Розмарин қышқылының фармакологиялық белсенділігі
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Қарағанды медицина университеті
Сейдалина Н.А.
Lamiaceae тұқымдас өсімдіктердің ультрадыбыстық сығындылары негізінде жақпамай дәрілік түрін алудың құрамы мен технологиясын әзірлеу
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
7М07201 мамандығы - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы
Қарағанды 2021Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Қарағанды медицина университеті
Фармация мектебі
"Қорғауға жіберілді
Фармация мектебінің меңгерушісі
б.ғ. к., доцент ____________ Лосева И.В.
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Lamiaceae тұқымдас өсімдіктердің ультрадыбыстық сығындылары негізінде жақпамай дәрілік түрін алудың құрамы мен технологиясын әзірлеу
7М07201 - "Фармацевтикалық өндіріс технологиясы" мамандығы бойынша
Орындаған: Сейдалина Н.А.
Ғылыми жетекшісі:
Фармация мектебінің
профессоры Атажанова Г. А.
Қарағанды 2021
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Қарағанды медицина университеті
Фармация мектебі
Мамандығы 7М07201 - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы
Бекітемін
Фармация мектебінің меңгерушісі
___________________
"___"қыркүйек 2021
Диссертациялық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Магистрант Сейдалина Наргиз Аскербеккызы
II курс, топ 201-ТФП-М, күндізгі оқу түрі
1. Диссертациялық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Lamiaceae тұқымдас өсімдіктердің ультрадыбыстық сығындылары негізінде жақпамай дәрілік түрін алудың құрамы мен технологиясын әзірлеу
Ректордың ______жылғы " " ___________ № _ _ бұйрығымен бекітілген
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі "___" ____________ ж.
3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік деректер): "Қазақстан Фармациясы", "Фармация", "өсімдік ресурстары", "Phytochemistry", "Saudi Pharmaceutical Journal", "Eurasian Chemico-Technological Journal", "Planta Medica", "Journal of Medicinal Plants Research" және т.б. журналдардың келесі түрлерін қамтитын әдеби дереккөздерді талдау.
4. Диссертациялық жұмыста әзірленуге жататын сұрақтар тізбесі (жоба):
* ультрадыбысты қолдана отырып, дәрілік жаужапырақтан (лат. Melissa officinalis) экстрактивтік заттардың сомасын алудың жаңа тәсілі мен технологиясын жасау;
* дәрілік жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстрактының негізінде сыртқы қолданысқа арналған жақпамай технологиясын әзірзеу.
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т. б.).
Табиғаттағы қарапайым жаужапырақтың (лат. Melissa ) өсімдік шикізатының суреттерін, қарапайым жаужапырақ (лат. Melissa) ультрадыбыстық экстрактын алудың технологиялық және аппаратуралық схемаларының суреттерін, қосымша жұмыстар сатысының сипаттамасын және дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбыстық экстрактын алудың технологиялық процесін қамтитын кестелерді ұсыну.
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі
1) "Қазақстан Фармациясы"
2) "Фармация
3) "өсімдік ресурстары
4) Phytochemistry
5) Saudi Pharmaceutical Journal
6) Eurasian Chemico-Technological Journal
7) Planta Medica
8) Journal of Medicinal Plants Research
7. Жұмыс бойынша кеңес беру (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсете отырып):
Бөлімнің, тараудың нөмірі, атауы
Ғылыми жетекші, кеңесші
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берді (қолы)
Тапсырманы қабылдады (қолы)
1.Әдеби шолу
Атажанова Г.А.
2. Тәжірибелік бөлім
Атажанова Г.А.
3.Нәтижелері
Атажанова Г.А.
4.Қорытынды
Атажанова Г.А.
8. Диссертациялық жұмысты (жобаны) орындау кестесі:
№
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімі
Ескерту
1
2
3
4
1
Диссертациялық жоба тақырыбын бекіту
2
Диссертациялық жұмыстың (жобаның) сараптау бөлігін орындау
3
Диссертациялық жұмыстың (жобаның) әдеби шолуын дайындау (1-тарау)
4
Диссертациялық жұмыстың (жобаның) эксперименттік бөлімінің сипаттамасы (2-5-тарау)
5
Диссертациялық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің бастапқы нұсқасын аяқтау
6
Диссертациялық жұмысты (жобаның) алдын-ала қорғауға ұсыну.
7
Рецензияға диссертациялық жұмысты (жобаны) ұсыну
8
Ғылыми жетекшінің пікірі мен рецензиясы бар диссертациялық жұмыстың (жобаның) соңғы нұсқасын ұсыну
9
Диссертациялық жұмысты (жобаны) қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні "__ " _________ 2020 ж.
Ғылыми жетекшісі _______________ Атажанова Г. А., профессор
қолы
Тапсырманы қабылдады: магистрант ______________ Сейдалина Н.А.
қолы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1. ӘДЕБИ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
1.1. Ерінгүлділер (Lamiacae) тұқымдастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Емдік жаужапырақ өсімдігі (лат. Melissa officinalis) ... ... ... ... .15
1.3. Жақпамайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. ТАЛҚЫЛАУ ЖӘНЕ НӘТИЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...40
2.1. Зерттеу материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3. Ультрадыбысты қолданумен дәрілік жаужапырақтан (лат. Melissa officinalis) экстрактивті заттардың сомасын алудың жаңа тәсілі мен технологиясын жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1. Дәрілік жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) өсімдік шикізаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2. Ультрадыбысты әдісті қолдана отырып, дәрілік жаужапырақтан (лат. Melissa officinalis) экстрактивті заттардың мөлшерін алудың жаңа тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.3. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстрактын алу технологиясын жасау ... ... ... .51
3.4. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстрактының микробқа қарсы белсенділігін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.5. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстрактының қабынуға қарсы белсенділігін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.6. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстракты негізінде сыртқы қолданысқа арналған жақпамай әзірлеу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
4. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстракты негізіндегі жақпамайға арналған зертханалық регламентті дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..77
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертацияда келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер пайдаланылды:
- ҚР МЖМБС 5.03.016-2009. Жоғары оқу орындарында дипломдық жұмысты (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер;
- МЕМСТ 25336-82. Зертханалық шыны ыдыстар мен жабдықтар. Түрлері, негізгі параметрлері және өлшемдері;
- МЕМСТ 8.417-81. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі. Физикалық шамалар бірліктері;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 1. - Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2008. - 592 с;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 2. - Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2009. - 804 Б.
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 3. - Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2014. - 872 Б.
- КСРО Мемлекеттік фармакопея XI. - Медицина, - 1987. 1 шығарылым. - 336 б.;
- КСРО Мемлекеттік фармакопея XI. - Медицина, - 1987.2 шығарылым. - 400 б.;
-ССТ 91500.05.001-00. Дәрілік заттар сапасының стандарттары. Негізгі ережелер.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
Mr-молекулалық масса
а.т. - аса таза
б. - бет
Бм-микробиологиялық бақылау
Бт-технологиялық бақылау
Бх-химиялық бақылау
г-грамм
ГХ МС - газды хроматография масс-спектроскопиямен бірге
ЖФМ - жалпы фармакопеялық мақала
ЗР-зертханалық регламент
кг-килограмм
кГц-килогерц
ҚЖ-қосалқы жұмыстар
ҚР МФ-Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы
мин - минут
мкг-микрограмм
мкл-микролитр
мл-миллилитр
мм-миллиметр
об- көлемі
см-сантиметр
СҮ-стандартты үлгі
т.ү.т.- талдау үшін таза
ТНҚ-Талдамалық нормативтік құжат
ТП-технологиялық процесс
т-том
УМО-Буып-түю, таңбалау, тиеу
ФМ-фармакопеялық мақала
ФСҮ-фармакопеялық стандартты үлгі
х. т. - - химиялық таза
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта әйелдердің 80 пайызында тері астындағы майдың(целлюлит) құрылымдық өзгерістері бар екендігі анықталды, оның себебі әртүрлі факторлардың жиынтығы: гормоналды бұзылулардан және майлар мен көмірсуларға бай артық тамақтанудан физикалық белсенділіктің жеткіліксіздігіне дейін. Мұндай өзгерістердің алдын алу үшін микроциркуляцияны күшейтетін және терідегі метаболикалық процестерді жақсартатын сыртқы агенттер қолданылады. Мұндай өнімдердің табиғи компоненттері ретінде олар жиі қолданылатын: шырмауық, жылқы каштаны, түймедақ, арника, лимон және басқалары. Оларға құрамына мыналар кіреді: эфир майлары, оксикорикалық қышқылдар, флавоноидтар, макро және микроэлементтер.
Жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) өсімдігі сонымен қатар эфир майының ( құрамында цитрал, цитронеллал), аскорбин қышқылының, фенилпропаноидтардың (розмарин, кофе, хлороген қышқылдары бар), флавоноидтардың (құрамында лютеолин, апигенин бар), кумарин эскулетинінің, калий, кальций, магний макроэлементтерінің; кремний, марганец, мыс, мырыш, күкірт, селен микроэлементтерінің перспективті көзі болып табылады.
Бастир университетінің (Bastyr University Kenmore, Вашингтон штаты, АҚШ) ғалымдарының соңғы зерттеу нәтижелері жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) өсімдігінен алынған сығындылар сыртқа қолданылған кезде терідегі микроциркуляцияны жақсартатынын дәлелдейді.
1. ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1. Ерінгүлділер (Lamiacae) тұқымдастары
Lamiaceae тұқымдасының шамамен 3500 түрі бар. Олар ұзын түтік пен екі ішекті фаренцамен бейнеленген гүл королласының ерекше құрылымымен оңай танылады. Бұл өсімдіктер Жерорта теңізі елдерінде, сондай-ақ Орталық және Оңтүстік Америкада кеңінен таралған. ТМД аумағында бұл өсімдіктердің 800 түрі бар. Тіршілік формалары әртүрлі: бұта тектестер, шөптер мен бұталар. Лабиальды гүлдердің ең танымал өкілдері - жалбыз, розмарин, тасшөп және лаванда. Олардан басқа, химиялық құрамының түрлілігімен ерекшеленетін және адамдар әртүрлі мақсатта пайдаланатын танымал өсімдіктер бар. Labiaceae тұқымдасының өсімдіктерінің ең көп саны шөптер немесе бұталар түрінде болады. Тропикте бұталардың ең көп саны, атап айтқанда дәрілік розмарин, сонымен қатар бірқатар ағаштар - хиптис және левкосептрум[1].
1.1.1. Ботаникалық сипаттамасы.
Лабиальды өсімдіктер көпжылдық немесе жылдық болуы мүмкін. Олардың гүлдері екі ерні бар ауызға ұқсайды, сол үшін отбасы "ерінгүлділер"деп аталды. Гүлдердің өздері жалғыз, жұп немесе гүлшоғырға жиналуы мүмкін. Стамендер саны 4, бірақ кейде екеуліктері де кездеседі. Сабақтың төрт қыры бар, олар кейбір түрлерде дөңгелектенуі мүмкін. Жапырақтары бір-біріне қарама-қарсы орналасқан. Жемістер өте аз немесе ұсақ болып келеді. Құрғақ та, бөлшек те түрлері бар. Олар бірнеше тілімдері бар жаңғақ тәрізді. Бастапқы атауы labiatae (Labiatae Juss.) гүлдердің көпшілігінде екі жақты, ашық жұтқыншаққа немесе аузына ұқсас, екі ерні жоғары және төмен бағытталған, кейде әртүрлі лопастарға бөлінгендіктен берілген. Жапырақтарда хош иісті эфир майлары бар. Лабиальды гүлдердің көпшілігінде көбінесе эфир майлары, таниндер, алкалоидтар және гликозидтер бар бездер болады. Кейде арамшөптер де кездеседі-мысалы, саңырау қалақай. Осындай бай химиялық құрамның арқасында отбасы мүшелері репеллент, антисептикалық, тұтқыр, қабынуға қарсы, тыныштандыратын, таза хош иісті және дәмдік қасиеттерге ие болуы мүмкін[2].
1.1.2. Қолданылу салалары.
Ерінгүлділер құрамында терпеноидтардың көп мөлшері бар - эфир майларының дәмі мен иісі бар органикалық қосылыстар. Осы қосылыстардың арқасында осы отбасының өсімдіктерін әсіресе тиімді пайдалануға болатын салалар: тамақ дайындауда -- олар тағамға ерекше және күрделі ащы дәм береді; парфюмерияда - хош иісті композициялар жасау кезінде; халықтық медицинада - бактерицидтік қасиеттері мен ұйқыны ояту немесе сергіту, жүрек пен асқазан ауруларын емдеу, суық тию процесін жеңілдету үшін; косметологияда - теріні жасартады және денені сауықтырады; күнделікті өмірде - декорациялық безендіру, қан соратын жәндіктерді аластау және аралармен тозаңдандыру[3].
Тағам өнеркәсібінде көптеген дәмдеуіштер осы отбасының өсімдіктерінен жасалады. Эфир майы қосылыстарының көп мөлшері ерін гүлдерін тағамдағы маңызды атрибуттарға айналдырады. Мысалы, розмарин, насыбайгүл және жалбыз, маржорам, тасшөп және шалфей тамақ дайындауда жиі қолданылады. Көптеген дәмдеуіштер палауды дайындауда өте қажет, басқалары кондитерлік пісіруде қолданылады немесе ет пен балық тағамдарына өзіндік нәзіктік береді, ал жалбыз мен лимон бальзамынан керемет шай алынады[4].
Халықтық медицинада эфир майларының болуы Лабия тұқымдасының өсімдіктерін медициналық мақсатта қолдану үшін өте танымал етеді. Эфир майлары адам ағзасына әсер етуімен танымал. Кейбір өсімдіктер жөтелге өте тиімді, өйткені олар қақырықты тез бөлуге және сұйылтуға ықпал етеді, кейбірі бактерицидтік әсерге ие, ал басқалары асқазан-ішек жолдарының жұмысын жақсартады, төртіншісі жүрек-тамыр жүйесінің жұмысын қалыпқа келтіреді. Кейбір өсімдіктердің эфир майлары ароматерапияда кеңінен қолданылады (лимон бальзамы, жалбыз, лаванда). Олар адамның көңіл-күйіне әсер ете алады, жүйке жүйесін тыныштандырады, стрессті жеңілдетеді. Кейбіреулері тыныштындыру арқылы ұйқы шақыратын қасиетке ие болса, ал басқалары, керісінше, қуаттандырады. Парфюмерия өнеркәсібінде ерінгүлділер күрделі хош иісті композициялар жасау үшін жиі қолданылады. Көптеген парфюмерия өндірісінде өнімдерінің құрамында лимон бальзамы, жалбыз, маржорам, мысық, орегано, насыбайгүл, лаванда және отбасының басқа өкілдері бар. Көптеген хош иістерде шөпті - ащы реңк бар, жаңа және таза, кейде камфора немесе ментол ноталары бар. Егер оларға жеңіл гүл балғындығы немесе ащы ағаш дәмі қажет болса, бұл мүмкіндік хош иіс өндірісінде ерінгүлділерді таптырмайтындай етеді[5].
Күнделікті өмірде және ландшафты көгалдандыруда Лабиатикалық отбасынан шыққан шөптер үйдің немесе бақтың жанындағы гүлзарды немесе алдыңғы бақшаны безендіруге өте ыңғайлы. Өсімдіктер тығыз өсіп, жерді толығымен жасырады. Жарқын спикелет тәрізді гүлшоғырлар сұлулығымен назар аудартады, ал өрнектермен жабылған жапырақтар тығыз араласып, табиғи жасыл кілемнің әсерін береді. Бақшаны безендіру үшін жиі қолданылатын: лаванда; перилла; плектрантус; тасшөп (тасшөп); яснотка. Өсімдіктер құрамындағы эфирлі майлы заттар, жиі табиғи репелленттер ретінде де қолданылады -- балғын иісі жәндіктерді аластайды. Кейбіреулер тіпті зиянкестердің жойылуына ықпал етеді. Мәселен, масалар және шыбындармен күресу үшін сіз бақша айналасына жалбыз, лимон бальзамы, тасшөп және лаванда отырғыза аласыз. Перилла араларды қорқытады, тасшөп ұлулардың егістікке кіруіне жол бермейді, орегано шкафтарды құмырсқалардан және көбелектерден қорғайды, ал иссоп көптеген жәндіктерден құтылатын әмбебап өсімдік[6].
1.1.3. Ерінгүлділер отбасының ерекше өкілдері
Lamiaceae лайықты түрде танымал, өйткені олар адам өмірінің көптеген салаларында маңызды. Алайда, отбасының кейбір өкілдері ерекше назар аударуға лайық.
Райхан(Базилик-Ocimum) - күміс түсті, жасыл және күлгін жапырақтары бар біржылдық ащы бұталы өсімдік. Сұрыптарының әртүрлілігіне байланысты дәмдері ерекшеленеді: мексикалыққа даршын, ұсақ жапырақтыға анис, күлгін райханға тәтті-тартпа және лимонды түріне лимонды дәм тән. Тамақ пісірудегі дәмдеуіштер ретінде -- дәмдеуіш армян, әзірбайжан, өзбек және грузин ұлттық тағамдары үшін дәстүрлі; халықтық медицинада - асқазан-ішек жолдарының ауруларында, шай түрінде -- тәбетті жоғарылату үшін, іш қату проблемалары үшін, сондай-ақ зәр айдаушы ретінде; эфир майлары хош иісті шамдарда суық тию мен вирустық ауруларды алдын алу немесе емдеу үшін тиімді, өйткені райхан бактерицидтік әсерге ие; саңырауқұлақ және бактериялық инфекцияларға айқын антисептикалық әсері бар; тұмаудың алдын-алу үшін иммуномодулятор ретінде; тұқымдары салмақ жоғалту үшін қайнатылып қабылданылады; косметологияда -- проблемалы тері, безеулерді кетіру, шашты нығайту үшін қолданылады[7].
Еменшөп(Дубровник-Téucrium) - биіктігі 20-40 см жететін көпжылдық бұта. Бұтақтар жартылай шеңберлі, күлгін-қызыл, гүлдері қызыл-қызғылт. Гүлдену кезеңі шілдеден тамызға дейін. Дәрілік, ащы және сәндік өсімдік. Диуретик ретінде; тәбетті жоғарылату, асқазан-ішек жолдарын қалыпқа келтіру; гастрит, диарея және дизентерияға қарсы; қабынуға қарсы; суық тиюге арналған диафоретик ретінде; сыртқы жағынан гинекологиялық ауруларға және тері зақымдануларына арналған лосьондар түрінде қолданылады; пісіру кезінде өсімдік сорпа мен салаттар дайындауда қолданылады; теріні илеу үшін; керемет бал зауыты ретінде. Дубровникті отырғызу үшін жақсы құрғатылған және жақсы жарықтандырылған жерлерді таңдаған дұрыс. Аяздан қорықпайды және тіпті қатал қыста да шыдай алады, алайда қатып қалмас үшін суық мезгілде шөпті жеңіл баспанамен қамтамасыз еткен дұрыс[8].
Жұпаргүл(Душица-Oríganum)- бұл орегано деп те аталатын көпжылдық шөпті өсімдік. Ол 80 см-ден аспайды, тығыз гүлшоғырларда жиналатын қызғылт реңктері бар ұзын жапырақтары мен ашық күлгін гүлдері бар. Гүлдену кезеңі шілдеден тамызға дейін созылады. Орегано өте хош иісті. Оның қолданылу аясы: хош иісті композициялар жасау үшін парфюмерияда; халықтық медицинада жөтелге қарсы қайнатпа, қақырық түсіруші ретінде; тәбетті жоғарылату үшін және ауырсынуды басатын құрал ретінде қолданылады; тамақ дайындауда бұл бірінші және екінші тағамдарға да пайдалануға болатын өте танымал дәмдеуіш. Ароматерапияда орегано эфир майы: вирусқа қарсы агент ретінде -- тұмаудың алдын алу үшін; бактерияға қарсы -- тері аурулары үшін; седативті -- стресс пен невроз үшін қолданылады. Бұл қарапайым және төзімді өсімдік тек ашық жерде ғана емес, сонымен қатар терезе немесе балконда ыдыста да өсе алады. Топырақ бейтарап және жақсы құрғатылған болуы керек. Жарықтың көп болуын ұмытпаңыз. Ол судың жетіспеушілігіне де төзіп өсе алады[9].
Лаванда(Лаванда-Lavandula) - биіктігі 60 см-ге дейін өсетін көпжылдық бұта.Гүлдер көбінесе күлгін немесе көк, кейде ақ немесе қызғылт болуы мүмкін. Лаванда өте хош иісті және әдемі, сондықтан кеңінен қолданылады: ландшафт дизайнында-әдемі сәндік өсімдік ретінде; жақсы бал зауыты ретінде - омарталардың жанында арнайы егіледі; парфюмерия жасау үшін; сабын, сусабындар мен кремдерге арналған хош иіс ретінде; пісіру кезінде-дәмдеуіш ретінде, әсіресе испан, француз және итальян асханаларында танымал; салаттар мен тұздықтарға, ет пен балық тағамдарына жарамды; лаванда шайы өте дәмді және пайдалы; медицинада лаванда эфир майы иммунитетті жоғарылату, ас қорыту жүйесін қалыпқа келтіру, жүрек-тамыр жүйесін нығайту, етеккір циклын қалыпқа келтіру үшін қолданылады; косметологияда ол тері күтімінде танымал - пиллинг, қайызғақ және шаш жоғалуын жеңілдетеді; ароматерапияда - ұйқысыздықты емдеу үшін; лаванда сонымен қатар нервтерді тыныштандырады, стрессті жеңілдетеді, бас ауруын азайтады[10].
Жалбыз(Мята-Méntha) - 25 түрі болатын бұл өсімдік түріне байланысты биіктігі 15 см-ден 1 м-ге дейін жететін көпжылдық бұта. Әдетте жалбызды қолдан өсіреді, өйткені ол гибрид болып табылады және жабайы табиғатта өспейді. Өсімдіктің жапырақтары ашық жасыл түсті, шеттерінде тістелген, өткір ұшы бар. Гүлдері өте кішкентай, бозғылт қызғылт, ақ, кейде күлгін. Гүлдену кезеңі маусымнан қыркүйекке дейін созылады. пісіру кезінде ол әртүрлі тағамдарға дәмдеуіш ретінде қолданылады; жалбыз шайы бүкіл әлемде өте танымал, өсімдіктің жаңа жапырақтары өздігінен қайнатылады немесе жасыл шайға қосылады; парфюмерия саласында ол лаванда мен лимон бальзамымен тең қолданылады, сусабындар, сабындар, кремдер қосылады; медицинада жалбыз жүрек айнуы мен токсикозды бақылау құралы ретінде, ауызды шаю және жоғарғы тыныс жолдарының аурулары үшін антисептик ретінде қолданылады, сонымен қатар жүрек-тамыр ауруларын емдеуге көмектеседі; косметологияда жалбыз эфир майы-капиллярлық өрнек пен куперозбен күресудің алғашқы құралы, безеу мен тітіркену кезінде теріні күтуге жарамды; ароматерапияда ол тиімділікті арттыратын, эмоционалды стрессті төмендететін және стрессті жеңуге көмектесетін құрал ретінде пайдалы[11].
Сасықшөп(Пустырник-Leonurus) - қазақша баламасы сасықшөп. Бұл көпжылдық өсімдік алғашқы көмек құралы ретінде кеңінен қолданылады. Жапырағы түсіңкі, ұсақ гүлдері бозғылт қызыл түсті. Шілде-тамыз айларында гүлдейді. Бұл халықтық медицинада кеңінен қолданылатын дәрілік өсімдік: седативті дәрі ретінде-валерианға ұқсас және жүрек неврозына, стенокардияға, гипертонияға, ұйқысыздыққа, неврастенияға, жүйке қозғыштығына, психастенияға, истерияға арналған; седативті әсер береді, валерианға қарағанда әлдеқайда күшті; ас қорыту жүйесін қалыпқа келтіреді, асқазанның құрысуын жеңілдетеді; диуретикалық, экспекторант және қабынуға қарсы әсері бар; гинекологияда ол жатырдан қан кету және әйелдерде тұрақсыз етеккір циклі үшін қолданылады.; тиротоксикозға, Базедов ауруы мен эпилепсияға көмектеседі[12].
Жебір(Тимьян, Чабрец-Thymus) - бұл кішкентай бұталар көпжылдық өсімдіктерге жатады және тек 35-40 см- ге дейін өседі. Жапырақтарының мөлшері де, пішіні де әртүрлі. Күлгін-сирень түсті кішкентай гүлдер ұзартылған немесе бас тәрізді гүлшоғырларда жиналады. Гүлдену кезеңі маусымнан тамызға дейін созылады. парфюмерияда; косметика үшін хош иіс ретінде де қолданылады; тамақ өнеркәсібінде; пісіру кезінде ол дәмдеуіш ретінде әрекет етеді -- әйгілі "прованс шөптерінің" құрамына кіреді; шай қайнатуға жарамды; медицинада ол бактерицидтік, антисептикалық, ыстықты түсіретін, диуретикалық, қан тазартқыш және седативті зат ретінде қолданылады. Қайнатпа ЖРВИ, тонзиллит, синусит, синуситпен жұтқыншақ пен мұрынды шаюға жарайды[13].
Сәлбен(Шалфей-Salvia) - көпжылдық бұта. Ол 20 см-ден 70-75 см-ге дейін өседі.сабақтарының ұзын сұр-жасыл жасыл жапырақтары бар. Гүлдері күлгін түске боялған және қарапайым немесе тармақталған гүлшоғырларда жиналған. Ол жаздың басында -- маусым-шілде айларында гүлдейді.
Тамақ өнеркәсібінде-шұжықтарға, ірімшіктерге, ливерлік бұйымдарға ерекше дәм беру үшін; ликер-арақ өнеркәсібінде, сондай-ақ алкогольсіз сусындарды хош иістендіру үшін; балықтан, еттен, құс етінен, саңырауқұлақтардан, салаттардан тағамдар дайындауға, пісіруге және тәтті тағамдарға арналған аспаздықта қолданылады; Қытайда шалфей шайы қайнатылады; медицинада бронхит, тонзиллит, туберкулез, артрит, атеросклероз, әйелдер бедеулігі, қант диабеті шалфейдің инфузиясы мен қайнатпасы арқасында емделеді. Ол ЛОР мүшелерінің аурулары үшін экспектор ретінде, жұтқыншақ пен мұрын инфекцияларында қабынуға қарсы ретінде қолданылады. АІЖ ауруларындағы симптомдарды жеңілдету үшін қолайлы -- метеоризмге, диареяға, колитке, гастритке, он екі елі ішектің жарасына көмектеседі. Сыртқы зақымдарды -- көгеру мен жараларды жақсы зарарсыздандырады. Гипотензиядағы қысымды арттырады. Егер емшек емізуді тоқтату қажет болса, лактацияны тоқтатуға ықпал етеді; косметологияда ол сусабындар, сабын, тіс пастасы, дезодоранттарға арналған хош иіс ретінде қолданылады; сонымен қатар шашты нығайтады және оның түсуін болдырмайды; ароматерапияда шалфей майы стрессті жеңілдету үшін немесе жұмсақ седативті дәрі ретінде қолданылады[14].
1.2. Емдік жаужапырақ өсімдігі (Melissa officinalis)
Жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) - көпжылдық эфир майлы шөптесін өсімдік, Мелисса тұқымдас түрі, Lamiaceae тұқымдасы. Мелисса officinalis 2000 жылдан астам уақыт бойы әлемнің көптеген елдерінде халықтық және ғылыми медицинада сәтті қолданылып келеді. Мелисса (лат. Melissa officinalis) алғаш рет Теофрастың Historia plantarum еңбегінде сипатталған.
Ботаникалық сипаттамасы:
* Биіктігі 30-120 см көпжылдық өсімдік.
* Сабағы тік, төрт қырлы,аздап түк басқан.
* Жапырақтары қарама-қарсы орналасқан, шеті тіс тәрізді, жоғары жағы үшкірленген, беткі жағы -- қоңыр жасыл, асты -- сүр жасыл, айналасында дақыл нүктелері бар.
* Гүлдері жапырақ түбінде орналасқан, қызғылт немесе ақ түсті болады.
* Жемісі үлкен, жұмыртқа тәрізді төрт жаңғақтан тұрады, қара түсті, жылтыр. 1000 тұқымның салмағы орташа есеппен 0,62 г құрайды. Тұқымдары 2-3 жыл бойына өнгіштігін сақтайды.
Маусым -- тамыз айларында гүлдейді. Жемістер тамыз-қыркүйек айларында піседі.
Тарихқа сүйенетін болсақ Плиний ақсақал (Б.з. д. 24-79ж) Naturalis historia кітабында және Педаний Диоскорид Materia medica - да шөпті жәндіктердің шағуы, іштің ауыруы, әйел аурулары, қабыну, іш қату және ревматикалық аурулар үшін қолдануға арналған алғашқы терапиялық ұсыныстар береді. Шамамен 1000 жыл бұрын медициналық ғылым Канонында Авиценна (980-1037) осы өсімдіктің емдік қасиеттерін, оның мидың бітелуіне қарсы қабілетін атап өтті. Авиценна Мелиссаны жүректің қуанышы деп атады, ол жүректі бақытты етеді және рухты нығайтады, қара ойларды шығарады, ас қорытуды жақсартады және ықылыққа көмектеседі деп сенді. Ортағасырлық Еуропада мелисса ең танымал өсімдіктердің бірі болды. XI ғасырда француз ғалымы және дәрігері Одо Мена шөптердің қасиеттері туралы өлеңінде мелиссаның емдік қасиеттерін былай сипаттады: әр түрлі жәндік тістеген кезде дереу үгітілген шөппен жабылған жағдайда көмектеседі. Егер шөптен жасалған қайнатпа толығымен жасыл болса, дизентериялық науқастар мен асқазан ауруларына көмектеседі. Сондай-ақ, ол демікпе үшін де жақсы және тыныс алуды да емдейді, қайнатпа жараларды тазартады, буындарды жеңілдетеді. Тұзбен шөпті жақса-иттің азуы кірген жерді емдейді.
Мелиссаны (лат. Melissa officinalis) Парацельс те (1493-1541) жоғары бағалаған, ол оның қасиеттерін әсер ету күшімен алтынға теңеді және бұл өсімдікті жер жүрек үшін бере алатын ең кереметі деп санады[15].
1.2.1. Табиғатта таралуы
Мелисса (лат. Melissa officinalis) ормандардың шетінде, орман шатқалдарында, көлеңкелі шатқалдарда өседі, жеткілікті ылғалмен сазды және сазды топырақты жақсы көреді. Басқа деректерге сүйенсек, лимон бальзамы сазды және құмды сазды, қарашірікке бай топырақты жақсы көреді, ауыр, тым қышқыл топырақ бұл өсімдік үшін мүлдем жарамсыз. Ұсынылатын топырақ рН 4,5-тен 7,8-ге дейін болуы қажет. Тым ылғалды учаскелерде өсімдік саңырауқұлақ(зең) ауруларымен зақымданады және өледі. Мелисса (лат. Melissa officinalis) көлеңкелі жерлерде де өсе алады, бірақ сонымен бірге өнімділігі азаяды және өсімдік аз хош иісті болады. Кейбір елдерде оның ауқымы теңіз деңгейінен 1000 м биіктікке жетеді. Өсімдік маусым-тамыз айларында гүлдейді, жемістер тамыз-қыркүйек айларында піседі[16].
Мелисса (лат. Melissa officinalis) тұқыммен, бұтаның бөлінуімен, қабаттасуымен, тамыр кесуімен таралады. Тұқымдар стратификацияны қажет етпейді, олар тікелей жерге егіледі немесе көшеттер болып өсіріледі. Бірінші жылы тұқымдық көбеюімен мелисса әдетте гүлдемейді.
Мелиссаның (лат. Melissa officinalis) отаны Жерорта теңізінен Персияға дейінгі Шығыс ауданы, Қара теңіз және Батыс Азия аймағы, сондай-ақ 2000 жылдан астам уақыт бойы өсірілетін Солтүстік Африка деп саналады. Табиғатта мелисса орталық және оңтүстік Еуропада, Балқанда, Иранда, Солтүстік Африкада, Солтүстік Америкада, сондай-ақ Украинада, Кавказда және Орта Азияда таралған. Мелисса (лат. Melissa officinalis) революцияға дейінгі Ресей мен КСРО-да өсірілді. Қазіргі уақытта мелисса officinalis көптеген елдерде, соның ішінде Ресейде (Краснодар өлкесі, Самара облысы), Литвада өсіріледі. Мелисса екі түрі кең таралған: Эрфурттық тік және Кведлинбургтық[17].
Еуропада құрамында эфир майы мен цитраль бар жаужапырақтың сорттары бар.
Қазақстанда таралуы. Жоңғар, Іле және Күнгей, Қаратау, Батыс Тянь-Шаньда кездеседі. Павлодар облысының елді мекендерінде дәрілік жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) негізінен мәдениетті отырғызылған жерлерде кездеседі, алайда қараусыз қалған саяжай аумақтарында арамшөптермен табысты бәсекелесе алады[18].
1.2.2. Химиялық құрамы және биологиялық белсенділігі
Өсімдіктің жер бетіндегі мүшелеріндегі эфир майының мөлшері (биологиялық белсенді қосылыстардың жетекші тобы) 0,02-ден 0,2% - ға дейін өзгереді және тек кейбір жағдайларда 0,8% - ға жетеді, ал май мөлшері географиялық және климаттық факторлармен анықталады. Чех ғалымдарының мәліметтері бойынша шөптің жоғарғы үштен бір бөлігіндегі эфир майының мөлшері 0,13%, жоғарғы және төменгі үштен бір бөлігінде 0,08%, шөптің бүкіл массасында 0,06% құрайды. Тиісінше, сол үлгілердің жапырақтарында эфир майының ауытқу диапазоны 0,39-0,44% құрайды. Эфир майының ең тән компоненттері - монотерпендер-цитраль (гераниаль + нерал), гераниол, нерол, цитронеллол, цитронеллал. Мелисса (лат. Melissa officinalis) эфир майы құрамында линалол, геранил ацетаты, мирцен, пара-цимол, β-кариофилленоксид, β-кариофиллен және басқа терпеноидтар бар және эфир майын құрайтын 200-ден астам қосылыстар бөлініп сипатталған, олардан нерал мен гераниал лимон иісін еске түсіретін жағымды иіс үшін жауап береді[19].
ББЗ-ның екінші тобы - фенилпропаноидтар, олардың ішіндегі ең күштісі-розмарин қышқылы. Фенилпропаноидтар сонымен қатар розмарин қышқылының этил эфирімен, кофе қышқылымен, хлороген қышқылымен, пара-кумар қышқылымен, ферул және синап қышқылдарымен ұсынылған. Жоғары тиімді сұйық хроматография әдісімен лимон бальзамының жапырақтарындағы розмарин қышқылының мөлшері 0,54-тен 1,79% - ға дейін екендігі анықталды. Фенолдық заттардың ішінде флавоноидтар -- апигенин, космосин, лютеолин, цинарозид, сондай-ақ рамноцитрин (7-метоксикемферол) және изокверцитрин (3-кверцетин глюкозиді), рамназин (3,7 диметоксикемферол) антиоксиданттық белсенділікке үлес қоса алады. Сонымен қатар, шикізат құрамында фенолкарбон қышқылдары бар -- гентизин, салицил, пара гидроксибензой, ваниль, сирень, протокатех қышқылдары, сондай-ақ таниндер мен кумариндер. Өсімдіктегі стеролдардың ішінде даукостерин, ал сапониндерден урсол қышқылы табылды. Витаминдер келесі қосылыстармен ұсынылған: B1, B2, C, β-каротин. Өсімдікте макроэлементтер (калий, кальций, магний, темір) және микроэлементтер (марганец, мыс, мырыш, молибден, хром, селен, никель, ванадий) бар. Эфир майын алу үшін балғын өсімдік шикізаты сабақтарымен бірге өңделеді[20].
Розмарин қышқылы (1) - жоғары өсімдіктердің көптеген түрлерінде кездесетін фенолпропаноид. Оның әр түрлі биологиялық белсенділігі бар.
(1)
Осыған байланысты, құрамында розмарин қышқылы бар өсімдіктердің ультрадыбыстық экстракты негізінде қабынуға қарсы және антиоксиданттық дәрілердің жаңа дәрілік формаларын дайындау өзекті міндет болып табылады.
Розмарин қышқылының фармакологиялық белсенділігі
Розмарин қышқылы - бұл тек Lamiacae тұқымдылығында ғана емес, Anthocerotaceae, Apiaceae, Araliaceae, Blechnaceae, Boraginaceae, Cannaceae, Cucurbitaceae, Hydrophyllaceae, Plantaginaceae, Potamogetonaceae, Rubiaceae, Rubiaceae,Sterculiaceae, Tiliaceae, Zosteraceae сияқты басқа да тұқымдылардағы негізгі полифенолды заттардың бірі[21].
Микробқа қарсы қасиеттері
Розмарин қышқылы Staphylococcus aureus штаммдарына қарсы антибактериалды әсер етеді және ең төмен тосқауыл концентрациясы s.aureus және метициллин-резистентті (метициллинге тұрақты) s. aureus (MRSA) қарсы 0,8 және 10 мгмл құрайды. Сонымен қатар, ҚР келесі антибиотиктермен синергетикалық әсер береді: амоксициллин, офлоксацин және ванкомицин S.aureus қарсы және тек MRSA қарсы ванкомицин. Талдау көрсеткендей, РҚ-ның антибиотиктермен комбинациясын қолдану жеке антибиотиктерді қолдануға қарағанда тиімді. Адгезивті ақуыз молекулаларын (MSCRAMM), MRSA және S.aureus-да адгезия ақуызының экспрессиясын танитын микробтық беттің компоненттері де РҚ-ның ванкомицинмен біріктіруін пайдалану кезінде айтарлықтай басылды [22].
Вирусқа қарсы қасиеттері
Розмарин қышқылы адамның иммун тапшылығы вирусының (АИТВ-1) провирус ДНК-мен байланыстырылуын шектейді және осылайша оның хромосомаға бірігуін тежейді [23]. Розмарин қышқылы және оның туындылары (метил эфирі, 6R - нитро - және 6R,6S - динитророзмарин қышқылдары) АИТВ интегразасының белсенділігін тежейді-1. Сонымен қатар, розмарин қышқылы жапон энцефалитінің in vivo вирусына қатысты белсенді болды, ал Zostera asiatica -- дан бөлінген "Люромарин" препараты- кене энцефалитінің вирусына қатысты белсенді болды.
Қабынуға қарсы қасиеттері
Розмарин қышқылы TNF-б, интерлейкин-6, NF-kB қабыну факторларының өнімін модуляциялайды, IKB-киназаны эксперименталды сепсис үлгісінде тежейді , NF-kB факторының белсенділігімен байланысты гендердің экспрессиясы , простагландин Е2 (PGE2) және азот оксиді синтездейді .
РҚ қабынуға қарсы белсенділігі иммуномодуляциялық әсермен тығыз байланысты. Клиникалық эксперименттерде розмарин қышқылы атопиялық дерматитті емдеуде тиімді болды . Сонымен қатар, розмарин қышқылының қабынуға қарсы қасиеттері антикомплементарлық белсенділікке байланысты , сонымен қатар интерлейкин-2 генінің экспрессиясын және Т-жасушаларының пролиферациясын тежейді . Осыған байланысты розмарин қышқылын эндотоксикалық шокты және комплемент жүйесінің шамадан тыс белсендірілуіне байланысты басқа иммунопатологиялық жағдайларды емдеу үшін перспективалы деп есептеуге болады[24].
Антиоксиданттық қасиеттері
Розмарин қышқылы ацетилхолинэстераза, глутатионредуктаза, альдозоредуктаза, ангиотензин айналдыру ферментінің белсенділігін тежейді және иондаушы радиацияның цитотоксикалық әсерін төмендетеді.
Сонымен қатар, олигомерлерде (ди - және тримерлерде) celastrus hindsii Benth-дан бөлінген розмарин қышқылында антиоксиданттық белсенділік анықталды. Розмарин қышқылы реактивті форазота және оттегінің макрофаг желісінде түзілуін тежейді. Антиоксиданттық белсенділіктің арқасында розмарин қышқылы гентамицин сульфатының нефротоксиділігін төмендетеді , гепатопротекторлы , гипотензивті және кардиопротекторлық қасиеттері бар [25]. Ол доксорубицинмен және декстразоксанмен тотыққан кардиомиоциттерді қорғайды және сутегі асқынымен туындаған астроциттердің апоптозын төмендетеді . Бұл қышқылдың мембранаға енуі мембрана құрылымын өзгертпестен липидтердің асқын тотығуын болдырмайды . Антиоксидант ретінде дентиннің беріктігін арттырады және оны Паркинсон ауруын емдеуде химиотерапиялық агент ретінде қолдануға болады [26]. Сонымен қатар, розмарин қышқылы иондаушы сәулеленудің генотоксикалық және цитотоксикалық әсерін азайтады , ультракүлгін сәулесінің әсерінен кератиноциттердің алдын алады, меланогенезді тудырады, сонымен қатар микотоксиндерге және докорубицинге (афлатоксин B және ократоксин B) ұшыраған кезде цитопротекторлық әсер етеді. [27] .
Аллергияға қарсы қасиеттері
Аллергияға қарсы қасиеттері бар , розмарин қышқылы аллергиялық ринит, аллергиялық риноконьюнктивит және аллергиялық астма болған кезде қабыну процестерін төмендетеді, бұл экспериментальды ғана емес, сонымен қатар клиникалық зерттеулер нәтижесінде де анықталды. Ол остеокластогенезді тежейді , мезангиалды жасушалардың көбеюін тудырады; липополисахаридтер әсер еткен сағыз фибробласттарындағы синовит пен патологиялық өзгерістерді басады [28].
Ісікке қарсы қасиеттері
HT-29 тоқ ішек рак клеткаларында 5, 10 және 20 микрол л дозаларындағы розмарин қышқылы 12-O-тетрадеканойлфорбол-13-ацетат (TPA) -қаныдырылған (циклооксигеназа-2) COX-2 белсенділігі мен ақуыз деңгейінің төмендеуі туралы хабарлады. . Осылайша, РҚ-тың антиантерактивті әсері оның АП-1 қоздырғыштарының COX-2 активациясын тежеу қабілетімен түсіндіріледі. COX-2 жолындағы өзгерістер және оның ферментативті өнімі PGE2 жоғарылауы колоректальды қатерлі ісік ауруы мен өршуінде маңызды рөл атқарады [46]. COX-2 ERK сигнал беру жолын белсендіру арқылы іске қосылуы мүмкін, PGE2 жасушалардың көбеюін, ең болмағанда, бета-катенин TCF4 белсенділігін ынталандыру арқылы ынталандырады. COX-2 неоплазмаларда индукцияланады және экспресталады ; аспирин және стероидты емес қабынуға қарсы препараттар сияқты қабынуға қарсы агенттер тоқ ішек қатерлі ісігінің қаупін азайтып, адам мен жануардың колоректалды ісіктердің регрессиясына ықпал етеді.
Сонымен қатар, розмарин қышқылы оның қабынуға қарсы қасиеттеріне байланысты ішекке қарсы әсер етуі мүмкін [29].
Жақында розмарин қышқылының цитотоксикалық және антипролиферативті белсенділігін сипаттайтын бірқатар мақалалар жарияланды. Мұндай белсенділігі HCT-15 және CO115 жолдарының (ішектің карцинома) , HeLa (жатырдың карцинома) және B16F10 (меланома) , Jurkat (жасушалық лейкоздар) жасушаларына қатысты анықталды [30] . Розмарин қышқылы NF-kB ісік некрозының факторынан туындаған U937 лейкоздық жасушалардың апоптозын жоғарылатады, Ls-174 жасушалық линиясының таралуын (тік ішектің карциномасы) тежейді, матрицалық металлопротеиназа-2,9 белсенділігін тежейді, ісік массасын төмендетеді, сүйек тініндегі сүт безінің метастаздарын төмендетеді , пролиферацияны тежейді және жасуша апоптозын қоздырады, жеңіліске ұшырағаннан кейін іске қосылады және бауыр фиброзын емдеудегі маңызды мақсат болып табылады , ангиогендік қасиеттерге ие, сонымен қатар қатерлі ісікке қарсы есірткі адриамицинінің кардиотоксикалық белсенділігін төмендетеді.
Антидиабетикалық қасиеттері
РҚ-ын қосу инсулинге төзімді егеуқұйрықтардың қаңқалық бұлшықеттерінде, сондай-ақ L6 миотубаларында AMP-активтендірілген ақуыз киназасын (AMPK) белсендіру арқылы сиртуин1 (SIRT-1), белсендірілген гамма-коактиватор 1-альфа пероксисомалы пролифератор (PGC-1) және митохондриялы транскрипция коэффициенті A (TFAM) сияқты негізгі митохондриялы биогенездің генінің экспрессиясы жоғарлатады. Сондай-ақ глюкозаның жылдам жоғарылауы және сероздың фосфорлануының төмендеуі, сонымен қатар 4 типті глюкозаның тасымалдануы (GLUT4) жоғарылайды. Стрептозотоцин (STZ) қоздырғышы бар диабеттік егеуқұйрықтарда РҚ айтарлықтай гипогликемиялық әсер етеді, ал жоғары майлы диабеті бар (HFD) егеуқұйрықтарда PҚ глюкозаны жоғарылатады және инсулинге сезімталдықты жақсартады. РҚ қосу STZ - және HFD-бауырдағы фосфоенолпирваткарбоксикиназаның (PEPCK) экспрессиясының индукцияланған ұлғаюы және Stz - және HFD-қаңқа бұлшық етіндегі GLUT4 экспрессиясының индукцияланған төмендеуіне әкеледлі. Сонымен қатар, ол сау егеуқұйрықтардың когнитивті қызметін жақсарту арқылы, гипергликемияны және липидтердің тотығуын басады[31].
1 - кесте- Розмарин қышқылының фармакологиялық белсенділігі
Белсенділік түрі
Зерттеу түрі
Нәтижесі
Микробқа қарсы
In vivo
l. monocytogenes, S. aureus, C. albicans HSV және ішек таяқшасы сияқты патогенді бактериялар санының төмендеуі.
Иммуномодуля-циялаушы
In vivo
Лимфоидты мүшелердің салмағын арттыру және макрофагтардың қызметін жақсарту
Митохондриальды дисфункцияны анықтау жолымен Т және NK-жасушаларда апоптозды индукциялау
Медиаторлардың төмендеуі және IL-10 деңгейін күшейту
Қабынуға қарсы
Иммуномодуля-циялаушы
In vitro
Эозинофильді қабынуды, шырышты жасушаларды тежеу
цитокиндердің жинақталуы, Th2 және аллергенспецификалық
IgG және il-4 және IL-5 төмендеуі
Синовиальды тіннің зақымдануын тежеу, артрит индексі мен COX-2 экспрессиясы көрсеткіштерінің төмендеуі, сондай-ақ TCR-жанама пролиферация және T-жасушаларды активтендіру.
Вирусқа қарсы
қабынуға қарсы
In vitro
IL-12, TNF-α, IFN-γ және IL-6 төмендеуі, өміршеңдіктің жоғарылауы, вирустық белоктардың экспрессиясын тежеу және вирустық мРНК транскриптерінің төмендеуі
Гистамин концентрациясының төмендеуі, IgE, IL-1β, IL-6, TNF-α, COX-2 және NF-k1b деңгейлерінің төмендеуі, эозинофилдердің инфильтрациясының азаюы
In vitro
and in
vivo
Антиоксидантты
Нейропротектор-лы
In vitro
and in
vivo
In vitro
сутегі тотығының (H2O2) және супероксиді (O2::) радикалдардың бөлінуін төмендетеді. Каталазаның, гемоксигеназаның-1 және супероксиддисмутазаның, қалпына келтірілген Азон диальдегидінің жоғарылауы
Жадтың бұзылуы мен ақуыз нитрациясының алдын алады
NF-k1b транслокациясын тежеу және PPAR-g экспрессиясының жоғарылауы, тотығу стресс, экситоуыттылық және ишемия-реперфузия жағдайларында жасушалардың өлімін тежеу.
Антиаллергиялық
in vivo
α-глюкозидазаның белсенділігі тежеледі
Ракқа қарсы
In vivo
COX белсендіруіне жауап беретін AP-I тежеу арқылы транскрипция факторын төмендетеді
Фертильдік
In vivo
сперматозоидтардың прогрессивті және жалпы қозғалысы және акросома мен плазмалық мембрананың тұтастығын сақтау
Антидиабетика-лық
in vivo
α-глюкозидазаны тежейді, гломерулярлық гипертрофияны төмендетеді
GLUT4 экспрессиясының жоғарылауы және PEPCK экспресиясының төмендеуі
Альцгеймер ауруына қарсы
in vivo
NF-κB активтенуін тежеу, гистопатологиялық зақымдануды және ми ісінуін азайту
1.2.3. Фармакологиялық қасиеттері
Анксиолитті, антидепрессантты, антиспазмодикалық, иммуномодуляциялық, вирусқа қарсы, аллергияға қарсы және микробқа қарсы қасиеттері бар седативті агент. Мелисса (лат. Melissa officinalis) препараттарының емдік әсерінің кең спектрі әртүрлі биологиялық белсенді заттардың құрамына байланысты: цитронеллал үшін айқын седативті әсер, ал гераниол мен цитронеллол үшін антиспазматикалық қасиеттер сипатталған. Фенилпропаноидтарды (розмарин, кофе, хлороген және басқа гидроксикорикалық қышқылдар) осы өсімдік субстанцияларының вирусқа қарсы, иммуномодуляциялық, антигистаминдік, антиоксидантты және микробқа қарсы қасиеттеріне жауап беретін ББЗ ретінде қарастырған жөн.
Өсімдік жүкті әйелдерге арналған токсикозға қарсы, диуретикалық және тәбетті арттыратын агент ретінде ұсынылады[32].
1.2.4. Тамақ өнеркәсібінде қолданылуы
Гүлдену алдында кесілген лимон бальзамының жапырақтары мен жас өскіндері еуропалық және американдық тағамдарда ащы, сергітетін лимон дәмі бар дәмдеуіш ретінде қолданылады. Жаңа немесе кептірілген жапырақтар салаттарға, үгітілген ірімшікке, сорпаларға, балық тағамдарына, саңырауқұлақтарға, сондай-ақ қияр мен қызанақты тұздау кезінде, шай, сірке суын, ликерлер мен сусындардың хош иісі үшін дәмдеуіш ретінде қосылады. Данияда Мелисса (лат. Melissa officinalis) етті консервілеу үшін қолданылады. Хош иісті букетті сақтау үшін оны қайнату ұсынылмайды[33].
1.2.5. Медицинада қолданылуы
Дәрілік мелисса шөптерінің препараттарын қолдануға мыналар жатады: невроздар, артериялық гипертензияның жұмсақ түрі, жүректің ишемиялық ауруының жеңіл түрлері, тахиаритмия, өткір және созылмалы асқазан-ішек аурулары, дискинезия, дисбиоз, ферментопатия, метеоризм; тыныс алу органдарының өткір және созылмалы қабыну аурулары (бактериялық және вирустық генез); экзема, дерматит, қышуымен бірге жүретін трофикалық жаралар, етеккір циклінің бұзылуы, климактериялық бұзылулар, жүктілік токсикозы; иммун тапшылығы жағдайлары.
Балаларға, әсіресе мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларға, ересектерден айырмашылығы, өсімдіктердің салыстырмалы түрде шектеулі жиынтығы көрсетілген, бұл өсімдіктердің қатарына балалар невроздарын, артериялық гипертензияны, ревматизмді, жүрек ақауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Қарағанды медицина университеті
Сейдалина Н.А.
Lamiaceae тұқымдас өсімдіктердің ультрадыбыстық сығындылары негізінде жақпамай дәрілік түрін алудың құрамы мен технологиясын әзірлеу
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
7М07201 мамандығы - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы
Қарағанды 2021Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Қарағанды медицина университеті
Фармация мектебі
"Қорғауға жіберілді
Фармация мектебінің меңгерушісі
б.ғ. к., доцент ____________ Лосева И.В.
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Lamiaceae тұқымдас өсімдіктердің ультрадыбыстық сығындылары негізінде жақпамай дәрілік түрін алудың құрамы мен технологиясын әзірлеу
7М07201 - "Фармацевтикалық өндіріс технологиясы" мамандығы бойынша
Орындаған: Сейдалина Н.А.
Ғылыми жетекшісі:
Фармация мектебінің
профессоры Атажанова Г. А.
Қарағанды 2021
Коммерциялық емес акционерлік қоғам
Қарағанды медицина университеті
Фармация мектебі
Мамандығы 7М07201 - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы
Бекітемін
Фармация мектебінің меңгерушісі
___________________
"___"қыркүйек 2021
Диссертациялық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Магистрант Сейдалина Наргиз Аскербеккызы
II курс, топ 201-ТФП-М, күндізгі оқу түрі
1. Диссертациялық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Lamiaceae тұқымдас өсімдіктердің ультрадыбыстық сығындылары негізінде жақпамай дәрілік түрін алудың құрамы мен технологиясын әзірлеу
Ректордың ______жылғы " " ___________ № _ _ бұйрығымен бекітілген
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі "___" ____________ ж.
3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік деректер): "Қазақстан Фармациясы", "Фармация", "өсімдік ресурстары", "Phytochemistry", "Saudi Pharmaceutical Journal", "Eurasian Chemico-Technological Journal", "Planta Medica", "Journal of Medicinal Plants Research" және т.б. журналдардың келесі түрлерін қамтитын әдеби дереккөздерді талдау.
4. Диссертациялық жұмыста әзірленуге жататын сұрақтар тізбесі (жоба):
* ультрадыбысты қолдана отырып, дәрілік жаужапырақтан (лат. Melissa officinalis) экстрактивтік заттардың сомасын алудың жаңа тәсілі мен технологиясын жасау;
* дәрілік жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстрактының негізінде сыртқы қолданысқа арналған жақпамай технологиясын әзірзеу.
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т. б.).
Табиғаттағы қарапайым жаужапырақтың (лат. Melissa ) өсімдік шикізатының суреттерін, қарапайым жаужапырақ (лат. Melissa) ультрадыбыстық экстрактын алудың технологиялық және аппаратуралық схемаларының суреттерін, қосымша жұмыстар сатысының сипаттамасын және дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбыстық экстрактын алудың технологиялық процесін қамтитын кестелерді ұсыну.
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі
1) "Қазақстан Фармациясы"
2) "Фармация
3) "өсімдік ресурстары
4) Phytochemistry
5) Saudi Pharmaceutical Journal
6) Eurasian Chemico-Technological Journal
7) Planta Medica
8) Journal of Medicinal Plants Research
7. Жұмыс бойынша кеңес беру (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсете отырып):
Бөлімнің, тараудың нөмірі, атауы
Ғылыми жетекші, кеңесші
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берді (қолы)
Тапсырманы қабылдады (қолы)
1.Әдеби шолу
Атажанова Г.А.
2. Тәжірибелік бөлім
Атажанова Г.А.
3.Нәтижелері
Атажанова Г.А.
4.Қорытынды
Атажанова Г.А.
8. Диссертациялық жұмысты (жобаны) орындау кестесі:
№
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімі
Ескерту
1
2
3
4
1
Диссертациялық жоба тақырыбын бекіту
2
Диссертациялық жұмыстың (жобаның) сараптау бөлігін орындау
3
Диссертациялық жұмыстың (жобаның) әдеби шолуын дайындау (1-тарау)
4
Диссертациялық жұмыстың (жобаның) эксперименттік бөлімінің сипаттамасы (2-5-тарау)
5
Диссертациялық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің бастапқы нұсқасын аяқтау
6
Диссертациялық жұмысты (жобаның) алдын-ала қорғауға ұсыну.
7
Рецензияға диссертациялық жұмысты (жобаны) ұсыну
8
Ғылыми жетекшінің пікірі мен рецензиясы бар диссертациялық жұмыстың (жобаның) соңғы нұсқасын ұсыну
9
Диссертациялық жұмысты (жобаны) қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні "__ " _________ 2020 ж.
Ғылыми жетекшісі _______________ Атажанова Г. А., профессор
қолы
Тапсырманы қабылдады: магистрант ______________ Сейдалина Н.А.
қолы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1. ӘДЕБИ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
1.1. Ерінгүлділер (Lamiacae) тұқымдастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Емдік жаужапырақ өсімдігі (лат. Melissa officinalis) ... ... ... ... .15
1.3. Жақпамайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. ТАЛҚЫЛАУ ЖӘНЕ НӘТИЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...40
2.1. Зерттеу материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3. Ультрадыбысты қолданумен дәрілік жаужапырақтан (лат. Melissa officinalis) экстрактивті заттардың сомасын алудың жаңа тәсілі мен технологиясын жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1. Дәрілік жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) өсімдік шикізаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2. Ультрадыбысты әдісті қолдана отырып, дәрілік жаужапырақтан (лат. Melissa officinalis) экстрактивті заттардың мөлшерін алудың жаңа тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.3. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстрактын алу технологиясын жасау ... ... ... .51
3.4. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстрактының микробқа қарсы белсенділігін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.5. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстрактының қабынуға қарсы белсенділігін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.6. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстракты негізінде сыртқы қолданысқа арналған жақпамай әзірлеу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
4. Дәрілік жаужапырақтың (лат. Melissa officinalis) ультрадыбысты экстракты негізіндегі жақпамайға арналған зертханалық регламентті дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..77
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертацияда келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер пайдаланылды:
- ҚР МЖМБС 5.03.016-2009. Жоғары оқу орындарында дипломдық жұмысты (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер;
- МЕМСТ 25336-82. Зертханалық шыны ыдыстар мен жабдықтар. Түрлері, негізгі параметрлері және өлшемдері;
- МЕМСТ 8.417-81. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі. Физикалық шамалар бірліктері;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 1. - Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2008. - 592 с;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 2. - Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2009. - 804 Б.
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 3. - Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2014. - 872 Б.
- КСРО Мемлекеттік фармакопея XI. - Медицина, - 1987. 1 шығарылым. - 336 б.;
- КСРО Мемлекеттік фармакопея XI. - Медицина, - 1987.2 шығарылым. - 400 б.;
-ССТ 91500.05.001-00. Дәрілік заттар сапасының стандарттары. Негізгі ережелер.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
Mr-молекулалық масса
а.т. - аса таза
б. - бет
Бм-микробиологиялық бақылау
Бт-технологиялық бақылау
Бх-химиялық бақылау
г-грамм
ГХ МС - газды хроматография масс-спектроскопиямен бірге
ЖФМ - жалпы фармакопеялық мақала
ЗР-зертханалық регламент
кг-килограмм
кГц-килогерц
ҚЖ-қосалқы жұмыстар
ҚР МФ-Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы
мин - минут
мкг-микрограмм
мкл-микролитр
мл-миллилитр
мм-миллиметр
об- көлемі
см-сантиметр
СҮ-стандартты үлгі
т.ү.т.- талдау үшін таза
ТНҚ-Талдамалық нормативтік құжат
ТП-технологиялық процесс
т-том
УМО-Буып-түю, таңбалау, тиеу
ФМ-фармакопеялық мақала
ФСҮ-фармакопеялық стандартты үлгі
х. т. - - химиялық таза
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта әйелдердің 80 пайызында тері астындағы майдың(целлюлит) құрылымдық өзгерістері бар екендігі анықталды, оның себебі әртүрлі факторлардың жиынтығы: гормоналды бұзылулардан және майлар мен көмірсуларға бай артық тамақтанудан физикалық белсенділіктің жеткіліксіздігіне дейін. Мұндай өзгерістердің алдын алу үшін микроциркуляцияны күшейтетін және терідегі метаболикалық процестерді жақсартатын сыртқы агенттер қолданылады. Мұндай өнімдердің табиғи компоненттері ретінде олар жиі қолданылатын: шырмауық, жылқы каштаны, түймедақ, арника, лимон және басқалары. Оларға құрамына мыналар кіреді: эфир майлары, оксикорикалық қышқылдар, флавоноидтар, макро және микроэлементтер.
Жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) өсімдігі сонымен қатар эфир майының ( құрамында цитрал, цитронеллал), аскорбин қышқылының, фенилпропаноидтардың (розмарин, кофе, хлороген қышқылдары бар), флавоноидтардың (құрамында лютеолин, апигенин бар), кумарин эскулетинінің, калий, кальций, магний макроэлементтерінің; кремний, марганец, мыс, мырыш, күкірт, селен микроэлементтерінің перспективті көзі болып табылады.
Бастир университетінің (Bastyr University Kenmore, Вашингтон штаты, АҚШ) ғалымдарының соңғы зерттеу нәтижелері жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) өсімдігінен алынған сығындылар сыртқа қолданылған кезде терідегі микроциркуляцияны жақсартатынын дәлелдейді.
1. ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1. Ерінгүлділер (Lamiacae) тұқымдастары
Lamiaceae тұқымдасының шамамен 3500 түрі бар. Олар ұзын түтік пен екі ішекті фаренцамен бейнеленген гүл королласының ерекше құрылымымен оңай танылады. Бұл өсімдіктер Жерорта теңізі елдерінде, сондай-ақ Орталық және Оңтүстік Америкада кеңінен таралған. ТМД аумағында бұл өсімдіктердің 800 түрі бар. Тіршілік формалары әртүрлі: бұта тектестер, шөптер мен бұталар. Лабиальды гүлдердің ең танымал өкілдері - жалбыз, розмарин, тасшөп және лаванда. Олардан басқа, химиялық құрамының түрлілігімен ерекшеленетін және адамдар әртүрлі мақсатта пайдаланатын танымал өсімдіктер бар. Labiaceae тұқымдасының өсімдіктерінің ең көп саны шөптер немесе бұталар түрінде болады. Тропикте бұталардың ең көп саны, атап айтқанда дәрілік розмарин, сонымен қатар бірқатар ағаштар - хиптис және левкосептрум[1].
1.1.1. Ботаникалық сипаттамасы.
Лабиальды өсімдіктер көпжылдық немесе жылдық болуы мүмкін. Олардың гүлдері екі ерні бар ауызға ұқсайды, сол үшін отбасы "ерінгүлділер"деп аталды. Гүлдердің өздері жалғыз, жұп немесе гүлшоғырға жиналуы мүмкін. Стамендер саны 4, бірақ кейде екеуліктері де кездеседі. Сабақтың төрт қыры бар, олар кейбір түрлерде дөңгелектенуі мүмкін. Жапырақтары бір-біріне қарама-қарсы орналасқан. Жемістер өте аз немесе ұсақ болып келеді. Құрғақ та, бөлшек те түрлері бар. Олар бірнеше тілімдері бар жаңғақ тәрізді. Бастапқы атауы labiatae (Labiatae Juss.) гүлдердің көпшілігінде екі жақты, ашық жұтқыншаққа немесе аузына ұқсас, екі ерні жоғары және төмен бағытталған, кейде әртүрлі лопастарға бөлінгендіктен берілген. Жапырақтарда хош иісті эфир майлары бар. Лабиальды гүлдердің көпшілігінде көбінесе эфир майлары, таниндер, алкалоидтар және гликозидтер бар бездер болады. Кейде арамшөптер де кездеседі-мысалы, саңырау қалақай. Осындай бай химиялық құрамның арқасында отбасы мүшелері репеллент, антисептикалық, тұтқыр, қабынуға қарсы, тыныштандыратын, таза хош иісті және дәмдік қасиеттерге ие болуы мүмкін[2].
1.1.2. Қолданылу салалары.
Ерінгүлділер құрамында терпеноидтардың көп мөлшері бар - эфир майларының дәмі мен иісі бар органикалық қосылыстар. Осы қосылыстардың арқасында осы отбасының өсімдіктерін әсіресе тиімді пайдалануға болатын салалар: тамақ дайындауда -- олар тағамға ерекше және күрделі ащы дәм береді; парфюмерияда - хош иісті композициялар жасау кезінде; халықтық медицинада - бактерицидтік қасиеттері мен ұйқыны ояту немесе сергіту, жүрек пен асқазан ауруларын емдеу, суық тию процесін жеңілдету үшін; косметологияда - теріні жасартады және денені сауықтырады; күнделікті өмірде - декорациялық безендіру, қан соратын жәндіктерді аластау және аралармен тозаңдандыру[3].
Тағам өнеркәсібінде көптеген дәмдеуіштер осы отбасының өсімдіктерінен жасалады. Эфир майы қосылыстарының көп мөлшері ерін гүлдерін тағамдағы маңызды атрибуттарға айналдырады. Мысалы, розмарин, насыбайгүл және жалбыз, маржорам, тасшөп және шалфей тамақ дайындауда жиі қолданылады. Көптеген дәмдеуіштер палауды дайындауда өте қажет, басқалары кондитерлік пісіруде қолданылады немесе ет пен балық тағамдарына өзіндік нәзіктік береді, ал жалбыз мен лимон бальзамынан керемет шай алынады[4].
Халықтық медицинада эфир майларының болуы Лабия тұқымдасының өсімдіктерін медициналық мақсатта қолдану үшін өте танымал етеді. Эфир майлары адам ағзасына әсер етуімен танымал. Кейбір өсімдіктер жөтелге өте тиімді, өйткені олар қақырықты тез бөлуге және сұйылтуға ықпал етеді, кейбірі бактерицидтік әсерге ие, ал басқалары асқазан-ішек жолдарының жұмысын жақсартады, төртіншісі жүрек-тамыр жүйесінің жұмысын қалыпқа келтіреді. Кейбір өсімдіктердің эфир майлары ароматерапияда кеңінен қолданылады (лимон бальзамы, жалбыз, лаванда). Олар адамның көңіл-күйіне әсер ете алады, жүйке жүйесін тыныштандырады, стрессті жеңілдетеді. Кейбіреулері тыныштындыру арқылы ұйқы шақыратын қасиетке ие болса, ал басқалары, керісінше, қуаттандырады. Парфюмерия өнеркәсібінде ерінгүлділер күрделі хош иісті композициялар жасау үшін жиі қолданылады. Көптеген парфюмерия өндірісінде өнімдерінің құрамында лимон бальзамы, жалбыз, маржорам, мысық, орегано, насыбайгүл, лаванда және отбасының басқа өкілдері бар. Көптеген хош иістерде шөпті - ащы реңк бар, жаңа және таза, кейде камфора немесе ментол ноталары бар. Егер оларға жеңіл гүл балғындығы немесе ащы ағаш дәмі қажет болса, бұл мүмкіндік хош иіс өндірісінде ерінгүлділерді таптырмайтындай етеді[5].
Күнделікті өмірде және ландшафты көгалдандыруда Лабиатикалық отбасынан шыққан шөптер үйдің немесе бақтың жанындағы гүлзарды немесе алдыңғы бақшаны безендіруге өте ыңғайлы. Өсімдіктер тығыз өсіп, жерді толығымен жасырады. Жарқын спикелет тәрізді гүлшоғырлар сұлулығымен назар аудартады, ал өрнектермен жабылған жапырақтар тығыз араласып, табиғи жасыл кілемнің әсерін береді. Бақшаны безендіру үшін жиі қолданылатын: лаванда; перилла; плектрантус; тасшөп (тасшөп); яснотка. Өсімдіктер құрамындағы эфирлі майлы заттар, жиі табиғи репелленттер ретінде де қолданылады -- балғын иісі жәндіктерді аластайды. Кейбіреулер тіпті зиянкестердің жойылуына ықпал етеді. Мәселен, масалар және шыбындармен күресу үшін сіз бақша айналасына жалбыз, лимон бальзамы, тасшөп және лаванда отырғыза аласыз. Перилла араларды қорқытады, тасшөп ұлулардың егістікке кіруіне жол бермейді, орегано шкафтарды құмырсқалардан және көбелектерден қорғайды, ал иссоп көптеген жәндіктерден құтылатын әмбебап өсімдік[6].
1.1.3. Ерінгүлділер отбасының ерекше өкілдері
Lamiaceae лайықты түрде танымал, өйткені олар адам өмірінің көптеген салаларында маңызды. Алайда, отбасының кейбір өкілдері ерекше назар аударуға лайық.
Райхан(Базилик-Ocimum) - күміс түсті, жасыл және күлгін жапырақтары бар біржылдық ащы бұталы өсімдік. Сұрыптарының әртүрлілігіне байланысты дәмдері ерекшеленеді: мексикалыққа даршын, ұсақ жапырақтыға анис, күлгін райханға тәтті-тартпа және лимонды түріне лимонды дәм тән. Тамақ пісірудегі дәмдеуіштер ретінде -- дәмдеуіш армян, әзірбайжан, өзбек және грузин ұлттық тағамдары үшін дәстүрлі; халықтық медицинада - асқазан-ішек жолдарының ауруларында, шай түрінде -- тәбетті жоғарылату үшін, іш қату проблемалары үшін, сондай-ақ зәр айдаушы ретінде; эфир майлары хош иісті шамдарда суық тию мен вирустық ауруларды алдын алу немесе емдеу үшін тиімді, өйткені райхан бактерицидтік әсерге ие; саңырауқұлақ және бактериялық инфекцияларға айқын антисептикалық әсері бар; тұмаудың алдын-алу үшін иммуномодулятор ретінде; тұқымдары салмақ жоғалту үшін қайнатылып қабылданылады; косметологияда -- проблемалы тері, безеулерді кетіру, шашты нығайту үшін қолданылады[7].
Еменшөп(Дубровник-Téucrium) - биіктігі 20-40 см жететін көпжылдық бұта. Бұтақтар жартылай шеңберлі, күлгін-қызыл, гүлдері қызыл-қызғылт. Гүлдену кезеңі шілдеден тамызға дейін. Дәрілік, ащы және сәндік өсімдік. Диуретик ретінде; тәбетті жоғарылату, асқазан-ішек жолдарын қалыпқа келтіру; гастрит, диарея және дизентерияға қарсы; қабынуға қарсы; суық тиюге арналған диафоретик ретінде; сыртқы жағынан гинекологиялық ауруларға және тері зақымдануларына арналған лосьондар түрінде қолданылады; пісіру кезінде өсімдік сорпа мен салаттар дайындауда қолданылады; теріні илеу үшін; керемет бал зауыты ретінде. Дубровникті отырғызу үшін жақсы құрғатылған және жақсы жарықтандырылған жерлерді таңдаған дұрыс. Аяздан қорықпайды және тіпті қатал қыста да шыдай алады, алайда қатып қалмас үшін суық мезгілде шөпті жеңіл баспанамен қамтамасыз еткен дұрыс[8].
Жұпаргүл(Душица-Oríganum)- бұл орегано деп те аталатын көпжылдық шөпті өсімдік. Ол 80 см-ден аспайды, тығыз гүлшоғырларда жиналатын қызғылт реңктері бар ұзын жапырақтары мен ашық күлгін гүлдері бар. Гүлдену кезеңі шілдеден тамызға дейін созылады. Орегано өте хош иісті. Оның қолданылу аясы: хош иісті композициялар жасау үшін парфюмерияда; халықтық медицинада жөтелге қарсы қайнатпа, қақырық түсіруші ретінде; тәбетті жоғарылату үшін және ауырсынуды басатын құрал ретінде қолданылады; тамақ дайындауда бұл бірінші және екінші тағамдарға да пайдалануға болатын өте танымал дәмдеуіш. Ароматерапияда орегано эфир майы: вирусқа қарсы агент ретінде -- тұмаудың алдын алу үшін; бактерияға қарсы -- тері аурулары үшін; седативті -- стресс пен невроз үшін қолданылады. Бұл қарапайым және төзімді өсімдік тек ашық жерде ғана емес, сонымен қатар терезе немесе балконда ыдыста да өсе алады. Топырақ бейтарап және жақсы құрғатылған болуы керек. Жарықтың көп болуын ұмытпаңыз. Ол судың жетіспеушілігіне де төзіп өсе алады[9].
Лаванда(Лаванда-Lavandula) - биіктігі 60 см-ге дейін өсетін көпжылдық бұта.Гүлдер көбінесе күлгін немесе көк, кейде ақ немесе қызғылт болуы мүмкін. Лаванда өте хош иісті және әдемі, сондықтан кеңінен қолданылады: ландшафт дизайнында-әдемі сәндік өсімдік ретінде; жақсы бал зауыты ретінде - омарталардың жанында арнайы егіледі; парфюмерия жасау үшін; сабын, сусабындар мен кремдерге арналған хош иіс ретінде; пісіру кезінде-дәмдеуіш ретінде, әсіресе испан, француз және итальян асханаларында танымал; салаттар мен тұздықтарға, ет пен балық тағамдарына жарамды; лаванда шайы өте дәмді және пайдалы; медицинада лаванда эфир майы иммунитетті жоғарылату, ас қорыту жүйесін қалыпқа келтіру, жүрек-тамыр жүйесін нығайту, етеккір циклын қалыпқа келтіру үшін қолданылады; косметологияда ол тері күтімінде танымал - пиллинг, қайызғақ және шаш жоғалуын жеңілдетеді; ароматерапияда - ұйқысыздықты емдеу үшін; лаванда сонымен қатар нервтерді тыныштандырады, стрессті жеңілдетеді, бас ауруын азайтады[10].
Жалбыз(Мята-Méntha) - 25 түрі болатын бұл өсімдік түріне байланысты биіктігі 15 см-ден 1 м-ге дейін жететін көпжылдық бұта. Әдетте жалбызды қолдан өсіреді, өйткені ол гибрид болып табылады және жабайы табиғатта өспейді. Өсімдіктің жапырақтары ашық жасыл түсті, шеттерінде тістелген, өткір ұшы бар. Гүлдері өте кішкентай, бозғылт қызғылт, ақ, кейде күлгін. Гүлдену кезеңі маусымнан қыркүйекке дейін созылады. пісіру кезінде ол әртүрлі тағамдарға дәмдеуіш ретінде қолданылады; жалбыз шайы бүкіл әлемде өте танымал, өсімдіктің жаңа жапырақтары өздігінен қайнатылады немесе жасыл шайға қосылады; парфюмерия саласында ол лаванда мен лимон бальзамымен тең қолданылады, сусабындар, сабындар, кремдер қосылады; медицинада жалбыз жүрек айнуы мен токсикозды бақылау құралы ретінде, ауызды шаю және жоғарғы тыныс жолдарының аурулары үшін антисептик ретінде қолданылады, сонымен қатар жүрек-тамыр ауруларын емдеуге көмектеседі; косметологияда жалбыз эфир майы-капиллярлық өрнек пен куперозбен күресудің алғашқы құралы, безеу мен тітіркену кезінде теріні күтуге жарамды; ароматерапияда ол тиімділікті арттыратын, эмоционалды стрессті төмендететін және стрессті жеңуге көмектесетін құрал ретінде пайдалы[11].
Сасықшөп(Пустырник-Leonurus) - қазақша баламасы сасықшөп. Бұл көпжылдық өсімдік алғашқы көмек құралы ретінде кеңінен қолданылады. Жапырағы түсіңкі, ұсақ гүлдері бозғылт қызыл түсті. Шілде-тамыз айларында гүлдейді. Бұл халықтық медицинада кеңінен қолданылатын дәрілік өсімдік: седативті дәрі ретінде-валерианға ұқсас және жүрек неврозына, стенокардияға, гипертонияға, ұйқысыздыққа, неврастенияға, жүйке қозғыштығына, психастенияға, истерияға арналған; седативті әсер береді, валерианға қарағанда әлдеқайда күшті; ас қорыту жүйесін қалыпқа келтіреді, асқазанның құрысуын жеңілдетеді; диуретикалық, экспекторант және қабынуға қарсы әсері бар; гинекологияда ол жатырдан қан кету және әйелдерде тұрақсыз етеккір циклі үшін қолданылады.; тиротоксикозға, Базедов ауруы мен эпилепсияға көмектеседі[12].
Жебір(Тимьян, Чабрец-Thymus) - бұл кішкентай бұталар көпжылдық өсімдіктерге жатады және тек 35-40 см- ге дейін өседі. Жапырақтарының мөлшері де, пішіні де әртүрлі. Күлгін-сирень түсті кішкентай гүлдер ұзартылған немесе бас тәрізді гүлшоғырларда жиналады. Гүлдену кезеңі маусымнан тамызға дейін созылады. парфюмерияда; косметика үшін хош иіс ретінде де қолданылады; тамақ өнеркәсібінде; пісіру кезінде ол дәмдеуіш ретінде әрекет етеді -- әйгілі "прованс шөптерінің" құрамына кіреді; шай қайнатуға жарамды; медицинада ол бактерицидтік, антисептикалық, ыстықты түсіретін, диуретикалық, қан тазартқыш және седативті зат ретінде қолданылады. Қайнатпа ЖРВИ, тонзиллит, синусит, синуситпен жұтқыншақ пен мұрынды шаюға жарайды[13].
Сәлбен(Шалфей-Salvia) - көпжылдық бұта. Ол 20 см-ден 70-75 см-ге дейін өседі.сабақтарының ұзын сұр-жасыл жасыл жапырақтары бар. Гүлдері күлгін түске боялған және қарапайым немесе тармақталған гүлшоғырларда жиналған. Ол жаздың басында -- маусым-шілде айларында гүлдейді.
Тамақ өнеркәсібінде-шұжықтарға, ірімшіктерге, ливерлік бұйымдарға ерекше дәм беру үшін; ликер-арақ өнеркәсібінде, сондай-ақ алкогольсіз сусындарды хош иістендіру үшін; балықтан, еттен, құс етінен, саңырауқұлақтардан, салаттардан тағамдар дайындауға, пісіруге және тәтті тағамдарға арналған аспаздықта қолданылады; Қытайда шалфей шайы қайнатылады; медицинада бронхит, тонзиллит, туберкулез, артрит, атеросклероз, әйелдер бедеулігі, қант диабеті шалфейдің инфузиясы мен қайнатпасы арқасында емделеді. Ол ЛОР мүшелерінің аурулары үшін экспектор ретінде, жұтқыншақ пен мұрын инфекцияларында қабынуға қарсы ретінде қолданылады. АІЖ ауруларындағы симптомдарды жеңілдету үшін қолайлы -- метеоризмге, диареяға, колитке, гастритке, он екі елі ішектің жарасына көмектеседі. Сыртқы зақымдарды -- көгеру мен жараларды жақсы зарарсыздандырады. Гипотензиядағы қысымды арттырады. Егер емшек емізуді тоқтату қажет болса, лактацияны тоқтатуға ықпал етеді; косметологияда ол сусабындар, сабын, тіс пастасы, дезодоранттарға арналған хош иіс ретінде қолданылады; сонымен қатар шашты нығайтады және оның түсуін болдырмайды; ароматерапияда шалфей майы стрессті жеңілдету үшін немесе жұмсақ седативті дәрі ретінде қолданылады[14].
1.2. Емдік жаужапырақ өсімдігі (Melissa officinalis)
Жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) - көпжылдық эфир майлы шөптесін өсімдік, Мелисса тұқымдас түрі, Lamiaceae тұқымдасы. Мелисса officinalis 2000 жылдан астам уақыт бойы әлемнің көптеген елдерінде халықтық және ғылыми медицинада сәтті қолданылып келеді. Мелисса (лат. Melissa officinalis) алғаш рет Теофрастың Historia plantarum еңбегінде сипатталған.
Ботаникалық сипаттамасы:
* Биіктігі 30-120 см көпжылдық өсімдік.
* Сабағы тік, төрт қырлы,аздап түк басқан.
* Жапырақтары қарама-қарсы орналасқан, шеті тіс тәрізді, жоғары жағы үшкірленген, беткі жағы -- қоңыр жасыл, асты -- сүр жасыл, айналасында дақыл нүктелері бар.
* Гүлдері жапырақ түбінде орналасқан, қызғылт немесе ақ түсті болады.
* Жемісі үлкен, жұмыртқа тәрізді төрт жаңғақтан тұрады, қара түсті, жылтыр. 1000 тұқымның салмағы орташа есеппен 0,62 г құрайды. Тұқымдары 2-3 жыл бойына өнгіштігін сақтайды.
Маусым -- тамыз айларында гүлдейді. Жемістер тамыз-қыркүйек айларында піседі.
Тарихқа сүйенетін болсақ Плиний ақсақал (Б.з. д. 24-79ж) Naturalis historia кітабында және Педаний Диоскорид Materia medica - да шөпті жәндіктердің шағуы, іштің ауыруы, әйел аурулары, қабыну, іш қату және ревматикалық аурулар үшін қолдануға арналған алғашқы терапиялық ұсыныстар береді. Шамамен 1000 жыл бұрын медициналық ғылым Канонында Авиценна (980-1037) осы өсімдіктің емдік қасиеттерін, оның мидың бітелуіне қарсы қабілетін атап өтті. Авиценна Мелиссаны жүректің қуанышы деп атады, ол жүректі бақытты етеді және рухты нығайтады, қара ойларды шығарады, ас қорытуды жақсартады және ықылыққа көмектеседі деп сенді. Ортағасырлық Еуропада мелисса ең танымал өсімдіктердің бірі болды. XI ғасырда француз ғалымы және дәрігері Одо Мена шөптердің қасиеттері туралы өлеңінде мелиссаның емдік қасиеттерін былай сипаттады: әр түрлі жәндік тістеген кезде дереу үгітілген шөппен жабылған жағдайда көмектеседі. Егер шөптен жасалған қайнатпа толығымен жасыл болса, дизентериялық науқастар мен асқазан ауруларына көмектеседі. Сондай-ақ, ол демікпе үшін де жақсы және тыныс алуды да емдейді, қайнатпа жараларды тазартады, буындарды жеңілдетеді. Тұзбен шөпті жақса-иттің азуы кірген жерді емдейді.
Мелиссаны (лат. Melissa officinalis) Парацельс те (1493-1541) жоғары бағалаған, ол оның қасиеттерін әсер ету күшімен алтынға теңеді және бұл өсімдікті жер жүрек үшін бере алатын ең кереметі деп санады[15].
1.2.1. Табиғатта таралуы
Мелисса (лат. Melissa officinalis) ормандардың шетінде, орман шатқалдарында, көлеңкелі шатқалдарда өседі, жеткілікті ылғалмен сазды және сазды топырақты жақсы көреді. Басқа деректерге сүйенсек, лимон бальзамы сазды және құмды сазды, қарашірікке бай топырақты жақсы көреді, ауыр, тым қышқыл топырақ бұл өсімдік үшін мүлдем жарамсыз. Ұсынылатын топырақ рН 4,5-тен 7,8-ге дейін болуы қажет. Тым ылғалды учаскелерде өсімдік саңырауқұлақ(зең) ауруларымен зақымданады және өледі. Мелисса (лат. Melissa officinalis) көлеңкелі жерлерде де өсе алады, бірақ сонымен бірге өнімділігі азаяды және өсімдік аз хош иісті болады. Кейбір елдерде оның ауқымы теңіз деңгейінен 1000 м биіктікке жетеді. Өсімдік маусым-тамыз айларында гүлдейді, жемістер тамыз-қыркүйек айларында піседі[16].
Мелисса (лат. Melissa officinalis) тұқыммен, бұтаның бөлінуімен, қабаттасуымен, тамыр кесуімен таралады. Тұқымдар стратификацияны қажет етпейді, олар тікелей жерге егіледі немесе көшеттер болып өсіріледі. Бірінші жылы тұқымдық көбеюімен мелисса әдетте гүлдемейді.
Мелиссаның (лат. Melissa officinalis) отаны Жерорта теңізінен Персияға дейінгі Шығыс ауданы, Қара теңіз және Батыс Азия аймағы, сондай-ақ 2000 жылдан астам уақыт бойы өсірілетін Солтүстік Африка деп саналады. Табиғатта мелисса орталық және оңтүстік Еуропада, Балқанда, Иранда, Солтүстік Африкада, Солтүстік Америкада, сондай-ақ Украинада, Кавказда және Орта Азияда таралған. Мелисса (лат. Melissa officinalis) революцияға дейінгі Ресей мен КСРО-да өсірілді. Қазіргі уақытта мелисса officinalis көптеген елдерде, соның ішінде Ресейде (Краснодар өлкесі, Самара облысы), Литвада өсіріледі. Мелисса екі түрі кең таралған: Эрфурттық тік және Кведлинбургтық[17].
Еуропада құрамында эфир майы мен цитраль бар жаужапырақтың сорттары бар.
Қазақстанда таралуы. Жоңғар, Іле және Күнгей, Қаратау, Батыс Тянь-Шаньда кездеседі. Павлодар облысының елді мекендерінде дәрілік жаужапырақ (лат. Melissa officinalis) негізінен мәдениетті отырғызылған жерлерде кездеседі, алайда қараусыз қалған саяжай аумақтарында арамшөптермен табысты бәсекелесе алады[18].
1.2.2. Химиялық құрамы және биологиялық белсенділігі
Өсімдіктің жер бетіндегі мүшелеріндегі эфир майының мөлшері (биологиялық белсенді қосылыстардың жетекші тобы) 0,02-ден 0,2% - ға дейін өзгереді және тек кейбір жағдайларда 0,8% - ға жетеді, ал май мөлшері географиялық және климаттық факторлармен анықталады. Чех ғалымдарының мәліметтері бойынша шөптің жоғарғы үштен бір бөлігіндегі эфир майының мөлшері 0,13%, жоғарғы және төменгі үштен бір бөлігінде 0,08%, шөптің бүкіл массасында 0,06% құрайды. Тиісінше, сол үлгілердің жапырақтарында эфир майының ауытқу диапазоны 0,39-0,44% құрайды. Эфир майының ең тән компоненттері - монотерпендер-цитраль (гераниаль + нерал), гераниол, нерол, цитронеллол, цитронеллал. Мелисса (лат. Melissa officinalis) эфир майы құрамында линалол, геранил ацетаты, мирцен, пара-цимол, β-кариофилленоксид, β-кариофиллен және басқа терпеноидтар бар және эфир майын құрайтын 200-ден астам қосылыстар бөлініп сипатталған, олардан нерал мен гераниал лимон иісін еске түсіретін жағымды иіс үшін жауап береді[19].
ББЗ-ның екінші тобы - фенилпропаноидтар, олардың ішіндегі ең күштісі-розмарин қышқылы. Фенилпропаноидтар сонымен қатар розмарин қышқылының этил эфирімен, кофе қышқылымен, хлороген қышқылымен, пара-кумар қышқылымен, ферул және синап қышқылдарымен ұсынылған. Жоғары тиімді сұйық хроматография әдісімен лимон бальзамының жапырақтарындағы розмарин қышқылының мөлшері 0,54-тен 1,79% - ға дейін екендігі анықталды. Фенолдық заттардың ішінде флавоноидтар -- апигенин, космосин, лютеолин, цинарозид, сондай-ақ рамноцитрин (7-метоксикемферол) және изокверцитрин (3-кверцетин глюкозиді), рамназин (3,7 диметоксикемферол) антиоксиданттық белсенділікке үлес қоса алады. Сонымен қатар, шикізат құрамында фенолкарбон қышқылдары бар -- гентизин, салицил, пара гидроксибензой, ваниль, сирень, протокатех қышқылдары, сондай-ақ таниндер мен кумариндер. Өсімдіктегі стеролдардың ішінде даукостерин, ал сапониндерден урсол қышқылы табылды. Витаминдер келесі қосылыстармен ұсынылған: B1, B2, C, β-каротин. Өсімдікте макроэлементтер (калий, кальций, магний, темір) және микроэлементтер (марганец, мыс, мырыш, молибден, хром, селен, никель, ванадий) бар. Эфир майын алу үшін балғын өсімдік шикізаты сабақтарымен бірге өңделеді[20].
Розмарин қышқылы (1) - жоғары өсімдіктердің көптеген түрлерінде кездесетін фенолпропаноид. Оның әр түрлі биологиялық белсенділігі бар.
(1)
Осыған байланысты, құрамында розмарин қышқылы бар өсімдіктердің ультрадыбыстық экстракты негізінде қабынуға қарсы және антиоксиданттық дәрілердің жаңа дәрілік формаларын дайындау өзекті міндет болып табылады.
Розмарин қышқылының фармакологиялық белсенділігі
Розмарин қышқылы - бұл тек Lamiacae тұқымдылығында ғана емес, Anthocerotaceae, Apiaceae, Araliaceae, Blechnaceae, Boraginaceae, Cannaceae, Cucurbitaceae, Hydrophyllaceae, Plantaginaceae, Potamogetonaceae, Rubiaceae, Rubiaceae,Sterculiaceae, Tiliaceae, Zosteraceae сияқты басқа да тұқымдылардағы негізгі полифенолды заттардың бірі[21].
Микробқа қарсы қасиеттері
Розмарин қышқылы Staphylococcus aureus штаммдарына қарсы антибактериалды әсер етеді және ең төмен тосқауыл концентрациясы s.aureus және метициллин-резистентті (метициллинге тұрақты) s. aureus (MRSA) қарсы 0,8 және 10 мгмл құрайды. Сонымен қатар, ҚР келесі антибиотиктермен синергетикалық әсер береді: амоксициллин, офлоксацин және ванкомицин S.aureus қарсы және тек MRSA қарсы ванкомицин. Талдау көрсеткендей, РҚ-ның антибиотиктермен комбинациясын қолдану жеке антибиотиктерді қолдануға қарағанда тиімді. Адгезивті ақуыз молекулаларын (MSCRAMM), MRSA және S.aureus-да адгезия ақуызының экспрессиясын танитын микробтық беттің компоненттері де РҚ-ның ванкомицинмен біріктіруін пайдалану кезінде айтарлықтай басылды [22].
Вирусқа қарсы қасиеттері
Розмарин қышқылы адамның иммун тапшылығы вирусының (АИТВ-1) провирус ДНК-мен байланыстырылуын шектейді және осылайша оның хромосомаға бірігуін тежейді [23]. Розмарин қышқылы және оның туындылары (метил эфирі, 6R - нитро - және 6R,6S - динитророзмарин қышқылдары) АИТВ интегразасының белсенділігін тежейді-1. Сонымен қатар, розмарин қышқылы жапон энцефалитінің in vivo вирусына қатысты белсенді болды, ал Zostera asiatica -- дан бөлінген "Люромарин" препараты- кене энцефалитінің вирусына қатысты белсенді болды.
Қабынуға қарсы қасиеттері
Розмарин қышқылы TNF-б, интерлейкин-6, NF-kB қабыну факторларының өнімін модуляциялайды, IKB-киназаны эксперименталды сепсис үлгісінде тежейді , NF-kB факторының белсенділігімен байланысты гендердің экспрессиясы , простагландин Е2 (PGE2) және азот оксиді синтездейді .
РҚ қабынуға қарсы белсенділігі иммуномодуляциялық әсермен тығыз байланысты. Клиникалық эксперименттерде розмарин қышқылы атопиялық дерматитті емдеуде тиімді болды . Сонымен қатар, розмарин қышқылының қабынуға қарсы қасиеттері антикомплементарлық белсенділікке байланысты , сонымен қатар интерлейкин-2 генінің экспрессиясын және Т-жасушаларының пролиферациясын тежейді . Осыған байланысты розмарин қышқылын эндотоксикалық шокты және комплемент жүйесінің шамадан тыс белсендірілуіне байланысты басқа иммунопатологиялық жағдайларды емдеу үшін перспективалы деп есептеуге болады[24].
Антиоксиданттық қасиеттері
Розмарин қышқылы ацетилхолинэстераза, глутатионредуктаза, альдозоредуктаза, ангиотензин айналдыру ферментінің белсенділігін тежейді және иондаушы радиацияның цитотоксикалық әсерін төмендетеді.
Сонымен қатар, олигомерлерде (ди - және тримерлерде) celastrus hindsii Benth-дан бөлінген розмарин қышқылында антиоксиданттық белсенділік анықталды. Розмарин қышқылы реактивті форазота және оттегінің макрофаг желісінде түзілуін тежейді. Антиоксиданттық белсенділіктің арқасында розмарин қышқылы гентамицин сульфатының нефротоксиділігін төмендетеді , гепатопротекторлы , гипотензивті және кардиопротекторлық қасиеттері бар [25]. Ол доксорубицинмен және декстразоксанмен тотыққан кардиомиоциттерді қорғайды және сутегі асқынымен туындаған астроциттердің апоптозын төмендетеді . Бұл қышқылдың мембранаға енуі мембрана құрылымын өзгертпестен липидтердің асқын тотығуын болдырмайды . Антиоксидант ретінде дентиннің беріктігін арттырады және оны Паркинсон ауруын емдеуде химиотерапиялық агент ретінде қолдануға болады [26]. Сонымен қатар, розмарин қышқылы иондаушы сәулеленудің генотоксикалық және цитотоксикалық әсерін азайтады , ультракүлгін сәулесінің әсерінен кератиноциттердің алдын алады, меланогенезді тудырады, сонымен қатар микотоксиндерге және докорубицинге (афлатоксин B және ократоксин B) ұшыраған кезде цитопротекторлық әсер етеді. [27] .
Аллергияға қарсы қасиеттері
Аллергияға қарсы қасиеттері бар , розмарин қышқылы аллергиялық ринит, аллергиялық риноконьюнктивит және аллергиялық астма болған кезде қабыну процестерін төмендетеді, бұл экспериментальды ғана емес, сонымен қатар клиникалық зерттеулер нәтижесінде де анықталды. Ол остеокластогенезді тежейді , мезангиалды жасушалардың көбеюін тудырады; липополисахаридтер әсер еткен сағыз фибробласттарындағы синовит пен патологиялық өзгерістерді басады [28].
Ісікке қарсы қасиеттері
HT-29 тоқ ішек рак клеткаларында 5, 10 және 20 микрол л дозаларындағы розмарин қышқылы 12-O-тетрадеканойлфорбол-13-ацетат (TPA) -қаныдырылған (циклооксигеназа-2) COX-2 белсенділігі мен ақуыз деңгейінің төмендеуі туралы хабарлады. . Осылайша, РҚ-тың антиантерактивті әсері оның АП-1 қоздырғыштарының COX-2 активациясын тежеу қабілетімен түсіндіріледі. COX-2 жолындағы өзгерістер және оның ферментативті өнімі PGE2 жоғарылауы колоректальды қатерлі ісік ауруы мен өршуінде маңызды рөл атқарады [46]. COX-2 ERK сигнал беру жолын белсендіру арқылы іске қосылуы мүмкін, PGE2 жасушалардың көбеюін, ең болмағанда, бета-катенин TCF4 белсенділігін ынталандыру арқылы ынталандырады. COX-2 неоплазмаларда индукцияланады және экспресталады ; аспирин және стероидты емес қабынуға қарсы препараттар сияқты қабынуға қарсы агенттер тоқ ішек қатерлі ісігінің қаупін азайтып, адам мен жануардың колоректалды ісіктердің регрессиясына ықпал етеді.
Сонымен қатар, розмарин қышқылы оның қабынуға қарсы қасиеттеріне байланысты ішекке қарсы әсер етуі мүмкін [29].
Жақында розмарин қышқылының цитотоксикалық және антипролиферативті белсенділігін сипаттайтын бірқатар мақалалар жарияланды. Мұндай белсенділігі HCT-15 және CO115 жолдарының (ішектің карцинома) , HeLa (жатырдың карцинома) және B16F10 (меланома) , Jurkat (жасушалық лейкоздар) жасушаларына қатысты анықталды [30] . Розмарин қышқылы NF-kB ісік некрозының факторынан туындаған U937 лейкоздық жасушалардың апоптозын жоғарылатады, Ls-174 жасушалық линиясының таралуын (тік ішектің карциномасы) тежейді, матрицалық металлопротеиназа-2,9 белсенділігін тежейді, ісік массасын төмендетеді, сүйек тініндегі сүт безінің метастаздарын төмендетеді , пролиферацияны тежейді және жасуша апоптозын қоздырады, жеңіліске ұшырағаннан кейін іске қосылады және бауыр фиброзын емдеудегі маңызды мақсат болып табылады , ангиогендік қасиеттерге ие, сонымен қатар қатерлі ісікке қарсы есірткі адриамицинінің кардиотоксикалық белсенділігін төмендетеді.
Антидиабетикалық қасиеттері
РҚ-ын қосу инсулинге төзімді егеуқұйрықтардың қаңқалық бұлшықеттерінде, сондай-ақ L6 миотубаларында AMP-активтендірілген ақуыз киназасын (AMPK) белсендіру арқылы сиртуин1 (SIRT-1), белсендірілген гамма-коактиватор 1-альфа пероксисомалы пролифератор (PGC-1) және митохондриялы транскрипция коэффициенті A (TFAM) сияқты негізгі митохондриялы биогенездің генінің экспрессиясы жоғарлатады. Сондай-ақ глюкозаның жылдам жоғарылауы және сероздың фосфорлануының төмендеуі, сонымен қатар 4 типті глюкозаның тасымалдануы (GLUT4) жоғарылайды. Стрептозотоцин (STZ) қоздырғышы бар диабеттік егеуқұйрықтарда РҚ айтарлықтай гипогликемиялық әсер етеді, ал жоғары майлы диабеті бар (HFD) егеуқұйрықтарда PҚ глюкозаны жоғарылатады және инсулинге сезімталдықты жақсартады. РҚ қосу STZ - және HFD-бауырдағы фосфоенолпирваткарбоксикиназаның (PEPCK) экспрессиясының индукцияланған ұлғаюы және Stz - және HFD-қаңқа бұлшық етіндегі GLUT4 экспрессиясының индукцияланған төмендеуіне әкеледлі. Сонымен қатар, ол сау егеуқұйрықтардың когнитивті қызметін жақсарту арқылы, гипергликемияны және липидтердің тотығуын басады[31].
1 - кесте- Розмарин қышқылының фармакологиялық белсенділігі
Белсенділік түрі
Зерттеу түрі
Нәтижесі
Микробқа қарсы
In vivo
l. monocytogenes, S. aureus, C. albicans HSV және ішек таяқшасы сияқты патогенді бактериялар санының төмендеуі.
Иммуномодуля-циялаушы
In vivo
Лимфоидты мүшелердің салмағын арттыру және макрофагтардың қызметін жақсарту
Митохондриальды дисфункцияны анықтау жолымен Т және NK-жасушаларда апоптозды индукциялау
Медиаторлардың төмендеуі және IL-10 деңгейін күшейту
Қабынуға қарсы
Иммуномодуля-циялаушы
In vitro
Эозинофильді қабынуды, шырышты жасушаларды тежеу
цитокиндердің жинақталуы, Th2 және аллергенспецификалық
IgG және il-4 және IL-5 төмендеуі
Синовиальды тіннің зақымдануын тежеу, артрит индексі мен COX-2 экспрессиясы көрсеткіштерінің төмендеуі, сондай-ақ TCR-жанама пролиферация және T-жасушаларды активтендіру.
Вирусқа қарсы
қабынуға қарсы
In vitro
IL-12, TNF-α, IFN-γ және IL-6 төмендеуі, өміршеңдіктің жоғарылауы, вирустық белоктардың экспрессиясын тежеу және вирустық мРНК транскриптерінің төмендеуі
Гистамин концентрациясының төмендеуі, IgE, IL-1β, IL-6, TNF-α, COX-2 және NF-k1b деңгейлерінің төмендеуі, эозинофилдердің инфильтрациясының азаюы
In vitro
and in
vivo
Антиоксидантты
Нейропротектор-лы
In vitro
and in
vivo
In vitro
сутегі тотығының (H2O2) және супероксиді (O2::) радикалдардың бөлінуін төмендетеді. Каталазаның, гемоксигеназаның-1 және супероксиддисмутазаның, қалпына келтірілген Азон диальдегидінің жоғарылауы
Жадтың бұзылуы мен ақуыз нитрациясының алдын алады
NF-k1b транслокациясын тежеу және PPAR-g экспрессиясының жоғарылауы, тотығу стресс, экситоуыттылық және ишемия-реперфузия жағдайларында жасушалардың өлімін тежеу.
Антиаллергиялық
in vivo
α-глюкозидазаның белсенділігі тежеледі
Ракқа қарсы
In vivo
COX белсендіруіне жауап беретін AP-I тежеу арқылы транскрипция факторын төмендетеді
Фертильдік
In vivo
сперматозоидтардың прогрессивті және жалпы қозғалысы және акросома мен плазмалық мембрананың тұтастығын сақтау
Антидиабетика-лық
in vivo
α-глюкозидазаны тежейді, гломерулярлық гипертрофияны төмендетеді
GLUT4 экспрессиясының жоғарылауы және PEPCK экспресиясының төмендеуі
Альцгеймер ауруына қарсы
in vivo
NF-κB активтенуін тежеу, гистопатологиялық зақымдануды және ми ісінуін азайту
1.2.3. Фармакологиялық қасиеттері
Анксиолитті, антидепрессантты, антиспазмодикалық, иммуномодуляциялық, вирусқа қарсы, аллергияға қарсы және микробқа қарсы қасиеттері бар седативті агент. Мелисса (лат. Melissa officinalis) препараттарының емдік әсерінің кең спектрі әртүрлі биологиялық белсенді заттардың құрамына байланысты: цитронеллал үшін айқын седативті әсер, ал гераниол мен цитронеллол үшін антиспазматикалық қасиеттер сипатталған. Фенилпропаноидтарды (розмарин, кофе, хлороген және басқа гидроксикорикалық қышқылдар) осы өсімдік субстанцияларының вирусқа қарсы, иммуномодуляциялық, антигистаминдік, антиоксидантты және микробқа қарсы қасиеттеріне жауап беретін ББЗ ретінде қарастырған жөн.
Өсімдік жүкті әйелдерге арналған токсикозға қарсы, диуретикалық және тәбетті арттыратын агент ретінде ұсынылады[32].
1.2.4. Тамақ өнеркәсібінде қолданылуы
Гүлдену алдында кесілген лимон бальзамының жапырақтары мен жас өскіндері еуропалық және американдық тағамдарда ащы, сергітетін лимон дәмі бар дәмдеуіш ретінде қолданылады. Жаңа немесе кептірілген жапырақтар салаттарға, үгітілген ірімшікке, сорпаларға, балық тағамдарына, саңырауқұлақтарға, сондай-ақ қияр мен қызанақты тұздау кезінде, шай, сірке суын, ликерлер мен сусындардың хош иісі үшін дәмдеуіш ретінде қосылады. Данияда Мелисса (лат. Melissa officinalis) етті консервілеу үшін қолданылады. Хош иісті букетті сақтау үшін оны қайнату ұсынылмайды[33].
1.2.5. Медицинада қолданылуы
Дәрілік мелисса шөптерінің препараттарын қолдануға мыналар жатады: невроздар, артериялық гипертензияның жұмсақ түрі, жүректің ишемиялық ауруының жеңіл түрлері, тахиаритмия, өткір және созылмалы асқазан-ішек аурулары, дискинезия, дисбиоз, ферментопатия, метеоризм; тыныс алу органдарының өткір және созылмалы қабыну аурулары (бактериялық және вирустық генез); экзема, дерматит, қышуымен бірге жүретін трофикалық жаралар, етеккір циклінің бұзылуы, климактериялық бұзылулар, жүктілік токсикозы; иммун тапшылығы жағдайлары.
Балаларға, әсіресе мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларға, ересектерден айырмашылығы, өсімдіктердің салыстырмалы түрде шектеулі жиынтығы көрсетілген, бұл өсімдіктердің қатарына балалар невроздарын, артериялық гипертензияны, ревматизмді, жүрек ақауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz