ҚАЖ - қан ағынының жылдамдығы
Қaзaқcтaн Рecпубликacының Бiлiм жәнe Ғылым миниcтpлiгi
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Күзенбаева Альбина
Спортпен шұғылданатын және шұғылданбайтын студенттердің гемодинамикалық қызметінің ерекшеліктерін зерттеу
5В060700 - Биология мамандығы
Алматы 2021
Қaзaқcтaн Рecпубликacының Бiлiм жәнe Ғылым миниcтpлiгi
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биофизика, биомедицина және нейроғылымдар кафедрасы
Қopғaуғa жiбeрілді
Биoфизика, биoмедицина және
нейроғылымдар кaфeдрacының
мeңгeрушici, б.ғ.д.,
прoфeccoр Кустубаева А.М.___________
______________________ 2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
СПОРТПЕН ШҰҒЫЛДАНАТЫН ЖӘНЕ ШҰҒЫЛДАНБАЙТЫН СТУДЕНТТЕРДІҢ ГЕМОДИНАМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ
5B060700 - Биoлoгия мaмaндығы бoйыншa
Oрындaғaн:
4 курc cтудeнті _____________Күзенбаева А.
________________ 2021 ж.
Ғылыми жeтeкшi:
м.ғ.к., аға оқытушы ______________ Умбетьярова Л.Б.
________________ 2021 ж.
Нoрмa бaқылaушы: _____________ Аманбай Б.
оқытушы
________________2021 ж.
Алматы 2021
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 47 беттен, 10 суреттен, 3 кестеден, 101 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Түйін сөздер: студенттер, гемодинамика, физикалық жүктеме, көрсеткіш.
Жұмыстың мақсаты: әртүрлі қозғалыс белсенділігі жағдайында студенттердің гемодинамикалық қызметінің ерекшеліктері зерттеу.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің көктемгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау
2. Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің күзгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау
Зерттеу объектісі мен әдістері: Зерттеу объектілері әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Биология және биотехнология факультетінің студенттері зерттелінді. Зерттеу жұмысы барысында мынадай әдістер қолданылды: Коротков әдісі және тамыр соғу жиілігін өлшеу әдісі.
Зерттеу нәтижелері: Жұмыс барысында қолданылған әдістер студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің қалыпты жағдайда және физикалық жүктемеден кейнгі көктемгі және күзгі маусымдық кезеңде спортпен шұғылданған жағдайда спортпен шұғылданбаған студенттердің салыстырмалы көрсеткіштері бір шама төмен екендігі анықталды.
Практикалық маңыздылығы: Тәжірибенің нәтижесінде алынатын деректер физиология, медицина салаларында қолдануға үлкен септігін тигізеді.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из 47 страниц, 10 рисунков, 3 таблиц, 101 использованных источников литературы.
Ключевые слова: студенты, гемодинамика, физическая нагрузка, показатель.
Цель работы: выявить фукциональные особенности гемодинамики у студентов в условиях различной двигательной активности.
Задачи:
1. Определить изменения показателей гемодинамики у студентов, занимающихся спортом и не занимающихся в весеннее время года.
2. Определить изменения показателей гемодинамики у студентов, занимающихся спортом и не занимающихся в осеннее время года.
Объекты исследования и методы исследования: Объектами исследования были студенты факультета биологии и биотехнологии КазНУ им. Аль-Фараби. В исследовании использовались следующие методы: метод Короткова и методика измерения частоты сердечных сокращений.
Результаты исследования: методы, использованные в исследовании, показали, что относительные гемодинамические показатели у студентов, не занимающихся спортом несколько ниже чем у студентов, которые занимаются спортом в весеннее и осеннее время года.
Практическое использование: данные, полученные в результате эксперимента, окажут большую помощь в области физиологии, медицине.
ABSTRACT
This graduation work consists of 47 pages, 10 drawings, 3 tables, 101 literature sources used
Key words: students, hemodynamics, physical activity, parametres.
The main aim: to reveal the functional features of hemodynamics in students in conditions of various physical activity.
Tasks:
1. To determine changes in hemodynamic parameters in students involved in sports and not involved in the spring season.
2. To determine changes in hemodynamic parameters in students involved in sports and not involved in the autumn season.
Objectives and the follow methods of research were used: the objects of study were students of the Faculty of Biology and Biotechnology, KazNU. Al-Farabi. The following methods were used in the study: the Korotkov method and the method of measuring heart rate.
Results: the methods used in the study showed that the relative hemodynamic parameters of students who are not involved in sports are slightly lower than those of students who play sports in the spring and autumn.
Practical significance: the data obtained as a result of the experiment will be of great help in the field of physiology, medicine.
МАЗМҰНЫ
БEЛГIЛEУЛEP МEН ҚЫCҚAPТУЛAP ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
КIPICПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1
НEГIЗГI БӨЛIМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1
ӘДEБИEТКE ШOЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.1
Жасөспірім кезеніңдегі гемодинамикалық параметрлердің функционалдық ерекшеліктері (әдебиетке шолу).
9
1.1.1
Ми қан айналымының реттелу ерекшеліктері және оның онтогенездегі қалыптасуы.
9
1.1.2
Жасөспірім кезіндегі жүрек соғу жиілігінің өзгеруінің онтогенетикалық динамикасы.
15
1.3
Спорттық жаттығулардың гемодинамика нәтижесіне әсері
18
2
ЗEPТТEУ МAТEPИAЛДAPЫ МEН ӘДICТEPI
23
2.1
Зерттеу материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.2
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3
ЗEPТТEУ НӘТИЖEЛEPI ЖӘНE OЛAPДЫ ТAЛҚЫЛAУ..
27
3.1
Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің күзгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау
27
3.2.
Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің көктемгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау
27
3.3
Нәтижелерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ...
40
ҚOCЫМШA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖҚЖ - жүрек қантамырлар жүйесі.
РЭКГ - реоэнцефалокардиография.
ЖЫӨ - жүрек ырғағының өзгеруі.
ЭКГ-электрокардиограмма.
АҚ-артериялық қысым.
ОЖЖ - орталық жүйке жүйесі.
ОГ - орталық гемодинамика.
АЖЖ-автономды жүйке жүйесі.
киг-кардиоинтервалография.
ТР (СЖҚ) - спектрдің жалпы қуаты.
ЖЖТ - жоғары жиілікті тербелістер.
ТЖТ - төмен жиілікті тербелістер.
ӨТЖТ -өте төмен жиілікті тербелістер.
ВӨІҚИ - вагосимпатикалық өзара іс-қимыл индексі.
ЖЖЖ-жүректің жиырылу жиілігі
ҚСК-қанның соққы көлемі
МҚК-минуттық қан көлемі
СИ-соққы индексі
ЖИ-жүрек индексі
ПҚАКЖ-перифериялық қан ағынының көлемді жылдамдығы
ҚТЖ- қан толтыру жылдамдығы
БҚТЖ-баяу қан толтыру жылдамдығы
ЖШМФ-жүрек шығарындысының ми фракциясы
КМҚА-көлемді ми қан ағымы
ЖПТК - жалпы перифериялық тамыр кедергісі
ЖШ-жүрек шығарындысы
ЖЫ-жүрек ырғағы
МҚА-ми қан айналымы
КИ-кернеу индексі
ҚАЖ-қан ағынының жылдамдығы
КІРІСПЕ
Жүрек пен тамыр жүйесінің сыртқы орта мен табиғи қызметтің әртүрлі әсерлеріне реакциясын зерттеу физиологияның өзекті мәселесі болып қала береді. Жүрек-қантамыр жүйесін бүкіл ағзаның бейімделу реакцияларының индикаторы ретінде пайдалану қазіргі уақытта көптеген эксперименталдық деректер толық негізделген болып саналады. ЖҚЖ-ның онтогенетикалық қалыптасуының ерекшеліктерін түсіндіру үшін гемодинамика көрсеткіштері қандай жағдайларда ағзаның бейімделу мүмкіндіктерін шектемей, кеңейтуді жалғастыратынын түсіну өте маңызды болып қалады.
Өзінің морфо-функционалдық ұйымы бойынша қан айналымы жүйесі тұйық болып табылады, бұл оның компоненттері арасындағы өзара байланысты тудырады. Сондықтан бейімделу әсерін іске асыру үшін, сыртқы және ішкі факторлардың әсеріне тұтас ағзаның жауап реакцияларының нәтижесінде, көбінесе оның барлық буындары әсер етеді.
Көптеген физиологиялық зерттеулер студенттердегі жүрек-қантамыр жүйесінің жұмысындағы онтогенетикалық өзгерістердің табиғи белсенділіктерінің жағдайлары мен сипаттамаларына байланысты көп бағытты ашылулар ашты [4,9, 40]. Осыған байланысты студенттерде гемодинамикалық механизмдерді зерттеу үлкен практикалық мәнге ие, өйткені осы жас кезеңінде оның функционалдық күйіндегі өзгерістер ерекше сипатқа ие [6, 62]. Бұл қарастырылған даму сатысының үйлесімсіздігі мен асинхрондылығына байланысты, бұл вегетативті реттеудің тұрақсыздығын және қанайналым аппаратының дисфункцияларын қалыптастырудың негізгі факторы болып табылады [54].
Жас кезеңі гемодинамикалық параметрлердің белгілі бір деңгейіне жету тенденциясымен сипатталады. Сонымен қатар университеттер мен колледждердегі жұмыс жүктемесі үнемі артып келеді. Көптеген мәліметтер бойынша оның жоғарылауы шаршаудың дамуын куәландыратын өзгерістерді тудырады, бұл жүрек-қантамыр жүйесінің (ЖҚЖ) активтендіру деңгейінің төмендеуіне әкеледі. Өсіп келе жатқан ағзаға тән бейімделгіш резервтердің шектеулі болуын ескере отырып, стресстің, психикалық немесе физикалық жүктемелердің кез-келген жағдайда ұлғаюын табиғатта ұзақ мерзімді және тұрақты болатын стресстік әсер деп санауға болады, кез-келген интеллектуалды және эмоционалды процестер әртүрлі вегетативті көрсеткіштердің өзгеруінен көрінеді [36, 62].
Жыныстық жетілу кезеңінде әйгілі дамудың гетерохронизмінің белгілі құбылысы жалпы физикалық және психикалық даму деңгейінен жүрек пен гемодинамикалық параметрлердің қалыптасуында уақытша кідіріс тудыруы мүмкін [22, 42].
Жұмыстың мақсаты: әртүрлі қозғалыс белсенділігі жағдайында студенттердің гемодинамикалық қызметінің ерекшеліктерің зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің күзгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау.
2. Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің көктемгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау.
Зерттеу нысаны: әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Биология және биотехнология факультетінің студенттері: 30 адам (оның ішінде қыздар-15, ұлдар-15) зерттелінді.
Теориялық және әдістемелік негіз. Зерттеу жұмысы барысында мынадай әдістер қолданылды: Коротков әдісі және тамыр соғу жиілігін өлшеу әдісі.
Ғылыми жаналыгы: Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің маусымдық өзгерістері анықталды.
Практикалық базасы. ҚазҰУ-дың биология және биотехнология факультетінің биофизика, биомедицина және нейроғылымдар кафедрасының зертханасында және онлайн форматта орындалды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. 1 Студенттердің гемодинамикалық параметрлерінің қалыптасуының функционалдық ерекшеліктері.
0.1. 1 Ми қан айналымының реттелу ерекшеліктері және оның онтогенездегі қалыптасуы.
Ми қанайналымының физиологиясы қазіргі уақытта бірқатар объективті себептер бойынша түрлі мамандықтағы ғалымдардың жіті назарында болды. Церебральды гемодинамиканы зерттеудің қазіргі кезеңінде проблемалардың екі негізгі тобы анықталды. Біріншісі орталық гемодинамика жағынан қозу кезінде мидың жиынтық қан айналымының реттелуінің заңдылықтарын зерттеуге қатысты. Екіншісі ағзаның функциялық қызметінің өзгеруі кезінде мидың қанмен жабдықталуын зерттеумен байланысты [73,74, 79, 88, 95].
ХХ ғасырдың 50-60 жж. жалпы қан ағымының салыстырмалы тұрақтылығы құбылысы сипатталған. Дені сау ересектерде жүйелі қан қысымы 60-тан 180 мм рт.ст. дейін өзгереді. [1,67,70,77,86]. Бұл "церебральды қан ағымының ауторегуляциясы"ұғымын енгізуге негіз болды. Мұндай тұрақтылық оны ұйымдастырудың бірқатар ерекше морфологиялық және функционалдық ерекшеліктерімен қамтамасыз етіледі. Неғұрлым кең анықтаманы Ю.Е. Москаленко: Ми тамырларының метаболикалық қажеттіліктерін ескере отырып, оның қанмен қамтамасыз етілуімен, және оның орталық гемодинамиканың өзгеруіне байланысты емес екендігі анықталды [35,71,80,92,98]. Церебральды қан ағымының салыстырмалы тұрақтылығы нейрогенді, миогенді, метаболикалық және химиялық механизмдердің қан тамырларының тонусын реттеу және тіндік қан ағымының қарқындылығы арқасында жүзеге асырылады [53,66,76,78 99].
Артериялық шеңберден шығатын ми артериялары өзара таралып, анастомозды артериялардың күрделі жүйесін құрайды, олардың тармақтануы анастомозды көктамырлардың үстінде ми бетіне орналасады. Кіші облыстардың қан айналымын реттей отырып, әрбір осындай артерия жуыну кеңістігінің арнасында орналасқан және өз диаметрін айтарлықтай кең көлемде өзгертеді. Мидың жұмсақ қабығының ең кіші артерияларынан мидың қалыңдығындағы радиалды артериялар кетеді. Ми қан ағынын реттеу барысында олар белсенді емес. Мидың қалыңдығындағы капиллярлық желі үздіксіз. Оның тығыздығы неғұрлым көп болса, ұлпаларда метаболизм неғұрлым қарқынды болады. Венозды қан ми капиллярларынан кең анастомозды венозды жүйеге түседі. Дененің басқа бөліктеріне қарағанда мидың веноздық жүйесі сыйымдылық қызметін атқармайды [41, 48, 57,60,83].
Энергетикалық материалға нейрондардың қажеттілігі мен оның қан ағымымен жеткілікті жеткізілуі арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ету ояу миды қанмен қамтамасыз етудің негізгі қағидасы болып табылады.
Мидың функциялық белсенділігі мен қан жабдықтау арасындағы өзара байланыс мәселесін зерттеу салыстырмалы қысқа тарихы бар. Оның жүйелі зерттеулерінің басталуы 1927-1928 ж. ж. ағылшын хирургі Фултонның қызметімен есептеледі. Кейінгі жылдары жинақталған тәжірибелік нәтижелер Б. Н. Клоссовскийге 60-шы жылдардың басында мидың функционалдық белсенділігі мен оның қанмен қамтамасыз етілуі өзара тығыз байланысты тұжырымдаманы қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта мидың қан айналымы ми тінінің метаболикалық қажеттіліктеріне сәйкес қанмен қамтамасыз ететіндігі дәлелденген. Көптеген зерттеулер қан жабдықтау, метаболизм және ми функциялары арасында корреляцияның болуын анықтайды[61,72, 82, 89, 90].
Ми тамырларындағы қан ағынын қайта бөлу ерекшеліктері нақты қызмет түрлерімен, ал жиынтық церебральды қан ағынын арттыру - адамның эмоционалдық қозуымен және жұмсалатын күштермен байланыстырады [29,37,45,93,96]. Мидың тамырларындағы қан ағымының жоғарылауы, қазіргі тұжырымдамаларға сәйкес, нейро-рефлекстік механизмдермен, метаболикалық процестер деңгейінің жоғарылауымен, метаболиттердің шоғырлануымен, жетілмеген капиллярлар санының өсуімен және қан ағымымен байланысты болуы мүмкін [31,38, 50,59,65].
Ақыл-ой жұмысы ЖҚЖ-не және тиісінше мидың өңірлік қан айналымына елеулі әсер етеді[34, 47, 56,87,89].
Мидың қанмен жабдықтаудың физиологиялық ерекшеліктері қатты бас сүйек қорабының шектеулі, іс жүзінде тұрақты көлеміне негізделген жүйке тінінің энергетикалық алмасуының жоғары деңгейіне байланысты. Миға енетін қан ағымының үздіксіз сипаты жүйелік қан қысымының импульстік тербелістерін (дымқыл) тегістеуге қызмет ететін ішкі каротид артерияларының интракранальды бөлігінің 8 арнайы пішінді иілімдерінің болуымен қамтамасыз етіледі. Қалыпты, өмір бойы, функционалды белсенділікті қамтамасыз ету үшін миы ХОК-тың кемінде 15-20% -ын тұтынуы керек (1 мин ішінде 100 г тінге 750-1000 мл немесе 50-60 мл) [77,85,87,89,101].
Ми қан айналымының жасқа байланысты аспектісі табиғи қызметке барабар жағдайларда арнайы цереброваскулярлық реакцияларды дұрыс түсіндіру үшін өте маңызды болып табылады. Осы уақытқа дейін жасөспірімдерде церебральды қан тамырларының пульстік толуы туралы бірыңғай пікір жоқ. Ересектермен салыстырғанда ми қанының едәуір артуы бірқатар зерттеушілерді атап өтеді[8,16,27,39,58]. Мәселен, егер ересек адамдарда адам миы ағзаға түсетін оттегінің 20% тұтынады, бала жасында бұл көлем 50% - ға жетуі мүмкін. Баланың миының оттегіні тұтыну жылдамдығы да едәуір жоғары, ол балада церебральды қан ағымының жылдамдық көрсеткіштерінің жоғары мәндерін анықтайды [43,44].
Зерттеу ағзаның табиғи белсенділігі кезінде мидың қанмен қамтамасыз етілуі өте маңызды болып көрінеді, өйткені бұл қоршаған орта факторларының, реакциялардың уақытша және амплитудалық сипаттамаларының өзгеруіне жауап ретінде пайда болатын тамырлы реакциялардың шекті мәндерін бағалау үшін ең қолайлы жағдайлар болып табылады (Мысалы, оң қолдың алақанын қысу кезінде сол жақ жарты шардағы жиынтық қан ағынының өзгеруі туралы, мидың сенсорлық активтілігі кезінде, ақыл-ой қызметі мен сөйлеу кезінде үлкен жарты шардағы қан ағынының қайта бөлінуі туралы деректер бар) [1,14,23,37].
Дененің функционалды жағдайына сәйкес мидың барлық бөліктерін жеткілікті мөлшерде қанмен қамтамасыз ету үш маңызды шартты сақтау кезінде жүзеге асырылады.
1.Бас сүйек қорабының шектеулі көлеміне байланысты, демек, ағзаның қан толуының шектеулі мүмкіндіктеріне байланысты, кез келген жағдайларда қалыпты жалпы ми қан ағысы ауытқиды тұрақты шаманың айналасында. Бұл қабілет ми қан ағымының ауторегуляциясы механизмдерімен қамтамасыз етіледі.
2. Жалпы қан ағымындағы ауытқулардың әлсіз ауырлық жағдайында, жүйке тінінің кез-келген бөлігінің жұмыс гиперемиясы, яғни жергілікті қан ағымының ұлғаюы, негізінен, организм ішіндегі қан көлемін жылдам қайта бөлуге байланысты. Анатомиялық субстрат бұл үшін артериялық және тамыр арнасының көктамыр бөліктерінде анастомоздардың көп болуы болып табылады. Жергілікті ми қан ағынының өзгерістерін қамтамасыз етуде пиалды артериялардың констрикторлық және дилататорлық реакциялары ерекше рөл атқарады.
3.Бас сүйек қуысының шектеулі көлемі транскапиллярлы сүзу және церебральды сұйықтықтың реабсорбциясы процестерінің өзара қатаң сәйкестігін талап етеді.
Церебральды қан ағымының өте жоғары болуы ми тініндегі метаболикалық процестердің қарқындылығын қамтамасыз етеді. Церебральды артериялар - бұлшықет түріндегі тамырлар, оларда адренергиялық және холинергиялық иннервациясы көп. Жарық саңылауын кең ауқымда өзгерте отырып, олар миға қан беруді реттеуге белсенді қатыса алады [52,58,59,65,89].
Жүйелі артериялық қысым ұлғайған кезде ми қан ағынының ауторегуляциясы магистральдық артериялардың тарылуы есебінен тамыр арнасының жиынтық кедергісінің өсуімен қамтамасыз етіледі. Жүйелі артериялық қысымның төмендеуі нормада пиалды артериялардың дилатациясымен бірге жүреді. Нәтижесінде жалпы цереброваскулярлық қарсылық азаяды және жалпы қан айналымы тұрақты болып қалады [5,7,17,20,26].
Бас миынан қанның кетуі қалыпты жағдайда жеткілікті тұрақты, өйткені оның веноздық жүйесі қанды сақтау процестеріне дерлік қатыспайды. Көктамырдың ағуы көлемінің аздаған тербелістері бас сүйек ішілік қысымның және ми көктамырларының әлсіз айқын көрінген тонусының әртүрлі себептерінің әсерінен пайда болуы мүмкін.
Қалыпты жағдайда ағып жатқан қандағы оттегінің мөлшері ми тіндерінің қажеттіліктерінен әлдеқайда көп болады және олардың қалыпты метаболикалық белсенділігі перфузиялық қысымды төмендетуге арналған резерв таусылғаннан кейін де қаннан оттегі алуының артуымен қамтамасыз етіледі. Мұндай механизм орташа артериялық қысым 4050 мм рт дейін төмендеген кезде мүмкін, ст.мұндай жағдайларда жиі гипоксия белгілері пайда болады (әлсіздік, белсенділіктің төмендеуі, зейін және т. б.). Сыни көрсеткіші КМҚА деп санайды 15 мл100 гмин [2,13,24, 30,33].
Ми қан айналымын реттеу жүйесінің қызметін сипаттайтын процестерді зерттеу тыныш күйде интегралдық нысанды байқау кезінде маңызды емес, өйткені оның жұмысының негізгі көрсеткіштері реттеуші механизмдердің қызметі нәтижесінде гомеостатикалық болып табылады. Бұл жағдайда қандай да бір патологиялық процеспен не ортаның сыртқы әсерлерін зақымдайтын өзгерістерді ғана анықтау мүмкін болады. Ми қанайналымы жүйесінің бейімделу реакциялары кешенді сипатқа ие, себебі табиғи жағдайларда қоздырғыш әсер бір бағытты сипатқа ие емес. Бейімделу реакциясын іске асыру синергиялық өзара әрекеттесудегі реттеуші контурлардың қандай да бір (осы нақты жағдайға байланысты) комбинациясын қосу жолымен жүзеге асырылады. Олардың функционалды міндеті - мидың қан айналымының және метаболизмнің гомеостазын қамтамасыз ету немесе мидың ішкі ортасының физикалық-химиялық параметрлерінің минималды ауытқуын жұптастыру [28, 32, 46,49].
Қарқынды интеллектуалды белсенділік мидың белсенділігін арттырып қана қоймайды, сонымен қатар реттеуші механизмдерге әсер етеді: жүрек қызметі, тамырлардың тонусы, гемодинамика, метаболизм және тұтастай алғанда организмнің жағдайы. Үнемі және қарқынды жұмыс жасайтын ми, әсіресе жасөспірімде, жүйке жасушаларын оттегімен қамтамасыз етуге және метаболиттерді кетіруге, сәйкесінше қан айналымының параметрлерін өзгертуге деген қажеттілігін арттырады [51, 61, 64].
Ми қанайналымын зерттеумен айналысатын авторлардың көпшілігі церебральды қанайналымның үлкен өзгергіштігін көрсетеді, демек, ағзаның күрт нейроэндокринді қайта құру кезеңінде бас миының жүйке тінінің метаболизмін қамтамасыз етуде кең функционалдық мүмкіндіктерге ие. Жасөспірімдер миының қан кету көрсеткіштерінің физикалық даму дәрежесіне тәуелділігі туралы деректер бар [43]. Қанмен қамтамасыз етудің ең тұрақты деңгейі физикалық дамуының орташа деңгейі бар жасөспірімдерде байқалды, импульстік қанмен қамтамасыз етілуінің салыстырмалы түрде жоғары жылдамдығы байқалған жеделдетілген жасөспірім қыздарда байқалды. Систолалық ағуды сипаттайтын басқа REG көрсеткіштері (жылдам қанмен қамтамасыз етудің максималды жылдамдығы, қан ағымының жылдамдығы индикаторлары) көбінесе үдетіледі.
Церебральды, жүйелік қан айналымының типологиялық белгілері және олардың вегетативті қамтамасыз етілуі гомеостатикалық механизмдердің ішкі және жүйеішілік өзара әрекеттесулерін ұйымдастыру заңдылықтарын, олардың иерархиясын, қосылу тәртібі мен құрылымдық және функционалды элементтердің әрқайсысының ми қан айналымын оңтайландыру процестерін ұйымдастыруға қосатын үлесін анықтайды [54, 58, 84].
Ми тінінің метаболизмінің жоғары деңгейі, мида анаэробты процестер есебінен нейрондардың трофикасын қамтамасыз етуге қабілетті энергетикалық субстраттың болмауы осы органды қарқынды және үздіксіз қанмен жабдықтауды талап етеді [84,90]. Бірқатар зерттеушілер вегетативті реттеу түрлері мен гемодинамика түрлері арасындағы өзара тәуелділік туралы дәлелдер келтіреді [67,101]. Ми артериясының тонусының, қан айналымының церебралды фракциясының өзгеруі және осы аймақтан қан кетуінің түрлі белсенділік режімдерінде өзгеруі туралы мәселе өзекті болып отыр. Адамның миының қан айналымы түрлері туралы жүйеленген мәліметтер жеткіліксіз. Ересектермен салыстырғанда, балаларда церебральды қан айналымының реттелуіндегі өзгерістер аймақтық тамыр тонусының эффекторлық байланыстарының көп болуымен, ми қан ағынын авторегуляциялау тетіктерінің кернеуінің жоғарылауымен көрінеді, ми қанмен қамтамасыз етуді реттеудің жүйелік тетіктерінің мәні жоғарылайды [94,97].
Ақыл-ой қызметінің шиеленіскен жағдайында церебральды бассейннің жиынтық қан толуы, әртүрлі тексерілушілерде пиальды артериялардың тонусы бірдей емес,өзгеретіні белгілі [56, 87, 99]. Интеллектуалды есептерді, әртүрлі тестілерді, гравитациялық және басқа да ағзаға әсер ету кезінде ми қан ағымын зерттеу туралы деректер бар. Бірақ церебральды гемодинамиканың аталған әртүрлі бағыттағы реакцияларын талдау кезінде тексерілушілердің ми қан айналымының жеке ерекшеліктері, бастапқы өңірлік қан тамырларының тонусы ескерілмеген. Қазіргі уақытқа дейін өмір сүрудің әртүрлі жағдайларында дені сау адамдардың тыныштығы жағдайында оның мәндеріне байланысты аймақтық гемодинамиканың өзгеруінің бағыттылығы мен айқындылығын зерттеуге тек жеке зерттеулер ғана арналған.
Физикалық даму деңгейіне (әсіресе балалар мен жасөспірімдерде көрініс табатын) МҚК, ЖПТК сияқты көрсеткіштер едәуір шамада тәуелді, сондықтан зерттелетіндердің типологиялық тиістілігін анықтау үшін салыстырмалы көрсеткіштерді, атап айтқанда - систолалық индексті пайдаланады. Осы критерийлер негізінде жүйелік айналымның гипер-, эу- және гипокинетикалық типтері ажыратылды [75]. Біріншісі МҚК - тың жоғары шамаларымен, салыстырмалы түрде төмен ЖПТК - тың, екіншісі-екі параметрлердің орташа шамаларымен, үшіншісі-МҚК-тың салыстырмалы түрде төмен шамасымен және тиісінше ЖПТК-тың жоғары мәндерімен сипатталады. Физиологиялық тұрғыдан алғанда, бұл тәсіл жеткілікті негізделген. Белгілі болғандай, қанның минималды мөлшері, жүрек қызметінің шетелдік және хронотропты көріністерінің арақатынасына, организмнің метаболикалық қажеттіліктеріне, оның анатомиялық ерекшеліктері мен жұмыс жағдайларын ескере отырып анықталмайды.
Басқа тәсіл индивидуумның типологиялық тиістілігінің өлшемі ағзаның жүрек қызметінің вегетативті реттелуінің ерекшеліктері мен ырғағының құрылымын қабылдайды[26, 83]. Ұсынылған интегративті көрсеткіштер реттеудің үш түрін ажыратуға мүмкіндік береді, олар - ваготоникалық, нормотоникалық, симпатикотоникалық. Реттеу процестерінің барабарлығының көрсеткіші, кернеу индексі, ырғақтың вегетативтік көрсеткіші, вегетативтік тепе-теңдік индексі индивидуумның өмір сүру жағдайларына бейімделу сапасын, реттеуші механизмдердің "кернеуін" бағалауға мүмкіндік береді. Автономды және орталық реттеуші механизмдердің өзара әрекеттесуінің үш түрі туралы пікір бар: өзін-өзі реттеу, белсендіру және жұмылдыру. Мысалы, кернеу индексінің артуы симпатикалық реттеулердің басым екенін көрсетеді, бұл бейімделудің "кернеуінде" орын алады, керісінше, бұл көрсеткіштің азаюы жүрекке және бейімделудің тұрақтылығына вагондық әсерлердің басым екенін көрсетеді[26,50,75]. Бұл тәсіл дені сау адамдардың функционалдық жағдайын бағалау, физикалық және ақыл-ой қабілеттерін болжау үшін қолданылады [37, 100].
Адамда жүйелі қан айналымын ұйымдастыру типтерін бөлу мәселесіне көзқарастың едәуір санына қарамастан, көптеген авторлар көрсеткіштер ретінде жүрек шығарындысының абсолюттік немесе салыстырмалы шамаларын, қан тамырларының тонусын және осы нақты популяциядағы жүрек ырғағының құрылымын реттеу ерекшеліктерін пайдаланады. Әр түрлі түрдегі толық нәтижеге қол жеткізудің физиологиялық құны бірдей емес [17,79]. Жалпы алғанда, қан айналымының экинетикалық түрі ең үнемді болып табылады, өйткені бұл гомеостаздың тиісті деңгейде сақталуын және сақталуын қамтамасыз ететін жүрек және қан тамырлары компоненттерінің өзара әрекеттесуінің аралас түрі.
Ұйымдастырудың салыстырмалы төмен деңгейінің функционалды жүйелерінің бірі церебральды қан ағымының тиісті деңгейін ұстап тұратын жүйе болып табылады. Зерттеушілер әр түрлі жүйелік айналымы бар және ЖҚЖ қызметін реттейтін субъектілердегі қан ағымының және жүрек индексінің церебральды фракциялары мәндерінің қарама-қарсы бағыттағы динамикасын көрсетті.
Әртүрлі жастағы дені сау адамдарда церебральды қан айналымының үш түрін анықтауға болады: ми қан айналымының қалыпты-, гипо - және гиперволемиялық варианттары, реографиялық параметр - церебральды қан айналымының корреляты бойынша анықталады. Церебральды қан айналымының түрлері және ми ерік нұсқалары бір-бірімен өзара байланысты. Нормотоникалық түріне гиперволемикалық нұсқа неғұрлым сәйкес келеді (42,8%), гипотоникалық типі - гиповолемикалық (50%). Церебральды қанайналымды реттеудің жүйелік және жергілікті механизмдерінің өзара қарым-қатынасы типологиялық ерекшелікке ие. Бұл ми қан айналымының ми фракциясы, ми артериясының тонусы және ми қан айналымының бастапқы түрі мен нұсқасын ескере отырып, қанның венозды ағу жағдайларын математикалық моделдеуді жүзеге асыруға, сондай-ақ аймақтық қан ағымының физиологиялық тұрақтылығының нормативтерін әзірлеуге мүмкіндік береді.
0.1.2 Жасқа байланысты жүрек соғу жиілігінің өзгеруінің онтогенетикалық динамикасы
Ағзаның барлық функцияларын метаболикалық қамтамасыз ету қан айналымы жүйесімен жүзеге асырылады. Жыныстық жетілу кезеңінде жүрек қызметін нейрогуморальды реттеуден анықтауға жақын жаңа сапалы деңгейге көшу бар. Қарқынды оқыту процесі барысында белсенді жаттығу іс-әрекетінің нәтижесінде орындалатын қызмет түріне сәйкес келетін және гомеостазды қолдауға бағытталған қан айналымының механизмдері қалыптасады. Тұтас организм жағдайы индикаторының рөлінде болатын сипаттамаларға жүрек қызметінің көрсеткіштері жатады, ол туралы ақпаратты Ш1 динамикалық қатарының математикалық өңдеу нәтижесінде алынатын ЭКГ интервалдары, ол бойынша реттеудің вегетативті буыны анықталады [26, 42, 67].
ЖҚЖ және жалпы дененің күйін бағалаудың заманауи әдіснамалық әдістерінің ішінде жүрек соғу жиілігінің өзгеруіне (ЖЫӨ) талдау маңызды орын алады. Бұл әдісті практикалық қолданудың күрделілігі дені сау адамдарда жүрек ырғағы параметрлерінің едәуір жеке айырмашылықтарына жатады, бұл алынған мәндерді түсіндіруді қиындатады. ЖЫӨ-ді бағалауда жас-жыныс ерекшеліктеріне үлкен рөл беріледі. Мектеп және студенттік жасқа көп көңіл бөлінеді, өйткені мектепте оқу кезінде дені сау адамдардың үлесі 4-5 есе төмендейді.
ЖЫӨ талдауы-бұл ағзаның реттеуші жүйелерінің жағдайын, атап айтқанда, АЖЖ түрлі бөлімдерінің функционалдық жағдайын зерттеу мен бағалаудың заманауи әдістемесі мен технологиясы. Қан айналымын реттеудің функционалдық жүйесі көпқұрылымды, иерархиялық ұйымдастырылған жүйе болып табылады, онда жекелеген буындардың басым рөлі ағзаның ағымдағы қажеттіліктерімен анықталады. Парасимпатикалық және симпатикалық жүйке жүйесі бір-бірімен белгілі бір әсер етеді. Бұл механизм гуморальды және рефлекстік факторларға және тұтастай алғанда орталық жүйке жүйесіне әсер етеді. Олардың тұрақты өзара іс-қимылы АЖЖ сегменттік бөлімінің барлық деңгейінде болады. Жүректің нақты ырғағы эндо - және экзогенді әсерлерге байланысты, олар жоғары вегетативті орталықтар және нейрогуморальді реттелудің әртүрлі буындары арқылы бастапқы парасимпатикалық және симпатикалық белсенділікпен әрекеттеседі [25, 60, 85].
P. M. Баевский зерттеулері ЖҚЖ-ның кездейсоқ немесе тұрақты әрекет ететін агрессивті факторларға бейімделу дәрежесін анықтау мүмкіндігін көрсетті. Қалыпты жүрек ырғағының реттелуі физиологиялық жағдайларда синоатриальды түйінінің пейсмекерінің ырғақтық белсенділігінің және орталық, автономды нерв жүйелерінің модуляциялаушы әсерінің және бірқатар гуморальді және рефлекторлық әсерлердің нәтижесі болып табылады.
Қан айналымын қиын ұйымдастырылған реттеу, біріншіден, циркуляторлық гомеостазды сақтауды, яғни қан айналымының жүйелік көрсеткіштерінің (АҚ, ЖШ, тамыр жүйесінің жиынтық кедергісін) оңтайлы мәнін сақтауды қамтамасыз етеді; екіншіден, жекелеген тіндердің метаболизмінің ерекшеліктеріне сәйкес қанмен барабар қамтамасыз етілуі [83, 92].
Гемодинамиканың реттелуін зерттеу реакцияға маңызды және қарқынды физикалық және психикалық стресс жағдайында табиғи бейімделу процестерімен белгілі бір аймақтардың тамырлы бассейндері ғана емес, сонымен қатар орталық қан айналымы байланысы да қатысатынын көрсетті. Қанның систолалық және минуттық шығарындысы, жүрек соғу жиілігі, сол қарыншаның жұмысы, жүйелі артериялық қысымның мәні өзгереді. Тіндерді оңтайлы қанмен қамтамасыз ету мәселесі негізінен қажетті жүрек жұмысын және тамырлардың тегіс бұлшық еттерінің кернеу деңгейін қамтамасыз етуден тұрады. Гемодинамиканың жүрек және тамыр компоненттерінің қызметін басқару орталық (нейрогуморальді) және перифериялық механизмдердің көмегімен жүзеге асырылады. Соңғысы тіндердің метаболизмі деңгейінің жергілікті өзгеруімен және трансмуральды қысымның ауытқумен байланысты [5, 16, 70, 75].
АЖЖ-ның минуттық шығарынды шамасына әсері үш жолмен жүзеге асырылуы мүмкін: соққы көлемінің, ЖЖЖ және орташа артериялық қысымның өзгеруі. Кардиоинтервалдардың ұзақтығын талдау өтпелі процестердің кейбір ерекшеліктерін және жүрек қызметінің ырғағына реттеушілік әсердің өзгеруін тек ЖЖЖ бойынша ғана емес, сондай-ақ парасимпатикалық және симпатикалық құрамдастардың арақатынасы бойынша анықтауға мүмкіндік берді [49, 82, 89, 95]. Бүгінгі таңда симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдердің балансын сенімді түрде сипаттайтын бірде-бір индикатор жоқ, яғни. вегетативті гомеостаз. Айта кету керек, жоғары - (Ш7) және төмен жиілікті (1Л7) толқындардың күші сәйкес АЖЖ бөлімшесінің абсолютті қарқындылығын көрсетпейді, бірақ симпатикалық және парасимпатикалық жүйелердің нервтері арқылы жүрекке келіп түсетін импульстар ағынының өзгеру қарқынын көрсетеді [29, 55]. ЭКГ жазбасында алынған УЫ7 параметрі ұзақтығы 5 минуттан кем емес, оның маңыздылығын физиологиялық және клиникалық бағалау үшін жарамды екендігі көрсетілген [62].
Айырмашылықтардың нақтылығы анықталды: дені сау студенттерде автономды регуляцияны және қан ағынының параметрлерін көрсететін барлық параметрлер, осыларға қарағанда, ЖҚЖ аурулары бар адамдарда жоғары. Оларда жүрек ырғағы мен вазоконстрикцияны гуморальды реттеу буынын көрсететін параметрлер ғана жоғары. Парасимпатикалық жүйенің әсерінің төмендеуі жас пен патологияның әсерін жинақтайды [13, 82,92].
Жыныстық жетілу кезеңінде тамыр соғуының жиілігінің айтарлықтай төмендеуі байқалады, бұл қан айналымы аппаратының жұмыс істеу шегінің жоғарылауына және оның тұрақтылығына әкелетін автоматизм функциясын реттеудің холинэргиялық механизмдерінің пайда болуымен байланысты. АҚ ең жоғары деңгейіне 18-20 жас аралығындағы жасөспірімдерде жетеді, ал ұлдарда ол олардың құрдастарына қарағанда жоғары. Бұл жыныстық жетілуге байланысты нейроэндокринді қайта ұйымдастырумен байланысты [98].
АҚ деңгейіндегі өзгерістер ақыл-ой еңбегінің әсерінен де пайда болады. Жоғары оқу орындарындағы шамадан тыс шиеленіскен оқу қызметі, бірқатар авторлардың пікірінше, студенттердің жоғары қысымының себептерінің бірі болып табылады[43,62,71,83].
Қарқынды оқу жүктемесінің барысында көптеген студенттерде тамыр тонусын реттеу бұзылыстары қалыптасады. Мұның алғашқы себебі-мінез-құлық және эмоциялық қорғаныс - бейімделу реакцияларының тұтастығын қамтамасыз ететін кортико-гипоталамо-ретикулярлы орталықтардың ұзақ, тұрақты немесе эпизодтық қайталанатын қозуы[8, 54, 62, 84].
Автономды схема, негізінен, парасимпатикалық реттеудің тізбегі болғандықтан, басқарудың орталықтандырылуы вегетативті гомеостаздың симпатикалық жүйке реттелуінің басымдығына қарай ауысуын білдіреді. Денедегі әртүрлі жүктемелер, жүрек ырғағын басқару процесіне орталық реттеу циклін қосуды талап етеді, бұл синус аритмиясының тыныс алу компонентінің әлсіреуіне және оның тыныс алу емес компоненттерінің жоғарылауына әкеледі. Тиімді реттеу кезінде басқару жоғары деңгейдегі ең аз қатысумен және басқаруды ең аз орталықтандырумен жүргізіледі. [62, 89, 98].
Көп жылдық зерттеулер оқу жүктемесінің ЖЫӨ көрсеткіштеріне әсер ету мәселелерін егжей-тегжейлі зерттеуге мүмкіндік берді. Сабақ соңында студенттердің көпшілігінде ағзаның тұрақты реакциясы байқалды, ол симпатикалық әсердің төмендеуімен, декомпенсация және шаршаған кезде тежеу нәтижесі ретінде қарастырылатын жүрек ырғағын басқаруға орталық әсердің азаюымен (КИ-нің дұрыс төмендеуі) сипатталған. Ақыл-ойдың шаршауымен және оқу жылының соңында мидың қабығындағы қорғаныс ингибирациясы оған AЖЖ парасимпатикалық бөлімінің белсенді әсер етуімен көрінеді деп болжауға болады [27]. Қыздарда жүректің хронотропалық функциясының симпатикалық әсерлері мен орталық реттелуінің деңгейі айтарлықтай жоғары, бұл оқу күні мен жыл бойы сақталады. Оқу жылы барысында баяу және одан да көп дәрежеде орташа баяу компоненттердің күшеюі, сондай - ақ жүрек ырғағына жылдам модульдеуші әсерлердің әлсіреуі байқалады.
Реттеуіш жүйелердің белсенділігі ағзаның функционалдық жағдайына байланысты. В. В. Парин және P. M. Баевский белсенділіктің 3 деңгейін шартты түрде бөледі:
* бақылау деңгейі;
* реттеу деңгейі;
* басқару деңгейі .
Олар организмнің реттеуші жүйесінің 3 негізгі күйін анықтады. Реттелудің нормотоникалық түрі гистограммада Mo мәні (ең көп таралған R-R интервалы), нормосистолға сәйкес келеді, орташа синусты аритмия және интервалдардың таралуының симметриялы түрі. Реттелудің симпатикотоникалық түрі гистограммада тахисистолға сәйкес келетін Mo мәні, сонымен қатар изоритмия немесе қатаң ырғақпен көрінеді. Парасимпатикотоникалық типке брадисистолия мен R-R интервалдарының үлкен шамасы көрсететін, айқын айқындалған синустық аритмияны сипаттайтын Мо шамасы сәйкес келеді.
Осылайша, көптеген зерттеулерде жас ағзаның функционалдық мүмкіндіктері жүрек ырғағының реттелу түрімен тығыз байланысты[36, 85, 90].
0.1.3 Спорттық жаттығулардың гемодинамика көрсеткіштеріне әсері.
Балалар мен жасөспірімдік жастағы қозғалыс белсенділігі мен ересек адамның денсаулық жағдайы арасында байланыс бар. Жүрек-қантамыр жүйесінің қалыптасуы, оның дамуының үйлесімдігі және функционалдық резервтің деңгейі көбінесе балалар мен жасөспірімдердің қозғалыс белсенділігінің режиміне байланысты. Қазіргі заманғы спорт спортшылардың денсаулығына жоғары талаптар қояды, ал кейде үлкен физикалық және психологиялық жүктемелер, олар күнделікті бастан кешетін адамдар жасөспірімдер жасында ерекше назар аударуды талап етеді. Спорттық физиология мен медицинаның өзекті мәселесі бұлшық ет қызметін гемодинамикалық қамтамасыз ету болып табылады[102, 151, 198]. Ағзаның әрбір даму сатысы әртүрлі органдар мен жүйелердің белгіленген қызмет ету деңгейімен сипатталатыны белгілі, ал бұлшықет жүктемелеріне бейімделу процестерінде реттеуші тетіктерді қайта құру үлкен рөл атқарады.
Жүйелік гемодинамика, кардиодинамика және қанның биофизикалық қасиеттерінің параметрлері арасындағы байланыс жаңа реттеудің нәтижесінен басқа ештеңені білдірмейді[56, 57, 65, 101].
Алғаш рет спортшылардың жүрегінің артуы s.W. Henschen (1899) атап өтіп, бұл фактіні спорттың жағымсыз әсерінің дәлелі ретінде бағалады. Алайда, жүйелі жаттығулар (спорттық гипертрофия) әсерінен жүректің ұлғаюы жоғары жұмысқа қабілеттілікті қамтамасыз ету үшін қажет екендігі дәлелденген (F.Deutsch, Z. Kauf, 1925; h. Herxheimer, 1923) [20]. Эксперименталды зерттеулер мен бақылаулар нәтижесінде физикалық жүктемелердің әсерінен қарыншалар қуыстарының орташа кеңеюі орын алады. Ең айқын көрінетін абсолюттік мөлшерін ұлғайту кезінде жүрек жаттығу төзімділік болып табылады (A. Prjade, 1959; S. Musshoff et al, 1958) [81]. Қозғалыс анализаторы мен ССС тығыз өзара әрекеттесуінің болуы ХХ ғасырдың 60-70 жж. анықталды. Физикалық жаттығулар проприорецепцияны белсендіреді, жүйке орталықтарының лабильділігінің жоғарылауына, моторлы-висцералды қатынастардағы қозғалыс анализаторының доминантына ықпал етеді және ағзаның қозғалу және вегетативтік салаларында патологияның пайда болуына кедергі жасайды[32, 71, 86]. Гипокинезия, керісінше, қан айналымының реттелуін бұзады, орталық рөлді күшейтеді және автономды перифериялық қан айналымының рөлін азайтады. Бұл тұрғыда балалар мен жасөспірімдер ерекше, өйткені өсу мен даму процестерінің қарқындылығы, гипокинезияға жоғары сезімталдығымен сипатталады. Кез келген жаста бұлшықет қызметін метаболикалық қамтамасыз ету ең алдымен ЖҚЖ тарапынан белсенді реакция есебінен жүзеге асырылады. Дене жүктемесінің әсерін негіздеу және жасөспірімдер ағзасының бейімделу мүмкіндіктерін зерттеу үшін қанайналым жүйесінің жеке және жас ерекшеліктерін зерттеу маңызды мәселе болып табылады. Физикалық жүктемелер жағдайында ЖҚЖ-нің табысты қалыптасуы кезінде жұмыс істеуінің жоғары үнемділігі оған жауапты жүйелердің сипаты болып табылады. Регуляция жүйелерінің асқын жүктелуі ағзаның негізгі жүйелерінің дұрыс емес қызмет ету деңгейімен бейімделудің бұзылуына және патологиялық симптомдардың туындауына әкелуі мүмкін [16, 27, 55,62].
Бұлшықет жұмысы-дененің табиғи гомеостазына ең қуатты табиғи араласу болып табылады. Ол кезде реттеудің әр түрлі деңгейлерінде энергия шығынын оңтайлы жүзеге асыруға бағытталған ағзаның барлық жүйелерінің функционалдық өзара қарым-қатынасы өзгереді. Толыққанды бұлшықет қызметін қамтамасыз етудегі ең маңыздысы, әсіресе стресстен зардап шеккен органдардағы ЖҚЖ-нің адаптивті ауысуы болуы мүмкін. Сонымен қатар, жеке, тіпті өте маңызды индикатор (мысалы, жүрек соғу жиілігі) бұл ауысуларды сипаттай алмайды, өйткені ол жүрек функциясының өзгеретін функциясының біреуін ғана анықтайды [2, 101]. Жасөспірімдердің спорттық жаттығуларының рационалды режимдері орындалған бұлшықет жұмысына сәйкес қанайналым жүйесінде тиісті өзгерістер тудырады [89, 98]. Спорттық жаттығудың бағыттылығы ЖҚЖ барлық буындарына елеулі әсер ететіні белгілі: жүрек морфологиясы және жүйелі гемодинамика [4, 5, 38, 41, 94], қан тамырларының жай-күйі, қанның реологиялық қасиеттері [40, 88] және т. б. Осының нәтижесінде жаттығу процесінің бағытына сәйкес қанайналым аппаратының қызметін оңтайлы басқаратын нақты функционалдық жүйе қалыптасады.
Жүректің қызмет ету заңдылықтары және оның қызметін реттеу механизмі жаттығу деңгейі мен жасына байланысты Р. А. Абзаловтың (1986) және ф. Г. Ситдиковтың бірлескен авторларымен (2001) жұмыстарында зерттелген.
Көптеген зерттеушілердің айтуынша, жүйелі бұлшықет жаттығулары тыныштық жағдайында жүректің функционалдық мүмкіндіктерінің жоғарылауын тудырады, бұл жүрек соғу жиілігінің төмендеуіне әкеледі [4,40, 57, 85].
ҚСК- және МҚК жүректің функционалдық мүмкіндіктерінің ақпараттық көрсеткіштері болып табылады. Ағзаның өсуі мен дамуы процесінде олардың шамалары ұлғаяды, ұлдарда қыздарға қарағанда екпінді көлемнің жоғары көрсеткіштері белгіленген [12, 52, 98]. Жүрекке функционалдық жүктеменің өзгеруімен инотропты компоненттің рөлі артады, яғни. Жүрек жиырылуының күші миокардтың дамуымен қатар жүректің соғу жиілігінің төмендеуімен бірге артады [4, 88, 98]. Жүрек миокардтың жиырылу қабілетінің артуы салдарынан резервтік көлемді пайдалану, қарыншалардың толық босатылуы есебінен шығарылатын қанның массасын арттырады.
Әсіресе, жасөспірім жастағылармен салыстырғанда, трендті адамдарда ҚСҚ өсімінің айқын көрінуіне назар аударады ,бұл осы кезеңге келетін жыныстық жетілу шыңымен байланысты[3, 72, 85].
Басқа гемодинамикалық параметрдің (МҚК) жастық өзгерістері көбінесе соққы көлемінің динамикасына ұқсас. Алайда, егер жаттыққан адамдарда көбеюі негізінен УО есебінен қамтамасыз етілсе, онда спортпен айналыспайтын студенттерде МҚК жұмыс көлемінің артуы МҚЖ есебінен көп мөлшерде қамтамасыз етіледі[57]. Сондықтан физикалық жүктемелерге ЖҚЖ-нің бейімделуінің неғұрлым тиімді жолы туралы, әдетте, МҚК жоғарылауына қалай қол жеткізу негізінде (негізінен, ҚСК ұлғаюы есебінен және жүрек ырғағының жиілеуі есебінен аз дәрежеде) ұйғарылады.
Қан айналымының үлкен шеңберінің жүйесіне шығарылатын қанның минуттық көлемінің шамасы - жүрек функциясының басты көрсеткіштерінің бірі. Қан айналымы жүйесі өз қызметін, ең алдымен, артериялық қысымның тиісті деңгейін қолдай отырып, оңтайландырады деген пікірмен келісу керек.
Сондай-ақ, жаттығудың өсуімен систолалық және минуттық қан көлемінің, сондай-ақ тексерілушілердің тыныштығы жағдайында жүрек қысқару қуатының төмендеуі байқалады [46,76]. Қан тамырларының жалпы перифериялық кедергісі спортпен шұғылдану ұзақтығы ұлғайған кезде қолқа бойынша пульстік толқынның таралуының орташа жылдамдығы да артады. Тамырлардың жалпы перифериялық кедергісінің артуы, қолқа қабырғалары қаттылығының артуы жаттығудың өсуі кезінде жүрек шығарындысының төмендеуінің механизмі болып табылады. Осы үдерістің нәтижесінде спортпен айналысатын студенттерде тотықтырғыш ферментативтік жүйелердің белсенділігі, гемоглобиннің жалпы саны, қанның оттегі сыйымдылығы және оттегі бойынша артерия-веноздық әртүрлілік артады. Сондықтан тіндерге тыныштық жағдайында қажетті оттегі аз мөлшерде жеткізілуі мүмкін. Айтса кетсек, Жаттығу процесі барысында жүрек пен қан тамырларының функционалдық жай-күйінің жіті жылжуы созылмалы [52, 56, 85, 91]. Қан айналымын бақылаудың негізгі міндеті қан қысымын тұрақтандыру емес, оңтайлы сызықтық қан ағымының жылдамдығын сақтау болып табылады. Қан тамырлары жүйесінің басты мақсаты-ағзаның функционалдық қажеттіліктеріне сәйкес гемодинамикалық жағдайлар жасау [12, 55, 68]. Сондықтан спортшылар үшін тыныштықтағы функциялардың үнемделуі тән деп санауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Күзенбаева Альбина
Спортпен шұғылданатын және шұғылданбайтын студенттердің гемодинамикалық қызметінің ерекшеліктерін зерттеу
5В060700 - Биология мамандығы
Алматы 2021
Қaзaқcтaн Рecпубликacының Бiлiм жәнe Ғылым миниcтpлiгi
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биофизика, биомедицина және нейроғылымдар кафедрасы
Қopғaуғa жiбeрілді
Биoфизика, биoмедицина және
нейроғылымдар кaфeдрacының
мeңгeрушici, б.ғ.д.,
прoфeccoр Кустубаева А.М.___________
______________________ 2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
СПОРТПЕН ШҰҒЫЛДАНАТЫН ЖӘНЕ ШҰҒЫЛДАНБАЙТЫН СТУДЕНТТЕРДІҢ ГЕМОДИНАМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ
5B060700 - Биoлoгия мaмaндығы бoйыншa
Oрындaғaн:
4 курc cтудeнті _____________Күзенбаева А.
________________ 2021 ж.
Ғылыми жeтeкшi:
м.ғ.к., аға оқытушы ______________ Умбетьярова Л.Б.
________________ 2021 ж.
Нoрмa бaқылaушы: _____________ Аманбай Б.
оқытушы
________________2021 ж.
Алматы 2021
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 47 беттен, 10 суреттен, 3 кестеден, 101 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Түйін сөздер: студенттер, гемодинамика, физикалық жүктеме, көрсеткіш.
Жұмыстың мақсаты: әртүрлі қозғалыс белсенділігі жағдайында студенттердің гемодинамикалық қызметінің ерекшеліктері зерттеу.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің көктемгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау
2. Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің күзгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау
Зерттеу объектісі мен әдістері: Зерттеу объектілері әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Биология және биотехнология факультетінің студенттері зерттелінді. Зерттеу жұмысы барысында мынадай әдістер қолданылды: Коротков әдісі және тамыр соғу жиілігін өлшеу әдісі.
Зерттеу нәтижелері: Жұмыс барысында қолданылған әдістер студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің қалыпты жағдайда және физикалық жүктемеден кейнгі көктемгі және күзгі маусымдық кезеңде спортпен шұғылданған жағдайда спортпен шұғылданбаған студенттердің салыстырмалы көрсеткіштері бір шама төмен екендігі анықталды.
Практикалық маңыздылығы: Тәжірибенің нәтижесінде алынатын деректер физиология, медицина салаларында қолдануға үлкен септігін тигізеді.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из 47 страниц, 10 рисунков, 3 таблиц, 101 использованных источников литературы.
Ключевые слова: студенты, гемодинамика, физическая нагрузка, показатель.
Цель работы: выявить фукциональные особенности гемодинамики у студентов в условиях различной двигательной активности.
Задачи:
1. Определить изменения показателей гемодинамики у студентов, занимающихся спортом и не занимающихся в весеннее время года.
2. Определить изменения показателей гемодинамики у студентов, занимающихся спортом и не занимающихся в осеннее время года.
Объекты исследования и методы исследования: Объектами исследования были студенты факультета биологии и биотехнологии КазНУ им. Аль-Фараби. В исследовании использовались следующие методы: метод Короткова и методика измерения частоты сердечных сокращений.
Результаты исследования: методы, использованные в исследовании, показали, что относительные гемодинамические показатели у студентов, не занимающихся спортом несколько ниже чем у студентов, которые занимаются спортом в весеннее и осеннее время года.
Практическое использование: данные, полученные в результате эксперимента, окажут большую помощь в области физиологии, медицине.
ABSTRACT
This graduation work consists of 47 pages, 10 drawings, 3 tables, 101 literature sources used
Key words: students, hemodynamics, physical activity, parametres.
The main aim: to reveal the functional features of hemodynamics in students in conditions of various physical activity.
Tasks:
1. To determine changes in hemodynamic parameters in students involved in sports and not involved in the spring season.
2. To determine changes in hemodynamic parameters in students involved in sports and not involved in the autumn season.
Objectives and the follow methods of research were used: the objects of study were students of the Faculty of Biology and Biotechnology, KazNU. Al-Farabi. The following methods were used in the study: the Korotkov method and the method of measuring heart rate.
Results: the methods used in the study showed that the relative hemodynamic parameters of students who are not involved in sports are slightly lower than those of students who play sports in the spring and autumn.
Practical significance: the data obtained as a result of the experiment will be of great help in the field of physiology, medicine.
МАЗМҰНЫ
БEЛГIЛEУЛEP МEН ҚЫCҚAPТУЛAP ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
КIPICПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1
НEГIЗГI БӨЛIМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1
ӘДEБИEТКE ШOЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.1
Жасөспірім кезеніңдегі гемодинамикалық параметрлердің функционалдық ерекшеліктері (әдебиетке шолу).
9
1.1.1
Ми қан айналымының реттелу ерекшеліктері және оның онтогенездегі қалыптасуы.
9
1.1.2
Жасөспірім кезіндегі жүрек соғу жиілігінің өзгеруінің онтогенетикалық динамикасы.
15
1.3
Спорттық жаттығулардың гемодинамика нәтижесіне әсері
18
2
ЗEPТТEУ МAТEPИAЛДAPЫ МEН ӘДICТEPI
23
2.1
Зерттеу материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.2
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3
ЗEPТТEУ НӘТИЖEЛEPI ЖӘНE OЛAPДЫ ТAЛҚЫЛAУ..
27
3.1
Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің күзгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау
27
3.2.
Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің көктемгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау
27
3.3
Нәтижелерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ...
40
ҚOCЫМШA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖҚЖ - жүрек қантамырлар жүйесі.
РЭКГ - реоэнцефалокардиография.
ЖЫӨ - жүрек ырғағының өзгеруі.
ЭКГ-электрокардиограмма.
АҚ-артериялық қысым.
ОЖЖ - орталық жүйке жүйесі.
ОГ - орталық гемодинамика.
АЖЖ-автономды жүйке жүйесі.
киг-кардиоинтервалография.
ТР (СЖҚ) - спектрдің жалпы қуаты.
ЖЖТ - жоғары жиілікті тербелістер.
ТЖТ - төмен жиілікті тербелістер.
ӨТЖТ -өте төмен жиілікті тербелістер.
ВӨІҚИ - вагосимпатикалық өзара іс-қимыл индексі.
ЖЖЖ-жүректің жиырылу жиілігі
ҚСК-қанның соққы көлемі
МҚК-минуттық қан көлемі
СИ-соққы индексі
ЖИ-жүрек индексі
ПҚАКЖ-перифериялық қан ағынының көлемді жылдамдығы
ҚТЖ- қан толтыру жылдамдығы
БҚТЖ-баяу қан толтыру жылдамдығы
ЖШМФ-жүрек шығарындысының ми фракциясы
КМҚА-көлемді ми қан ағымы
ЖПТК - жалпы перифериялық тамыр кедергісі
ЖШ-жүрек шығарындысы
ЖЫ-жүрек ырғағы
МҚА-ми қан айналымы
КИ-кернеу индексі
ҚАЖ-қан ағынының жылдамдығы
КІРІСПЕ
Жүрек пен тамыр жүйесінің сыртқы орта мен табиғи қызметтің әртүрлі әсерлеріне реакциясын зерттеу физиологияның өзекті мәселесі болып қала береді. Жүрек-қантамыр жүйесін бүкіл ағзаның бейімделу реакцияларының индикаторы ретінде пайдалану қазіргі уақытта көптеген эксперименталдық деректер толық негізделген болып саналады. ЖҚЖ-ның онтогенетикалық қалыптасуының ерекшеліктерін түсіндіру үшін гемодинамика көрсеткіштері қандай жағдайларда ағзаның бейімделу мүмкіндіктерін шектемей, кеңейтуді жалғастыратынын түсіну өте маңызды болып қалады.
Өзінің морфо-функционалдық ұйымы бойынша қан айналымы жүйесі тұйық болып табылады, бұл оның компоненттері арасындағы өзара байланысты тудырады. Сондықтан бейімделу әсерін іске асыру үшін, сыртқы және ішкі факторлардың әсеріне тұтас ағзаның жауап реакцияларының нәтижесінде, көбінесе оның барлық буындары әсер етеді.
Көптеген физиологиялық зерттеулер студенттердегі жүрек-қантамыр жүйесінің жұмысындағы онтогенетикалық өзгерістердің табиғи белсенділіктерінің жағдайлары мен сипаттамаларына байланысты көп бағытты ашылулар ашты [4,9, 40]. Осыған байланысты студенттерде гемодинамикалық механизмдерді зерттеу үлкен практикалық мәнге ие, өйткені осы жас кезеңінде оның функционалдық күйіндегі өзгерістер ерекше сипатқа ие [6, 62]. Бұл қарастырылған даму сатысының үйлесімсіздігі мен асинхрондылығына байланысты, бұл вегетативті реттеудің тұрақсыздығын және қанайналым аппаратының дисфункцияларын қалыптастырудың негізгі факторы болып табылады [54].
Жас кезеңі гемодинамикалық параметрлердің белгілі бір деңгейіне жету тенденциясымен сипатталады. Сонымен қатар университеттер мен колледждердегі жұмыс жүктемесі үнемі артып келеді. Көптеген мәліметтер бойынша оның жоғарылауы шаршаудың дамуын куәландыратын өзгерістерді тудырады, бұл жүрек-қантамыр жүйесінің (ЖҚЖ) активтендіру деңгейінің төмендеуіне әкеледі. Өсіп келе жатқан ағзаға тән бейімделгіш резервтердің шектеулі болуын ескере отырып, стресстің, психикалық немесе физикалық жүктемелердің кез-келген жағдайда ұлғаюын табиғатта ұзақ мерзімді және тұрақты болатын стресстік әсер деп санауға болады, кез-келген интеллектуалды және эмоционалды процестер әртүрлі вегетативті көрсеткіштердің өзгеруінен көрінеді [36, 62].
Жыныстық жетілу кезеңінде әйгілі дамудың гетерохронизмінің белгілі құбылысы жалпы физикалық және психикалық даму деңгейінен жүрек пен гемодинамикалық параметрлердің қалыптасуында уақытша кідіріс тудыруы мүмкін [22, 42].
Жұмыстың мақсаты: әртүрлі қозғалыс белсенділігі жағдайында студенттердің гемодинамикалық қызметінің ерекшеліктерің зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің күзгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау.
2. Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің көктемгі маусымдық кезеңдердегі өзгерістерін анықтау.
Зерттеу нысаны: әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Биология және биотехнология факультетінің студенттері: 30 адам (оның ішінде қыздар-15, ұлдар-15) зерттелінді.
Теориялық және әдістемелік негіз. Зерттеу жұмысы барысында мынадай әдістер қолданылды: Коротков әдісі және тамыр соғу жиілігін өлшеу әдісі.
Ғылыми жаналыгы: Спортпен шұғылданған және спортпен шұғылданбаған студенттердің гемодинамикалық көрсеткіштерінің маусымдық өзгерістері анықталды.
Практикалық базасы. ҚазҰУ-дың биология және биотехнология факультетінің биофизика, биомедицина және нейроғылымдар кафедрасының зертханасында және онлайн форматта орындалды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. 1 Студенттердің гемодинамикалық параметрлерінің қалыптасуының функционалдық ерекшеліктері.
0.1. 1 Ми қан айналымының реттелу ерекшеліктері және оның онтогенездегі қалыптасуы.
Ми қанайналымының физиологиясы қазіргі уақытта бірқатар объективті себептер бойынша түрлі мамандықтағы ғалымдардың жіті назарында болды. Церебральды гемодинамиканы зерттеудің қазіргі кезеңінде проблемалардың екі негізгі тобы анықталды. Біріншісі орталық гемодинамика жағынан қозу кезінде мидың жиынтық қан айналымының реттелуінің заңдылықтарын зерттеуге қатысты. Екіншісі ағзаның функциялық қызметінің өзгеруі кезінде мидың қанмен жабдықталуын зерттеумен байланысты [73,74, 79, 88, 95].
ХХ ғасырдың 50-60 жж. жалпы қан ағымының салыстырмалы тұрақтылығы құбылысы сипатталған. Дені сау ересектерде жүйелі қан қысымы 60-тан 180 мм рт.ст. дейін өзгереді. [1,67,70,77,86]. Бұл "церебральды қан ағымының ауторегуляциясы"ұғымын енгізуге негіз болды. Мұндай тұрақтылық оны ұйымдастырудың бірқатар ерекше морфологиялық және функционалдық ерекшеліктерімен қамтамасыз етіледі. Неғұрлым кең анықтаманы Ю.Е. Москаленко: Ми тамырларының метаболикалық қажеттіліктерін ескере отырып, оның қанмен қамтамасыз етілуімен, және оның орталық гемодинамиканың өзгеруіне байланысты емес екендігі анықталды [35,71,80,92,98]. Церебральды қан ағымының салыстырмалы тұрақтылығы нейрогенді, миогенді, метаболикалық және химиялық механизмдердің қан тамырларының тонусын реттеу және тіндік қан ағымының қарқындылығы арқасында жүзеге асырылады [53,66,76,78 99].
Артериялық шеңберден шығатын ми артериялары өзара таралып, анастомозды артериялардың күрделі жүйесін құрайды, олардың тармақтануы анастомозды көктамырлардың үстінде ми бетіне орналасады. Кіші облыстардың қан айналымын реттей отырып, әрбір осындай артерия жуыну кеңістігінің арнасында орналасқан және өз диаметрін айтарлықтай кең көлемде өзгертеді. Мидың жұмсақ қабығының ең кіші артерияларынан мидың қалыңдығындағы радиалды артериялар кетеді. Ми қан ағынын реттеу барысында олар белсенді емес. Мидың қалыңдығындағы капиллярлық желі үздіксіз. Оның тығыздығы неғұрлым көп болса, ұлпаларда метаболизм неғұрлым қарқынды болады. Венозды қан ми капиллярларынан кең анастомозды венозды жүйеге түседі. Дененің басқа бөліктеріне қарағанда мидың веноздық жүйесі сыйымдылық қызметін атқармайды [41, 48, 57,60,83].
Энергетикалық материалға нейрондардың қажеттілігі мен оның қан ағымымен жеткілікті жеткізілуі арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ету ояу миды қанмен қамтамасыз етудің негізгі қағидасы болып табылады.
Мидың функциялық белсенділігі мен қан жабдықтау арасындағы өзара байланыс мәселесін зерттеу салыстырмалы қысқа тарихы бар. Оның жүйелі зерттеулерінің басталуы 1927-1928 ж. ж. ағылшын хирургі Фултонның қызметімен есептеледі. Кейінгі жылдары жинақталған тәжірибелік нәтижелер Б. Н. Клоссовскийге 60-шы жылдардың басында мидың функционалдық белсенділігі мен оның қанмен қамтамасыз етілуі өзара тығыз байланысты тұжырымдаманы қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта мидың қан айналымы ми тінінің метаболикалық қажеттіліктеріне сәйкес қанмен қамтамасыз ететіндігі дәлелденген. Көптеген зерттеулер қан жабдықтау, метаболизм және ми функциялары арасында корреляцияның болуын анықтайды[61,72, 82, 89, 90].
Ми тамырларындағы қан ағынын қайта бөлу ерекшеліктері нақты қызмет түрлерімен, ал жиынтық церебральды қан ағынын арттыру - адамның эмоционалдық қозуымен және жұмсалатын күштермен байланыстырады [29,37,45,93,96]. Мидың тамырларындағы қан ағымының жоғарылауы, қазіргі тұжырымдамаларға сәйкес, нейро-рефлекстік механизмдермен, метаболикалық процестер деңгейінің жоғарылауымен, метаболиттердің шоғырлануымен, жетілмеген капиллярлар санының өсуімен және қан ағымымен байланысты болуы мүмкін [31,38, 50,59,65].
Ақыл-ой жұмысы ЖҚЖ-не және тиісінше мидың өңірлік қан айналымына елеулі әсер етеді[34, 47, 56,87,89].
Мидың қанмен жабдықтаудың физиологиялық ерекшеліктері қатты бас сүйек қорабының шектеулі, іс жүзінде тұрақты көлеміне негізделген жүйке тінінің энергетикалық алмасуының жоғары деңгейіне байланысты. Миға енетін қан ағымының үздіксіз сипаты жүйелік қан қысымының импульстік тербелістерін (дымқыл) тегістеуге қызмет ететін ішкі каротид артерияларының интракранальды бөлігінің 8 арнайы пішінді иілімдерінің болуымен қамтамасыз етіледі. Қалыпты, өмір бойы, функционалды белсенділікті қамтамасыз ету үшін миы ХОК-тың кемінде 15-20% -ын тұтынуы керек (1 мин ішінде 100 г тінге 750-1000 мл немесе 50-60 мл) [77,85,87,89,101].
Ми қан айналымының жасқа байланысты аспектісі табиғи қызметке барабар жағдайларда арнайы цереброваскулярлық реакцияларды дұрыс түсіндіру үшін өте маңызды болып табылады. Осы уақытқа дейін жасөспірімдерде церебральды қан тамырларының пульстік толуы туралы бірыңғай пікір жоқ. Ересектермен салыстырғанда ми қанының едәуір артуы бірқатар зерттеушілерді атап өтеді[8,16,27,39,58]. Мәселен, егер ересек адамдарда адам миы ағзаға түсетін оттегінің 20% тұтынады, бала жасында бұл көлем 50% - ға жетуі мүмкін. Баланың миының оттегіні тұтыну жылдамдығы да едәуір жоғары, ол балада церебральды қан ағымының жылдамдық көрсеткіштерінің жоғары мәндерін анықтайды [43,44].
Зерттеу ағзаның табиғи белсенділігі кезінде мидың қанмен қамтамасыз етілуі өте маңызды болып көрінеді, өйткені бұл қоршаған орта факторларының, реакциялардың уақытша және амплитудалық сипаттамаларының өзгеруіне жауап ретінде пайда болатын тамырлы реакциялардың шекті мәндерін бағалау үшін ең қолайлы жағдайлар болып табылады (Мысалы, оң қолдың алақанын қысу кезінде сол жақ жарты шардағы жиынтық қан ағынының өзгеруі туралы, мидың сенсорлық активтілігі кезінде, ақыл-ой қызметі мен сөйлеу кезінде үлкен жарты шардағы қан ағынының қайта бөлінуі туралы деректер бар) [1,14,23,37].
Дененің функционалды жағдайына сәйкес мидың барлық бөліктерін жеткілікті мөлшерде қанмен қамтамасыз ету үш маңызды шартты сақтау кезінде жүзеге асырылады.
1.Бас сүйек қорабының шектеулі көлеміне байланысты, демек, ағзаның қан толуының шектеулі мүмкіндіктеріне байланысты, кез келген жағдайларда қалыпты жалпы ми қан ағысы ауытқиды тұрақты шаманың айналасында. Бұл қабілет ми қан ағымының ауторегуляциясы механизмдерімен қамтамасыз етіледі.
2. Жалпы қан ағымындағы ауытқулардың әлсіз ауырлық жағдайында, жүйке тінінің кез-келген бөлігінің жұмыс гиперемиясы, яғни жергілікті қан ағымының ұлғаюы, негізінен, организм ішіндегі қан көлемін жылдам қайта бөлуге байланысты. Анатомиялық субстрат бұл үшін артериялық және тамыр арнасының көктамыр бөліктерінде анастомоздардың көп болуы болып табылады. Жергілікті ми қан ағынының өзгерістерін қамтамасыз етуде пиалды артериялардың констрикторлық және дилататорлық реакциялары ерекше рөл атқарады.
3.Бас сүйек қуысының шектеулі көлемі транскапиллярлы сүзу және церебральды сұйықтықтың реабсорбциясы процестерінің өзара қатаң сәйкестігін талап етеді.
Церебральды қан ағымының өте жоғары болуы ми тініндегі метаболикалық процестердің қарқындылығын қамтамасыз етеді. Церебральды артериялар - бұлшықет түріндегі тамырлар, оларда адренергиялық және холинергиялық иннервациясы көп. Жарық саңылауын кең ауқымда өзгерте отырып, олар миға қан беруді реттеуге белсенді қатыса алады [52,58,59,65,89].
Жүйелі артериялық қысым ұлғайған кезде ми қан ағынының ауторегуляциясы магистральдық артериялардың тарылуы есебінен тамыр арнасының жиынтық кедергісінің өсуімен қамтамасыз етіледі. Жүйелі артериялық қысымның төмендеуі нормада пиалды артериялардың дилатациясымен бірге жүреді. Нәтижесінде жалпы цереброваскулярлық қарсылық азаяды және жалпы қан айналымы тұрақты болып қалады [5,7,17,20,26].
Бас миынан қанның кетуі қалыпты жағдайда жеткілікті тұрақты, өйткені оның веноздық жүйесі қанды сақтау процестеріне дерлік қатыспайды. Көктамырдың ағуы көлемінің аздаған тербелістері бас сүйек ішілік қысымның және ми көктамырларының әлсіз айқын көрінген тонусының әртүрлі себептерінің әсерінен пайда болуы мүмкін.
Қалыпты жағдайда ағып жатқан қандағы оттегінің мөлшері ми тіндерінің қажеттіліктерінен әлдеқайда көп болады және олардың қалыпты метаболикалық белсенділігі перфузиялық қысымды төмендетуге арналған резерв таусылғаннан кейін де қаннан оттегі алуының артуымен қамтамасыз етіледі. Мұндай механизм орташа артериялық қысым 4050 мм рт дейін төмендеген кезде мүмкін, ст.мұндай жағдайларда жиі гипоксия белгілері пайда болады (әлсіздік, белсенділіктің төмендеуі, зейін және т. б.). Сыни көрсеткіші КМҚА деп санайды 15 мл100 гмин [2,13,24, 30,33].
Ми қан айналымын реттеу жүйесінің қызметін сипаттайтын процестерді зерттеу тыныш күйде интегралдық нысанды байқау кезінде маңызды емес, өйткені оның жұмысының негізгі көрсеткіштері реттеуші механизмдердің қызметі нәтижесінде гомеостатикалық болып табылады. Бұл жағдайда қандай да бір патологиялық процеспен не ортаның сыртқы әсерлерін зақымдайтын өзгерістерді ғана анықтау мүмкін болады. Ми қанайналымы жүйесінің бейімделу реакциялары кешенді сипатқа ие, себебі табиғи жағдайларда қоздырғыш әсер бір бағытты сипатқа ие емес. Бейімделу реакциясын іске асыру синергиялық өзара әрекеттесудегі реттеуші контурлардың қандай да бір (осы нақты жағдайға байланысты) комбинациясын қосу жолымен жүзеге асырылады. Олардың функционалды міндеті - мидың қан айналымының және метаболизмнің гомеостазын қамтамасыз ету немесе мидың ішкі ортасының физикалық-химиялық параметрлерінің минималды ауытқуын жұптастыру [28, 32, 46,49].
Қарқынды интеллектуалды белсенділік мидың белсенділігін арттырып қана қоймайды, сонымен қатар реттеуші механизмдерге әсер етеді: жүрек қызметі, тамырлардың тонусы, гемодинамика, метаболизм және тұтастай алғанда организмнің жағдайы. Үнемі және қарқынды жұмыс жасайтын ми, әсіресе жасөспірімде, жүйке жасушаларын оттегімен қамтамасыз етуге және метаболиттерді кетіруге, сәйкесінше қан айналымының параметрлерін өзгертуге деген қажеттілігін арттырады [51, 61, 64].
Ми қанайналымын зерттеумен айналысатын авторлардың көпшілігі церебральды қанайналымның үлкен өзгергіштігін көрсетеді, демек, ағзаның күрт нейроэндокринді қайта құру кезеңінде бас миының жүйке тінінің метаболизмін қамтамасыз етуде кең функционалдық мүмкіндіктерге ие. Жасөспірімдер миының қан кету көрсеткіштерінің физикалық даму дәрежесіне тәуелділігі туралы деректер бар [43]. Қанмен қамтамасыз етудің ең тұрақты деңгейі физикалық дамуының орташа деңгейі бар жасөспірімдерде байқалды, импульстік қанмен қамтамасыз етілуінің салыстырмалы түрде жоғары жылдамдығы байқалған жеделдетілген жасөспірім қыздарда байқалды. Систолалық ағуды сипаттайтын басқа REG көрсеткіштері (жылдам қанмен қамтамасыз етудің максималды жылдамдығы, қан ағымының жылдамдығы индикаторлары) көбінесе үдетіледі.
Церебральды, жүйелік қан айналымының типологиялық белгілері және олардың вегетативті қамтамасыз етілуі гомеостатикалық механизмдердің ішкі және жүйеішілік өзара әрекеттесулерін ұйымдастыру заңдылықтарын, олардың иерархиясын, қосылу тәртібі мен құрылымдық және функционалды элементтердің әрқайсысының ми қан айналымын оңтайландыру процестерін ұйымдастыруға қосатын үлесін анықтайды [54, 58, 84].
Ми тінінің метаболизмінің жоғары деңгейі, мида анаэробты процестер есебінен нейрондардың трофикасын қамтамасыз етуге қабілетті энергетикалық субстраттың болмауы осы органды қарқынды және үздіксіз қанмен жабдықтауды талап етеді [84,90]. Бірқатар зерттеушілер вегетативті реттеу түрлері мен гемодинамика түрлері арасындағы өзара тәуелділік туралы дәлелдер келтіреді [67,101]. Ми артериясының тонусының, қан айналымының церебралды фракциясының өзгеруі және осы аймақтан қан кетуінің түрлі белсенділік режімдерінде өзгеруі туралы мәселе өзекті болып отыр. Адамның миының қан айналымы түрлері туралы жүйеленген мәліметтер жеткіліксіз. Ересектермен салыстырғанда, балаларда церебральды қан айналымының реттелуіндегі өзгерістер аймақтық тамыр тонусының эффекторлық байланыстарының көп болуымен, ми қан ағынын авторегуляциялау тетіктерінің кернеуінің жоғарылауымен көрінеді, ми қанмен қамтамасыз етуді реттеудің жүйелік тетіктерінің мәні жоғарылайды [94,97].
Ақыл-ой қызметінің шиеленіскен жағдайында церебральды бассейннің жиынтық қан толуы, әртүрлі тексерілушілерде пиальды артериялардың тонусы бірдей емес,өзгеретіні белгілі [56, 87, 99]. Интеллектуалды есептерді, әртүрлі тестілерді, гравитациялық және басқа да ағзаға әсер ету кезінде ми қан ағымын зерттеу туралы деректер бар. Бірақ церебральды гемодинамиканың аталған әртүрлі бағыттағы реакцияларын талдау кезінде тексерілушілердің ми қан айналымының жеке ерекшеліктері, бастапқы өңірлік қан тамырларының тонусы ескерілмеген. Қазіргі уақытқа дейін өмір сүрудің әртүрлі жағдайларында дені сау адамдардың тыныштығы жағдайында оның мәндеріне байланысты аймақтық гемодинамиканың өзгеруінің бағыттылығы мен айқындылығын зерттеуге тек жеке зерттеулер ғана арналған.
Физикалық даму деңгейіне (әсіресе балалар мен жасөспірімдерде көрініс табатын) МҚК, ЖПТК сияқты көрсеткіштер едәуір шамада тәуелді, сондықтан зерттелетіндердің типологиялық тиістілігін анықтау үшін салыстырмалы көрсеткіштерді, атап айтқанда - систолалық индексті пайдаланады. Осы критерийлер негізінде жүйелік айналымның гипер-, эу- және гипокинетикалық типтері ажыратылды [75]. Біріншісі МҚК - тың жоғары шамаларымен, салыстырмалы түрде төмен ЖПТК - тың, екіншісі-екі параметрлердің орташа шамаларымен, үшіншісі-МҚК-тың салыстырмалы түрде төмен шамасымен және тиісінше ЖПТК-тың жоғары мәндерімен сипатталады. Физиологиялық тұрғыдан алғанда, бұл тәсіл жеткілікті негізделген. Белгілі болғандай, қанның минималды мөлшері, жүрек қызметінің шетелдік және хронотропты көріністерінің арақатынасына, организмнің метаболикалық қажеттіліктеріне, оның анатомиялық ерекшеліктері мен жұмыс жағдайларын ескере отырып анықталмайды.
Басқа тәсіл индивидуумның типологиялық тиістілігінің өлшемі ағзаның жүрек қызметінің вегетативті реттелуінің ерекшеліктері мен ырғағының құрылымын қабылдайды[26, 83]. Ұсынылған интегративті көрсеткіштер реттеудің үш түрін ажыратуға мүмкіндік береді, олар - ваготоникалық, нормотоникалық, симпатикотоникалық. Реттеу процестерінің барабарлығының көрсеткіші, кернеу индексі, ырғақтың вегетативтік көрсеткіші, вегетативтік тепе-теңдік индексі индивидуумның өмір сүру жағдайларына бейімделу сапасын, реттеуші механизмдердің "кернеуін" бағалауға мүмкіндік береді. Автономды және орталық реттеуші механизмдердің өзара әрекеттесуінің үш түрі туралы пікір бар: өзін-өзі реттеу, белсендіру және жұмылдыру. Мысалы, кернеу индексінің артуы симпатикалық реттеулердің басым екенін көрсетеді, бұл бейімделудің "кернеуінде" орын алады, керісінше, бұл көрсеткіштің азаюы жүрекке және бейімделудің тұрақтылығына вагондық әсерлердің басым екенін көрсетеді[26,50,75]. Бұл тәсіл дені сау адамдардың функционалдық жағдайын бағалау, физикалық және ақыл-ой қабілеттерін болжау үшін қолданылады [37, 100].
Адамда жүйелі қан айналымын ұйымдастыру типтерін бөлу мәселесіне көзқарастың едәуір санына қарамастан, көптеген авторлар көрсеткіштер ретінде жүрек шығарындысының абсолюттік немесе салыстырмалы шамаларын, қан тамырларының тонусын және осы нақты популяциядағы жүрек ырғағының құрылымын реттеу ерекшеліктерін пайдаланады. Әр түрлі түрдегі толық нәтижеге қол жеткізудің физиологиялық құны бірдей емес [17,79]. Жалпы алғанда, қан айналымының экинетикалық түрі ең үнемді болып табылады, өйткені бұл гомеостаздың тиісті деңгейде сақталуын және сақталуын қамтамасыз ететін жүрек және қан тамырлары компоненттерінің өзара әрекеттесуінің аралас түрі.
Ұйымдастырудың салыстырмалы төмен деңгейінің функционалды жүйелерінің бірі церебральды қан ағымының тиісті деңгейін ұстап тұратын жүйе болып табылады. Зерттеушілер әр түрлі жүйелік айналымы бар және ЖҚЖ қызметін реттейтін субъектілердегі қан ағымының және жүрек индексінің церебральды фракциялары мәндерінің қарама-қарсы бағыттағы динамикасын көрсетті.
Әртүрлі жастағы дені сау адамдарда церебральды қан айналымының үш түрін анықтауға болады: ми қан айналымының қалыпты-, гипо - және гиперволемиялық варианттары, реографиялық параметр - церебральды қан айналымының корреляты бойынша анықталады. Церебральды қан айналымының түрлері және ми ерік нұсқалары бір-бірімен өзара байланысты. Нормотоникалық түріне гиперволемикалық нұсқа неғұрлым сәйкес келеді (42,8%), гипотоникалық типі - гиповолемикалық (50%). Церебральды қанайналымды реттеудің жүйелік және жергілікті механизмдерінің өзара қарым-қатынасы типологиялық ерекшелікке ие. Бұл ми қан айналымының ми фракциясы, ми артериясының тонусы және ми қан айналымының бастапқы түрі мен нұсқасын ескере отырып, қанның венозды ағу жағдайларын математикалық моделдеуді жүзеге асыруға, сондай-ақ аймақтық қан ағымының физиологиялық тұрақтылығының нормативтерін әзірлеуге мүмкіндік береді.
0.1.2 Жасқа байланысты жүрек соғу жиілігінің өзгеруінің онтогенетикалық динамикасы
Ағзаның барлық функцияларын метаболикалық қамтамасыз ету қан айналымы жүйесімен жүзеге асырылады. Жыныстық жетілу кезеңінде жүрек қызметін нейрогуморальды реттеуден анықтауға жақын жаңа сапалы деңгейге көшу бар. Қарқынды оқыту процесі барысында белсенді жаттығу іс-әрекетінің нәтижесінде орындалатын қызмет түріне сәйкес келетін және гомеостазды қолдауға бағытталған қан айналымының механизмдері қалыптасады. Тұтас организм жағдайы индикаторының рөлінде болатын сипаттамаларға жүрек қызметінің көрсеткіштері жатады, ол туралы ақпаратты Ш1 динамикалық қатарының математикалық өңдеу нәтижесінде алынатын ЭКГ интервалдары, ол бойынша реттеудің вегетативті буыны анықталады [26, 42, 67].
ЖҚЖ және жалпы дененің күйін бағалаудың заманауи әдіснамалық әдістерінің ішінде жүрек соғу жиілігінің өзгеруіне (ЖЫӨ) талдау маңызды орын алады. Бұл әдісті практикалық қолданудың күрделілігі дені сау адамдарда жүрек ырғағы параметрлерінің едәуір жеке айырмашылықтарына жатады, бұл алынған мәндерді түсіндіруді қиындатады. ЖЫӨ-ді бағалауда жас-жыныс ерекшеліктеріне үлкен рөл беріледі. Мектеп және студенттік жасқа көп көңіл бөлінеді, өйткені мектепте оқу кезінде дені сау адамдардың үлесі 4-5 есе төмендейді.
ЖЫӨ талдауы-бұл ағзаның реттеуші жүйелерінің жағдайын, атап айтқанда, АЖЖ түрлі бөлімдерінің функционалдық жағдайын зерттеу мен бағалаудың заманауи әдістемесі мен технологиясы. Қан айналымын реттеудің функционалдық жүйесі көпқұрылымды, иерархиялық ұйымдастырылған жүйе болып табылады, онда жекелеген буындардың басым рөлі ағзаның ағымдағы қажеттіліктерімен анықталады. Парасимпатикалық және симпатикалық жүйке жүйесі бір-бірімен белгілі бір әсер етеді. Бұл механизм гуморальды және рефлекстік факторларға және тұтастай алғанда орталық жүйке жүйесіне әсер етеді. Олардың тұрақты өзара іс-қимылы АЖЖ сегменттік бөлімінің барлық деңгейінде болады. Жүректің нақты ырғағы эндо - және экзогенді әсерлерге байланысты, олар жоғары вегетативті орталықтар және нейрогуморальді реттелудің әртүрлі буындары арқылы бастапқы парасимпатикалық және симпатикалық белсенділікпен әрекеттеседі [25, 60, 85].
P. M. Баевский зерттеулері ЖҚЖ-ның кездейсоқ немесе тұрақты әрекет ететін агрессивті факторларға бейімделу дәрежесін анықтау мүмкіндігін көрсетті. Қалыпты жүрек ырғағының реттелуі физиологиялық жағдайларда синоатриальды түйінінің пейсмекерінің ырғақтық белсенділігінің және орталық, автономды нерв жүйелерінің модуляциялаушы әсерінің және бірқатар гуморальді және рефлекторлық әсерлердің нәтижесі болып табылады.
Қан айналымын қиын ұйымдастырылған реттеу, біріншіден, циркуляторлық гомеостазды сақтауды, яғни қан айналымының жүйелік көрсеткіштерінің (АҚ, ЖШ, тамыр жүйесінің жиынтық кедергісін) оңтайлы мәнін сақтауды қамтамасыз етеді; екіншіден, жекелеген тіндердің метаболизмінің ерекшеліктеріне сәйкес қанмен барабар қамтамасыз етілуі [83, 92].
Гемодинамиканың реттелуін зерттеу реакцияға маңызды және қарқынды физикалық және психикалық стресс жағдайында табиғи бейімделу процестерімен белгілі бір аймақтардың тамырлы бассейндері ғана емес, сонымен қатар орталық қан айналымы байланысы да қатысатынын көрсетті. Қанның систолалық және минуттық шығарындысы, жүрек соғу жиілігі, сол қарыншаның жұмысы, жүйелі артериялық қысымның мәні өзгереді. Тіндерді оңтайлы қанмен қамтамасыз ету мәселесі негізінен қажетті жүрек жұмысын және тамырлардың тегіс бұлшық еттерінің кернеу деңгейін қамтамасыз етуден тұрады. Гемодинамиканың жүрек және тамыр компоненттерінің қызметін басқару орталық (нейрогуморальді) және перифериялық механизмдердің көмегімен жүзеге асырылады. Соңғысы тіндердің метаболизмі деңгейінің жергілікті өзгеруімен және трансмуральды қысымның ауытқумен байланысты [5, 16, 70, 75].
АЖЖ-ның минуттық шығарынды шамасына әсері үш жолмен жүзеге асырылуы мүмкін: соққы көлемінің, ЖЖЖ және орташа артериялық қысымның өзгеруі. Кардиоинтервалдардың ұзақтығын талдау өтпелі процестердің кейбір ерекшеліктерін және жүрек қызметінің ырғағына реттеушілік әсердің өзгеруін тек ЖЖЖ бойынша ғана емес, сондай-ақ парасимпатикалық және симпатикалық құрамдастардың арақатынасы бойынша анықтауға мүмкіндік берді [49, 82, 89, 95]. Бүгінгі таңда симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдердің балансын сенімді түрде сипаттайтын бірде-бір индикатор жоқ, яғни. вегетативті гомеостаз. Айта кету керек, жоғары - (Ш7) және төмен жиілікті (1Л7) толқындардың күші сәйкес АЖЖ бөлімшесінің абсолютті қарқындылығын көрсетпейді, бірақ симпатикалық және парасимпатикалық жүйелердің нервтері арқылы жүрекке келіп түсетін импульстар ағынының өзгеру қарқынын көрсетеді [29, 55]. ЭКГ жазбасында алынған УЫ7 параметрі ұзақтығы 5 минуттан кем емес, оның маңыздылығын физиологиялық және клиникалық бағалау үшін жарамды екендігі көрсетілген [62].
Айырмашылықтардың нақтылығы анықталды: дені сау студенттерде автономды регуляцияны және қан ағынының параметрлерін көрсететін барлық параметрлер, осыларға қарағанда, ЖҚЖ аурулары бар адамдарда жоғары. Оларда жүрек ырғағы мен вазоконстрикцияны гуморальды реттеу буынын көрсететін параметрлер ғана жоғары. Парасимпатикалық жүйенің әсерінің төмендеуі жас пен патологияның әсерін жинақтайды [13, 82,92].
Жыныстық жетілу кезеңінде тамыр соғуының жиілігінің айтарлықтай төмендеуі байқалады, бұл қан айналымы аппаратының жұмыс істеу шегінің жоғарылауына және оның тұрақтылығына әкелетін автоматизм функциясын реттеудің холинэргиялық механизмдерінің пайда болуымен байланысты. АҚ ең жоғары деңгейіне 18-20 жас аралығындағы жасөспірімдерде жетеді, ал ұлдарда ол олардың құрдастарына қарағанда жоғары. Бұл жыныстық жетілуге байланысты нейроэндокринді қайта ұйымдастырумен байланысты [98].
АҚ деңгейіндегі өзгерістер ақыл-ой еңбегінің әсерінен де пайда болады. Жоғары оқу орындарындағы шамадан тыс шиеленіскен оқу қызметі, бірқатар авторлардың пікірінше, студенттердің жоғары қысымының себептерінің бірі болып табылады[43,62,71,83].
Қарқынды оқу жүктемесінің барысында көптеген студенттерде тамыр тонусын реттеу бұзылыстары қалыптасады. Мұның алғашқы себебі-мінез-құлық және эмоциялық қорғаныс - бейімделу реакцияларының тұтастығын қамтамасыз ететін кортико-гипоталамо-ретикулярлы орталықтардың ұзақ, тұрақты немесе эпизодтық қайталанатын қозуы[8, 54, 62, 84].
Автономды схема, негізінен, парасимпатикалық реттеудің тізбегі болғандықтан, басқарудың орталықтандырылуы вегетативті гомеостаздың симпатикалық жүйке реттелуінің басымдығына қарай ауысуын білдіреді. Денедегі әртүрлі жүктемелер, жүрек ырғағын басқару процесіне орталық реттеу циклін қосуды талап етеді, бұл синус аритмиясының тыныс алу компонентінің әлсіреуіне және оның тыныс алу емес компоненттерінің жоғарылауына әкеледі. Тиімді реттеу кезінде басқару жоғары деңгейдегі ең аз қатысумен және басқаруды ең аз орталықтандырумен жүргізіледі. [62, 89, 98].
Көп жылдық зерттеулер оқу жүктемесінің ЖЫӨ көрсеткіштеріне әсер ету мәселелерін егжей-тегжейлі зерттеуге мүмкіндік берді. Сабақ соңында студенттердің көпшілігінде ағзаның тұрақты реакциясы байқалды, ол симпатикалық әсердің төмендеуімен, декомпенсация және шаршаған кезде тежеу нәтижесі ретінде қарастырылатын жүрек ырғағын басқаруға орталық әсердің азаюымен (КИ-нің дұрыс төмендеуі) сипатталған. Ақыл-ойдың шаршауымен және оқу жылының соңында мидың қабығындағы қорғаныс ингибирациясы оған AЖЖ парасимпатикалық бөлімінің белсенді әсер етуімен көрінеді деп болжауға болады [27]. Қыздарда жүректің хронотропалық функциясының симпатикалық әсерлері мен орталық реттелуінің деңгейі айтарлықтай жоғары, бұл оқу күні мен жыл бойы сақталады. Оқу жылы барысында баяу және одан да көп дәрежеде орташа баяу компоненттердің күшеюі, сондай - ақ жүрек ырғағына жылдам модульдеуші әсерлердің әлсіреуі байқалады.
Реттеуіш жүйелердің белсенділігі ағзаның функционалдық жағдайына байланысты. В. В. Парин және P. M. Баевский белсенділіктің 3 деңгейін шартты түрде бөледі:
* бақылау деңгейі;
* реттеу деңгейі;
* басқару деңгейі .
Олар организмнің реттеуші жүйесінің 3 негізгі күйін анықтады. Реттелудің нормотоникалық түрі гистограммада Mo мәні (ең көп таралған R-R интервалы), нормосистолға сәйкес келеді, орташа синусты аритмия және интервалдардың таралуының симметриялы түрі. Реттелудің симпатикотоникалық түрі гистограммада тахисистолға сәйкес келетін Mo мәні, сонымен қатар изоритмия немесе қатаң ырғақпен көрінеді. Парасимпатикотоникалық типке брадисистолия мен R-R интервалдарының үлкен шамасы көрсететін, айқын айқындалған синустық аритмияны сипаттайтын Мо шамасы сәйкес келеді.
Осылайша, көптеген зерттеулерде жас ағзаның функционалдық мүмкіндіктері жүрек ырғағының реттелу түрімен тығыз байланысты[36, 85, 90].
0.1.3 Спорттық жаттығулардың гемодинамика көрсеткіштеріне әсері.
Балалар мен жасөспірімдік жастағы қозғалыс белсенділігі мен ересек адамның денсаулық жағдайы арасында байланыс бар. Жүрек-қантамыр жүйесінің қалыптасуы, оның дамуының үйлесімдігі және функционалдық резервтің деңгейі көбінесе балалар мен жасөспірімдердің қозғалыс белсенділігінің режиміне байланысты. Қазіргі заманғы спорт спортшылардың денсаулығына жоғары талаптар қояды, ал кейде үлкен физикалық және психологиялық жүктемелер, олар күнделікті бастан кешетін адамдар жасөспірімдер жасында ерекше назар аударуды талап етеді. Спорттық физиология мен медицинаның өзекті мәселесі бұлшық ет қызметін гемодинамикалық қамтамасыз ету болып табылады[102, 151, 198]. Ағзаның әрбір даму сатысы әртүрлі органдар мен жүйелердің белгіленген қызмет ету деңгейімен сипатталатыны белгілі, ал бұлшықет жүктемелеріне бейімделу процестерінде реттеуші тетіктерді қайта құру үлкен рөл атқарады.
Жүйелік гемодинамика, кардиодинамика және қанның биофизикалық қасиеттерінің параметрлері арасындағы байланыс жаңа реттеудің нәтижесінен басқа ештеңені білдірмейді[56, 57, 65, 101].
Алғаш рет спортшылардың жүрегінің артуы s.W. Henschen (1899) атап өтіп, бұл фактіні спорттың жағымсыз әсерінің дәлелі ретінде бағалады. Алайда, жүйелі жаттығулар (спорттық гипертрофия) әсерінен жүректің ұлғаюы жоғары жұмысқа қабілеттілікті қамтамасыз ету үшін қажет екендігі дәлелденген (F.Deutsch, Z. Kauf, 1925; h. Herxheimer, 1923) [20]. Эксперименталды зерттеулер мен бақылаулар нәтижесінде физикалық жүктемелердің әсерінен қарыншалар қуыстарының орташа кеңеюі орын алады. Ең айқын көрінетін абсолюттік мөлшерін ұлғайту кезінде жүрек жаттығу төзімділік болып табылады (A. Prjade, 1959; S. Musshoff et al, 1958) [81]. Қозғалыс анализаторы мен ССС тығыз өзара әрекеттесуінің болуы ХХ ғасырдың 60-70 жж. анықталды. Физикалық жаттығулар проприорецепцияны белсендіреді, жүйке орталықтарының лабильділігінің жоғарылауына, моторлы-висцералды қатынастардағы қозғалыс анализаторының доминантына ықпал етеді және ағзаның қозғалу және вегетативтік салаларында патологияның пайда болуына кедергі жасайды[32, 71, 86]. Гипокинезия, керісінше, қан айналымының реттелуін бұзады, орталық рөлді күшейтеді және автономды перифериялық қан айналымының рөлін азайтады. Бұл тұрғыда балалар мен жасөспірімдер ерекше, өйткені өсу мен даму процестерінің қарқындылығы, гипокинезияға жоғары сезімталдығымен сипатталады. Кез келген жаста бұлшықет қызметін метаболикалық қамтамасыз ету ең алдымен ЖҚЖ тарапынан белсенді реакция есебінен жүзеге асырылады. Дене жүктемесінің әсерін негіздеу және жасөспірімдер ағзасының бейімделу мүмкіндіктерін зерттеу үшін қанайналым жүйесінің жеке және жас ерекшеліктерін зерттеу маңызды мәселе болып табылады. Физикалық жүктемелер жағдайында ЖҚЖ-нің табысты қалыптасуы кезінде жұмыс істеуінің жоғары үнемділігі оған жауапты жүйелердің сипаты болып табылады. Регуляция жүйелерінің асқын жүктелуі ағзаның негізгі жүйелерінің дұрыс емес қызмет ету деңгейімен бейімделудің бұзылуына және патологиялық симптомдардың туындауына әкелуі мүмкін [16, 27, 55,62].
Бұлшықет жұмысы-дененің табиғи гомеостазына ең қуатты табиғи араласу болып табылады. Ол кезде реттеудің әр түрлі деңгейлерінде энергия шығынын оңтайлы жүзеге асыруға бағытталған ағзаның барлық жүйелерінің функционалдық өзара қарым-қатынасы өзгереді. Толыққанды бұлшықет қызметін қамтамасыз етудегі ең маңыздысы, әсіресе стресстен зардап шеккен органдардағы ЖҚЖ-нің адаптивті ауысуы болуы мүмкін. Сонымен қатар, жеке, тіпті өте маңызды индикатор (мысалы, жүрек соғу жиілігі) бұл ауысуларды сипаттай алмайды, өйткені ол жүрек функциясының өзгеретін функциясының біреуін ғана анықтайды [2, 101]. Жасөспірімдердің спорттық жаттығуларының рационалды режимдері орындалған бұлшықет жұмысына сәйкес қанайналым жүйесінде тиісті өзгерістер тудырады [89, 98]. Спорттық жаттығудың бағыттылығы ЖҚЖ барлық буындарына елеулі әсер ететіні белгілі: жүрек морфологиясы және жүйелі гемодинамика [4, 5, 38, 41, 94], қан тамырларының жай-күйі, қанның реологиялық қасиеттері [40, 88] және т. б. Осының нәтижесінде жаттығу процесінің бағытына сәйкес қанайналым аппаратының қызметін оңтайлы басқаратын нақты функционалдық жүйе қалыптасады.
Жүректің қызмет ету заңдылықтары және оның қызметін реттеу механизмі жаттығу деңгейі мен жасына байланысты Р. А. Абзаловтың (1986) және ф. Г. Ситдиковтың бірлескен авторларымен (2001) жұмыстарында зерттелген.
Көптеген зерттеушілердің айтуынша, жүйелі бұлшықет жаттығулары тыныштық жағдайында жүректің функционалдық мүмкіндіктерінің жоғарылауын тудырады, бұл жүрек соғу жиілігінің төмендеуіне әкеледі [4,40, 57, 85].
ҚСК- және МҚК жүректің функционалдық мүмкіндіктерінің ақпараттық көрсеткіштері болып табылады. Ағзаның өсуі мен дамуы процесінде олардың шамалары ұлғаяды, ұлдарда қыздарға қарағанда екпінді көлемнің жоғары көрсеткіштері белгіленген [12, 52, 98]. Жүрекке функционалдық жүктеменің өзгеруімен инотропты компоненттің рөлі артады, яғни. Жүрек жиырылуының күші миокардтың дамуымен қатар жүректің соғу жиілігінің төмендеуімен бірге артады [4, 88, 98]. Жүрек миокардтың жиырылу қабілетінің артуы салдарынан резервтік көлемді пайдалану, қарыншалардың толық босатылуы есебінен шығарылатын қанның массасын арттырады.
Әсіресе, жасөспірім жастағылармен салыстырғанда, трендті адамдарда ҚСҚ өсімінің айқын көрінуіне назар аударады ,бұл осы кезеңге келетін жыныстық жетілу шыңымен байланысты[3, 72, 85].
Басқа гемодинамикалық параметрдің (МҚК) жастық өзгерістері көбінесе соққы көлемінің динамикасына ұқсас. Алайда, егер жаттыққан адамдарда көбеюі негізінен УО есебінен қамтамасыз етілсе, онда спортпен айналыспайтын студенттерде МҚК жұмыс көлемінің артуы МҚЖ есебінен көп мөлшерде қамтамасыз етіледі[57]. Сондықтан физикалық жүктемелерге ЖҚЖ-нің бейімделуінің неғұрлым тиімді жолы туралы, әдетте, МҚК жоғарылауына қалай қол жеткізу негізінде (негізінен, ҚСК ұлғаюы есебінен және жүрек ырғағының жиілеуі есебінен аз дәрежеде) ұйғарылады.
Қан айналымының үлкен шеңберінің жүйесіне шығарылатын қанның минуттық көлемінің шамасы - жүрек функциясының басты көрсеткіштерінің бірі. Қан айналымы жүйесі өз қызметін, ең алдымен, артериялық қысымның тиісті деңгейін қолдай отырып, оңтайландырады деген пікірмен келісу керек.
Сондай-ақ, жаттығудың өсуімен систолалық және минуттық қан көлемінің, сондай-ақ тексерілушілердің тыныштығы жағдайында жүрек қысқару қуатының төмендеуі байқалады [46,76]. Қан тамырларының жалпы перифериялық кедергісі спортпен шұғылдану ұзақтығы ұлғайған кезде қолқа бойынша пульстік толқынның таралуының орташа жылдамдығы да артады. Тамырлардың жалпы перифериялық кедергісінің артуы, қолқа қабырғалары қаттылығының артуы жаттығудың өсуі кезінде жүрек шығарындысының төмендеуінің механизмі болып табылады. Осы үдерістің нәтижесінде спортпен айналысатын студенттерде тотықтырғыш ферментативтік жүйелердің белсенділігі, гемоглобиннің жалпы саны, қанның оттегі сыйымдылығы және оттегі бойынша артерия-веноздық әртүрлілік артады. Сондықтан тіндерге тыныштық жағдайында қажетті оттегі аз мөлшерде жеткізілуі мүмкін. Айтса кетсек, Жаттығу процесі барысында жүрек пен қан тамырларының функционалдық жай-күйінің жіті жылжуы созылмалы [52, 56, 85, 91]. Қан айналымын бақылаудың негізгі міндеті қан қысымын тұрақтандыру емес, оңтайлы сызықтық қан ағымының жылдамдығын сақтау болып табылады. Қан тамырлары жүйесінің басты мақсаты-ағзаның функционалдық қажеттіліктеріне сәйкес гемодинамикалық жағдайлар жасау [12, 55, 68]. Сондықтан спортшылар үшін тыныштықтағы функциялардың үнемделуі тән деп санауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz