Балалардың музыкалық әсерлерін қорытындылау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
__________________________ факультет
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Білім беру бағдарламасының
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
мамандықтың шифры және атауы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
________________ кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бекітемін Каф.меңгерушісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы) ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
__________20 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға ТАПСЫРМА
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Студентке(-тер)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(ТАӘ)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(мамандық БББ, тобы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
№ " " 20 ж. бұйрығымен бекітілген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 20 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмысқа бастапқы деректер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыста (жобада) дайындауға жататын сұрақтар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
тізбесі)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдың тізбесі немесе орындалатын
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
жұмыстардың көлемі (сызбалар, кестелер, суреттер және т. б.)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс бойынша кеңестер (жұмыстың бөлімдерін көрсете
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
отырып)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бөлімнің
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
атауы, тараулар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
жетекші, кеңесші
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырманы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
алу мерзімдері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырма берді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырма қабылдады
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
№
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс кезеңдері Орындау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
мерзімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ескертулер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырманың берілген уақыты _ 20 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекші:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
қолы ТАӘ, ғылыми дәрежесі, қызметі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырма қабылдады: студент (-тер)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
қолы ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Студенттің ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының денсаулығын сақтау мен нығайтудағы салауатты өмір салтының рөлі (дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
БББмамандық атауы және шифры
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орал 20 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді Каф.меңгерушісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы) (ТАӘ)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыбы: Мектептерде музыка пәні арқылы халықтық тәрбие берудің мән-мағынасы
_________________________________ _______________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
МамандықБББ бойынша (шифр және атауы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған: студенттің ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекшісі: жетекшінің ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орал 20_____ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Музыка баланың жан-жақты даму құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Музыканың баланың адамгершілік бейнесіне және оның интеллектуалды дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Музыкалық білім берудің міндеттері баланың жеке басын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Мектептерде музыка пәні арқылы халықтық тәрбие берудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1. Әдебиет сабақтарындағы музыка пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2. Музыка және әдебиеттің байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
2.3. Музыкалық тәрбие әдістері және негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .18
3. Мектеп пен отбасының өзара әрекеттесуі жағдайында оқушыларды музыкалық эстетикалық тәрбиелеудің теориялық аспектілері ... ... ... ... 31
3.1. Оқушылардың музыкалық-эстетикалық тәрбиесінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.2. Оқушылардың музыкалық-эстетикалық тәрбиесіндегі отбасы мен мектептің өзара әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
КІРІСПЕ
Өнер әр адамның өмірінде үлкен орын алады. Біз қоғамның өмірін өнерсіз елестете алмаймыз, оның барлық алуан түрлілігінің ішінде екі түрді бөлуге болады: музыка мен әдебиет, әсіресе өмірде жиі кездесетін. Бұл екі өнер түрі ұқсас ма? Бұл жалпы? Айырмашылық қандай? Әрине, бұл күрделі мәселе. Бірақ балаға музыка мен әдебиеттің ортақ, байланыстырушы буыны-бұл дыбыс екені анық. Әдебиет-бұл сөз өнері, ал сөздер дыбыстардан тұрады және, әрине, дыбыстардан музыка жасалады.
Ұлы ұстаз В.А.Сухомлинский "бұл сөз ешқашан музыканың тереңдігін толық түсіндіре алмайды, бірақ сөзсіз сезімдерді танудың осы нәзік саласына жақындау мүмкін емес"деп жазды. Мұның дәлелі-музыкалық шығармаларды тыңдау кезінде адам суреттер мен бейнелерді елестетеді, ал бұл визуалды серия сөздік түрінде көрінеді.
Музыка, әдебиет сияқты, өмір бойы бізбен бірге жүреді, ол үйретеді, онда адам ең жоғары сезімдер мен нәзік эмоционалды тәжірибелердің көрінісін табады. Сондықтан өнердің осы екі түрінің эмоционалды әсері өте зор және олар әрине, байланысты.
Әдебиет әлемді білуге көмектеседі, музыка да өмірді үйретеді. Жазушы өзінің пікірлері мен сезімдерін, өмірге деген көзқарасын жеткізу, өзіне міндет қою, оқырманға әсер ету үшін әдеби шығарма жасайды. Бұл композитордың басты мақсаты. Жеке бақылауларды қорытындылап, мектепте оқыған әдебиеттің музыкамен байланысын неғұрлым мұқият және терең қарастыратын уақыт келді. Балалар өнердің екі түрін бір-бірінен бөліп қана қоймай, керісінше көптеген жіптермен байланыстырып, олардың біреуін білу екіншісін тереңірек қабылдауға және түсінуге көмектеседі деп сезінуі керек. Атақты француз жазушысы және музыканты Ромен Роллан былай деп жазды:"жеке өнердің шекаралары теоретиктер ойлағандай абсолютті және жабық емес: өнер әр минут сайын бір-біріне ауысады, өнердің бір түрі өз көрінісін табады.екіншісінде жалғасы мен аяқталуы".
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мектептерде музыка пәні арқылы халықтық тәрбие берудің мән-мағынасын қарастыру.
1. Музыка баланың жан-жақты даму құралы ретінде
1.1. Музыканың баланың адамгершілік бейнесіне және оның интеллектуалды дамуына әсері
Адамның көптеген басқа қабілеттерінен бұрын музыкалық қабілеттер ашылатыны белгілі. Музыкалықтың екі негізгі көрсеткіші, эмоционалды сезімталдық және музыкалық есту бала өмірінің алғашқы айларында көрінеді. Бала көңілді немесе тыныш музыкаға эмоционалды түрде жауап бере алады. Егер ол бесік жырының дыбыстарын естісе, назар аударады, тыныштайды. Көк тіпті көңілді, би әуенін естиді, оның бет-әлпеті өзгереді, қозғалыстар жанданады.
Зерттеулер көрсеткендей, бала өмірінің алғашқы айларында дыбыстарды биіктігімен ажырата алады. Бұл факт әсіресе кәсіби музыкант болған адамдарда айқын. Моцарт төрт жасында керемет қабілеттерін көрсетті, ол органда, скрипкада ойнады, бес жасында алғашқы шығармаларын жасады.
Мақсаты музыканың бала тәрбиесіне әсері-бұл жалпы музыкалық мәдениетті таныстыру. Музыканың баланың жеке басының дамуына әсері балалардың шығармашылығы өте үлкен. Музыка, кез-келген өнер сияқты, баланың жеке басының жан-жақты дамуына әсер ете алады, адамгершілік-эстетикалық тәжірибені ынталандырады және қоршаған ортаны белсенді ойлауға айналдырады. Жалпы музыкалық білім негізгі талаптарға сай болуы керек: барлық балаларды қамтитын және баланың жеке басын қалыптастырудың барлық аспектілерін жан-жақты, үйлесімді түрде дамытатын әмбебап болу.
Көбінесе ересектер: "егер баланың жарқын көрінісі болмаса, музыкаға қосу жөн бе? - деп сұрақ қояды" Жауап: оң. Баланың музыкалық қабілеті туралы қорытынды ол дұрыс және тиісті музыкалық білім мен білім алғаннан кейін ғана жасалуы мүмкін.
Музыкалық білімнің жан-жақтылығы баланың жеке басын қалыптастыруды моральдық байытудың тиімді әдістерінің бірі ретінде әрекет етеді. Оның ақыл-ой белсенділігін арттыру, өміршеңдігін арттыру. Музыканың әсері балаларды бір тәжірибеге біріктіреді, балалар арасындағы қарым-қатынас құралына айналады.
Балалардың музыкалық тәжірибесі әлі де қарапайым, бірақ ол әр түрлі болуы мүмкін. Музыкалық іс-әрекеттің барлық дерлік түрлері балаларға қол жетімді және тәрбиенің дұрыс орнатылуы олардың музыкалық және жалпы дамуының баланың жеке басына жан-жақты болуын қамтамасыз етеді. Қоршаған өмірге эстетикалық қатынасты тәрбиелеу, қабілеттерін дамыту, шығармаларда көрсетілген сезімдер мен ойларды эмоционалды түрде сезіну арқылы бала бейнеге енеді, қиялдағы жағдайға сенеді және әрекет етеді. Әсері музыка жұмылдырады, оны "дивной қабілетін қуану да, осыған көңіл бөліп, өзгелердің тағдыры сияқты, өзінің".
Бала музыкамен араласып, жан-жақты дамиды, баланың физикалық келбеті жақсарады, гармоникалық байланыстар орнатылады. Ән айту процесінде ол тек музыкалық құлаққа ғана емес, сонымен бірге әншілік дауысқа, демек, дауыстық мотор аппаратына да дамиды. Музыкалық ырғақты қозғалыстар дұрыс қалыпқа, қимылдарды үйлестіруге, олардың икемділігі мен икемділігіне итермелейді.
Бала музыкалық шығарманың мінезін, көңіл-күйін сезіне алады, естігендеріне жанашырлық танытады, эмоционалды қарым-қатынас көрсетеді, музыкалық бейнені түсінеді, жақсы мен жаманды байқайды, осылайша әр түрлі көркемдік іс-шараларға қатысады. Сондай-ақ, балалар ең жарқын және түсінікті музыкалық құбылысты тыңдай, салыстыра, бағалай алады.
Музыканың жан-жақты дамуына әсері баланың жеке басының қалыптасуы эстетикалық тәрбиенің адамгершілік, ақыл-ой және физикалық тығыз байланысы арқылы қамтамасыз етіледі.
Баланың жеке басының қалыптасуына музыкалық әсердің үйлесімділігі балалардың музыкалық іс-әрекетін ұйымдастырудың барлық формалары қолданылған кезде қол жеткізіледі.
Музыканың әсері баланың сезіміне тікелей әсер етеді, оның моральдық бейнесін қалыптастырады. Музыканың әсері кейде сендіруден немесе нұсқаулардан гөрі күшті. Балаларды әртүрлі эмоционалды білім беру мазмұнымен таныстыру арқылы біз оларды эмпатияға шақырамыз. Туған жер туралы ән Отанға деген сүйіспеншілік сезімін оятады. Әр түрлі халықтардың билері, әндері, билері олардың әдет-ғұрыптарына қызығушылық тудырады, халықаралық сезімдерді тәрбиелейді. Музыкаға жанрлық байлық батырлық бейнелер мен лирикалық көңіл-күйді, көңілді әзіл мен жалынды билерді қабылдауға көмектеседі. Музыканы қабылдау кезінде пайда болатын әртүрлі сезімдер балалардың тәжірибесін, олардың рухани әлемін байытады.
Ұжымдық ән айту, би билеу, ойындар балалар ортақ тәжірибелермен қамтылған кезде білім беру мәселелерін шешуге ықпал етеді. Ән айту қатысушылардан ортақ күш - жігерді талап етеді. Жалпы тәжірибе жеке даму үшін пайдалы негіз жасайды. Жолдастардың мысалы. Жалпы Шабыт, орындау қуанышы ұялшақ, шешілмейтін балаларды белсендіреді. Көңіл-күйді бұзу үшін, басқа балалардың өзін-өзі сенімді, табысты жұмысын өзгерту теріс көріністердің белгілі тежегіші болып табылады. Мұндай балаға жолдастарына көмек көрсетуді ұсынуға болады, осылайша қарапайымдылықты дамытады және сонымен бірге жеке қабілеттерін дамытады. Музыка сабақтары мектеп жасына дейінгі баланың мінез-құлқының жалпы мәдениетіне әсер етеді. Әр түрлі іс-әрекеттерді, іс-әрекеттерді (ән айту, музыка тыңдау, балалар музыкалық аспаптарында ойнау, музыкаға арналған қозғалыстар және т. б.) кезектестіру балалардан назар аударуды, тез тапқырлықты, реакция жылдамдығын, ұйымшылдықты, ерікті күш-жігерді талап етеді: әнді орындау, оны уақытында бастау және аяқтау; билер, ойындар білуі, әрекет ету, подчиняясь музыка, удерживаясь жылғы импульсивного тілегі тезірек побежать кімді болса перегнать. Мұның бәрі тежеу процестерін жақсартады, баланың еркіне әсер етеді.
Осылайша, музыкалық белсенділік әсер етеді және баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға қажетті жағдай жасайды, болашақ адамның жалпы мәдениетінің бастапқы негіздерін қалайды. Музыканы қабылдау ақыл-ой процестерімен тығыз байланысты, яғни назар аударуды, байқауды, тез ойлауды қажет етеді. Балалар дыбысты тыңдайды, ұқсас және әртүрлі дыбыстарды салыстырады, олардың экспрессивті мағынасымен танысады, көркем образдардың сипаттамалық семантикалық ерекшеліктерімен ерекшеленеді, шығарманың құрылымын түсінуді үйренеді. Мұғалімнің сұрақтарына жауап бере отырып, жұмыс жойылғаннан кейін бала алғашқы жалпылау мен салыстыруды жасайды: пьесалардың жалпы сипатын анықтайды.
Музыкалық ырғақты іс-әрекетте балалар үлкен қуанышпен ойлап табады, би қимылдарын біріктіреді, ән айтады және музыкаға ауысады. Халық биінің биі, пантомима және әсіресе музыкалық ойын драматизациясы балаларды өмір бейнесін бейнелеуге, экспрессивті қимылдарды, мимиканы қолдана отырып, қандай да бір кейіпкерді сипаттауға итермелейді. Бұл жағдайда белгілі бір дәйектілік байқалады: Балалар музыка тыңдайды, музыка оларға әсер етеді, рөлдерді таратқаннан кейін олар әрекет етеді. Әр кезеңде сізді ойлауға, қиялдауға, жасауға мәжбүр ететін жаңа міндеттер бар.
1.2. Музыкалық білім берудің міндеттері баланың жеке басын қалыптастыру
Баланың жеке басын қалыптастырудың негізгі міндеті-баланың жан-жақты және үйлесімді дамуы. Бұл тапсырманы музыкалық тәрбие орындайды. Н.К.Крупская баланың жеке басын тәрбиелеудегі өнердің маңыздылығын осылай сипаттайды:" балаға өнер арқылы өз ойлары мен сезімдерін тереңірек түсінуге, нақты ойлауға және тереңірек сезінуге көмектесу керек... " Педагогика осы ұстанымдарға сүйене отырып, музыкалық тәрбие мен даму Тұжырымдамасын анықтайды.
Балаға Музыкалық білім беру-бұл музыкалық өнерге әсер ету, қызығушылықтарды, қажеттіліктерді, музыкаға эстетикалық қатынасты қалыптастыру арқылы баланың жеке басын мақсатты түрде қалыптастыру.
Баланың музыкалық дамуы-бұл нәтиже белсенді музыкалық белсенділік процесінде баланың жеке басының қалыптасуы.
Музыкалық тәрбиенің міндеттері баланың жеке басын қалыптастыру баланың жеке басын жан-жақты және үйлесімді тәрбиелеудің жалпы мақсатына бағынады және музыкалық өнердің өзіндік ерекшелігін және мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып құрылады.
1. Музыкаға деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу. Бұл міндет сезімталдықты, музыкалық естуді дамыту арқылы шешіледі, бұл балаға естілген музыкалық шығармалардың мазмұнын өткір сезінуге және түсінуге көмектеседі.
2. Балалардың музыкалық әсерлерін қорытындылау. олар әртүрлі музыкалық шығармалармен таныс.
3. Балаларды музыкалық ұғымдардың элементтерімен таныстыру, музыкалық іс-әрекеттің барлық түрлерінде қарапайым практикалық дағдыларды, музыкалық шығармалардың шынайылығын үйрету.
4. Эмоционалды жауаптылықты дамыту. Сенсорлық қабілеттер, ырғақ сезімдері, әншілік дауысты және қимыл экспрессивтілігін қалыптастыру.
5. Музыка туралы алған әсерлері мен идеяларына негізделген музыкалық талғамның пайда болуы мен бастапқы көрінуіне ықпал ету, алдымен музыкалық шығармаларға визуалды, содан кейін бағалау қатынасын қалыптастыру.
6. Балаларға қол жетімді музыкалық іс-әрекеттің барлық түрлерінде шығармашылық белсенділікті дамыту: ойындар мен дөңгелек билерде тән формаларды беру, үйренген би қимылдарын қолдану, кішкентай әндерді, әндерді импровизациялау, үйренген материалды күнделікті өмірде қолдануға деген ынтасы мен ынтасы, музыкатану. Ән айту және билеу.
Музыкалық тәрбие эстетикалық және адамгершілік жағынан баланың жеке басының қалыптасуы мен қалыптасуында маңызды. Музыкалық құралдармен балалар мәдени өмірге қатысады, маңызды әлеуметтік Оқиғалармен танысады. Музыканы қабылдау процесінде балалар танымдық қызығушылықты, эстетикалық талғамды дамытады, көкжиегі кеңейеді.
Балаларға музыкалық шығарманы жеткізе білу, оны сезіну және ойлау арқылы таныстыру-бұл музыканың балаға асыл және жауапты әсері.
Мектепке дейінгі білім беру мекемелеріндегі музыкалық тәрбиенің теориясы мен практикасы бұл міндеттердің белгілі бір жағдайларда орындалғанын көрсетті. Ең алдымен, музыкалық білім беру процесін идеялық және кәсіби дайындалған, педагогикалық ізденістерінде шығармашыл, өнерді меңгерген және тәрбиеленушілерін жақсы көретін мұғалім басқаруы керек.
Жыл сайын көптеген балалар жүйелі музыкалық дамуға ие болады. Музыкалық білім беру жүйесіндегі алғашқы буын-музыка тыңдау.
Музыканы тыңдау қызығушылықты, оған деген сүйіспеншілікті дамытады, музыкалық көкжиегін кеңейтеді, музыкалық көкжиегін арттырады, балалардың музыкалық сезімталдығын арттырады, музыкалық талғамның басталуын тәрбиелейді.
Бесік жыры сияқты әуендік Музыка ән айту сапасын жақсартады: балалар ұзақ ән айта бастайды. Тыныш музыка балалардың көңіл-күйін, ішкі шоғырлануын тудыруы мүмкін. Мұндай музыканы тыңдайтын бала тұрақсыз жүйесі бар қозғыш балалар үшін өте маңызды. Балабақшадағы музыканы жүйелі түрде тыңдау үлкен жастағы балаларға оны жақсы түсінуге және жақсы көруге көмектеседі.
Өнердің барлық түрлерінің ішінде музыка әдебиеттегідей көрінбейді.
Музыка вокалды және аспаптық болуы мүмкін. Вокал (ән, романс, ария) адам дауысына арналған және аспаптық сүйемелдеумен және онсыз болуы мүмкін.
Балаларға арналған музыкалық шығарманың әсері көркем, әуезді, сұлулығынан ләззат алуы керек. Сонымен қатар, олар балаларға қол жетімді сезімдерді, көңіл-күйді, ойларды жеткізуі керек.
Балалардың назарының көлемі үлкен емес. Сондықтан тыңдау үшін олар жарқын әуенмен, қарапайым үйлесімімен, айқын формасымен, тыныш дыбыс күшімен және қарқыны бойынша жылдам емес шағын көлемді шығармаларды таңдайды. Вокалды музыканы тыңдау үшін балалардың өздері орындағаннан гөрі қиын әндер таңдалады.
Ән айту-баланың жеке басына әсер ететін музыкалық тәрбиенің негізгі құралы. Бұл балаларға ең жақын және таныс. Балалар ән айтқанды ұнатады. Әндерді орындай отырып, олар музыканы тереңірек қабылдайды, өз сезімдері мен сезімдерін белсенді түрде білдіреді. Әннің сөздері оларға музыканың мазмұнын түсінуге көмектеседі және әуенді игеруді жеңілдетеді.
Ән айту процесінде балалар музыкалық қабілеттерін дамытады: музыкалық есту, есте сақтау, ырғақ сезімі. Ән айту сөйлеудің дамуына ықпал етеді. Сөздер ұзақ айтылады, ән айтады, бұл жеке дыбыстар мен буындардың нақты айтылуына көмектеседі.
Көркем музыка балаларға эмоционалды әсер етеді, қуанышты эмоциялар тудырады, көңіл-күйдің өсуіне ықпал етеді. Бұл оның сипатына байланысты айқынырақ және мәнерлі болатын қозғалыстардың орындалуын жеңілдетуге әсер етеді. Музыканың әсері балаларды ұйымдастырады, бірге және үйлесімді қозғалуға көмектеседі, сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалардың музыкалық дамуына ықпал етеді. Балалар шығарманың пішінін сезіне бастайды, әдептіліктің, дыбыстың биіктігін сезінуге, ырғақты сурет салуға үйренеді.
2. Мектептерде музыка пәні арқылы халықтық тәрбие берудің маңызы
2.1. Әдебиет сабақтарындағы музыка пәні
Тәуелсіз елімізде табандылықпен жүзеге асырылып жатқан ілгерілесу саясатты қоғам өмірінің барлық саласына түбегейлі өзгерістер енгізуде.
Тәуелсіз еліміздің дамуы үшін мәдени - рухани мұраның жетістіктерін келешек үрпаққа қалдырудың үлесі зор. Халықтың даналық мұрасын сақтаудың негізі халықтық тәрбиеде. Күнделікті өмір мен табиғаттағы әдемілікті түсіну, бақылау, пайдалану үшін балалардың сезім-түйсігі ұшқыр, ақыл-ойы алғыр, терең білімді азамат болуы керек. Осындай ұрпақтың өмірге деген эстетикалық көзқарасы оның қызметінің барлық саласында көрініп түрады.
Ата-бабаларымыздың рухани мәдени мұраларының тарихи ескерткіштермен ғана шектелмейтіні мәлім. Аязды, аңызақ желді, қақаған қысы мен аптап ыстығы жеткілікті ұлан-ғайыр кеңістіктегі шаруашылық ұйымдастыру мен күнкөріске байланысты қалыптасқан қазақтың қол өнері, әуез аспаптары, тіпті қырыққа тарта жанрлары мен қосалқылары бар өте бай ауыз әдебиеті белгілі бір мазмұнға құрылатын күйлері, ақындық шешендік өнері, халық әуендері мен билері, ұлттық әдет-ғұрып, ізгілік, имандылық дәстүрлері қазақ ұлтының жанын сезілтіп оятатын құбылыстар.
Музыка пәні арқылы тәрбие беру тек қана жекеленген нысандарды елестете ұғыну ғана емес, ол мәдениетті сезіну мен түсінудің негізі. Бұл өмірге деген эстетикалық қатынасқа тығысатын барлық үйреншікті заттарға, дағдылы әлемге жаңа қатынас орнатады.
Мұғалім үшін бірнеше кезеңнен тұратын ұзақ оқыту процесіне мынадай міндет қойылады: оқушылардың музыка ұлттық қазына арқылы қызығушылығын ояту, шығармашылық қабылдау қабілетін дамытуды жүйелі түрде ұйымдастыру және халықтық мұра-орындаушылықты насихаттау.
Музыкадағы оқыту мен тәрбиелеу үрдісіндегі басты мақсат - әрбір жас адамды қоғамның тірегі, рухани бай, мәдениетті, эстетикалық талғамы зор, өз Отанының елжанды азаматы етіп тәрбиелеу болып табылады.
а) музыканы тыңдау және ән салу, күй, жыр сияқты музыкалық шығармалардан үзінділер орындау (кез-келген музыкалық аспапта);
ә) музыкалық шығарламалардың мазмұны мен үлгісіне қатысты төл ерекшеліктері және қазақ халқының дәстүрлі музыкалық мәдениеті туралы білім қалыптастыру;
б) ән мен күйдің идеялық, эстетикалық мәнін түсіну, олардың сезім тербер дүниелі мазмұнын болжау;
в) оқу барысында (оқытушы мен оқушының қарым-қатынасы) еркін шығармашылық ахуал орнықтыру мақсат тұтылады. Ойдағыдай нәтижеге қол жеткізу үшін музыка мұғалімі ұдайы өзін-өзі шындап, дамытып отыру керек, жаңаша ізденіс үстінде болуы қажет;
г) басқа пәндермен байланыс жасау, шешендік өнерін дамытуға ден қою, тіл ұстарту мәселесіне көңіл бөлінеді.
Музыка өнері тек эстетикалық құрал ғана емес, оның өзге сипаттары да бар: ұлттық болмыс, мазмұн, сипат. Бұл турасында, орта мектеп бағдарламаларында осы тұрғыдан да зер салып, әдістемелік тәсілдеріміздің мазмұнын байыта түсуіміз керек-ақ. Сондықтан да жастардың тәрбиесіне ықпал ететіндей жаңаша түрін іздеу керек сияқты. Бастауыш сынып оқушыларының әсемдікті көре, түсіне, жасай білуі мен рухани өмірін байыту, туған еліне, жеріне, табиғатына деген сүйіспеншілігін және ұлтымыздың бай қазынасы - қазақ фольклорына қызығушылығын арттыра отырып, олардың бойында эстетикалық мәдениетті тәрбиелеу - бүгінгі таңда өзекті мәселе болып отыр.
Тәрбиешінің міндеті балада өнердің қандай түріне ынта бар екенін тауып, сол ынтасын, түр туғызатын сұлулық сезімдерін өркендету, - деп А.Жұбанов айтқандай, бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетінің дамуы сынып жетекшілерінің және пән мұғалімдерінің шеберлігі мен тәрбие құралдары қазақ фольклор жанрларын тиімді қолдана алуына, әдіс-тәсілдеріне байланысты.
Әр халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық музыкасы бар. Оның дамуы ұлттық мәдениетінің деңгейіне байланысты. Қазақ халқының да ғасырлар бойы қалыптасқан өзінің тәжірибесі, білімі, көркемдік пен сұлулыққа деген көзқарасы, рухани өмір байлығы болып табылатын бай тарихи өмір жолымен тығыз байланысты. Соның ішінде ауыз әдебиеті шығармаларында қазақ халқының экономикалық және қоғамдық құрылысы, тұрмыс-салты, эстетикалық өз көзқарасы бейнеленген. Яғни, қазақ халқының көшпелі өмірі оның көркем шығармасы дамуына әртүрлі ықпал жасады. Осы кезеңдегі өнердің көптеген түрлерінің - ауызша поэзияның, халық музыкасының, тағы басқа да тұрмыстық өнердің қарқынды дамуы болды. . Халқымызда ауыз әдебиетінің ішінде ең көп тарағаны - өлең. Оның адам өміріндегі маңызы туралы ұлы Абай былай деген:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кіреді денең.
Өмірдегі қызықтың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы бос қақпай елең-селең.
Бұл жерде ақын сөзінің өлеңге, өскелең өмірімізге тікелей қатысы бар. Ана әлдиі, бесік жыры, қыз ұзату, келін түсіру, мереке, салтанат кештері, ақыр соңында, адамның дүниемен қоштасуы - бәрі-бәрі көз алдыңыздан өтеді. Мұның бірі - қуанышты, бірі мұңды болып келгеніне қарамастан, бәрі адамның жүрек тебіренісі мен сезім-түйсіктерінің оянуы мен байланысты.
Бұрын қазақтың көшпелі дәуірінде ауыл-ауыл болып жиылып, ел мақтанышы болған ақындарды, жыршыларды, әншілерді қонақ қылып, айлап жібермей өнерін тамашалаған. Елдің қабілдетті жастары хат танып, қағазға түсіре білмесе де, өлең-жырларды, термелерді қағып алып, кейіннен өздері нақышына келтіріп айтып жүрген. Ақын-жыраулар қабілетті жастарды қастарына ертіп, үлкен өнерге баулыған. Сонау ежелден келе жатқан өлең-жырлар мен шешендік сөздердің, ән-күйлердің қазақ елінің барлық түкпіріне кеңінен таралуы халқымыздың өнерге деген ерекше сүйіспеншілігінен екені белгілі. Мұндай ұлы дәстүрді біз күй атасы Құрманғазының, Тәттімбеттің, Дәулеткерейдің, Сүгір күйшінің, ән атасы Біржан салдың, Қанапияның, Ақан Серінің, Үкілі Ыбырайдың, Балуан Шолақтың, Естай ақынның, Жаяу Мұсаның, Мұхит әншінің, Жамбылдың, Кененнің, Исаның, Әсеттің, Мәдидің тағы басқа қазақ халқының ақын-компазиторларының, өнер мектебінен өткен ұлы адамдар шығармаларының халық ішіне кеңінен таралуынан көреміз.
Кезінде халық Біржанды сал, Ақанды сері деп атап кеткен. Бұл жай емес, өнер адамдарын, аса дарынды перзенттерін халық еркелетіп, осылай деп атауы сол кездегі дәстүрге айналған.
Өнер десе ішкен асын жерге қоятын халқымыз өздерінің сүйікті құралы - домбыраға үлкен мән берген. Атақты компазиторлар Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап ел аралап, өз күйлерін домбырамен орындағанда, жиылған жұрт рухани азық алған.
Халық музыкасы - рухани қазына, таусылмас тәрбие бұлағы.
Кез-келген оқу-тәрбие жұмысы сол мәдени - музыкалық мұрамызға негізделуі шарт. Мектептегі музыка сабағы оқушыларды әсемдік әлемінің таңғажайып сырын терең түсініп көркемдік аталуына, шынайы сезінуге, одан рухани ләззат алуға, өмір жолы ой толғауға ізгілікті мұрат-мақсаттарға жетелеп өнегелі істерге баулиды.
2.2. Музыка және әдебиеттің байланысы
Музыка пәні арқылы тәрбие беру тек қана жекеленген нысандарды елестете ұғыну ғана емес, ол мәдениетті сезіну мен түсінудің негізі. Бұл өмірге деген эстетикалық қатынасқа тығысатын барлық үйреншікті заттарға, дағдылы әлемге жаңа қатынас орнатады.
Музыка мен әдебиеттің байланысы әртүрлі музыкалық және әдебиет жанрларының арақатынасы шеңберінде ала отыра, кең, ауқымда қарастырудың тиімді жолы.
Оқушылардың әдебиет пәнінен алған білімдеріне назар аударып, олардың әдебиет сабақтарында өткен халықтық және әдеби поэзиялық көркем шығармалардың тілдік ерекшеліктерінен, ырғағынан, ұйқасынан нені байқағандықтарын, алған әсерлері мен тұспал түсініктері жайында мәні анықталады. Бұл музыка пәні сабағында әдебиет пәні бағдарламасындағы шығармаларды пайдалану және аралық байланыстың орнығып, нығая түсуіне көмектеседі. Музыка мен әдебиет әр түрлі көркемдік-образдық құралдар арқылы бір-бірін толықтыра байытып, өмір құбылыстарының күрделі әлемінің сырын ашуға, адамдардың оған және өзара қатынастарына, қуаныштары мен жан күйзелістеріне байланысты іс-әрекеттерін көрсетуге өзара бірлікте қызмет ететіндігі жөніндегі ұғымды орнықтырудың мәні зор.
Музыка мен әдебиеттің байланысы арқылы халық әндерінің жанрлық
ерекшеліктері,тұрмыс-салт әндерінің поэтикалық дәстүрдегі ерекшеліктерін
анықтай алу,ақындар айтысының тарихы жайлы мағлұмат беру,айтыстан белгілі бір ырғақты сезіне отыра сипатын анықтай алу,опера жайлы мағлұмат ала отыра,қойылымдағы кейіпкерлерімен таныса арқылы, ән айту мәдениеттіліктерін меңгерту,жырларды мәнерлеп оқу барысында сөздік қорын молайту,
шығармашылық қабілеттерін дамыту жолында музыка мен әдебиеттің байланысын жете түсінулеріне көмегін тигізетіні сөзсіз.
Айтыс - поэзия жанрларының ішіндегі ең қиыны, күрделісі. Айтыс өнері түркі халықтарының ішінде қазақ пен қырғызда ерекше дамыған. Біздің қанымызбен жаралып, рухымызбен таралған дәстүрлі, синкретті өнер. Айтыс - сөз барымтасы деп Мұхтар Әуезов айтқандай, айтыс - қазақ халқының әдеби мол мұраларының бірі болып табылады. Айтыс деген атау айтысу, тартысу, дауласу, жарысу, сынасу мағынасында қолданылады.
Әдеби туындыларда Абай өзіндік музыкалық шеберлігімен, ерекше әуен сұлулығымен, оның нәзік сезімталдығымен, әндерінің тақырыптық, жанрлық байлығымен, ырғақтық және өлшемдік орамдылығымен жаңашыл композитор болып кеңінен танылды. Көзімнің қарасы, "Айттым Сәлем Қаламқас әндері осының дәлелі бола алады. Атақты әнші, актер әрі музыкант Әміре Қашаубаев Жүсіпбек Аймауытовтың "Әнші" әңгімесіне, Ілияс Жансүгіров "Әнші" поэмасына , Қайнекей Жармағанбетовтың "Әнші азамат" шығармаларында лирикалық әндері: Балқадиша, Дударай, Бесқарагер Көк көбелек әндерін шырқап Париж сақынаснда қол шапалағын соқтырды. Әдебиетімізде ойып тұрып орын алатын әйгілі әнші-сазгер, ақын,Жаяу Мұса Байжанұлының орны ерекше аталады. Оның жүрегінен туған шығармалары алыста жүріп, туған жерін сағынып Сүйіндік әнін шығарады. Толғау, Арап ұрыға, Бозторғай, Хаулау әндеріне өмірден көрген сондай қиындық қиянаттар арқау болады.
2.3. Музыкалық тәрбие әдістері және негізгі бағыттары
Оқу-тәрбие жұмысында ұлттық мектептің негізгі ерекшеліктері оқушыларды өз халқының ғасырлар бойы қол жеткізген табыстарына ұмтылуға тәрбиелеу, ұрпақты ата-баба салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен қайтадан табыстыру.
Музыка өнері әрбір оқушының әсемдік әлеміне үйірсек болып қана қоймай, оны қорғауға және рухани мәдени деңгейін көтеруге жағдай жасайды. Сол себепті әрбір қоғам мүшесін өнерпаздыққа тарту қоғамның объективті қажеттілігі және заңдылығы болуы керек.
Білім беру саласында оқушылардың эстетикалық, этикалық және адамгершілік нормаларын меңгерту міндетін жүзеге асыруда музыка пәнінің орны ерекше.
Музыка тәрбиесі жастарды өнер құндылықтарын жасауға қатыстыра отырып, олардың бойында белгілі адамгершілік-эстетикалық мәдениетті, көркемдік талғамды, шығармашылық қабілетті дамытады. Тәрбиедегі басты мақсат: қоғам мүшелерін әлеуметтендіру болатын, яғни өнер адамның тек қана рухани өмірінің құрамдас бөлігі болып қоймай, әлеуметтендірудің аса пәрменді құралы болып табылады.
Ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келген халықтық қазынаны, оның таңдаулы үлгілерін жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу құралына айналдыру, нақтырақ айтқанда, олардың көркемдік, музыкалық, эстетикалық талғамы мен мәдени деңгейін жоғарылату - басты міндет.
Ұлттық өнерге оқушыларды жастайынан баулу олардың адамгершілік, эстетикалық қасиеттерін дұрыс қалыптасуына, мәдени дәстүрге деген сыйластық сезімін дамытуға әсерін тигізіп, оқу-тәрбие үрдісінің сапасын арттырады. Оқушылардың әсемдікті түсіне білу қабілеттерін арттырады.
Ұлы Абай өмір шындығын дәл бейнелеу жөнінде поэзия мен музыканың рөлін былайша суреттеді: әсемдік сыры, биік мұратталғандары, көркем шарттары, шығармадағы дарындылық пен шеберлік ән мен күйді орындаудағы дәстурлер, т. б. мәселелерді көтере келіп, эстетикалық сезімдердің дамытудың нақты жолдарын қарастырды. Абайдың түсінігінше, баланы жастайынан көркемдікке баулуды үлкендер неғұрлым ертерек ойластыруы қажет, өйткені бесіктегі нәрестенің өзі ананың әлдиі, құлағына жеткен ән-күйдің әуезді үні арқылы сұлулық пен көркемдіктен хабардар болып жатады.
Осы орайда бесік жыры оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың алғашқы сатысы болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қиял-қабілеттерінің эстетикалық сезімін, талғамы мен көзқарасының мәдениетін, ой-өрісін кеңейтіп, айнала-қоғам және өзін қоршаған орта өміріндегі әсемдік пен сұлулықты сезініп, бойына сіңіре білуге тәрбиелеуде музыка жанрлары орасан зор рол атқарады.
Қазіргі заман талаптарына сай жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда балалар фольклоры жанрын пайдалану басты мәселелердің бірі. Оны қалыптастыру -- өте күрделі де ұзақ үрдіс, яғни оқушылардың бойына бірден қалыптаса қоймайды деген сөз. Сондықтан да ол сәбидің дүние есігін алғаш күндерінен басталуы тиіс. Осы тұрғыда балалардың эстетикалық мәдениетін дамытуда қазақ фольклор жанрын пайдаланудың маңызы зор, солардың бірі - балаларға арналған әндер, бесік жырлары.
Ұлы Абай:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең,
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы, бос қақпай елең-селең, - деп, адам өміріндегі өлеңнің алар орнын терең топшылаған. Академик М.Әуезов адамзат мәдениетінің алтын қорына дүние жүзі халықтарының қосқан үлесін сөз ете келе: Гректер атақты храмдардың, египеттіктер пирамидалардың, қытайлықтар фарфор бұйымдары мен мәрмәрдан жасалған адам мүсіндерінің, итальяндықтар әсем әуенді музыка шығармаларының, француздар сурет өнерін үлгі етсе, көшпелі қазақ елі аса-бай өлең-жыр мұрасын қалдырды... деп жазса, Швейцарияның кемеігер педагогы И.Г.Песталоцци: Бала тәрбиесі - оның дүниеге келген күннен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі жанұядан басталып, мектепте одан ары қарай жалғастырылуы шарт,- деген қағиданы ұсынды. ... Қазақ баласының шыр етіп жерге түскенінен ер жеткенге дейінгі бар ғұмыры өлеңге толы, оның алғашқы еститіні ана әлдиімен айтылатын бесік жырының әуені,- деп өзінің Қазақ халық әдебиеті атты еңбегінде Х.Досмұхамбетов балаларға арналған ән-жырдың бала өміріндегі тәрбиелік ықпалының зор екендігі туралы атап көрсетеді.
Қазақ балалар әндерінің қай-қайсысын алмасақ та өнегелі өсиет пен ізгілікті мейірбандыққа, татулық пен бірлікке, адамгершілікке, байсалды мінез-құлыққа, салихалы ақылдыққа насихаттап отырады. Адам баласы тарихында ауыз әдебиетінің алтын ұрығы - жыр-өлеңнің бірінші бастамасы - Бесік жыры десек, бұнда қазақ қауымының балаға деген ең ізгі сүйіспеншілігі, тілегі, халықтың шешендігі мен арманы бейнеленген.
Өз елінің дінін, рухани мәдениетін білген адам, біртіндеп әлемдік мәдениетті үйренеді. Ендеше, бұл қасиет бала тербеткен ананың әлдиімен, әженің ертегісімен, отбасында айтылып отырылатын мақал-мәтел, жұмбақ, аңыз-әңгімелерімен бала бойына дарытылып, сол арқылы ата-бабаларымыздан қалған асыл мұраға деген қызығушылық танытып, сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Демек, аталған жұмыс баланың шыр етіп дүниеге келген кезінен бастап, жас ерекшелігіне байланысты біртіндеп күрделеніп отырылуы керек. Сондықтан жастарға эстетикалық тәрбие беру ісінің мазмұнды, деректі, ұғынықты келуі әрбір ән мен күйдің көкейге қонымды, әсерлі болуын қажет етеді.
Оқушы күнделікті өмірде музыкамен етене араласады. Мұны салыстырмалы түрде алғанда үш жүйеге бөлуге болады:
1) музыка сабағында ұжымдық тапсырмаларды орындауы (бірігіп күй тыңдауы және музыкалық шығармаларды талдауы);
2) өз бетінше қатысуы;
3) музыканы кездейсоқ тыңдауы.
Ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фараби Музыкалық идея оны жүзеге асыратындай әрекет ету қабілетінсіз іске аспайды, музыканы көп тыңдау, жаттығу түрлерін бір-бірімен салыстыру, әуенді талдау, әрбір тонның дыбыстық әсерін мұқият есептей білу арқылы музыкалық қабілетті дамытуға болатындығын айта келіп, тәрбиелеу барысында тәжірибе жинақтаудың рөлі зор екенін атап көрсетеді т.б. өзгерісін бақылап, сезінуге үйренеді. Оқушы эстетикалық сезім мен эмоциялық көңіл күй арқылы қоршаған ортаны әсерлене сезінеді. Оқушы өз жауабын жолдастарының жауаптары мен салыстыра отырып, пікірінің дұрыстығына немесе жаңсақтығына көз жеткізеді. Сол арқылы оның музыка жөніндегі ойы мен талғамы қалыптасады.
Музыкалық шығарманы талдау әңгімелесу әдісі арқылы жүргізіледі. Көркемдеу құралын, көркем бейнелердің жасалу жолдарын сабақтың тақырыбы ретінде алынған белгілі бір мәселе төңірегінде талдау оқушы танымын кеңейтіп, сөздік қорының молаюына жол ашады. Талдау үшін музыкалық құбылыстарға тән ұғымдардың қалай аталатынын білу қажеттігі туындайтындықтан, бұларды түсіндіріп отыруды мұғалім басты мақсат етіп қояды. Бұл ретте оқушылардың музыкалық сөздік дәптерінің болғаны жөн. Себебі, оқушы бұл ұғымдарды күнделікті өмірде аса көп пайдалана бермейтіндіктен, тез ұмытуы мүмкін. Сөздік дәптер арқылы әр сабақ сайын оқушының сөздік қоры молайып, талдау мүмкіндігі кеңейе түседі.
Талдау, үйретудің алғашқы сатысында музыкалық екі шығарманы салыстыру оқушыға өз ойын жеткізу жеңілдігін тудырады. Мысалы, ән және күй жанрдың ортақ белгілері (нық, жігерлі, екпінді) талдау мен қатар, тиісті айырмашылығы (бірі жеңілдеу, екіншісі ауырлау болса бірі жоғары, екіншісі төмен регистрде орындалуы) арқылы тыңдаушылардың белгілі бір тобына арналатындығы анықталады. Оқушы осының бәрін әсерлене тыңдай отырып, талқылауға белсене қатысады. Мектеп оқушыларына аспаптық музыканы талдау біртіндеп күрделене береді. Мектеп бағдарламасының осылайша құрылуы оқушылардың көркемдік талғамын музыкалық қабылдауына жол ашуымен бірге, олардың өзіндік пікірін айта алатындай деңгейге жеткізеді. Музыкалық шығармада адам сезіне әсер етудің қайнар көзі музыкалық тақырып болып табылады.
Тақырып шығарманың мазмұнын түсінуде басты рөл атқаратындықтан, оның басталып, аяқталуын анықтай алу дағдысын әдетке айналдырған жөн. Мұндай дағдының болмауы шығарманы түсінбегендігі десе де болады. Сондықтан шығарманы тыңдап, талдауда оқушы музыкалық тақырыпқа барынша зейін қоя мән беріп, сол арқылы көңіл күйдің (жігерлі, сергек, сабырлы, ойлы, қайғылы) өзгерістерін бақылауға үйреніп шығарма болмысынан саналы түрде түсіну сатысына қарай ауысады.
О.Апраксина : Музыканы оқушылармен бірге талдау, дұрыс бағытта болуы шарт -- дейді. Талдау барысында музыка тілінің элементтерін түсіндірумен шектелмей, ол элементтердің көркем шығармадағы рөлін анықтауға күш салған жөн. Әрине, оның рөлін әр оқушы өзінің түсінігіне, тәжірибесіне сүйеніп анықтайды. Мұғалім оқушыға шығарманың мазмұнын композитордың ойымен барынша жақындата түсіндіруді басты мақсат етіп қоюы қажет.
Тыңдауды неден бастау керек? Бұл - музыка тыңдауға үйретудің күрделі де маңызды мәселесінің бірі. Жалпы қабылдау процесі жөнінде О.Апраксина : ...кез келген қабылдау күрделі үрдіс, оған түрлі сезім мүшелері қатысады, нәтижесінде күрделі шартты рефлекторлық байланыстар жиынтығы түзіледі. Музыкалық қабылдау - оның мәні шындықтың көркем бейнесін музыкалық шығармадан ести алу және оның мазмұнын көркемдік бірлік ретінде сезіне отырып бастан кешіре білу қабілеті -- деп атап көрсетті. Музыкалық шығарманы талдап, тыңдаудың екінші жағы - музыканы ойнап көрсету. Мұғалім шығарманы өзі орындайды немесе үнтаспадан тыңдатады. Бастауыш сыныптарда музыкалық шығарманы мұғалім өзі орындап көрсеткені тиімді. Бұл сыныптарда өтілетін музыкалық шығармалардың көлемі шағын болғанымен, орындау үлкен шеберлікті қажет етеді. Бір шығарманы әртүрлі аспапта ойнап көрсету, мәнерлі орындау. Ойнатуға мұғалімнің мүмкіндігі жетпеген жағдайда музыкалық шығарма үнтаспадан тыңдатылады. Оны қалай түсінуге болады? Күрделі шығармадан үзінді орындаған симфониялық оркестрдің құрамындағы сан қырлы аспаптардың бояуын ешқандай да орындау ауыстыра алмайды. Оратория, кантата, опера, симфониядан алынған үзінділерді үнтаспадан тыңдатқанда ғана сабақ мақсатына жетеді. Қай жағдайда да, орындаушы - шығарма мазмұнын жеткізуші.
Шығарманы тыңдап болғаннан кейін оның мазмұнын түсінуге бағытталған сұрақтар жүйесін сабақтан бұрын жан-жақты ойластырып алу қажет. Бұл мәселеде мұғалім белгілі бір материалды талдау арқылы оқушыларға нені меңгертетінін өзі анықтап алады. Қойылытын сұрақтар жүйесін дайындауда тағы бір ескеретін мәселе, сабақ өтілетін сыныптың жалпы музыкалық жабдықталу деңгейі. Осы екеуін ескере отырып, нақты сұрақтар жүйесі дайындалады. Олар анық, қысқа, нақты, дұрыс жауапқа бағыттау арқылы оларды жалпы нәрседен ең бастысын қорытындылай білуге үйретеді. Тәжірибелік көркем бейнелеу іс-әрекеттері барысында:
-- оқушылардың көркемдік білім негіздерін игеру және олардың бейнелі ойлау қабілеттерін дамыту;
-- балалардың көркемдік образдар жасау және шығармашылық іс- әрекеттерінде әдеби шығармалардан, фольклордан әсерлі сюжеттерді немесе тарихи оқиғаларды көрсете, ұлттық музыканы естірте отырып, туған жер тарихымен, халық өмірімен, тұрмыс-салтымен мәдени дәстүрлерімен байланысты тақырыптарды мейлінше оңтайлы пайдалану. Өнерді эстетикалық мәнде қабылдау саласында:
-- оқушылардың өнерді эстетикалық қабылдауын жүйелі қалыптастыру, шығарма мазмұнын талдай және бағалай білу дағдыларын дамыту;
-- шындық объектілері мен өнер туындыларының мазмұнын салыстырмалы талдай білуге баулу;
-- оқушылардың туған халқының өнердегі көркемдік дәстүрлерін танып білуіне ықпал етеді.
Музыка сабағында нақты мақсат қойылу арқылы оқушының сезімін (эмоция) ояту. Оқушылардың сабақ үстіндегі эмоциялық өзіндік іс-әрекеттері бағыттаушы және реттеуші рөл атқарады. Сезімді (эмоция) ояту үшін қабылдауда белсенділік мақсаты қойылады. Бұл мақсат:
а) музыкалық шығарманың мазмұнын оқушылармен бірге талдау;
ә) музыка-дидактикалы ойындар ұйымдастыру;
б) тиімді әдісті таңдап ала білу;
в) оқушылардың жас ерекшеліктері мен музыкалық даму ерекшелігін ескере отырып, музыкалық шығарма таңдау арқылы жүзеге асырылады.
Екінші міндет - музыканы саналы түсінуге баулу. Саналы түсіну үшін белгілі бір деңгейде музыкалық білім болуы керек. Сондықтан, бұл міндетті жүзеге асыру үшін, нота сауатын меңгерту мақсаты қойылады. Нота сауаты:
а) музыканың көркемдік құралдарын (екпін, саз, ырғақ, әуен, тембр, гармония, өлшем т.б.) музыкалық шығарма мазмұнын жасаудағы ерекшеліктерін түсіндіру;
ә) әнді нотамен орындау;
б) түрлі көрнекіліктер пайдалану;
в) ырғақтық қимылдар жасау (нота биіктігін көрсету, қолды ырғақпен шапалақтап ұру) арқылы меңгертіледі.
Үшінші міндет - музыкалық шығарманы өз шама шарқынша орындауға үйрету барысында орындаушылық дағдыларды меңгеру. Орындаушылық дағдыларды меңгеру арқылы көркемдік білім беру мақсаты қойылады. Бұл мақсат:
а) вокальды хор дағдыларын;
ә) аспаптарда орындау дағдысын;
б) ырғақтық би дағдыларын;
в) шығарманы тыңдап, тыңдай алу жағдысын меңгеру арқылы жүзеге асады. Жоғарыда көрсетілген үш міндеттерді жүзеге асыру арқылы оқушының көркемдік талғамы қалыптасады, әр түрлі жанрдағы музыканы талдай отырып, оның сапасын ажырата білуге үйренеді.
Бүгінгі таңда музыка мамандарының алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі - осы ата-бабаларымыздай музыканың құдіретін терең түсініп, оны өзінің рухани азығы етіп адам өмірін нұрландыруға ат салысатын музыкалық білім азамат тәрбиелеу. Баланы музыка тыңдауға, тыңдай отырып оны саналы түрде қабылдауға баулу - музыкалық тәрбие беру жұмысындағы күрделі міндеттердің бірі. Өйткені, оқушының музыкалық мәдениеттілігін қалыпастырудың алғашқы шарты болып есептеледі. Әр сабақты жоспарлау барысында, сондай-ақ ән үйрену, музыка тыңдау, түрлі вокалдық әдістерді меңгеру кезінде оқушылардың жас ерекшеліктеріне көп назар аударылуы керек.
Музыкалық тәрбиенің негізін ақын-жыршы, сал-сері, күйшілер жүргізген. Олардың өнері мен өмірі өнерлі жастар үшін өзіндік мектепте айналған. Ауызекі түрде беріліп келген өнер дәстүрлі ұрпақтан ұрпаққа өзгеріссіз ауысып, көркемдік тәрбиенің арқауы ретінде қабылдаған. Өнерпаз тұлғалардың ел алдында өнер көрсетуі белгілі эстетикалық талғам қалыптастырып, балалардың музыкаға деген қызығушылығын оятып отырған.
Кеңес дәуірінен бастау алатын музыкалық білім беру жұмысы күні бүгінге дейін айтарлықтай жетістіктерге жетті. Мектепте музыкалық тәрбие беру ісі мынадай екі салада дамып келеді:
1) жалпы білім беретін мектептердегі музыка сабағы;
2) мектептен тыс жүргізілетін музыкалық тәрбие беру орындары (музыка мектептері, мәдениет сарайларындағы немесе мектеп жанындағы музыкалық студиялар, үйірмелер). Музыка сабақтарының негізгі мақсаттары төмендегідей арнада анықталады:
1) оқушыларға әндер үйретіп, оларды дұрыс айта білуге үйрету;
2) музыка әуенін өзінше таңдап, тыңдай білуге үйрету;
3) ноталық жазудың бастапқы қағидаларын үйретіп, нотамен ән айтуға баулу; 4) белгілі бір музыкалық аспапты меңгеруге жаттықтыру.
Музыкалық тәрбие жеке бастың сезімдік мәдениетінің, адами қасиетінің, интеллектісінің қалыптасуына қызмет етеді.
Балаларға музыканы оқытудың тағы да атап өтерлік тиімді жақтары баланың көркемдік әлемге деген ынтасын ояту, қызықтыру, оқушыда тұрақты бір рухани талғам қалыптастыру, әуен-сазынан көркем бейне таба білу сияқты ірі де қажетті мақсаттардан көрінеді. Осы жерде, халықтың мәдени дәстүрлері - адамдарды оқыту мен тәрбиелеу саласындағы тарихи түрде қалыптасқан тәжірибесі ретінде адамгершілігі жоғары ұрпақты қалыптастыруға бағытталғанын айта кету орынды деп ойлаймын. Ойымызды қорытындылайтын болсақ, оқушыларға көркем-эстетикалық тәрбие беру халықтың мәдени дәстүрлеріне негізделуі тиіс. Ол дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндігі зор, ұлттық және әлемдік мәдениет жүйесіне бейімделуге қабілетті, ұлттықтан жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
__________________________ факультет
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Білім беру бағдарламасының
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
мамандықтың шифры және атауы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
________________ кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бекітемін Каф.меңгерушісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы) ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
__________20 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға ТАПСЫРМА
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Студентке(-тер)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(ТАӘ)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(мамандық БББ, тобы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
№ " " 20 ж. бұйрығымен бекітілген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 20 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмысқа бастапқы деректер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыста (жобада) дайындауға жататын сұрақтар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
тізбесі)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдың тізбесі немесе орындалатын
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
жұмыстардың көлемі (сызбалар, кестелер, суреттер және т. б.)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс бойынша кеңестер (жұмыстың бөлімдерін көрсете
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
отырып)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бөлімнің
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
атауы, тараулар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
жетекші, кеңесші
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырманы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
алу мерзімдері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырма берді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырма қабылдады
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
№
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс кезеңдері Орындау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
мерзімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ескертулер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырманың берілген уақыты _ 20 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекші:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
қолы ТАӘ, ғылыми дәрежесі, қызметі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырма қабылдады: студент (-тер)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
қолы ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Студенттің ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының денсаулығын сақтау мен нығайтудағы салауатты өмір салтының рөлі (дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
БББмамандық атауы және шифры
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орал 20 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді Каф.меңгерушісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы) (ТАӘ)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыбы: Мектептерде музыка пәні арқылы халықтық тәрбие берудің мән-мағынасы
_________________________________ _______________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
МамандықБББ бойынша (шифр және атауы)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған: студенттің ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекшісі: жетекшінің ТАӘ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орал 20_____ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Музыка баланың жан-жақты даму құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Музыканың баланың адамгершілік бейнесіне және оның интеллектуалды дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Музыкалық білім берудің міндеттері баланың жеке басын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Мектептерде музыка пәні арқылы халықтық тәрбие берудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1. Әдебиет сабақтарындағы музыка пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2. Музыка және әдебиеттің байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
2.3. Музыкалық тәрбие әдістері және негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .18
3. Мектеп пен отбасының өзара әрекеттесуі жағдайында оқушыларды музыкалық эстетикалық тәрбиелеудің теориялық аспектілері ... ... ... ... 31
3.1. Оқушылардың музыкалық-эстетикалық тәрбиесінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.2. Оқушылардың музыкалық-эстетикалық тәрбиесіндегі отбасы мен мектептің өзара әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
КІРІСПЕ
Өнер әр адамның өмірінде үлкен орын алады. Біз қоғамның өмірін өнерсіз елестете алмаймыз, оның барлық алуан түрлілігінің ішінде екі түрді бөлуге болады: музыка мен әдебиет, әсіресе өмірде жиі кездесетін. Бұл екі өнер түрі ұқсас ма? Бұл жалпы? Айырмашылық қандай? Әрине, бұл күрделі мәселе. Бірақ балаға музыка мен әдебиеттің ортақ, байланыстырушы буыны-бұл дыбыс екені анық. Әдебиет-бұл сөз өнері, ал сөздер дыбыстардан тұрады және, әрине, дыбыстардан музыка жасалады.
Ұлы ұстаз В.А.Сухомлинский "бұл сөз ешқашан музыканың тереңдігін толық түсіндіре алмайды, бірақ сөзсіз сезімдерді танудың осы нәзік саласына жақындау мүмкін емес"деп жазды. Мұның дәлелі-музыкалық шығармаларды тыңдау кезінде адам суреттер мен бейнелерді елестетеді, ал бұл визуалды серия сөздік түрінде көрінеді.
Музыка, әдебиет сияқты, өмір бойы бізбен бірге жүреді, ол үйретеді, онда адам ең жоғары сезімдер мен нәзік эмоционалды тәжірибелердің көрінісін табады. Сондықтан өнердің осы екі түрінің эмоционалды әсері өте зор және олар әрине, байланысты.
Әдебиет әлемді білуге көмектеседі, музыка да өмірді үйретеді. Жазушы өзінің пікірлері мен сезімдерін, өмірге деген көзқарасын жеткізу, өзіне міндет қою, оқырманға әсер ету үшін әдеби шығарма жасайды. Бұл композитордың басты мақсаты. Жеке бақылауларды қорытындылап, мектепте оқыған әдебиеттің музыкамен байланысын неғұрлым мұқият және терең қарастыратын уақыт келді. Балалар өнердің екі түрін бір-бірінен бөліп қана қоймай, керісінше көптеген жіптермен байланыстырып, олардың біреуін білу екіншісін тереңірек қабылдауға және түсінуге көмектеседі деп сезінуі керек. Атақты француз жазушысы және музыканты Ромен Роллан былай деп жазды:"жеке өнердің шекаралары теоретиктер ойлағандай абсолютті және жабық емес: өнер әр минут сайын бір-біріне ауысады, өнердің бір түрі өз көрінісін табады.екіншісінде жалғасы мен аяқталуы".
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мектептерде музыка пәні арқылы халықтық тәрбие берудің мән-мағынасын қарастыру.
1. Музыка баланың жан-жақты даму құралы ретінде
1.1. Музыканың баланың адамгершілік бейнесіне және оның интеллектуалды дамуына әсері
Адамның көптеген басқа қабілеттерінен бұрын музыкалық қабілеттер ашылатыны белгілі. Музыкалықтың екі негізгі көрсеткіші, эмоционалды сезімталдық және музыкалық есту бала өмірінің алғашқы айларында көрінеді. Бала көңілді немесе тыныш музыкаға эмоционалды түрде жауап бере алады. Егер ол бесік жырының дыбыстарын естісе, назар аударады, тыныштайды. Көк тіпті көңілді, би әуенін естиді, оның бет-әлпеті өзгереді, қозғалыстар жанданады.
Зерттеулер көрсеткендей, бала өмірінің алғашқы айларында дыбыстарды биіктігімен ажырата алады. Бұл факт әсіресе кәсіби музыкант болған адамдарда айқын. Моцарт төрт жасында керемет қабілеттерін көрсетті, ол органда, скрипкада ойнады, бес жасында алғашқы шығармаларын жасады.
Мақсаты музыканың бала тәрбиесіне әсері-бұл жалпы музыкалық мәдениетті таныстыру. Музыканың баланың жеке басының дамуына әсері балалардың шығармашылығы өте үлкен. Музыка, кез-келген өнер сияқты, баланың жеке басының жан-жақты дамуына әсер ете алады, адамгершілік-эстетикалық тәжірибені ынталандырады және қоршаған ортаны белсенді ойлауға айналдырады. Жалпы музыкалық білім негізгі талаптарға сай болуы керек: барлық балаларды қамтитын және баланың жеке басын қалыптастырудың барлық аспектілерін жан-жақты, үйлесімді түрде дамытатын әмбебап болу.
Көбінесе ересектер: "егер баланың жарқын көрінісі болмаса, музыкаға қосу жөн бе? - деп сұрақ қояды" Жауап: оң. Баланың музыкалық қабілеті туралы қорытынды ол дұрыс және тиісті музыкалық білім мен білім алғаннан кейін ғана жасалуы мүмкін.
Музыкалық білімнің жан-жақтылығы баланың жеке басын қалыптастыруды моральдық байытудың тиімді әдістерінің бірі ретінде әрекет етеді. Оның ақыл-ой белсенділігін арттыру, өміршеңдігін арттыру. Музыканың әсері балаларды бір тәжірибеге біріктіреді, балалар арасындағы қарым-қатынас құралына айналады.
Балалардың музыкалық тәжірибесі әлі де қарапайым, бірақ ол әр түрлі болуы мүмкін. Музыкалық іс-әрекеттің барлық дерлік түрлері балаларға қол жетімді және тәрбиенің дұрыс орнатылуы олардың музыкалық және жалпы дамуының баланың жеке басына жан-жақты болуын қамтамасыз етеді. Қоршаған өмірге эстетикалық қатынасты тәрбиелеу, қабілеттерін дамыту, шығармаларда көрсетілген сезімдер мен ойларды эмоционалды түрде сезіну арқылы бала бейнеге енеді, қиялдағы жағдайға сенеді және әрекет етеді. Әсері музыка жұмылдырады, оны "дивной қабілетін қуану да, осыған көңіл бөліп, өзгелердің тағдыры сияқты, өзінің".
Бала музыкамен араласып, жан-жақты дамиды, баланың физикалық келбеті жақсарады, гармоникалық байланыстар орнатылады. Ән айту процесінде ол тек музыкалық құлаққа ғана емес, сонымен бірге әншілік дауысқа, демек, дауыстық мотор аппаратына да дамиды. Музыкалық ырғақты қозғалыстар дұрыс қалыпқа, қимылдарды үйлестіруге, олардың икемділігі мен икемділігіне итермелейді.
Бала музыкалық шығарманың мінезін, көңіл-күйін сезіне алады, естігендеріне жанашырлық танытады, эмоционалды қарым-қатынас көрсетеді, музыкалық бейнені түсінеді, жақсы мен жаманды байқайды, осылайша әр түрлі көркемдік іс-шараларға қатысады. Сондай-ақ, балалар ең жарқын және түсінікті музыкалық құбылысты тыңдай, салыстыра, бағалай алады.
Музыканың жан-жақты дамуына әсері баланың жеке басының қалыптасуы эстетикалық тәрбиенің адамгершілік, ақыл-ой және физикалық тығыз байланысы арқылы қамтамасыз етіледі.
Баланың жеке басының қалыптасуына музыкалық әсердің үйлесімділігі балалардың музыкалық іс-әрекетін ұйымдастырудың барлық формалары қолданылған кезде қол жеткізіледі.
Музыканың әсері баланың сезіміне тікелей әсер етеді, оның моральдық бейнесін қалыптастырады. Музыканың әсері кейде сендіруден немесе нұсқаулардан гөрі күшті. Балаларды әртүрлі эмоционалды білім беру мазмұнымен таныстыру арқылы біз оларды эмпатияға шақырамыз. Туған жер туралы ән Отанға деген сүйіспеншілік сезімін оятады. Әр түрлі халықтардың билері, әндері, билері олардың әдет-ғұрыптарына қызығушылық тудырады, халықаралық сезімдерді тәрбиелейді. Музыкаға жанрлық байлық батырлық бейнелер мен лирикалық көңіл-күйді, көңілді әзіл мен жалынды билерді қабылдауға көмектеседі. Музыканы қабылдау кезінде пайда болатын әртүрлі сезімдер балалардың тәжірибесін, олардың рухани әлемін байытады.
Ұжымдық ән айту, би билеу, ойындар балалар ортақ тәжірибелермен қамтылған кезде білім беру мәселелерін шешуге ықпал етеді. Ән айту қатысушылардан ортақ күш - жігерді талап етеді. Жалпы тәжірибе жеке даму үшін пайдалы негіз жасайды. Жолдастардың мысалы. Жалпы Шабыт, орындау қуанышы ұялшақ, шешілмейтін балаларды белсендіреді. Көңіл-күйді бұзу үшін, басқа балалардың өзін-өзі сенімді, табысты жұмысын өзгерту теріс көріністердің белгілі тежегіші болып табылады. Мұндай балаға жолдастарына көмек көрсетуді ұсынуға болады, осылайша қарапайымдылықты дамытады және сонымен бірге жеке қабілеттерін дамытады. Музыка сабақтары мектеп жасына дейінгі баланың мінез-құлқының жалпы мәдениетіне әсер етеді. Әр түрлі іс-әрекеттерді, іс-әрекеттерді (ән айту, музыка тыңдау, балалар музыкалық аспаптарында ойнау, музыкаға арналған қозғалыстар және т. б.) кезектестіру балалардан назар аударуды, тез тапқырлықты, реакция жылдамдығын, ұйымшылдықты, ерікті күш-жігерді талап етеді: әнді орындау, оны уақытында бастау және аяқтау; билер, ойындар білуі, әрекет ету, подчиняясь музыка, удерживаясь жылғы импульсивного тілегі тезірек побежать кімді болса перегнать. Мұның бәрі тежеу процестерін жақсартады, баланың еркіне әсер етеді.
Осылайша, музыкалық белсенділік әсер етеді және баланың жеке басының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға қажетті жағдай жасайды, болашақ адамның жалпы мәдениетінің бастапқы негіздерін қалайды. Музыканы қабылдау ақыл-ой процестерімен тығыз байланысты, яғни назар аударуды, байқауды, тез ойлауды қажет етеді. Балалар дыбысты тыңдайды, ұқсас және әртүрлі дыбыстарды салыстырады, олардың экспрессивті мағынасымен танысады, көркем образдардың сипаттамалық семантикалық ерекшеліктерімен ерекшеленеді, шығарманың құрылымын түсінуді үйренеді. Мұғалімнің сұрақтарына жауап бере отырып, жұмыс жойылғаннан кейін бала алғашқы жалпылау мен салыстыруды жасайды: пьесалардың жалпы сипатын анықтайды.
Музыкалық ырғақты іс-әрекетте балалар үлкен қуанышпен ойлап табады, би қимылдарын біріктіреді, ән айтады және музыкаға ауысады. Халық биінің биі, пантомима және әсіресе музыкалық ойын драматизациясы балаларды өмір бейнесін бейнелеуге, экспрессивті қимылдарды, мимиканы қолдана отырып, қандай да бір кейіпкерді сипаттауға итермелейді. Бұл жағдайда белгілі бір дәйектілік байқалады: Балалар музыка тыңдайды, музыка оларға әсер етеді, рөлдерді таратқаннан кейін олар әрекет етеді. Әр кезеңде сізді ойлауға, қиялдауға, жасауға мәжбүр ететін жаңа міндеттер бар.
1.2. Музыкалық білім берудің міндеттері баланың жеке басын қалыптастыру
Баланың жеке басын қалыптастырудың негізгі міндеті-баланың жан-жақты және үйлесімді дамуы. Бұл тапсырманы музыкалық тәрбие орындайды. Н.К.Крупская баланың жеке басын тәрбиелеудегі өнердің маңыздылығын осылай сипаттайды:" балаға өнер арқылы өз ойлары мен сезімдерін тереңірек түсінуге, нақты ойлауға және тереңірек сезінуге көмектесу керек... " Педагогика осы ұстанымдарға сүйене отырып, музыкалық тәрбие мен даму Тұжырымдамасын анықтайды.
Балаға Музыкалық білім беру-бұл музыкалық өнерге әсер ету, қызығушылықтарды, қажеттіліктерді, музыкаға эстетикалық қатынасты қалыптастыру арқылы баланың жеке басын мақсатты түрде қалыптастыру.
Баланың музыкалық дамуы-бұл нәтиже белсенді музыкалық белсенділік процесінде баланың жеке басының қалыптасуы.
Музыкалық тәрбиенің міндеттері баланың жеке басын қалыптастыру баланың жеке басын жан-жақты және үйлесімді тәрбиелеудің жалпы мақсатына бағынады және музыкалық өнердің өзіндік ерекшелігін және мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып құрылады.
1. Музыкаға деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу. Бұл міндет сезімталдықты, музыкалық естуді дамыту арқылы шешіледі, бұл балаға естілген музыкалық шығармалардың мазмұнын өткір сезінуге және түсінуге көмектеседі.
2. Балалардың музыкалық әсерлерін қорытындылау. олар әртүрлі музыкалық шығармалармен таныс.
3. Балаларды музыкалық ұғымдардың элементтерімен таныстыру, музыкалық іс-әрекеттің барлық түрлерінде қарапайым практикалық дағдыларды, музыкалық шығармалардың шынайылығын үйрету.
4. Эмоционалды жауаптылықты дамыту. Сенсорлық қабілеттер, ырғақ сезімдері, әншілік дауысты және қимыл экспрессивтілігін қалыптастыру.
5. Музыка туралы алған әсерлері мен идеяларына негізделген музыкалық талғамның пайда болуы мен бастапқы көрінуіне ықпал ету, алдымен музыкалық шығармаларға визуалды, содан кейін бағалау қатынасын қалыптастыру.
6. Балаларға қол жетімді музыкалық іс-әрекеттің барлық түрлерінде шығармашылық белсенділікті дамыту: ойындар мен дөңгелек билерде тән формаларды беру, үйренген би қимылдарын қолдану, кішкентай әндерді, әндерді импровизациялау, үйренген материалды күнделікті өмірде қолдануға деген ынтасы мен ынтасы, музыкатану. Ән айту және билеу.
Музыкалық тәрбие эстетикалық және адамгершілік жағынан баланың жеке басының қалыптасуы мен қалыптасуында маңызды. Музыкалық құралдармен балалар мәдени өмірге қатысады, маңызды әлеуметтік Оқиғалармен танысады. Музыканы қабылдау процесінде балалар танымдық қызығушылықты, эстетикалық талғамды дамытады, көкжиегі кеңейеді.
Балаларға музыкалық шығарманы жеткізе білу, оны сезіну және ойлау арқылы таныстыру-бұл музыканың балаға асыл және жауапты әсері.
Мектепке дейінгі білім беру мекемелеріндегі музыкалық тәрбиенің теориясы мен практикасы бұл міндеттердің белгілі бір жағдайларда орындалғанын көрсетті. Ең алдымен, музыкалық білім беру процесін идеялық және кәсіби дайындалған, педагогикалық ізденістерінде шығармашыл, өнерді меңгерген және тәрбиеленушілерін жақсы көретін мұғалім басқаруы керек.
Жыл сайын көптеген балалар жүйелі музыкалық дамуға ие болады. Музыкалық білім беру жүйесіндегі алғашқы буын-музыка тыңдау.
Музыканы тыңдау қызығушылықты, оған деген сүйіспеншілікті дамытады, музыкалық көкжиегін кеңейтеді, музыкалық көкжиегін арттырады, балалардың музыкалық сезімталдығын арттырады, музыкалық талғамның басталуын тәрбиелейді.
Бесік жыры сияқты әуендік Музыка ән айту сапасын жақсартады: балалар ұзақ ән айта бастайды. Тыныш музыка балалардың көңіл-күйін, ішкі шоғырлануын тудыруы мүмкін. Мұндай музыканы тыңдайтын бала тұрақсыз жүйесі бар қозғыш балалар үшін өте маңызды. Балабақшадағы музыканы жүйелі түрде тыңдау үлкен жастағы балаларға оны жақсы түсінуге және жақсы көруге көмектеседі.
Өнердің барлық түрлерінің ішінде музыка әдебиеттегідей көрінбейді.
Музыка вокалды және аспаптық болуы мүмкін. Вокал (ән, романс, ария) адам дауысына арналған және аспаптық сүйемелдеумен және онсыз болуы мүмкін.
Балаларға арналған музыкалық шығарманың әсері көркем, әуезді, сұлулығынан ләззат алуы керек. Сонымен қатар, олар балаларға қол жетімді сезімдерді, көңіл-күйді, ойларды жеткізуі керек.
Балалардың назарының көлемі үлкен емес. Сондықтан тыңдау үшін олар жарқын әуенмен, қарапайым үйлесімімен, айқын формасымен, тыныш дыбыс күшімен және қарқыны бойынша жылдам емес шағын көлемді шығармаларды таңдайды. Вокалды музыканы тыңдау үшін балалардың өздері орындағаннан гөрі қиын әндер таңдалады.
Ән айту-баланың жеке басына әсер ететін музыкалық тәрбиенің негізгі құралы. Бұл балаларға ең жақын және таныс. Балалар ән айтқанды ұнатады. Әндерді орындай отырып, олар музыканы тереңірек қабылдайды, өз сезімдері мен сезімдерін белсенді түрде білдіреді. Әннің сөздері оларға музыканың мазмұнын түсінуге көмектеседі және әуенді игеруді жеңілдетеді.
Ән айту процесінде балалар музыкалық қабілеттерін дамытады: музыкалық есту, есте сақтау, ырғақ сезімі. Ән айту сөйлеудің дамуына ықпал етеді. Сөздер ұзақ айтылады, ән айтады, бұл жеке дыбыстар мен буындардың нақты айтылуына көмектеседі.
Көркем музыка балаларға эмоционалды әсер етеді, қуанышты эмоциялар тудырады, көңіл-күйдің өсуіне ықпал етеді. Бұл оның сипатына байланысты айқынырақ және мәнерлі болатын қозғалыстардың орындалуын жеңілдетуге әсер етеді. Музыканың әсері балаларды ұйымдастырады, бірге және үйлесімді қозғалуға көмектеседі, сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалардың музыкалық дамуына ықпал етеді. Балалар шығарманың пішінін сезіне бастайды, әдептіліктің, дыбыстың биіктігін сезінуге, ырғақты сурет салуға үйренеді.
2. Мектептерде музыка пәні арқылы халықтық тәрбие берудің маңызы
2.1. Әдебиет сабақтарындағы музыка пәні
Тәуелсіз елімізде табандылықпен жүзеге асырылып жатқан ілгерілесу саясатты қоғам өмірінің барлық саласына түбегейлі өзгерістер енгізуде.
Тәуелсіз еліміздің дамуы үшін мәдени - рухани мұраның жетістіктерін келешек үрпаққа қалдырудың үлесі зор. Халықтың даналық мұрасын сақтаудың негізі халықтық тәрбиеде. Күнделікті өмір мен табиғаттағы әдемілікті түсіну, бақылау, пайдалану үшін балалардың сезім-түйсігі ұшқыр, ақыл-ойы алғыр, терең білімді азамат болуы керек. Осындай ұрпақтың өмірге деген эстетикалық көзқарасы оның қызметінің барлық саласында көрініп түрады.
Ата-бабаларымыздың рухани мәдени мұраларының тарихи ескерткіштермен ғана шектелмейтіні мәлім. Аязды, аңызақ желді, қақаған қысы мен аптап ыстығы жеткілікті ұлан-ғайыр кеңістіктегі шаруашылық ұйымдастыру мен күнкөріске байланысты қалыптасқан қазақтың қол өнері, әуез аспаптары, тіпті қырыққа тарта жанрлары мен қосалқылары бар өте бай ауыз әдебиеті белгілі бір мазмұнға құрылатын күйлері, ақындық шешендік өнері, халық әуендері мен билері, ұлттық әдет-ғұрып, ізгілік, имандылық дәстүрлері қазақ ұлтының жанын сезілтіп оятатын құбылыстар.
Музыка пәні арқылы тәрбие беру тек қана жекеленген нысандарды елестете ұғыну ғана емес, ол мәдениетті сезіну мен түсінудің негізі. Бұл өмірге деген эстетикалық қатынасқа тығысатын барлық үйреншікті заттарға, дағдылы әлемге жаңа қатынас орнатады.
Мұғалім үшін бірнеше кезеңнен тұратын ұзақ оқыту процесіне мынадай міндет қойылады: оқушылардың музыка ұлттық қазына арқылы қызығушылығын ояту, шығармашылық қабылдау қабілетін дамытуды жүйелі түрде ұйымдастыру және халықтық мұра-орындаушылықты насихаттау.
Музыкадағы оқыту мен тәрбиелеу үрдісіндегі басты мақсат - әрбір жас адамды қоғамның тірегі, рухани бай, мәдениетті, эстетикалық талғамы зор, өз Отанының елжанды азаматы етіп тәрбиелеу болып табылады.
а) музыканы тыңдау және ән салу, күй, жыр сияқты музыкалық шығармалардан үзінділер орындау (кез-келген музыкалық аспапта);
ә) музыкалық шығарламалардың мазмұны мен үлгісіне қатысты төл ерекшеліктері және қазақ халқының дәстүрлі музыкалық мәдениеті туралы білім қалыптастыру;
б) ән мен күйдің идеялық, эстетикалық мәнін түсіну, олардың сезім тербер дүниелі мазмұнын болжау;
в) оқу барысында (оқытушы мен оқушының қарым-қатынасы) еркін шығармашылық ахуал орнықтыру мақсат тұтылады. Ойдағыдай нәтижеге қол жеткізу үшін музыка мұғалімі ұдайы өзін-өзі шындап, дамытып отыру керек, жаңаша ізденіс үстінде болуы қажет;
г) басқа пәндермен байланыс жасау, шешендік өнерін дамытуға ден қою, тіл ұстарту мәселесіне көңіл бөлінеді.
Музыка өнері тек эстетикалық құрал ғана емес, оның өзге сипаттары да бар: ұлттық болмыс, мазмұн, сипат. Бұл турасында, орта мектеп бағдарламаларында осы тұрғыдан да зер салып, әдістемелік тәсілдеріміздің мазмұнын байыта түсуіміз керек-ақ. Сондықтан да жастардың тәрбиесіне ықпал ететіндей жаңаша түрін іздеу керек сияқты. Бастауыш сынып оқушыларының әсемдікті көре, түсіне, жасай білуі мен рухани өмірін байыту, туған еліне, жеріне, табиғатына деген сүйіспеншілігін және ұлтымыздың бай қазынасы - қазақ фольклорына қызығушылығын арттыра отырып, олардың бойында эстетикалық мәдениетті тәрбиелеу - бүгінгі таңда өзекті мәселе болып отыр.
Тәрбиешінің міндеті балада өнердің қандай түріне ынта бар екенін тауып, сол ынтасын, түр туғызатын сұлулық сезімдерін өркендету, - деп А.Жұбанов айтқандай, бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетінің дамуы сынып жетекшілерінің және пән мұғалімдерінің шеберлігі мен тәрбие құралдары қазақ фольклор жанрларын тиімді қолдана алуына, әдіс-тәсілдеріне байланысты.
Әр халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық музыкасы бар. Оның дамуы ұлттық мәдениетінің деңгейіне байланысты. Қазақ халқының да ғасырлар бойы қалыптасқан өзінің тәжірибесі, білімі, көркемдік пен сұлулыққа деген көзқарасы, рухани өмір байлығы болып табылатын бай тарихи өмір жолымен тығыз байланысты. Соның ішінде ауыз әдебиеті шығармаларында қазақ халқының экономикалық және қоғамдық құрылысы, тұрмыс-салты, эстетикалық өз көзқарасы бейнеленген. Яғни, қазақ халқының көшпелі өмірі оның көркем шығармасы дамуына әртүрлі ықпал жасады. Осы кезеңдегі өнердің көптеген түрлерінің - ауызша поэзияның, халық музыкасының, тағы басқа да тұрмыстық өнердің қарқынды дамуы болды. . Халқымызда ауыз әдебиетінің ішінде ең көп тарағаны - өлең. Оның адам өміріндегі маңызы туралы ұлы Абай былай деген:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кіреді денең.
Өмірдегі қызықтың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы бос қақпай елең-селең.
Бұл жерде ақын сөзінің өлеңге, өскелең өмірімізге тікелей қатысы бар. Ана әлдиі, бесік жыры, қыз ұзату, келін түсіру, мереке, салтанат кештері, ақыр соңында, адамның дүниемен қоштасуы - бәрі-бәрі көз алдыңыздан өтеді. Мұның бірі - қуанышты, бірі мұңды болып келгеніне қарамастан, бәрі адамның жүрек тебіренісі мен сезім-түйсіктерінің оянуы мен байланысты.
Бұрын қазақтың көшпелі дәуірінде ауыл-ауыл болып жиылып, ел мақтанышы болған ақындарды, жыршыларды, әншілерді қонақ қылып, айлап жібермей өнерін тамашалаған. Елдің қабілдетті жастары хат танып, қағазға түсіре білмесе де, өлең-жырларды, термелерді қағып алып, кейіннен өздері нақышына келтіріп айтып жүрген. Ақын-жыраулар қабілетті жастарды қастарына ертіп, үлкен өнерге баулыған. Сонау ежелден келе жатқан өлең-жырлар мен шешендік сөздердің, ән-күйлердің қазақ елінің барлық түкпіріне кеңінен таралуы халқымыздың өнерге деген ерекше сүйіспеншілігінен екені белгілі. Мұндай ұлы дәстүрді біз күй атасы Құрманғазының, Тәттімбеттің, Дәулеткерейдің, Сүгір күйшінің, ән атасы Біржан салдың, Қанапияның, Ақан Серінің, Үкілі Ыбырайдың, Балуан Шолақтың, Естай ақынның, Жаяу Мұсаның, Мұхит әншінің, Жамбылдың, Кененнің, Исаның, Әсеттің, Мәдидің тағы басқа қазақ халқының ақын-компазиторларының, өнер мектебінен өткен ұлы адамдар шығармаларының халық ішіне кеңінен таралуынан көреміз.
Кезінде халық Біржанды сал, Ақанды сері деп атап кеткен. Бұл жай емес, өнер адамдарын, аса дарынды перзенттерін халық еркелетіп, осылай деп атауы сол кездегі дәстүрге айналған.
Өнер десе ішкен асын жерге қоятын халқымыз өздерінің сүйікті құралы - домбыраға үлкен мән берген. Атақты компазиторлар Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап ел аралап, өз күйлерін домбырамен орындағанда, жиылған жұрт рухани азық алған.
Халық музыкасы - рухани қазына, таусылмас тәрбие бұлағы.
Кез-келген оқу-тәрбие жұмысы сол мәдени - музыкалық мұрамызға негізделуі шарт. Мектептегі музыка сабағы оқушыларды әсемдік әлемінің таңғажайып сырын терең түсініп көркемдік аталуына, шынайы сезінуге, одан рухани ләззат алуға, өмір жолы ой толғауға ізгілікті мұрат-мақсаттарға жетелеп өнегелі істерге баулиды.
2.2. Музыка және әдебиеттің байланысы
Музыка пәні арқылы тәрбие беру тек қана жекеленген нысандарды елестете ұғыну ғана емес, ол мәдениетті сезіну мен түсінудің негізі. Бұл өмірге деген эстетикалық қатынасқа тығысатын барлық үйреншікті заттарға, дағдылы әлемге жаңа қатынас орнатады.
Музыка мен әдебиеттің байланысы әртүрлі музыкалық және әдебиет жанрларының арақатынасы шеңберінде ала отыра, кең, ауқымда қарастырудың тиімді жолы.
Оқушылардың әдебиет пәнінен алған білімдеріне назар аударып, олардың әдебиет сабақтарында өткен халықтық және әдеби поэзиялық көркем шығармалардың тілдік ерекшеліктерінен, ырғағынан, ұйқасынан нені байқағандықтарын, алған әсерлері мен тұспал түсініктері жайында мәні анықталады. Бұл музыка пәні сабағында әдебиет пәні бағдарламасындағы шығармаларды пайдалану және аралық байланыстың орнығып, нығая түсуіне көмектеседі. Музыка мен әдебиет әр түрлі көркемдік-образдық құралдар арқылы бір-бірін толықтыра байытып, өмір құбылыстарының күрделі әлемінің сырын ашуға, адамдардың оған және өзара қатынастарына, қуаныштары мен жан күйзелістеріне байланысты іс-әрекеттерін көрсетуге өзара бірлікте қызмет ететіндігі жөніндегі ұғымды орнықтырудың мәні зор.
Музыка мен әдебиеттің байланысы арқылы халық әндерінің жанрлық
ерекшеліктері,тұрмыс-салт әндерінің поэтикалық дәстүрдегі ерекшеліктерін
анықтай алу,ақындар айтысының тарихы жайлы мағлұмат беру,айтыстан белгілі бір ырғақты сезіне отыра сипатын анықтай алу,опера жайлы мағлұмат ала отыра,қойылымдағы кейіпкерлерімен таныса арқылы, ән айту мәдениеттіліктерін меңгерту,жырларды мәнерлеп оқу барысында сөздік қорын молайту,
шығармашылық қабілеттерін дамыту жолында музыка мен әдебиеттің байланысын жете түсінулеріне көмегін тигізетіні сөзсіз.
Айтыс - поэзия жанрларының ішіндегі ең қиыны, күрделісі. Айтыс өнері түркі халықтарының ішінде қазақ пен қырғызда ерекше дамыған. Біздің қанымызбен жаралып, рухымызбен таралған дәстүрлі, синкретті өнер. Айтыс - сөз барымтасы деп Мұхтар Әуезов айтқандай, айтыс - қазақ халқының әдеби мол мұраларының бірі болып табылады. Айтыс деген атау айтысу, тартысу, дауласу, жарысу, сынасу мағынасында қолданылады.
Әдеби туындыларда Абай өзіндік музыкалық шеберлігімен, ерекше әуен сұлулығымен, оның нәзік сезімталдығымен, әндерінің тақырыптық, жанрлық байлығымен, ырғақтық және өлшемдік орамдылығымен жаңашыл композитор болып кеңінен танылды. Көзімнің қарасы, "Айттым Сәлем Қаламқас әндері осының дәлелі бола алады. Атақты әнші, актер әрі музыкант Әміре Қашаубаев Жүсіпбек Аймауытовтың "Әнші" әңгімесіне, Ілияс Жансүгіров "Әнші" поэмасына , Қайнекей Жармағанбетовтың "Әнші азамат" шығармаларында лирикалық әндері: Балқадиша, Дударай, Бесқарагер Көк көбелек әндерін шырқап Париж сақынаснда қол шапалағын соқтырды. Әдебиетімізде ойып тұрып орын алатын әйгілі әнші-сазгер, ақын,Жаяу Мұса Байжанұлының орны ерекше аталады. Оның жүрегінен туған шығармалары алыста жүріп, туған жерін сағынып Сүйіндік әнін шығарады. Толғау, Арап ұрыға, Бозторғай, Хаулау әндеріне өмірден көрген сондай қиындық қиянаттар арқау болады.
2.3. Музыкалық тәрбие әдістері және негізгі бағыттары
Оқу-тәрбие жұмысында ұлттық мектептің негізгі ерекшеліктері оқушыларды өз халқының ғасырлар бойы қол жеткізген табыстарына ұмтылуға тәрбиелеу, ұрпақты ата-баба салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен қайтадан табыстыру.
Музыка өнері әрбір оқушының әсемдік әлеміне үйірсек болып қана қоймай, оны қорғауға және рухани мәдени деңгейін көтеруге жағдай жасайды. Сол себепті әрбір қоғам мүшесін өнерпаздыққа тарту қоғамның объективті қажеттілігі және заңдылығы болуы керек.
Білім беру саласында оқушылардың эстетикалық, этикалық және адамгершілік нормаларын меңгерту міндетін жүзеге асыруда музыка пәнінің орны ерекше.
Музыка тәрбиесі жастарды өнер құндылықтарын жасауға қатыстыра отырып, олардың бойында белгілі адамгершілік-эстетикалық мәдениетті, көркемдік талғамды, шығармашылық қабілетті дамытады. Тәрбиедегі басты мақсат: қоғам мүшелерін әлеуметтендіру болатын, яғни өнер адамның тек қана рухани өмірінің құрамдас бөлігі болып қоймай, әлеуметтендірудің аса пәрменді құралы болып табылады.
Ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келген халықтық қазынаны, оның таңдаулы үлгілерін жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу құралына айналдыру, нақтырақ айтқанда, олардың көркемдік, музыкалық, эстетикалық талғамы мен мәдени деңгейін жоғарылату - басты міндет.
Ұлттық өнерге оқушыларды жастайынан баулу олардың адамгершілік, эстетикалық қасиеттерін дұрыс қалыптасуына, мәдени дәстүрге деген сыйластық сезімін дамытуға әсерін тигізіп, оқу-тәрбие үрдісінің сапасын арттырады. Оқушылардың әсемдікті түсіне білу қабілеттерін арттырады.
Ұлы Абай өмір шындығын дәл бейнелеу жөнінде поэзия мен музыканың рөлін былайша суреттеді: әсемдік сыры, биік мұратталғандары, көркем шарттары, шығармадағы дарындылық пен шеберлік ән мен күйді орындаудағы дәстурлер, т. б. мәселелерді көтере келіп, эстетикалық сезімдердің дамытудың нақты жолдарын қарастырды. Абайдың түсінігінше, баланы жастайынан көркемдікке баулуды үлкендер неғұрлым ертерек ойластыруы қажет, өйткені бесіктегі нәрестенің өзі ананың әлдиі, құлағына жеткен ән-күйдің әуезді үні арқылы сұлулық пен көркемдіктен хабардар болып жатады.
Осы орайда бесік жыры оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың алғашқы сатысы болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қиял-қабілеттерінің эстетикалық сезімін, талғамы мен көзқарасының мәдениетін, ой-өрісін кеңейтіп, айнала-қоғам және өзін қоршаған орта өміріндегі әсемдік пен сұлулықты сезініп, бойына сіңіре білуге тәрбиелеуде музыка жанрлары орасан зор рол атқарады.
Қазіргі заман талаптарына сай жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда балалар фольклоры жанрын пайдалану басты мәселелердің бірі. Оны қалыптастыру -- өте күрделі де ұзақ үрдіс, яғни оқушылардың бойына бірден қалыптаса қоймайды деген сөз. Сондықтан да ол сәбидің дүние есігін алғаш күндерінен басталуы тиіс. Осы тұрғыда балалардың эстетикалық мәдениетін дамытуда қазақ фольклор жанрын пайдаланудың маңызы зор, солардың бірі - балаларға арналған әндер, бесік жырлары.
Ұлы Абай:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең,
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы, бос қақпай елең-селең, - деп, адам өміріндегі өлеңнің алар орнын терең топшылаған. Академик М.Әуезов адамзат мәдениетінің алтын қорына дүние жүзі халықтарының қосқан үлесін сөз ете келе: Гректер атақты храмдардың, египеттіктер пирамидалардың, қытайлықтар фарфор бұйымдары мен мәрмәрдан жасалған адам мүсіндерінің, итальяндықтар әсем әуенді музыка шығармаларының, француздар сурет өнерін үлгі етсе, көшпелі қазақ елі аса-бай өлең-жыр мұрасын қалдырды... деп жазса, Швейцарияның кемеігер педагогы И.Г.Песталоцци: Бала тәрбиесі - оның дүниеге келген күннен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі жанұядан басталып, мектепте одан ары қарай жалғастырылуы шарт,- деген қағиданы ұсынды. ... Қазақ баласының шыр етіп жерге түскенінен ер жеткенге дейінгі бар ғұмыры өлеңге толы, оның алғашқы еститіні ана әлдиімен айтылатын бесік жырының әуені,- деп өзінің Қазақ халық әдебиеті атты еңбегінде Х.Досмұхамбетов балаларға арналған ән-жырдың бала өміріндегі тәрбиелік ықпалының зор екендігі туралы атап көрсетеді.
Қазақ балалар әндерінің қай-қайсысын алмасақ та өнегелі өсиет пен ізгілікті мейірбандыққа, татулық пен бірлікке, адамгершілікке, байсалды мінез-құлыққа, салихалы ақылдыққа насихаттап отырады. Адам баласы тарихында ауыз әдебиетінің алтын ұрығы - жыр-өлеңнің бірінші бастамасы - Бесік жыры десек, бұнда қазақ қауымының балаға деген ең ізгі сүйіспеншілігі, тілегі, халықтың шешендігі мен арманы бейнеленген.
Өз елінің дінін, рухани мәдениетін білген адам, біртіндеп әлемдік мәдениетті үйренеді. Ендеше, бұл қасиет бала тербеткен ананың әлдиімен, әженің ертегісімен, отбасында айтылып отырылатын мақал-мәтел, жұмбақ, аңыз-әңгімелерімен бала бойына дарытылып, сол арқылы ата-бабаларымыздан қалған асыл мұраға деген қызығушылық танытып, сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Демек, аталған жұмыс баланың шыр етіп дүниеге келген кезінен бастап, жас ерекшелігіне байланысты біртіндеп күрделеніп отырылуы керек. Сондықтан жастарға эстетикалық тәрбие беру ісінің мазмұнды, деректі, ұғынықты келуі әрбір ән мен күйдің көкейге қонымды, әсерлі болуын қажет етеді.
Оқушы күнделікті өмірде музыкамен етене араласады. Мұны салыстырмалы түрде алғанда үш жүйеге бөлуге болады:
1) музыка сабағында ұжымдық тапсырмаларды орындауы (бірігіп күй тыңдауы және музыкалық шығармаларды талдауы);
2) өз бетінше қатысуы;
3) музыканы кездейсоқ тыңдауы.
Ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фараби Музыкалық идея оны жүзеге асыратындай әрекет ету қабілетінсіз іске аспайды, музыканы көп тыңдау, жаттығу түрлерін бір-бірімен салыстыру, әуенді талдау, әрбір тонның дыбыстық әсерін мұқият есептей білу арқылы музыкалық қабілетті дамытуға болатындығын айта келіп, тәрбиелеу барысында тәжірибе жинақтаудың рөлі зор екенін атап көрсетеді т.б. өзгерісін бақылап, сезінуге үйренеді. Оқушы эстетикалық сезім мен эмоциялық көңіл күй арқылы қоршаған ортаны әсерлене сезінеді. Оқушы өз жауабын жолдастарының жауаптары мен салыстыра отырып, пікірінің дұрыстығына немесе жаңсақтығына көз жеткізеді. Сол арқылы оның музыка жөніндегі ойы мен талғамы қалыптасады.
Музыкалық шығарманы талдау әңгімелесу әдісі арқылы жүргізіледі. Көркемдеу құралын, көркем бейнелердің жасалу жолдарын сабақтың тақырыбы ретінде алынған белгілі бір мәселе төңірегінде талдау оқушы танымын кеңейтіп, сөздік қорының молаюына жол ашады. Талдау үшін музыкалық құбылыстарға тән ұғымдардың қалай аталатынын білу қажеттігі туындайтындықтан, бұларды түсіндіріп отыруды мұғалім басты мақсат етіп қояды. Бұл ретте оқушылардың музыкалық сөздік дәптерінің болғаны жөн. Себебі, оқушы бұл ұғымдарды күнделікті өмірде аса көп пайдалана бермейтіндіктен, тез ұмытуы мүмкін. Сөздік дәптер арқылы әр сабақ сайын оқушының сөздік қоры молайып, талдау мүмкіндігі кеңейе түседі.
Талдау, үйретудің алғашқы сатысында музыкалық екі шығарманы салыстыру оқушыға өз ойын жеткізу жеңілдігін тудырады. Мысалы, ән және күй жанрдың ортақ белгілері (нық, жігерлі, екпінді) талдау мен қатар, тиісті айырмашылығы (бірі жеңілдеу, екіншісі ауырлау болса бірі жоғары, екіншісі төмен регистрде орындалуы) арқылы тыңдаушылардың белгілі бір тобына арналатындығы анықталады. Оқушы осының бәрін әсерлене тыңдай отырып, талқылауға белсене қатысады. Мектеп оқушыларына аспаптық музыканы талдау біртіндеп күрделене береді. Мектеп бағдарламасының осылайша құрылуы оқушылардың көркемдік талғамын музыкалық қабылдауына жол ашуымен бірге, олардың өзіндік пікірін айта алатындай деңгейге жеткізеді. Музыкалық шығармада адам сезіне әсер етудің қайнар көзі музыкалық тақырып болып табылады.
Тақырып шығарманың мазмұнын түсінуде басты рөл атқаратындықтан, оның басталып, аяқталуын анықтай алу дағдысын әдетке айналдырған жөн. Мұндай дағдының болмауы шығарманы түсінбегендігі десе де болады. Сондықтан шығарманы тыңдап, талдауда оқушы музыкалық тақырыпқа барынша зейін қоя мән беріп, сол арқылы көңіл күйдің (жігерлі, сергек, сабырлы, ойлы, қайғылы) өзгерістерін бақылауға үйреніп шығарма болмысынан саналы түрде түсіну сатысына қарай ауысады.
О.Апраксина : Музыканы оқушылармен бірге талдау, дұрыс бағытта болуы шарт -- дейді. Талдау барысында музыка тілінің элементтерін түсіндірумен шектелмей, ол элементтердің көркем шығармадағы рөлін анықтауға күш салған жөн. Әрине, оның рөлін әр оқушы өзінің түсінігіне, тәжірибесіне сүйеніп анықтайды. Мұғалім оқушыға шығарманың мазмұнын композитордың ойымен барынша жақындата түсіндіруді басты мақсат етіп қоюы қажет.
Тыңдауды неден бастау керек? Бұл - музыка тыңдауға үйретудің күрделі де маңызды мәселесінің бірі. Жалпы қабылдау процесі жөнінде О.Апраксина : ...кез келген қабылдау күрделі үрдіс, оған түрлі сезім мүшелері қатысады, нәтижесінде күрделі шартты рефлекторлық байланыстар жиынтығы түзіледі. Музыкалық қабылдау - оның мәні шындықтың көркем бейнесін музыкалық шығармадан ести алу және оның мазмұнын көркемдік бірлік ретінде сезіне отырып бастан кешіре білу қабілеті -- деп атап көрсетті. Музыкалық шығарманы талдап, тыңдаудың екінші жағы - музыканы ойнап көрсету. Мұғалім шығарманы өзі орындайды немесе үнтаспадан тыңдатады. Бастауыш сыныптарда музыкалық шығарманы мұғалім өзі орындап көрсеткені тиімді. Бұл сыныптарда өтілетін музыкалық шығармалардың көлемі шағын болғанымен, орындау үлкен шеберлікті қажет етеді. Бір шығарманы әртүрлі аспапта ойнап көрсету, мәнерлі орындау. Ойнатуға мұғалімнің мүмкіндігі жетпеген жағдайда музыкалық шығарма үнтаспадан тыңдатылады. Оны қалай түсінуге болады? Күрделі шығармадан үзінді орындаған симфониялық оркестрдің құрамындағы сан қырлы аспаптардың бояуын ешқандай да орындау ауыстыра алмайды. Оратория, кантата, опера, симфониядан алынған үзінділерді үнтаспадан тыңдатқанда ғана сабақ мақсатына жетеді. Қай жағдайда да, орындаушы - шығарма мазмұнын жеткізуші.
Шығарманы тыңдап болғаннан кейін оның мазмұнын түсінуге бағытталған сұрақтар жүйесін сабақтан бұрын жан-жақты ойластырып алу қажет. Бұл мәселеде мұғалім белгілі бір материалды талдау арқылы оқушыларға нені меңгертетінін өзі анықтап алады. Қойылытын сұрақтар жүйесін дайындауда тағы бір ескеретін мәселе, сабақ өтілетін сыныптың жалпы музыкалық жабдықталу деңгейі. Осы екеуін ескере отырып, нақты сұрақтар жүйесі дайындалады. Олар анық, қысқа, нақты, дұрыс жауапқа бағыттау арқылы оларды жалпы нәрседен ең бастысын қорытындылай білуге үйретеді. Тәжірибелік көркем бейнелеу іс-әрекеттері барысында:
-- оқушылардың көркемдік білім негіздерін игеру және олардың бейнелі ойлау қабілеттерін дамыту;
-- балалардың көркемдік образдар жасау және шығармашылық іс- әрекеттерінде әдеби шығармалардан, фольклордан әсерлі сюжеттерді немесе тарихи оқиғаларды көрсете, ұлттық музыканы естірте отырып, туған жер тарихымен, халық өмірімен, тұрмыс-салтымен мәдени дәстүрлерімен байланысты тақырыптарды мейлінше оңтайлы пайдалану. Өнерді эстетикалық мәнде қабылдау саласында:
-- оқушылардың өнерді эстетикалық қабылдауын жүйелі қалыптастыру, шығарма мазмұнын талдай және бағалай білу дағдыларын дамыту;
-- шындық объектілері мен өнер туындыларының мазмұнын салыстырмалы талдай білуге баулу;
-- оқушылардың туған халқының өнердегі көркемдік дәстүрлерін танып білуіне ықпал етеді.
Музыка сабағында нақты мақсат қойылу арқылы оқушының сезімін (эмоция) ояту. Оқушылардың сабақ үстіндегі эмоциялық өзіндік іс-әрекеттері бағыттаушы және реттеуші рөл атқарады. Сезімді (эмоция) ояту үшін қабылдауда белсенділік мақсаты қойылады. Бұл мақсат:
а) музыкалық шығарманың мазмұнын оқушылармен бірге талдау;
ә) музыка-дидактикалы ойындар ұйымдастыру;
б) тиімді әдісті таңдап ала білу;
в) оқушылардың жас ерекшеліктері мен музыкалық даму ерекшелігін ескере отырып, музыкалық шығарма таңдау арқылы жүзеге асырылады.
Екінші міндет - музыканы саналы түсінуге баулу. Саналы түсіну үшін белгілі бір деңгейде музыкалық білім болуы керек. Сондықтан, бұл міндетті жүзеге асыру үшін, нота сауатын меңгерту мақсаты қойылады. Нота сауаты:
а) музыканың көркемдік құралдарын (екпін, саз, ырғақ, әуен, тембр, гармония, өлшем т.б.) музыкалық шығарма мазмұнын жасаудағы ерекшеліктерін түсіндіру;
ә) әнді нотамен орындау;
б) түрлі көрнекіліктер пайдалану;
в) ырғақтық қимылдар жасау (нота биіктігін көрсету, қолды ырғақпен шапалақтап ұру) арқылы меңгертіледі.
Үшінші міндет - музыкалық шығарманы өз шама шарқынша орындауға үйрету барысында орындаушылық дағдыларды меңгеру. Орындаушылық дағдыларды меңгеру арқылы көркемдік білім беру мақсаты қойылады. Бұл мақсат:
а) вокальды хор дағдыларын;
ә) аспаптарда орындау дағдысын;
б) ырғақтық би дағдыларын;
в) шығарманы тыңдап, тыңдай алу жағдысын меңгеру арқылы жүзеге асады. Жоғарыда көрсетілген үш міндеттерді жүзеге асыру арқылы оқушының көркемдік талғамы қалыптасады, әр түрлі жанрдағы музыканы талдай отырып, оның сапасын ажырата білуге үйренеді.
Бүгінгі таңда музыка мамандарының алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі - осы ата-бабаларымыздай музыканың құдіретін терең түсініп, оны өзінің рухани азығы етіп адам өмірін нұрландыруға ат салысатын музыкалық білім азамат тәрбиелеу. Баланы музыка тыңдауға, тыңдай отырып оны саналы түрде қабылдауға баулу - музыкалық тәрбие беру жұмысындағы күрделі міндеттердің бірі. Өйткені, оқушының музыкалық мәдениеттілігін қалыпастырудың алғашқы шарты болып есептеледі. Әр сабақты жоспарлау барысында, сондай-ақ ән үйрену, музыка тыңдау, түрлі вокалдық әдістерді меңгеру кезінде оқушылардың жас ерекшеліктеріне көп назар аударылуы керек.
Музыкалық тәрбиенің негізін ақын-жыршы, сал-сері, күйшілер жүргізген. Олардың өнері мен өмірі өнерлі жастар үшін өзіндік мектепте айналған. Ауызекі түрде беріліп келген өнер дәстүрлі ұрпақтан ұрпаққа өзгеріссіз ауысып, көркемдік тәрбиенің арқауы ретінде қабылдаған. Өнерпаз тұлғалардың ел алдында өнер көрсетуі белгілі эстетикалық талғам қалыптастырып, балалардың музыкаға деген қызығушылығын оятып отырған.
Кеңес дәуірінен бастау алатын музыкалық білім беру жұмысы күні бүгінге дейін айтарлықтай жетістіктерге жетті. Мектепте музыкалық тәрбие беру ісі мынадай екі салада дамып келеді:
1) жалпы білім беретін мектептердегі музыка сабағы;
2) мектептен тыс жүргізілетін музыкалық тәрбие беру орындары (музыка мектептері, мәдениет сарайларындағы немесе мектеп жанындағы музыкалық студиялар, үйірмелер). Музыка сабақтарының негізгі мақсаттары төмендегідей арнада анықталады:
1) оқушыларға әндер үйретіп, оларды дұрыс айта білуге үйрету;
2) музыка әуенін өзінше таңдап, тыңдай білуге үйрету;
3) ноталық жазудың бастапқы қағидаларын үйретіп, нотамен ән айтуға баулу; 4) белгілі бір музыкалық аспапты меңгеруге жаттықтыру.
Музыкалық тәрбие жеке бастың сезімдік мәдениетінің, адами қасиетінің, интеллектісінің қалыптасуына қызмет етеді.
Балаларға музыканы оқытудың тағы да атап өтерлік тиімді жақтары баланың көркемдік әлемге деген ынтасын ояту, қызықтыру, оқушыда тұрақты бір рухани талғам қалыптастыру, әуен-сазынан көркем бейне таба білу сияқты ірі де қажетті мақсаттардан көрінеді. Осы жерде, халықтың мәдени дәстүрлері - адамдарды оқыту мен тәрбиелеу саласындағы тарихи түрде қалыптасқан тәжірибесі ретінде адамгершілігі жоғары ұрпақты қалыптастыруға бағытталғанын айта кету орынды деп ойлаймын. Ойымызды қорытындылайтын болсақ, оқушыларға көркем-эстетикалық тәрбие беру халықтың мәдени дәстүрлеріне негізделуі тиіс. Ол дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндігі зор, ұлттық және әлемдік мәдениет жүйесіне бейімделуге қабілетті, ұлттықтан жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz