындағы көбейтіндіге бөлінген теңдеуге тең [30].
3.Еселік қатынас заңы.
Химияның негізгі заңдарының бірі. Бұл заң бойынша екі элемент бір-бірімен бірнеше молекулалық қосылыс түзетін болса, онда бір элементтің екінші бір элементтің масса бірлігіне келетін массаларының қатынастары бүтін сандардың қатынасындай болады. Ал құрылымы молекула емес қосылыстар үшін олардың құрамына кіретін элементтердің бірінің екінші элементтің белгілі бір массалық бөлігіне келетін мөлшерінің өзара қатынасы бөлшек сандар қатынасындай болуы мүмкін. Соңғы кездері құрам тұрақтылық заңына бағынбайтын көптеген стехиометриялық емес қосылыстар белгілі болды. Мысалы, титанның құрамы алу жолына тәуелді болатын TіO 0,58 -- 1,33, TіO 1,45 -- 1,56 және TіO 1,9 -- 2,0 формулаларымен сипатталатын оксидтерінде eселік қатынас заңы сақталмайды. Тіпті құрамы молек. қосылыстар үшін де eселік қатынас заңы орындалмайды. Мысалы, азот қосылыстарындағы оттектің белгілі бір массасына келетін азот массасының қатынасы бүтін сандардың қатынасындай болмайды. Сол сияқты, көміртектің оксидтерінде де eселік қатынас заңы тек бір жақты орындалады. Дегенмен, eселік қатынас заңының тұжырымдалуы атом түсінігінің қалыптасуында үлкен рөл атқарды [31].
Дальтон 1803 жылы еселі қатынастар заңын өрнектеді: егер екі элемент өзара бірнеше химиялық қосылыстар түзсе, онда бір элементтің массасы осы қосылыстардағы екінші элементтің массаларына бүтін сандар ретінде қатынасады. Дальтон айтуы бойынша, атомның абсолюттік массасын анықтау мүмкін емес, сутектің атомдық массасын бірге тенестіріп, салыстырмалы атомдық масса туралы түсінік енгізді. Сутекте, оттекте изотоптар бар болғандықтан оны көміртекке өзгертті. Химиялық элементтің салыстырмалы атомдық массасы-өлшеусіз шама, олар көміртек бірлігімен өлшенетін атомдық масса болады. Атомның массасы көміртек массасы бірлігінің оның салыстырмалы массасының көбейтіндісіне тең [32].
4.Авогадро заңы.
Моль-заттың мөлшері. Көміртектің С12 изотопының 6,02*1023 атомдары бар. Бұл сан 6,02*1023 Авогадро тұрақтылығы деп аталады. Яғни, моль-заттың мөлшері, ол құрылыстық бірлікке 6,02*1023дискретті. Авогадро заңы-бірдей жағдайда алынған газдардың тең көлемінде молекулалар саны да бірдей болады. Авогадро заңынан мына салдар шығады: молекулалық сандар бірдей газдардың, бірдей жағдайда, көлемі де бірдей болады. Жану кезінде ағаштың химиялық реакция жүреді: көміртегі ағаш жалғанады ауа оттегімен және құрылады, көміртек диоксиді (CO2 ). [33].
Салыстырмалы масса. Моль және молярлык масса.
Элементтердің салыстырмалы атомдық массасы дегеніміз көміртектің бірлікпен көрсетілген оның атомының массасы. Элементтің атомдық массасын табу үшін, оның атомының көміртек атомы массасының 112 бөлігінен неше есе ауыр екендігін көрсететін санды табу керек. Зат массасының сақталу заңына сәйкес химиялық реакциялар кезінде реакцияға қатысатын заттардың массаларының қосындысы өзгермейді. Ал заттың ең кіші бөлігі атом болғандықтан, реакция кезінде атомның массасы өзгермейтін болу керек. Химиялық қосылыстар түзгендегі элементтердің массалық қатынастары жайындағы заңдарды түсіндіру үшін, әсіресе атомдық гепотезаны дәлелдеу үшін, атомдардың массасын білу керек болды. Мұны Дальтон өзінің негізгі міндеті деп есептеді. Бірақ атомдардың абсолюттік массасын тікелей өлшеп табудын мүмкіншілігі болмағандықтан, олардың салыстырмалы атомдық массасын іздеді. Салыстыру үшін атомдардың ең жеңілі сутектуң атомдық массасын бірге тең деп алынды. Атомдық массаны табу үшін бір элементтің сутекті қосылысының химиялық талдауының нәтижесін пайдаланды.Бұл қасылыстың құрамындағы элементтердің масса қатынасы күрделі атом құрамындағы сутек пен екінші элементтін атомдарының массасчы сутек атомдарының массасынан неше есе ауыр екенін көрсетіледі. Яғни күрделі атом құрамындағы екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz