Қазақ ертегілерінің ішіндегі Түркі халықтарына ортақ кейіпкерлер - Алдар көсе , Қожанасыр және Тазша бала

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ
Кайнар академиясының колледжі

Курстық жұмыс

Тақырыбы:Бастауыш сынып оқушыларын ертегі арқылы тәрбиелеу

Пән:

Студенттің аты-жөні:Арыстан П.Б.
Мамадығы: Батсауыш білім беру
Курсы: 4

Бет саны:

Студентдекларациясы
Мен, ұсынылып отырған жұмысымды өз қолыммен жазғандығымды және пайдаланылған ақпарат көздерінің шынайылығын растаймын

Студенттің қолы___________
________________20____жыл

Қорғау
Баға___________(__________)
Қорғау кұні ________________20____жыл
Әдіскер____________Хушкелдиева С.Б.

Алматы 2020 ж.

Бекітемін:
Директордың оқу-әдістемелік
ісі жөніндегі орынбасары
_________ Бидайшиева А.Б.
______ ________ 2020 ж.

Курстық жұмыстың тапсырмасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-ТАРАУ Ертегілердің қоғамдағы орыны, шығу тарихы ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Қазақ халқының ертегілеріндегі кейіпкерлер образы ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Түркі халықтары ертегілеріндегі ұлттық философия ... ... ... ... 18

ІІ-ТАРАУ. Ертегілерді оқыту арқылы оқушыны ұлттық құндылыққа тәрбиелеу
2.1. Мектеп оқулықтарындағы ертегілердің маңызы
2.2. Ертегілерді оқыту арқылы оқушыларды шығармашылыққа тәрбиелеу

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46

Арнайы пәндер оқытушысы _____________ Батхолдинова Г.А.
____ ________20___ жыл
Тапсырма берілген уақыт Жұмысты тапсыру уақыты
_____ ______ 20___жыл _____ _______ 20___жыл
Студенттің аты-жөні ______________

Құқықтық пәндер ЦӘК қарастырылған
_______________ 20___ жыл №____хаттама
ЦӘК төрайымы ______________ Тусупова Р.Ш.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Ертегілердің қоғамдағы орыны, шығу тарихы
1.1. Қазақ халқының ертегілеріндегі кейіпкерлер образы
1.2. Түркі халықтары ертегілеріндегі ұлттық философия
II Ертегілерді оқыту арқылы оқушыны ұлттық құндылыққа тәрбиелеу
2.1. Мектеп оқулықтарындағы ертегілердің маңызы
2.2. Ертегілерді оқыту арқылы оқушыларды шығармашылыққа тәрбиелеу

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқы бала тәрбиесіне жете назар аударып, ерекше көңіл бөлген. Ауыздан-ауызға жетіп, ертегілер, қиссалар, ырым-тиымдардың осы күні жоғалып ктепей тұрғаны осыған дәлел. Бүгінгі дамыған технологиялар, жаңа бағдарламалар баланы түрлі әдіспен білім игеруге үйретеді. Әбу Насыр әл-Фарабидің Тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың қас жауы деген сөзін ескерер болсақ, оқушыны минталитетке сай тәрбиелеу біздің адамзат алдындағы міндетіміз іспетті. Ертегілер тек қазақ халқында ғана емес бүкіл жер жүзінің құндылыққа толы қазынасы деуімізге әбден болар еді.
Жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Еліміздегі балалардың ойлау қабілеті, сана-сезімі әртүрлі дәрежеде. Ата-ананың тәрбиесі, әр түрлі сатыдағы оқу орындар (арнайы мекемелер, интернаттар, гимназиялар, ата-әже балабақшасы) деп қарастыратын болсақ, бала тәрбиені өзі қалаған жерден алады. Түрлі смартфондар, интернет-браузерлер мен әлеуметтік желілер бала психологиясына әсер ететіні бесенеден белгілі. Әлемдік ғалымдар қазіргі адамдардың жүйке жүйесінің әлсіз екендігін айтады, тіпті әр 40 секунд сайын бір адам өзіне қол жұмсайды екен. Әр ұстаз көз алдында отырған бір сыныпқа, яғни 20-30 балаға ғана жауапты емес, ол оқушы өскен соң ұстазынан озып, 40-50 бала оқытар, мүмкін одан да көп. Яғни ұстаз болашаққа бастаушы, ұлтты тәрбиелеуші адам. Адам сана-сезімін басқара алуы үшін құндылыққа тойып, жаман мен жақсыны айыра алуы тиіс. Ертегілердің адам өміріндегі алар орыны осы.
Жұмыстың мақсаты. Балаларға ертегілерді оқыта отырып, олардың сана-сезіміне, көзқарасына, болашағына әсер етіп, тіл байлығын, білімін арттыру.
Жұмыстың міндеттері.
* Тәрбиелік мәні зор қазақ ертегілерін саралау
* Ертегілерді оқытудың тиімді әдіс - тәсілдері
* Қазақ ертегілерін талдаған ғалымдардың жұмысына тоқталу
Жұмыстың дереккөздері.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Фольклорлық әдебиеттермен жұмыс жасау, талдау.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ҚОҒАМДАҒЫ ОРЫНЫ, ШЫҒУ ТАРИХЫ

Ертегі - фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры - халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем проза. Оның мақсаты - тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат беру. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетик. әдеби қазына. ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі сипатынан көрінеді. Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті - сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгімесін өмірде болған деп дәлелдеуге тырыспайды.Ертегінің композициясы бас қаhарманды дәріптеуге бағындырылады, сөйтіп, ол белгілі бір сұлба бойынша құрылады. Мұның бәрі ертегіге идеялық, мазмұндық және көркемдік тұтастық береді. Осы тұтастық бұл жанрға басқа да қасиеттер дарытады: композиция мен эстетикалық мұраттың бірлігі әрі тұрақтылығы, көркем шарттылықтың міндеттілігі, ауызекі сөйлеу тіліне сәйкестігі, тұрақты тіркестердің қолданылуы, т.т.
Ертегіде қиял мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан ол әсіреленіп, ғажайыпқа айналады және біршама өзінше дамып отырады. ертегідегі ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен құбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл жанрда ғажайыптың көркем бейнелеуіш құрал ретінде қолданылады. Өмірдегі шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету - ертегінің өзіндік қасиеті болғандықтан, ертекші де оның мазмұнын барынша әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады. Сонымен бірге ертегідегі оқиғалар мен іс-әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге ғана емес, сондай-ақ тыңдаушыға да, ертегінің айтылу жағдайына да байланысты. ертегіде қиял мен ғажайып әрі идеялық та мақсатта қолданылады, себебі классик. Ертегі адамның рухани азығы болуымен қатар идеол. та қызмет атқарған. ертегінің көркем баяндалуында сюжеттен де гөрі композицияның рөлі артығырақ.[1]

1-сурет
Ертегінің поэтикасы мен композициясы көркем әрі жүйелі. Композициясы бірнеше бөлшектен тұрады: бастама - эпикалық баяндау - аяқтау. Бастама, әдетте, өлең немесе ұйқасқан проза түрінде бас кейіпкердің ата-анасы, оның дүниеге келуі туралы айтып, тыңдаушыларды бас кейіпкермен таныстырады. Эпикалық баяндау қаhарманның өсуін, оның бастан кешкендерін әңгімелейді. Аяқтауда кейіпкердің ойлағанын іске асырып, мұратына жеткені хабарланады. Бастама мен аяқтау, көбінесе тұрақты тіркес болып келеді. Өзінің ұзақ тарихында ертегі жанры әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсініктерінің, нанымдарының әр түрлі іздерін сақтап қалып, біздің заманымызға жеткізген. Қазақ ертегілерінде хандық заманның шындығы, сол шақтағы әдеттер мен нанымдар, салт-дәстүрлер, тұрмыс кейпі көбірек көрініс тапқан. Алғашқы ертегілердің пайда болу территорияларынан - ежелгі Үндістаннан және Шығыстың фантастикалық елдерінен - ертегі жаулап алу жолымен жүрді, кең аумақты қамтыды, адамның ойына ие болды, оның шеңберіне жаңа үрдістер енгізді өмір ондағы ежелгі алалаушылықты бастайды және жояды. Ертегі өмірге сергектік пен сүйкімділікке толы жаңа ағын әкелді, адамның ең үлкен сыйы - ақыл-ойы мен қиялын дамытты, олар адамға әрқашан оның дамуына көптеген импульс беріп келген.
Ертегі өзінің қозғалысы арқылы бөлек халықтарды біріктірді, бір адамға басқа адамдар туралы жаңалықтар берді, бірақ түсініксіз, қиял-ғажайып бейнелер болса да, шет елдердегі өмірге деген қызығушылықты тудырды. Ертегі финикиялық теңізшілерді өз елдерінен тыс жерлерде не болып жатқанын білу үшін алыс елдерге саяхатта өз бақыттарын сынап көруге мәжбүр етті. Кейінірек олардың алыстағы, жұмбақ елдер туралы керемет әңгімелері батыл және шешуші адамдардың батыл кәсіпорындар мен алыс сапарларға шығуына себеп болды.
Ертеде ертегілер адамдардың алыс елдерге деген қызығушылығын оятып, саяхатшыларды іс-әрекетке шақырып қана қоймай, олар адамды баулуға, ондағы дұрыс негіздердің қалыптасуына әсер етуге ұмтылды.
Ертегі адамның жануарлардан артықшылығын көрсетті, адамның өзінен жоғары болу қажеттілігін анықтады. Ертегі - бұл мәңгілік өмір сүретін және мәңгі жас ескерткіш, ол кез-келген мәдениеттің негізінде адамның ізгіліктің мәні туралы алғашқы тұжырымдамасына негізделгендігіне байланысты қазіргі заманғы мәдениет оған толық құрмет пен ризашылық білдіруі керек. жауыз. Ертегі дегеніміз - бұл халықтың тірі, өлмес тарихы, дегенмен ол біз үшін ең жалпылама түрде айтылғанымен, сонымен бірге әр ұлттың өзіне тән ерекшеліктерін, өмірге, тарихқа, табиғат құбылыстарына деген көзқарастарын көрсетеді. Әр түрлі уақытта олар ертегілерді ұмытуға мәжбүр етуге тырысты, бірақ олар бұл жанрды аяқтай алмады. Ертегілер біртіндеп қалпына келіп, жаңа жағдайларға бейімделіп, жаңа басылымдармен қатар өмір сүре бастады. Ертегі қуғын-сүргіні болған кезде де, бір бала да, бір саятшылық та бұл мотивтердің керемет, мәңгі тірі, мәңгі жаңа халық эпосының жұмбақ үнімен қайта құрылуын естімеген. Қуғын-сүргінге ұшыраған ертегілер жасырын түрде нәзік баланың жанын фантастикалық арманға деген ұмтылысында сақтап қалды. Олар бала жүрегіндегі идеалды адамгершіліктің негізгі қағидаларын тәрбиелейтін үлкен жұмыс жасады.
1.1. Қазақ халқының ертегілеріндегі кейіпкерлер образы
Қазақ халқы бала тәрбиелеуде тиымдар, ырымдар, аңыздар мен ертегілерді тиімді пайдалана білген. Олар осы арқылы баланың санасына жақсылық пен жамандықты, ақ пен қараны айыра білуге үйреткен. Қазақ халқының әдеби мұрасында ертегілердің көптеген түрлері кездеседі. Бірінші сыныптың Әліппе оқулығында кездесетін Мақта қыз бен мысық ертегісінің тәрбиелік мәнін тарқататын болсақ, ертегі Мақта қыздың үй сыпырып жүріп, мейіз тауып алатынымен басталады. Оқиға мысықтың Мақта қыздың қанша рет шақырса да келмей қоюымен өрбиді. Мақта қыз мейізді өзі жеп қояды, мысық оған ашуланып иесінің сүтін төгіп тастайды, ал Мақта қыз оның құйрығын кесіп алады. Жалпы қарайтын болсақ Мақта қыз мысықтың құйрығын оған санасып немесе кектесіп кесіп алған жоқ. Мысыққа ол сүттің қалай келетінін түсіндіру үшін, осындай жағдай орын алды. Баланы осы арқылы табиғатты қорғауға, жан-жануарларға мейірімді болуға тәрбиелейді.

Мақта қыз бен мысық 2-сурет
Адамдар тек тәрбиелік мәнді ғана емес, өз қиялдарын да ертегіге айналдыра білген. Олар алысты жақын қылу үшін Желаяқты, Ұшатын кілемді ойлап тапқан. Олардың ертегідегі образдары сол кезеңдердегі мұқтаждықты бейнелейді. Тек олар емес, қазақ ертегілерінде Таусоғар мен Толағай, Көлтауысар,Саққұлақ сынды түрлі кейіпкерлер кездеседі. Олардың образдарымен қатар атқаратын рөлдері де ерекше типке жатады. Яғни, әрқайсысы аяқ асты жағдай бола қалса көмек қолын созатын құтқарушылар. Егер қазақ ертегі кейіпкерлерінің ішінен құтқарушы топты бөліп алар болсақ бұл тізім осымен бітіп қалмас еді. Себебі оған- Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай, Құрмерген батыр, Алпамыс батыр, Қобыланды, Желім батыр, Қамбар батыр деп ұзын тізім құрала қалушы еді.

Қазақ батырының образы. 3-сурет
Батырлар образы баланы ержүректікке, батылдыққа, отансүйгіштікке тәрбиелеп қана қоймай, оның қанына ар мен намысты сіңіреді. Бұл баланың еркін қиялдауына әсер етіп, негативті ассоциацияларын жояды.
Балаға Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам, Өтірік өрге баспас деген сөздерді жете түсіндіру үшін де қазақ ертегілерінің көмекші болуы ертеден келе жатқан жайт. Олар жан-жануарлар туралы ертегілер арқылы өтірік айтпауға, шыншылдыққа тәрбиелейді. Бұл жердегі өтірікші кейпіндегі жағымсыз образда- Қу түлкі.

Қаңбақ шал ертегісі 4-сурет
Мысалы Қаңбақ шал ертегісінде түлкі шалдың аулаған балығын тартып алып жейтін болады. Түлкінің қорлығына шыдамай, шал бір күні екінші бір жерге көшем деп, дүние мүлкін арқалап жолға шығыпты. Шаршаған соң оны бір жерге көміп кетіпті, бір жерге елдің сойған малынан жинап алған ішек қарнын көміп кетіпті, бір жерге қарындағы айранды көміп кетіпті.Ертесі келсе, екі дәу тауды бір-біріне соғыстырып ойнап отырады. Олардан қалай құтыларын білмеген Қаңбақ шал - Кел жердің ішек қарнын шығарйық - дейді.
Дәу жүгіріп келіп, жерді теуіп қалады. Жер тізеден ойылады. Ештеңе шықпайды. Шал өзі бұрын көміп қойған, қаны - жыны арылмаған ішек қарын жатқан жерді жүгіріп барып, теуіп қалса, ішек қарын шығады. Дәу қорқады:
Сосын шал:
- Кел енді жердің миын шығарайық, - дейді.
Дәу бар пәрменімен келіп, жерді теуіп қалады. Жер тағы да тізеден ойылады .Ештеңе шықпайды. Шал манағы айранын көміп кеткен жерді жүгіріп барып теуіп қалса, бырқ етіп айран шыға келеді. Дәу одан бетер қорқады. Мына шал не деген орасан күшті деп, шалдың айтқанын істей береді. Ақыры шал онан қалай құтыларын білмей:
- Енді қайт. Ертең бізге қонаққа кел, - дейді. Қонаққа келген дәулерді көріп кемпір :
- Шал нені асамын үйдегі қонаққа? Түк жоқ деп! - депті.
Сонда шал тұрып:
- Басқы дәудің басын ас, ортаншы дәудің төсін ас, ол жетпесе досым дәудің өзін ас! -дегенде, кемпір пышағын алып тұр ұмтылады. Үш дәу тым тырақай қаша жөнеледі. Досы лашық үйін басымен көтеріп әкетеді. Шал айқайлап:
- Әй, досым, лашығымды тастап кет! Қайда барсаң да құтылмайсын! - дейді. Дәу лашықты тастай сала қашып бара жатса, баяғы әлімжеттік қып балығын тартып жей беретін түлкі жолығады.
- Тақсыр қайдан қашып келесің - дейді түлкі.
- Бір пәле шалдың қырсығынан құтыла алмай қашып келеміз, - дейді.
Түлкі:
- Сол Қаңбақ шалдан қорқып жүрсіңдер ме - менімен жүр, мен сенің өшіңді алып берейін, - деп, дәуді ертіп, шалды іздеп қайта келе жатса, шал лашықтың жанында тұр екен. Түлкінің ертіп келе жатқанын көріп, шал айғай салады:
- Ей, түлкі-ау Арғы атаңда алты атамның құны бар, бергі атаңда бес атамның құны бар, өзіңде бітіспейтін кегім бар, үш дәуді сол үшін бергелі жатырсын ғой! Бәрі бір онымен бітпеймін! - деп дауыстайды.
Сонда дәу қорқып, бұл бізді сол аталарының құнына беруге алдап алып келе жатыр екен ғой, - деп ойлап түлкіні құйрығынан алып жерге бір ұрып өлтіріп, алды-артына қарамастан қаша жөнеледі. Сөйтіп, Қаңбақ шал дәулер мен түлкіден осылай құтылған екен дейді.
Ертегілерде Қу түлкі осылайша жасаған жамандықтарының сазайын тартады.
1.2. Түркі халықтары ертегілеріндегі ұлттық философия
Ал енді түркі халықтарының ауыз әдебиетіндегі ұқсастықтарға келер болсақ, Алтайдың теріскейінде Сібірге ұласа жатқан Таулы Алтай, саха, топа, тува, хақас, шор, чуаш сияқты түркі елдерінің қазақтармен әдеби байланысы ертеректен-ақ басталғанын көруге болады. Қазақта жырланып жүрген Алпамыс жырына сарындас сюжеттік ұқсастықтар алтайлықтарда Алып Манаш, орта ғасырдағы оғыз эпосы Қорқыт ата жырындағы Бамсы Байрақ тарауы сюжеттік және композициялық құрылысы жағынан Алпамыс батыр дастанының негізі жатқандығын байқау қиын емес. Қозы Көрпеш -- Баян сұлу оқиға желісін қайталайтын, әрі ұқсас әңгімелер мен толғаулар кездеседі. Алтайлықтарда айтылатын Мадай Қара дастаны қазақ батырлық дастандарымен үндес жатқанын көруге болады. Мадай Қараның баласы Көгедей мергеннің тез өсуі Алпамыс батырды, жолға шыққан Көгедейге Таусоғар, Саққұлақ, Желаяқ, Тыңшы достарының кездесуі Ер Төстікті, Ер Тарғын жырындағы Ақша хан мен Ханзада хандардың қайталануы түбі бір түркі тектес халық екенінен ишарат береді. Қазақ ертегілерінің ішіндегі Түркі халықтарына ортақ кейіпкерлер- Алдар көсе, Қожанасыр және Тазша бала. Алдар Көсе - халықтың еңсесін көтеру үшін дүниеге келген кейіпкерлердің бірі. Алдар көсе халықты рухани тұрғыдан аздырмайды, ол туралы әңгімелердің сюжеті де күрделі және философиялық мәні зор екендігі бәрімізге белгілі. Алдар Көсе өзінің ақылы мен тапқырлығы арқылы сараң байларды, жалқауларды, ақымақ қазыларды алдап, олардың сыбағасын береді. Алдар - ең көне, ертеден келе жатқан образ. Бұл жайлы Е.Тұрсынов: "... путь формирования образа Алдар Косе как героя бытовой сказки куда более долог и сложен: истоки его коренятся в дуалистическом мифе и первобытном бытовом рассказе, свой вклад в создание этого образа внесли также смежные фольклорные жанры", дейді [2, 153]. Ғалымның пікірінше, Алдар көсе алдымен қазақ жерінде, қазақтар арасында пайда болып, сонан соң басқа түркі тілдес халықтарға ауысқан. Мысалы, түрікмендерде Алдар көсе Насреддинге жол береді... Қырғыздарда Алдардың атымен тек бірнеше сюжет байланысты. Басқа түркі (татар, түрік, әзірбайжан, крымских татар, ногайцев, кумыков) мұндай цикл жоқ. Түріктерде, Қырым татарларында және Әзірбайжанда кейіпкер екінші атқа қосылмай, Көсе сияқты көрінеді.Сібір түріктері мен моңғол халықтарында Алдар немесе Косе кейіпкері мүлдем жоқ. Демек, Алдар Көсе ертегі кейіпкерінің типі және оның есімімен байланысты ертегілер мен анекдоттар топтамасы алдымен қазақтарда қалыптасты, содан кейін ғана бұл кейіпкер бірқатар сюжеттер құрамында түрікмендерге, қырғыздарға және татарларға көшіп кетті (соңғыларында Алдар есімі тұрмыстық ертегілерде де сирек кездеседі). Басқа деректер негізінде мұндай тұжырымға Ә.Марғұлан өз уақытында келді" [2, 159].
Түркі халықтарының ауыз әдебиетінде көптеген ортақ кейіпкерлер бар екені белгілі. Солардың бірі һәм бірегейі Қожанасыр екені даусыз. Даңқы шартарапқа тараған бұл кісі қиялдан шығарылған кейіпкер емес. Оның кесенесі қазір Түркияның Ақшехир қаласындаир қаласында орналасқан. Қожанасыр - өнеге мен ғибратқа толы насихаттар айтып, бар ғұмырын қалың бұқараға тура жолды көрсетуге арнаған тәлімі зор, ерекше тұлға. Кейбір деректерде оның әулие, ғалым болғандығы да айтылады. Оның хикметке толы ғибратты сөздері ауыздан-ауызға өтіп, бүгінге дейін жетіп отыр. Жалпы, Қожанасырдың қағытпа сөздері турасындағы фольклорлық әңгімелер барлық түркі халықтарын кездеседі. Қазір, Қожанасырдың атына таңылып жүрген анекдот түріндегі салт-дәстүрге, дінге, этикаға теріс келетін әзіл-оспақтар негізінен оның сөздері емес. Түрлі жағдайларға байланысты, Қожанасырдың образы өзгеріске ұшырап отырған. Оның бірден-бір себебі, Қожекеңнің өмірін бейнелейтін нақты жазба әдебиеттің жоқтығында. Дегенмен, Орта ғасырларға тән манакыб, тазкирие және лұғат жанрында жазылған шығармаларда оның есімі аракідік айтылып қалады. Қожанасыр туралы алғашқы деректер Сары Салтұқтың өмірін баяндайтын Әбулхайыр Румидің Салтұқнамесінде кезігеді. Фатих Сұлтан Мехметтің ұлы Жем сұлтанның билігі кезінде Әбулхайыр Руми түрік тілінің сөздігі саналатын Салтұқнаме атты шығарманы жеті жыл уақыт жазып, 1480 жылы кітап етіп бастырған.
Түркі халықтарының ауыз әдебиетінде көптеген ортақ кейіпкерлер бар екені белгілі. Солардың бірі һәм бірегейі Қожанасыр екені даусыз. Даңқы шартарапқа тараған бұл кісі қиялдан шығарылған кейіпкер емес. Оның кесенесі қазір Түркияның Ақшехир қаласындаир қаласында орналасқан. Қожанасыр - өнеге мен ғибратқа толы насихаттар айтып, бар ғұмырын қалың бұқараға тура жолды көрсетуге арнаған тәлімі зор, ерекше тұлға. Кейбір деректерде оның әулие, ғалым болғандығы да айтылады. Оның хикметке толы ғибратты сөздері ауыздан-ауызға өтіп, бүгінге дейін жетіп отыр. Жалпы, Қожанасырдың қағытпа сөздері турасындағы фольклорлық әңгімелер барлық түркі халықтарын кездеседі. Қазір, Қожанасырдың атына таңылып жүрген анекдот түріндегі салт-дәстүрге, дінге, этикаға теріс келетін әзіл-оспақтар негізінен оның сөздері емес. Түрлі жағдайларға байланысты, Қожанасырдың образы өзгеріске ұшырап отырған. Оның бірден-бір себебі, Қожекеңнің өмірін бейнелейтін нақты жазба әдебиеттің жоқтығында. Дегенмен, Орта ғасырларға тән манакыб, тазкирие және лұғат жанрында жазылған шығармаларда оның есімі аракідік айтылып қалады. Қожанасыр туралы алғашқы деректер Сары Салтұқтың өмірін баяндайтын Әбулхайыр Румидің Салтұқнамесінде кезігеді. Фатих Сұлтан Мехметтің ұлы Жем сұлтанның билігі кезінде Әбулхайыр Руми түрік тілінің сөздігі саналатын Салтұқнаме атты шығарманы жеті жыл уақыт жазып, 1480 жылы кітап етіп бастырған. Қожанасырдың өмір сүрген кеңістігі мен уақыты хақында зерттеушілердің түрлі көзқарасы бар. Кейбір деректерге қарағанда оның Селжұқтар, ал, келесі бір деректерде Әмір Темірдің дәуірінде өмір сүргендігі айтылады. Қожанасырды Анадолы өңірінде өмір сүрді деп білетін зерттеу жұмыстары оны 1208 жылы Акшеһирде Абдуллаһ қожа мен Сыдықа қатынның отбасында дүниеге келгендігін баяндайды. ХІХ ғасырда өмір сүрген Сибрихисардың муфтиі болған Хусейн мырзаның Межмуай-Маариф атты шығармасында Қожанасырдың туылған жері Сибрихисардың Қорту елді-мекені деп көрсетілген. Алайда, басқа зерттеушілер бұл дерекке күманмен қарайды. Атақты энциклопидист Фуад Көпірұлы ХІІІ ғасырда өмір сүрген Хажы Ибрахим және Сейд Махмут Хайранидің шығармаларындағы басты кейіпкерді Қожанасыр болуы мүмкін дейді. Тіпті, зерттеушілер Селжұқтар дәуірінде өмір сүрген дәруіш Вехлули Дана, Болгария мен Македонияда өмір сүрген Хитар Петар, сицилиялық Гиуфа, германиялық Тилл Еуленспиегел, ресейлік яһуди мұжық Хершеле Острополер атты кейіпкерлердің Қожанасырға ұқсастығына қарап, оның шын мәнінде өмірде болғандығына күманмен де қарайды. Кейбір зерттеушілердің пікірінше оның есімімен бірге афенди (грекше ие) атауы қоса айтылғандықтан, Қожанасырдың Анадолының төл тумасы екендігі, фольклорлық деректердегі есекке теріс мініп жүргеніне қарап, оның христиан монахы болғандығы айтылады. Келесі бір зерттеушілер Қожанасырды Хорасан аймағынан шыққан дәруіш десе, өзбек ағайындар оны Бұхараның тумасы деп те біледі. Ал, түркиялық зерттеушілер Ыстанбұлдың алғашқы қазысы болған Сыбрихасардан шыққан атақты Қызыр мырза мен Тазаррунаменің авторы Синан пашаның Қожанасырдың нақ өзі екенін айтады.
Қожанасыр көпшілік қауымға тура жолды нұсқап, жақсылыққа шақырып, жаманшылықтан тыйған әулие адам болған. Ол қалың бұқараны хақпен қауыштыру үшін ешкімге ұқсамайтын өзіндік әдіс-тәсілдерді ұстанды. Ақиқатты паш ету үшін, сондай-ақ, қоғамды бұзық әрекеттерден арашалау мақсатында халыққа ең жақын тілді және тапқыр сөздерді қолданып, ащы мысқылға толы, адамды еріксіз күлдіретін, күлдіре отырып жылататын өнегелі сөздерді айтатын. Өзхан Өзтүрік атты зерттеуші Қожанасырдың моңғол шапқыншылығының езгісіне ұшыраған Анадолы халқының шарасыз бейнесін суреттейтін тұлға. Ол жазба әдебиет қалыптаспаған дәуірде ел билеушілерді өткір тілімен сынап, халықтың пікірін білдеретін еді дейді. Қожанасыр туралы кеңінен мәлімет беретін деректердің бірі Лондан мұрағатынан табылған Хаза Тержемей Насриддин Ефенди Рахме атты шығармасы. Бірақ, бұл шығармадағы басты кейіпкердің кейбір қылықтары Қожанасырдың сұлбасына ұқсай бермейді. Дегенмен, бұл шығармада Қожанасырды әулиелердің әулиесі етіп деп көрсетеді.
Қожанасыр өз дәуірінде философиялық қарапайым әзілдерімен отбасы мен көршілер арасындағы және сауда-саттық қатынастағы кемшілік пен олқылықтарды түзеп, шынайы достықтың қас үлгісін әзіл айта отырып ащы тілмен уағыздаған көрнекті тұлға-тын. Қожанасыр хақында азды-көпті зерттелген еңбектерді талдай келіп, оны ХІІІ-ХІV ғасырларда Анадолыда өмір сүрген деп тұжырымдаймыз. Өзбек халқының ауыз әдебиетіндегі Қожанасыр хақындағы әзіл әңгімелердің бір парасы Әмір-Темірге арналғандығына қарап, оны Темір бастаған Мәуреннахр қосыны Анадолыны жаулап алған шақта, яғни, ХV ғасырдың басында өмір сүрді деп те болжауға болады. Ал, Орта Азия халықтарына Қожанасыр туралы хикаялар осы Әмір-Темірдің әскерінің Анадолыға жорығынан кейін кеңінен тарай бастаған. Жалпы, Орта Азиядағы түркі халықтарында Қожанасыр тұрпаттас әзілдей отырып тапқыр сөз айтатын, өткір тіліменен ел билеушілерді қағытып тастайтын тұлғалар көп өмір сүрген. Қазақ халқының да әрбір ауылының өзінің Қожанасыры болған. Мысалы, біздің фольклорымыздың ең көрнекті кейіпкерлернің бірі Алдар көсенің басынан кешкен хикаяларының Қожанасырдың әзіл әңгімелерімен белгілі-бір ұқсастығы бар екені белгілі. Яғни, Қожанасыр туралы аңыз-әпсаналар ел ішінде көптеп айтыла бастағаннан кейін, Қожанасырдың әзілдеріне қисыны келіңкірейтін хикаялардың бәрін оның атына телу үрдісі пайда болған тәрізді.

5-сурет

II Ертегілерді оқыту арқылы оқушыны ұлттық құндылыққа тәрбиелеу
Шығарма қаһармандарына жанашырлық, сүйіспеншілік сезімдерімен бірге жиіркеніш, наразылық сезімдерін де оята алады. Сонда көркем әдебиетті оқи отырып, оқушылар өздерін жаңа қырларынан танып, өздерін қайта тәрбиелеу мүмкіндігіне ие болады. Бір ғана ертегінің ішінен бейнелеу өнерін, дүниетануды, география пәнін, тарих пәнін т.б. танып-білуге болады. Ертегі-балалық ақыл-ойдың, салт-сананың дәрісі. Мектеп оқушысы ертегі оқи отырып, өмірдің сан қырлы қатпарларынан, қиындықтар мен өткелдерінен ойша өтіп, өмір қиындықтарына дайындала береді. Сол сияқты бақытты сәттерді де кейіпкерлермен бірге басынан өткеру мүмкіндігіне ие болады. Ал мектеп мұғалімі оқушыларға әдеби талдау арқылы әр түрлі реңдегі эмоциясына, сезіміне әсер етеді, ойларына ой, пікірлеріне пікір қосып, жан дүниесін оятады. Ертегіні оқуда, шығарманы түсініп-түйсінуде әсіресе, мәнерлеп оқу ерекше орын алады. Мәнерлеп оқу, ең алдымен, оқушылардың көркем туындыны барлық бітім-болмысымен толық түсіне білуге алып келеді. Ал көркем туындыны түсіне білу, әдеби талдауды жеңілдетеді.
Әдеби талдау барысында мұғалім үнемі мәнерлеп оқуға аса назар аударғаны жөн болады. Кейіпкерлерге мінездеме бергенде, жазушы стилі, көркем тіл айналасында сөз болғанда, оны мәнерлеп оқусыз жүзеге асыру қиындық туғызады. Өзге тілді орыс мектеп бағдарламасындағы ертегілер 5-6 сыныптарда оқытылады. Қай жанрда жазылған ертегі болсын, балалар оны ерекше қызығушылықпен оқиды. Балаларды тартатын - оның қиял-ғажайып оқиғалары, бас кейіпкерлердің басынан кешетін небір қызықты істері, батырлығы, жүректілігі сияқты қасиеттері. Ертегіні оқытуда аса көңіл аударатын мәселелер төмендегідей:
-ертегінің жанрлық ерекшелігін таныту, әдеби-теориялық ұғымдар беру;
-сюжет пен композициядағы бір тұтастық;
-шығарманың ұйқаспен келуі, баяндау, суреттеу, портретпен келуі;
-шығармадағы бейнелі сөздердің мол кездесуі;
-ертегідегі сөздердің ұлтымыздың салт-санасымен, әдет-ғұрпымен бірге жасасып келе жатқан көнерген сөздердің кездесуі;
-ертегдегі психологиялық кейіпкердің арман-тілегі, жақсылықты, мәнді де, сәнді өмірді армандауы;
-ертегі кейіпкерлерінің қарапайымдылығы, ақылдылығы, данышпандылығы;
-адамдарға табиғат құбылысының жақтастығы сияқты мәселелерге аса көңіл бөлгенде ғана оқырман ертегіні бар жан дүниесімен сезіне алатындығына шүбә жоқ.
Мектеп бағдарламасындағы ертегіні оқыту барысында қандай әдіс-тәсілдерді, оқыту формалары мен сабақ типтерін пайдаланған жөн болар екен деген сұрақ әр пән жетекшісін алаңдататыны белгілі. Менің практикамда ертегіні оқыта отырып, ең назар аударатын мәселе ертегі мазмұнын меңгерту керектігіне көз жеткіздім. Мазмұнды меңгерте отырып, оның негізіндегі идея, айтайын деген терең ой туралы ой қозғау. Мазмұнын меңгертуде мәнерлеп оқу, әңгімелеу, баяндау, мазмұны тұтас сақталынған толық жоспар, ең басты оқиғаға негізделген тұжырымды жоспар, бөлімдерге бөлу,бөлімдерге ат қою, сұрақтар мен тапсырмалар ойластыру. Оқушылардың қабілеттеріне байланысты деңгейлік тапсырмалар ойластыру сияқты жұмыстардың барлығы мұғалімнің мойнында. Орыс тілді мектептердің 6 сыныбында Алтын сақа ертегісі берілген Сол ертегіні оқыту жолдарын қарастырайық.
Ертегі мазмұнын толық меңгерту, мәтінді оқыту мақсатында, әрі мұның оқушы мемлекеттік тілде оқығалы отырған тұңғыш көлемді шығарма екендігін ескерген мұғалім оны эпизодтарға бөліп, интерактивті тақтаға көрнект іетіп жазып қояды. Оқу, талдау барысында ол бөліктерге оқушыларға ат қойғызады. Ертегіні төмендегідей эпизодтарға бөлеміз:
І. Байдың балаға зар болуы
ІІ. Байдың жалмауыз кемпірге ұсталып қалуы
ІІІ. Байдың басын арашалап қалу жолы
ІҮ. Байдың баласын жалмауыз кемпірге ұстап беруі
Ү. Жылқы мен баланың табиғат арасындағы байланыс
ҮІ. Бала мен жылқы малының айласы
ҮІІ. Кемпірдің баланы қууы
ҮІІІ. Сиқырлы тістер
ІХ. Қотыр тайдың адалдығы
Х. Мәуелі бәйтерек
ХІ. Түлкілердің балаға көмек беруі
ХІІ. Құстар. Қарлығаш-адамның досы
ХІІІ. Адал иттер
ХІҮ. Бала отбасымен қауышты
ХҮ. Анасы үшін кек алмақ болған қыз
ХҮІ. Баланың жалмауыз кемпірді өлтіруі
Ертегі оқу барысында мұғалім: Балалар,қазір мына эпизодтарды оқимыз,онда қандай оқиғалар болады екен,қане тыңдап отырайық,- деп, оқушылардың назарын үнемі тақтада жазылған эпизодтарға аударту қажет. Шығарманы оқып болғаннан кейін, әсіресе, орыс сыныптарында сұрақ беру арқылы қолма-қол баяндатып алу, кейінгі жұмыстардың дұрыс жүргізілуіне жол ашып беретіні сөзсіз.
Мәтін бойынша алдын ала дайындалған сұрақтар:
Ертегі қандай сөздер мен басталады?
Бай суға не үшін келеді?
Суда жүзіп жүрген өкпені бай немен түртеді?
Өз жанын сақтап қалғаны үшін бай жалмауыз кемпірге не ұсынады?
Жалмауыз кемпір байдан не сұрайды?
Бай баласын қалай, қай жерде бермек болады?
Бала қандай жылқыны мінетіндігі туралы кіммен ақылдасады?
деген сияқты сұрақтарға оқушылардың қолма-қол жауап бергендігі жөн болады. Мазмұндап болғаннан кейін, эпизодқа тақырып қою жұмысын жүргізу керек. Мұғалім эпизодтарға ат қоюда сол эпизодтың ең басты, негізгі оқиғасы төңірегінде қойылатындығы екендігін түсіндіреді. Ертегі мазмұнын меңгерту кезеңінде қызықты эпизодтарынан төмендегідей қойылым инсценировка көрсетуге болады: Мыстан кемпір: Қап, бәлем! Ұсталдың ба?
Бай: көзі алақандай болып, шошып кетеді Жібер мені, жібер.
Мыстан кемпір: Жо-Жоқ, мен сені жіберсем,сен маған не бересің?
Бай: ат басындай алтын беремін. Қоя бер мені. Ойбай қылқынып барамын, бір отар қойымды берейін. Мен баймын ғой. Малым жанымның садақасы.
Мыстан кемпір:Жоқ.маған сенің алтыныңда,қойың керек жоқ.
Бай : Ендеше бір үйір жылқымды беремін.
Мыстан кемпір: Жоқ ,жоқ. Маған сенің жалғыз ұлың керек.
Бай: Қу,жаным-ай. Ұлымда жалғыз ғой, қайтейін берейін, берейін,жіберші мені.
Мыстан кемпір: Жарайды жіберейін, бірақ ұлыңды маған қалай ұстап бересің.
Бай: Ертең көшемін, сонда баламның алтын сақасын жұртқа тастап кетейін, сен жұртта сол сақаның жанында отырасың. Ол осы сақаны алуға келгенде ұстап аласың.
Инсценировка құрастыру - әдеби талдаудың тиімді тәсілдердің бірі. Бұл жұмыстар оқушылардың көркем мәтінді терең, әрі шығармашылық жолмен түсінуге игі ықпалын тигізеді. Сонымен қатар, сахна өнерлеріне деген қызығушылықтарын да арттырады. Инсценировка жасату сондай-ақ көркем мәтінді ыждағатпен,оймен оқуға, көркем мәтінді көз алдына келтіріп, бейнелі түрде қабылдауларына да әсерін тигізеді.
2.1. Мектеп оқулықтарындағы ертегілердің маңызы
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын: негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кеңінен меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мəдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған [3] - деп көрсетілген. Бұл орайда бастауыш сатыда балалардың жеке ерекшеліктерін дамытуда ертегінің алар орны ерекше. Ертегілер əрқашанда қазақ халқының өмірінде маңызды роль атқарып келген. Себебі, ертегілердің мазмұнында халықтың тұрмыс тіршілігі салтдəстүрі, əдет-ғұрпы, бүкіл болмысы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-құлқы т.б. бейнеленген. Ұрпақ тəрбиесінде ең тиімді тəрбие құралы ретінде ертегілер тілі жеңіл, түсінуі оңай болғандықтан, ертегілердің балаларға отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, т.б. тəрбиелер беруде ғана емес, олардың тілін дамытуда да атқарар қызметінің маңызы өте зор. Ертегілер бастауыш мектеп оқушыларының ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, елін қорғауға, өнерді игеруге, жалпы адамгершіліктік құндылықтарды бойына сіңіруге септігін тигізеді. Сонымен қатар баланың сөздік 69 қорын да молайтуда қызметі өте зор. Ой өрісі дамып, сөздік қоры молайған баланың айтар ойы да, істер ісі де өнегелі болмақ. Демек, бала тілін дамыту - қоғам дамыған сайын күнделікті қажеттілікке айнала беретін ең өзекті мəселелердің бірі. Оның үстіне еліміз егемендік алғалы бері мемлекеттік тілде сөйлеу, оны оқыту əдістемесін жетілдіру, бала тілінің дамуы мен сөздік қорының молаю мəселесі əдіскер ғалымдардың зерттеуінен түспей жүрген мəселелердің бірі. Бастауыш сыныпта ертегілерді оқытудың маңызы зор. Ертегі - - халық шығармасы, халық мұрасы. Онда халықтың ертеңге деген сенімі мен үміт-арманы, əділдік пен шындық, бақыт туралы ойлары тоғысып жатады. Қай халық болсын өзінің даму жолында қилы-қилы тарихи кезеңдерден өтеді. Жақсылық пен жамандықтың бітіспес тайталасын бастан кешіреді. Ертегі қаһармандарының үнемі күрес үстінде көрінетіні жəне осы жолда жеңіске жететіні, əділдіктің əркез үстем болатыны - - халықтың осынау көкейтесті ой-арманының көрінісі. Халық ойының аса бай құнарынан жаратылғандықтан да ертегі əрбір оқушы үшін ерекше маңызға ие. Əр алуан ертегілермен танысу оқушыны қиялдай білуге үйретеді. Халықтық тəрбиенің қасиетті бұлағынан сусындауға мүмкіндік жасайды. Ел мен жерге деген сүйіспеншілігін оятады, азаматтық көзқарасының алғашқы негізінің қалыптасуына септігін тигізеді. Жалпы алғанда ертегі бастауыш сынып оқушыларын оқуға ынталандыратын шығармалардың бірі. Қазақ халқы педагогикалық қағидаларды Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің. Беске дейін піріңдей күт, он беске дейін құлыңдай күт, баланы жастан... т.б. сияқты түсініктермен толықтай дəлелденген, теориялық ұғымдар. Халық балаға жастай тəрбие беруде баланың қалыптасып жетілуіне тікелей ықпал ететін тəрбиелік дүниелерді, ертегілер, батырлар жыры, ұлттық ойындар т.б. пайдаланған. Ертегіден халықтың əр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, ойарманы, дүниетанымы мен көзқарасы, тағы басқа көрініп отырады. Сондықтан да Белинский мұны Халық жанының айнасы деген болатын [4.105]. К.Д.Ушинский бала тəрбиелеудегі ауыз əдебиетінің рөліне ерекше тоқталып, Ертегілер халықтық педагогиканың алғашқы жəне тамаша үлгілері. Ертегілердегідей халықтың асқан даналық тəрбиесімен тепе-тең келетін бірде-бір тəрбие құралы жоқ деген болатын [5.13]. Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, бала шақтың болашағын елестетіп, келешекте сеніммен қарауға тəрбиелейтін ең əсерлі ертегілер - қиял ғажайып ертегілері [5.57]. Ертегілер балалардың жастай ақыл-ой жағынан дамуында, адамгершілік жағынан жетілуінде ерекше орын алады. Ақыл-ой жағынан даму дегенде балалардың ертегідегі небір оқиғаларды, қиял-ғажайып суреттерді көз алдына елестетіп, қиялдарының дамуын, реалды күнделікті өмір сырларын тануға деген фантазиялық ойлау əрекеттерінің жетілуін түсінеміз. Қазақ ертегілеріндегі бір қанатының өзі жайып жібергенде айшылық жерді алып кететін самұрық, көзді ашыпжұмғанша айшылық жерді алты-ақ аттайтын аттар, жүрісіне шаң ілеспейтін желаяқ, бір тауды көтеріп бір таудың үстіне қонатын таусоғар, бір өзі үлкен дарияны бір-ақ ұрттайтын көлтауысар бейнелерін көз алдына елестету бала қиялына əсер етіп, ойлау қабілетіне тікелей ықпал ететін жоғары тəрбиелік дүниелер болып табылады. Бұл қиял түрлері əртүрлі елестетулердің өзгеріп, өңделуінің арқасында жасалып отырады. Қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрі агглютинация деп аталады. Осы əдіс арқылы ертегілердегі мифологиялық бейнелер (жезтырнақ) т.б. құрастырылады, сол сияқты қиял бейнелерін жасауға қатысатын əдістердің бірі - - гипербола. Гипербола деп нəрсенің жеке сипаттары, белгілері үлкейтіліп көрсетілуін айтады. Ертегілерді қиял-ғажайып бейнелерді жасауда гипербола көп қолданылады. (жеті басты айдаһар, самұрық құс т.б.) Адамгершілік деген уақытта ертегінің ең басты ерекшелігі оның жағымды кейіпкерінің өз мұратына жетуі, өз мұратына жетуі үшін ол кейіпкер əділ, тапқыр, батыл, күшті, ақылды болып келеді демек, бала ертегіні оқи отырып өмірде 70 бақытты болу үшін, өмірдің ең жоғарғы мұратына жету үшін, адамға керек басты қасиеттердің не екендігін жастай түсініп қана қоймай, оны өз бойына қалыптастыруға тырысушылығын көруімізге болады. Керісінше, ертедегі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.