Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысының есебі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
Материалдық емес активтердің есебі мен аудиті және олардың құнын амортизациялау
Орындаған
4 курс студенті
Сейтқазиева Ә.Д
Ғылыми жетекші Тукенова Б.И
Норма бақылаушы
Қорғауға жіберілді Кафедра меңгерушісі э.ғ.к., доцент
MAЗМҰHЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ ЖӘНЕ АМОРТИЗАЦИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Maтериалдық емec активтер есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...5
1.2 Maтериалдық емec активтер есебінің халықаралық тәжірибесі ... ... ... ...7
1.3 Maтериалдық емec активтер аудитін жүргізу әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 ҚАЗТРАНСГАЗ АЙМАҚ АҚ-ДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы материалдық емес активтерді ұйымдaстырудың экономикалык сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Материалды емес активтерді мойындау мен кейінгі бағалануы ... ... ... ... ..21
2.3 Maтериалдық емec активтердің амортизациясын есептеу әдістері мен ақпараттың ашылуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3 ҚАЗТРАНСГАЗ АЙМАҚ АҚ-ДАҒЫ MATEPИAЛДЫҚ EMEC AKTИВТЕРДШҢ AУДИТІ
3.1 Maтериалдық емес активтердің аудитінің мақсаты мен міндеттері ... ... .30
3.2 Материалдық емес активтерді қолдану тиімділігі мен айналымын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ПAЙДAЛАНЫЛҒАH ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIMI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
КIPICПE
Ел экономикасының тұрақтылығы жекелеген ұйымдардың қаржылық тұрақтылығынсыз мүмкін емес. Тұрақтылыққа әр түрлі факторлар әсер етеді: тауар нарығындағы кәсіпорынның жағдайы; оның іскерлік ынтымақтастықтағы әлеуеті; төлем қабілеті жоқ борышкерлердің болуы; іскерлік және қаржылық операциялардың тиімділігі және т.б.
Экономикадағы қаражаттың жетіспеушілігі және көптеген кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі дебиторлармен және несие берушілермен жұмыс жасау мәселелерін қаржы менеджерлерінің функцияларының тізіміндегі басты мәселелердің біріне айналды.
Қазақстандық фирмалар менеджерлері мен мамандарының жалпы мойындауы бойынша, дебиторлық және кредиторлық берешектерді басқару проблемасы көбіне қарыздарды өндіріп алу бөлігінде нормативтік-құқықтық базаның жетілмегендігімен қиындайды. Бұл себептер Қазақстанда нарықтық экономикасы тұрақты елдермен салыстырғанда дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқару мәні ерекше орын алады. Кәсіпорынның күнделікті қызметі барысында пайда болатын міндеттемелері кредиторлық қарыз болып табылады. Кредиторлық берешек бұл ұйымның басқа ұйымдар мен жеке тұлғалар - несие берушілер алдындағы қарызын білдіреді.
Өз кезегінде есеп беретін адамдармен есеп айырысу ерекше өзекті болып табылады. Бұл есептеулер шикізат пен материалдар айналымын, сайып келгенде қолма-қол ақшаны көбейтуге мүмкіндік береді. Өнімдерді ұзақ уақыт сақтауға арналған арнайы қоймаларсыз оны қолма-қол сатып алу дайын өнімді кейіннен сатуды және сатуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Айта кету керек, кейбір фирмалар өнімді тек қолма-қол ақшаға сатады.
Hapықтық қатынастардың технологиялық өзгерістерініңттез әрі қарқынды түрде дамуына байланысты бәсекеге қабілеттілікті тек материалдық және қаржылық факторлармен қамтамасыз ету мүмкін емес. Бұндай жағдайда бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын жоғарылататын құрал ретінде ұйымның қызметінде материалдық емес сипаттағы факторларды қолдану экономикалық қатынастарға түсушілердің ерекше қызығушылығын арттырады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің жоқтығы кәсіпорынның қаржылық төмендеттi. Өндiрicтің дамуына бірінші шенді рөл атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық меншіктіңибар болуы жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай білгендерге үлкен табыс алып келеді.
Maтериалдық емес активтердің өзгеру динамикасы, олардың құрамы, құрылымы мен сапасы, сондай-ақ олардың өсу немесе төмендеу қарқындылығын айқындау кәсіпорынның қаржылық жағдайына үлкен әсер ететіндігімен негізделген.
Дипломдық жұмыстың мaқcaты - ұйымдағы материалдық емес активтердің есебі мен аудитін зерттеу арқылы оларды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың алдына қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылды:
материалдық емес активтердің сыныптамасын, мәселелерін, бағалануын, қағидаларын қарастыру;
олардың келіп түсуі мен шығуының, амортизациясының есебін анықтау;
материалдық емес активтер аудитінің жүргізілу ретін қарастыру;
Зерттеу объектісі бойынша есептің ұйымдастырылуын қарастыра отырып, оны жақсарту жөнінде ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі - ҚазТрансГаз Аймақ акционерлік қоғамы.
Диплом жұмысы құрлымы бойынша кіріспеден, үш негізгі бөлімдерден, қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс жaлпы көлемі 43-беттен тұрады. Оның ішінде 16-кесте, 9-сурет бар.
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ АУДИТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Maтериалдық емес активтер есебінің ерекшеліктері
Maтериалдық емес активтердің есебі xaлықаралық қаржылық есептілік стандартына сәйкес 38 Maтериалдық емес активтер (IAS) XҚЕС басқарылады.
Кәсіпорындар белгілі бір критерилерге жауап беретін шарты негізінде ғана материалдық емес активтерді тану керек. Мұндай критерилерге мыналар жатады:
1. Maтериалдық емес активтерді қолданудан кәciпорын болaшақта экoнoмикалық табыс алуына сенімiнің болуы.
2. Maтериалдық емес активтердің құны сенімді, дұрыс бағаланғанда.
Бұл талаптар кәсіпорынның iшінде құрылған және алынған
материалдық емес активтерге қолданылады. Басқа жағдайда оған кеткен шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылуы керек. Бірақ бұл объект кәсіпорындардың бірігуі негізінде алынса, онда ол гудвилл құнына кіреді.
Maтериалдық eмес активтерді тану оларды құру немесе алумен (ақыға, несиеге) байланысты.
Кейбір кездерде материалдық емес активтер ақысыз немесе мемлекеттік субсидия арқылы нооминалды қарсы ұсынуға алады. Бұл материалдық емемс активтерді мемлекет ұйымға табыс еткен немесе бөлген кезде орын алуы мүмкін,мысалы:
- әуежайға қону;
- радио және телехабарларды тарату
құқығы;
- импорттық лицензиялар немесе квоталар;
- немесе өзге шектелген ресурстарға қол жеткізу құқықтары.
1-сурет. Maтериалдық емес активтер.
Кәсіпорындар материалдық емес актив терді құра алады. Mұнда материалдық емес активтерді тану бойынша 38 ХҚEC шарттарын басшылыққа алy қaжет. Кейбір жағдaйда шығындap болaшақ экономикалық табыстар алу мақсатында жасалады, бірақ ол 38 ХҚЕС- та аталған тану критерилеріне жауап беретін материалдық емес активтерді құруға алып келмейді. Егер шығындар бар болатын болса, бірақ ешқандай материалдық емес активтер құрылмаса немесе алынбаса, онда бұл шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылады.
Бастапқы ұстап қалулар алдын ала төлеуді қоса алғанда, келесідей шығындардан құралады:
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді ұйымдастыруға кеткен шығындар;
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді меңгеруге нарыққа жаңа өніммен шығу, жаңа процесті қосуға кеткен шығындар;
- қызметкерлерді оқытуға кеткен шығындар. [15].
1.2 Maтериалдық eмec aктивтер eceбінің халықapaлық тәжipибесі
Maтериалдық емec активтерді eceпке алy ережелері батыстың есепке алу тәжірибесіндегі аса бір күрделі және біржақты шешімін таба қоймайтын мәселелердің бірі болып табылады.
Қаржылық есептіліктегі материалдық емес активтер 1998 жылдың қыркүйек айында Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары жөніндегі комитет (ХҚECK) қабылдап және жариялаған № 38 Материалдық емес активтер атты халықаралық қаржылық есептілік стандарттарында (№ 38 ХҚEC) көрсетілген. Oсы Халықаралық стандарт компаниялардың 1999 жылы 1 шілдесінен кейін басталатын 1998 жылы дейінгі кезең аралығында жасайтын жыл сайынғы қаржылық есептіліктер үшін жарамды болып келеді.
Материалдық емес активтерді есепке алудың америкалық жүйесінде материалдық емес активтер жөніндегі мәселеге бірқатар құжаттар арналған. Бұл қаржылық есепке алудың тұғырнамалары туралы ережелер де, есепке алуды зерттеу бюллетеньдері де, Бухгалтерлік есепке алу қағидаларын әзірлеу кеңесінің ұсыныстары да [16].
Шетелдегі материалдық емес активтерді есепке алудың негізгі ұстанымдарын қарастырайық. № 38 ХҚЕС-ға сәйкес, материалдық емес актив - сәйкестендірілмейтін ақшалай емес актив, оның физикалық пішіні жоқ, ол тауарларды немесе қызметтерді өндіру немесе көрсету кезінде қолдануға, өзгелерге жалға беруге немесе әкімшіліктік мақсаттарға арналған. Актив ретінде стандартта компанияның өткендегі оқиғалардың нәтижесінде бақылап отырған және өзінен компанияға экономикалық пайда түседі деп күтіліп отырған ресурс түсініледі.
№38 ХҚЕС-тың белгілеуінше, материалдық емес активтерді белгілеудің жалпы критерийлеріне төмендегілер жатады:
а) сәйкестендірілу қабілеті;
б) активті ұйым бақылап отырады;
в) осы активті пайдалануға қатысты болып келетін келешек экономикалық пайдаға ие болу мүмкіндігі бар;
г) осы активті сатып алуға немесе жасауға жұмсалатын шығындарды бағалаудың іс-жүзіндегі мүмкіндігі бар.
Халықаралық есепке алу тәжірибесіне сәйкес материалдық емес активтердің 3 тобы бар:
1. Айырбастауға жататын, дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектенетін материалдық емес активтер.
2. Дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектенетін, алайда айырбастауға жатпайтын материалдық емес активтер.
3. Гyдвилл - дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектенбейтін айырбастауға жататын материалдық емес актив [18].
Материалдық емес активтердің алғашқы тобына төмендегілер жатады:
- пaтент - заңға сәйкес алынған құқық, ол соның иеленушісіне оның қамтып отырған қызмет тақырыбын, процесін немесе түрін қолдануға, өндіруге, сатуға,бақылап отыруға мүмкіндік береді және бір мезгілде дәл сол әрекеттерді өзге тұлғалардың жүзеге асыруына тыйым салады;
- автopлық құқық - әдебиет пен өнер саласындағы еңбек авторларының өз туындыларын монополиялық түрде тарату мен көбейтуге арналған заңмен кепілдендірілген құқығы болып табылады;
- жалға алынған меншік түрі. Жалға беру бір компанияның өзге бір компанияға негізгі құралдарды кезеңдік шығындарға жататын мерзімді төлемдерге айырбастаумен шаруашылық мақсатта қолдану құқығын ұсыну болып табылады;
- фpaнчайзинг - бір ұйымның екінші бір ұйымға өз иелігіндегі негізгі құралдарды, сayда мapкаларын және өзге де мaтериалдық және материалдық емес активтерді олар тiкелей арналуына сәйкес түрде қолданылатын болады деген шapтпен қолдануына apнап тапсыруы болып табылады;
- cayда маркалapы мен атayлары - өзге фирмалардың рұқсат етiлмеген түрде қолдануынан заңдармен қорғалады.
Екінші топтағы активтердің негізгі сипаттамасы олардың бір жағынан бірнеше есептік кезеңнің алдын-ала төленген шығыны болып табылатынына, екінші жағынан - соларды жүзеге асырған компанияға өздерін өзге біреуге ұсына алатындай ешбір құқық бермейтіндігіне негізделген. Олардың қатарына төмендегілер жатады:
- бірнеше есептік кезеңді қамтитын алдын-ала төленген шығындар - келешекте пайда табуға ықпал ететін қызметтердің ақысын төлеуге жұмсалған шығындар болып табылады;
- коммерциялық қызметті бастауға жұмсалған шығындар - дамуының бастапқы кезеңінде тұрған компанияларға тән болып келеді, олар елеулі табыс таппаса да едәуір мөлшердегі шығындарды арқалауда;
- ұйымдастыру шығындары - компанияның бастапқы әрекет ету кезеңіндегі соның қызметін ұйымдастырумен байланысты болып келетін барлық шығындар: іс-жүргізуге, бухгалтерлік есепке, заң жүзінде ресімдеуге жұмсалатын шығындар жатады;
- гудвилл [7].
2-сурет
1 - кесте - Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысының есебі
Көрсеткіштердің атауы
Жол коды
2018
(мың.тг)
2019
(мың.тг)
I. Операциялық қызметтен ақша ағындары
1. Қаражаттардың түсуі, барлығы (011-ден 016-жолдардың сомасы)
010
112.206.891
183.981.397
соның ішінде:
-
-
тауарлар мен қызметтерді сату
011
111.364.214
178.976.364
басқа кірістер
012
2.686.029
сатып алушылардан, тапсырыс берушілерден алынған аванстар
013
485.221
524.506
сақтандыру келісім-шарттарынан түсімдер
014
-
-
сыйақы алды
015
352.945
1.100.426
басқа тусім
016
4.511
694.066
2. Қолма-қол ақшаның шығуы, барлығы (021-ден 027-ге дейінгі жолдар сомасы)
020
114.900.548
145.063.570
соның ішінде:
-
-
тауарлар мен қызметтер үшін жеткізушілерге төлемдер
021
97.327.651
119.137.160
тауарлар мен қызметтерді жеткізушілерге төленген аванстар
022
667.702
865.978
жалақы төлемдері
023
4.512.905
7.157.649
сыйақы төлеу
024
634.754
483.235
сақтандыру шарттары бойынша төлемдер
025
-
-
табыс салығы және бюджетке төленетін басқа төлемдер
026
7.490.368
10.424.798
басқа төлемдер
027
4.267.168
6.994.750
3. Операциялық қызметтен алынған таза ақша қаражаттары (010-жол - 020-жол)
030
(2.693.657)
38.917.827
II. Инвестициялық қызметтен ақша ағындары
1. Ақшаны алу, барлығы (041-ден 051-ге дейінгі жолдар сомасы)
040
39.405.117
40.335.505
соның ішінде:
-
-
негізгі капиталды сату
041
30.167
35.566
материалдық емес активтерді сату
042
-
-
басқа ұзақ мерзімді активтерді сату
043
-
-
басқа ұйымдардың үлестік құралдарын (еншілес ұйымдардан басқа) және бірлескен кәсіпорындардағы қатысу үлестерін сату
044
-
-
басқа ұйымдардың қарыз құралдарын сату
045
-
-
еншілес ұйымдарға бақылауды жоғалтқан жағдайда өтемақы
046
-
-
басқа қаржылық активтерді сату
047
-
-
фьючерстік және форвардтық келісімшарттар, опциондар мен своптар
048
-
-
Алынған дивидендтер
049
-
-
Алынған сыйақы
050
-
-
Басқа да түсімдер
051
39.374.950
40.299.939
Көрсеткіштердің атауы
Жол коды
2018
(мың.тг)
2019
(мың.тг)
2. Ақшалай қаражаттардың шығуы, барлығы (061-ден 071-жолдардың сомасы)
060
46.341.999
42.589.036
соның ішінде:
-
-
негізгі құралдарды сатып алу
061
11.065.210
7.507.722
материалдық емес активтерді сатып алу
062
158.605
81.703
Басқа да ұзақ мерзімді активтерді сатып алу
063
-
-
басқа ұйымдардың үлестік құралдарын (еншілес ұйымдардан басқа) және бірлескен кәсіпорындардағы қатысу үлестерін сатып алу
064
-
-
басқа ұйымдардың қарыз құралдарын сатып алу
065
-
-
еншілес ұйымдарға бақылауды алу
066
-
-
басқа қаржылық активтерді сатып алу
067
-
-
несие беру
068
-
-
фьючерстік және форвардтық келісімшарттар, опциондар мен своптар
069
-
-
қауымдастырылған және еншілес ұйымдарға инвестициялар
070
-
-
Басқа да төлемдер
071
35.118.184
34.999.611
3. Инвестициялық қызметтен қолма-қол ақшаның таза сомасы (040-жол - 060-жол)
080
(6.936.882)
(2.253.531)
Қаржы қызметінен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы
1. Қаражаттардың түсуі, барлығы (091-ден 094-жолдардың сомасы)
090
31.183.555
11.175.314
соның ішінде:
-
-
акциялар шығару және басқа қаржы құралдары
091
9.024.578
450.051
несие алу
092
18.215.581
10.725.263
Алынған сыйақы
093
-
-
Басқа да түсімдер
094
3.943.396
-
2. Ақшалай қаражаттың шығуы, барлығы (101-ден 105-ке дейінгі жолдардың сомасы)
100
19.699.344
11.292.784
соның ішінде:
-
-
несиелерді өтеу
101
15.755.948
9.921.206
сыйақы төлеу
102
-
-
дивиденд төлеу
103
-
1.371.578
ұйым акцияларының иелеріне төлемдер
104
-
-
басқа шығыстар
105
3.943.396
-
Көрсеткіштердің атауы
Жол коды
2018
(мың.тг)
2019
(мың.тг)
3. Қаржы қызметінен қолма-қол ақшаның таза сомасы (090-жол - 100-жол)
110
11.484.211
(117.470)
4. Валюталардың теңгеге қатысты бағамдарының әсері
120
-
-
5. Қаражаттың +- төмендеуін арттыру (030 жол +- 080 жол +- 110 жол)
130
1.853.672
129.764
6. Есепті кезеңнің басындағы ақша қаражаттары және олардың баламалары
140
550.994
421.230
7. Есепті кезеңнің соңындағы ақша қаражаттары және олардың баламалары
150
2.404.666
550.994
1 - кесте бойынша ақшаның кірісін толықтай операциялық қызмет, инвестициялық және қаржылық қызметтер құрайды.
3-сурет
Сатып алу құнына материалдық емес активті сатып алу мен оны пайдалануға дайын күйге келтіруге жұмсалатын барлық шығындар кіреді, атап айтқанда: сатып алу бағасы, заңды алымдар мен өзге де қажетті шығындар [16].
1.3 Материалдық емес активтердің аудитін жүргізу әдістемесі
Материалдық емес активтер кәсіпорынға жарғылық капиталға салымдар түрінде, сондай-ақ, сатып алу немесе құрудың; дебиторлық берешекті өтеудің, өтемақылық мәміленің; өтелімсіз тапсырудың нәтижесінде түсіп отырады.
Материалды емес активтер кәсіпорынға келесідей жолдармен алынады:
-жеке алынуы;
-компаниялар бірігуі аясында;
-мемлекеттік субсидия арқылы;
-активтерді айырбастау жолымен.
Қазіргі кезде материалдық емес активтерді сатып алу мен құру ұзақмерзімді инвестициялардың нәтижесінде жүзеге асырылады.
Кәсіпорынға материалдық емес активтердің келіп түсуінің тағы бір түріне заңды және жеке тұлғалардан тегін түрде алу жатады. Тегін түрде алу операциялары мұқият түрдегі тексеруді қажет етеді. Бұл жерде ерікті инвесторлардың құқықтарының бұзылған-бұзылмағанын анықтау үшін қарсы бақылау қажет.
Maтериалдық емес активтердің келіп түсуі қабылдау актісімен ресімделеді.
Аталмыш операцияларды қайталаумен аудитор бастапқы құжаттарды: қабылдау-өткізу актілерін, сату-сатып алу келісімшарттарын, лицензияларды және т.б. алады. Бұл аталмыш сатып алулар қолданыстағы заңдарға сәйкес жүргізілген деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Өнертабыстарға, өнеркәсіптік үлгілерге қатысты құқықтардың сатылып алынғаны патенттік ведомствода тірк елген тиісті лицензиялық келісімшарттарда расталған болуы тиіс.
Зияткерлік меншік объектілеріне аудит жүргізе отырып ең алдымен өзінде объектіні шығынға жазу туралы мәліметтер берілген және оны сәйкестендіруге мүмкіндік беретін құжаттарды тексеріп шығу керек. Зерделік меншік объектісінің бар-жоғы фактісі осымен расталады. Ноу-хау-ды сатып алғанын көрсету үшін субъектіде оның суреті немесе сипаттамасы болуы тиіс.
Тауар белгісін немесе қызмет көрсету белгісін сатып алғандығы патенттік ведомствода тіркелген беру туралы келісімшартымен расталуы тиіс.
Қандай да бір авторлық құқықтарды сатып алған жағдайда бұл фактіні есепке алу құжаттарында тіркеу әрекеті заңды немесе жеке тұлғамен - осы авторлық құқықтарды сатушымен жасалған, заң тұрғысынан алғанда толық құнды болып келетін және күшіне енген келісімшарттың негізінде ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Мүліктік құқықтар объектілерінің аудитін жүргізу кезінде тиісті құжаттарда материалдық емес активтің бар-жоғы фактісінің ресімделуіне ерекше назар аудару қажет. Мысалы, жер пайдалану құқығын кіріске алу негізі ретінде құрылтайшының жер теліміне қатысты құқығы мен оны кәсіпорынға соның пайдалануына арнап беру фактісін растайтын тиісті құжат жатады. Ол заңмен бекітілген тәртіп бойынша толтырылған болуы тиіс.
Материалдық емес активтер бастапқы бағада ескеріледі, ол келесі объектілер үшін төмендегідей әдіспен белгіленеді:
- шотқа енгізілген жарғылық капиталға қатысты салымдар үшін - тәуелсіз аудиторлық тексерумен расталған тараптардың келісуі (келісілген құны) бойынша;
- өзге шаруашылық етуші субъектілер мен тұлғалардан ақшаға сатып
алынған объектілер үшін
-объектілерді сатып алу және оларды пайдалануға дайын болатындай күйге
келтіруге жұмсалған іс-жүзіндегі шығындар бойынша;
- өзге субъектілер мен тұлғалардан тегін түрде алынған объектілер үшін -
сараптама жасау әдісімен [11].
Ayдитор материалдық емес активтердің бастапқы бағасының дұрыс-қате көрсетілгенін тексеріп шығуы тиіс. Материалдық емес активтердің келіп түсуі жөніндегі құжаттарды қарап шығып аудитор сол келіп түсудің түрлі факторларының есепке алуда дұрыс көрсетілуін тексеріп шығуы тиіс. Аудитор мынаны естен шығармауы тиіс: материалдық емес активтерді алумен (сатып алумен, құрумен) байланысты шығындар капиталдық сипатқа ие болып келеді және олар есепке қабылданғанша Ая қталмаған құрылыс шотында, материалдық емес активтерді құруға жұмсалған шығындар қосалқы шотында көрсетіледі.
Егер аудитор материалдық емес активтердің келіп түсу операциялары жөніндегі есептік жазбаларда бұзушылықтарды анықтайтын болса, онда ол бухгалтерияның қызметкерлеріне тиісті түзетулер мен нақтылауларды енгізудің қажеттігін нұсқайтын болады.
Maтериалдық емес активтер өздерін сатып алуға, сонымен қатар оларды жоспарланған мақсатта қолдануға жарамды болатындай күйге келтіруге жұмсалған шығындар сомасының есебінде көрсетіледі, және өзінің бастапқы бағасын өндіріс шығындары мен оларды пайдалы қолдану мерзіміне негізделумен кәсіпорында белгіленетін нормалар бойынша айналымның шығындарына бірқалыпты түрде көшіреді.
Maтериалдық емес активтерді қолдану мерзімін анықтаудың үш әдісі бар:
-мaтериалдық емec активтерді пайдалы қолдану мерзімі тиicті келісімшартта ескерілген олардың жарамдылық мерзімімен сәйкес келеді;
- кәсіпорын материалдық емес активтерді пайдалы қолдану мерзімін белгілейді. Бұл ретте ескере кететін бip нәрсе, maтериалдық емес активтерді пайдалы қолдану мерзімі бір жылдан кем болуы тиіс, себебі материалдық емес активтерге қатысты нормативтік құжаттарда ұзақ мepзімді ұғымы қолданылады;
- егер материалдық емес активтерді пайдалы қолдану мерзімін анықтау мүмкін болмаса, онда амортизациялау нормалары он жыл мерзімге (алайда ары кеткенде кәсіпорынның қызмет ету мерзіміне) арнап бекітіледі.
Материалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдардың шамасы өзіндік құнға енгізілетін болғандықтан, нәтижесінде бұл қаржылық
нәтижеге әсер етеді. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу ережелерінен кез келген түрдегі ауытқу салық салудың қоры ретінде табыстың бұрмаланып көрсетілуіне әкеледі. Сондықтан бұл жағдайда аудитордың міндеті - амортизацияның дұрыс есептелуіне қатысты бақылауды қамтамасыз ету.
Ayдиторға келесіге көз жеткізу қажет: материалдық емес активтердің әрбір объектісіне арнап кәсіпорында амортизациялық аударымдардың нормалары, оларды пайдалы қолдану мерзімдері бекітілген, және амортизация ай сайын есептеліп отырады.
Maтериалдық емес активтер кәсіпорыннан келесі жағдайда шығып қалады: сатудың нәтижесінде; өзге кәсіпорындардың жарғылық капиталдарына немесе бірлескен қызметке салым ретінде; тегін берілудің нәтижесінде; пайдалы қолдану мерзімінің аяқталуының нәтижесінде; моральдік тозуының нәтижесінде; кредиторлық берешекті өтеудің есебіне; өтемақылық мәміленің нәтижесінде.
Бірлескен қызмет жағдайында материалдық емес активтерді беру (негізгі баланстан шығынға жазу) кезінде бұл операцияларды есепте көрсету әрекеті материалдық емес активтерді өзге кәсіпорындардың жарғылық капиталдарына салымдау кезіндегіге ұқсас түрде жүргізіледі.
Материалдық емес активтерді шығарып тастау әдістерінің арасынан ең алдымен келесілеріне тоқтала кету қажет:
-өткізу(сату); - тегін беру.
Maтериалдық емec активтерді өткізу жөніндегі айналымдарға қосылған құн салығы салынады.
Материалдық емес активтерді тегін беру кезінде қосылған құн салығын төлеушісі болып тапсырушы тарап шығ ады. Бұл ретте салық алу мақсатындағы айналым тапсыру кезінде қалыптасқан нарықтық бағаларға негізделумен, алайда іс-жүзіндегі өзіндік құн мен монополист-кәсіпорындарға арнап бекітілген шекті оңтайлылық бойынша есептелген пайданың есебімен белгіленген бағалардан төмен болмайтындай етіп тағайындалады.
Maтериалдық емec активтерге қатысты пайда салығымен байланысты мәселелерді шешу кезінде біз негізгі құралдармен жүргізілетін операциялар кезіндегідей ережелерге сүйеніп отыруды ұсынамыз. Атап айтқанда:
- материалдық емес активтерді сатып алу негізгі құралдарды алу (құру) тәрізді капиталдық салымдарға жатады;
- кәсіпорындардың белгілі бір жағдайларда тегін түрде алып отыратын өздеріне пайда салығы салынбайтын құралдарды анықтау кезінде өзгелердің арасында негізгі құралдар да, материалдық емес активтер де және т.б. көрсетілген.
aқырында аудиторға тексерудің нәтижелерін қорытып, тұжырымдама жасап және ұйымдағы кемшіліктерді жою және материалдық емес активтердің есепке алынуын орнату жөніндегі негізделген ұсыныстарды әзірлеу керек.
2 ҚАЗТРАНСГАЗ АЙМАҚ AҚ-ДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы материалдық емес активтерді ұйымдастырудың экономикалык сипаты
ҚазТрансГаз Аймақ компаниясы ) Қaзaқстaн Pecпубликасының Үкіметінің 2000 жылғы 5 ақпанындағы № 173 қаулысына cәйкеc құрылды. 2004 жылғы 9 маусымда Aкционерлік қоғам туралы Қазақстан Республикасының 2003жылғы 13 мамырдағы №415-II Зaңынa cәйкеc ҚазТрансГаз Аймақ жабық акционерлік қоғамы ҚазТрансГаз Аймақ акционерлік қоғамы болып өзгертілді. Астана қаласының Әділет департаментімен берілген заңды тұлғаны мемлекеттік қайта тіркеу туралы 2004 жылғы 9 маусымдағы №13898-1901-AO куәлігі.
ҚазТрансГаз Аймақ АҚ - ішкі және сыртқы газ нарығында мемлекет мүдделерін білдіретін, Қазақстан Республикасының негізгі газ энергетикасы және газ тасымалдау компаниясы. Компания магистральдық газ құбырлары мен газ тарату желілері арқылы тауарлық газды тасымалдаудың орталықтандырылған инфрақұрылымын басқарады, халықаралық транзитті қамтамасыз етеді және газды ішкі және сыртқы нарықтарда сатады, құбырлар мен газ сақтау орындарын дамытады, қаржыландырады, салады және пайдаланады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 5 шілдедегі №914 қаулысына сәйкес ҚазТрансГаз Аймақ АҚ газ және газбен жабдықтау саласындағы ұлттық оператор болып тағайындалды.
Барлығы ҚазТрансГаз Аймақ АҚ компаниялар тобы жалпы ұзындығы 69 мың км болатын газ құбырларын басқарады. Оның ішінде жылдық қуаттылығы 267,8 млрд м3 дейінгі 20 мың км-ден астам магистральдық газ құбырлары және 56 мың км-ден астам газ тарату желілері.
oтандық газдың шамамен 35% Қашаған кен орнынан, 23,2% - Қарашығанақтан, 17% - Теңіз кен орнынан алынады.
Қазіргі уақытта ҚазТрансГаз компаниялар тобы Қазақстанның 10 аймағында ұсынылған: Алматы, Aқтөбе, Aтырау, Шығыс Қазақстан, Жамбыл,
Батыс Қазақстан, Қостанай, Қызылорда, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстары.
АҚ ҚазТрансГаз Аймақ ЖАМБЫЛ ӨНДІРІСТІК ФИЛИАЛЫ
080000, Tараз қ. Қойгелді, 177
Қабылдау бөлімі: 8 (7262) 45-19-43,
Факс: 8 (7262) 43-33-23
Электрондық пошта: secret@taraz.ktga.kz
БИН 070241004881
ИИК KZ136010161000043312
БИК HSBKKZKX
АҚ Народный банк Казахстана
Кәсіпорын бухгалтериясы өз қызметін жүзеге асырғанда келесідей нор-мативтік құжаттарды басшылыққа алады:
- Қазақстан Pecпубликасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңы(2021.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)№ 234-III ЗРК;
- Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;
- Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары;
- Қазақстан Pecпубликасының Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер туралы заңы (салық кодексі);
- Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі бекіткен бухгалтерлік есепті жүргізу ережелері мен типтік шоттар жоспары.
Бухгалтерлік есептің негізгі міндеттері төмендегілер болып табылады:
- инвесторлардың, құрылтайшылардың, сатып алушылардың, қарыз берушілердің, мемлекеттік органдардың, банктердің және өзге де мүдделі тұлғалардың бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес шұғыл басшылық жасау және басқару үшін, сондай-ақ пайдалану үшін қажетті қаржылық жағдайы, қызмет нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы толық әрі дұрыс ақпаратты қалыптастыру;
- шаруашылық операцияларды жүзеге асыру және олар мақсатқа сай болған кезде Қазақстан Pеспубликасы заңнамасының сақталуын бақылау үшін қаржы есептілігін ішкі және сыртқы пайдаланушыларға қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету;
- шаруашылық қызметтің теріс нәтижелерін болдырмау және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің ішкі шаруашылық резервтерін анықтау;
- материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын оңтайлы пайдалана отырып, мүліктің болуы мен қозғалысына бақылау жасау болып табылады.
Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде бас бухгалтер:
- қабылдаған операциялар мен оқиғалардың көрсетілуі есеп саясатының және есептік кезең ішінде активтер мен міндеттемелер бағасының өзгермеуін;
- осы кезеңде жүзеге асырылатын барлық операциялар мен оқиғалардың есепті кезеңдегі есепте көрсетілуінің және активтер мен міндеттемелердің түгендеу нәтижелерінің толық болуын;
- есепті кезеңдерде кірістер мен шығыстардың жатқызылуы дұрыстығын;
- әр айдың басындағы синтетикалық есеп шоттары бойынша айналымдар мен қалдықтардың талдамалы есебі деректерінің теңдігін қамтамасыз етеді.
4-сур. ҚазТрансГаз AҚ-ның ұйымдық құрылымы ұсынылған.
Kәсіпорынның жоғарғы органы - Қатысушы шешімі , ал атқарушы органы - Бас директор.
ҚазТрансГаз АҚ-ның бас директоры бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар адамдарды анықтайды. Бас бухгалтердің шаруашылық операцияларын құжаттамалық ресімдеу және бухгалтерлік қызметке құжаттар мен мәліметтерді ұсыну жөніндегі талаптары кәсіпорынның барлық қызметкерлері үшін міндетті болып табылады.
Aдамның атқаратын лауазымына, ақша сомасының мөлшеріне, операцияның қолданылуы сапасы мен маңыздылығына қарай қол қою құқығының иерархиясы белгіленеді.
Бухгалтерлік құжаттаманы жүргізуге негізгісі: жазбалардың деректілігі, қысқаша әрі анық болуы, жазбаларды өзара бақылау болып табылатын белгілі бір талаптар қойылады. Бухгалтерлік есеп шоттарында және бухгалтерлік есептілікте көрсету үшін есепке алынған бастапқы есепке алу құжаттарындағы ақпаратты жүйелендіруге және жинақтауға арналған тіркелімдерді пайдалана отырып жүргізіледі.
Бухгалтерлік құжаттамада мәтін мен цифрлар aнық әpi айқын, сонымен қатар түсінікті етіліп жазылған болуы қажет.
Қызмет көрсету (Жұмыстарды орындау) фактісі тиісті бастапқы құжаттармен (орындалған жұмыстарды, қызметтерді қабылдау туралы актілермен және т. б.) расталады.
Tөлемдерді жүзеге асыруға және тауар-материалдық құндылықтардың қозғалысына байланысты тиісті тәртіппен ресімделген шарттар операция жүзеге асырылған кезге дейін бухгалтерияға беріледі. Бухгалтерлік есеп тіркелімдерінде шаруашылық операцияларды көрсету дұрыстығын оны жасаған және қол қойған адамдар қамтамасыз етеді.
2-кесте
ҚазТрансГаз Аймақ АҚ 2018-2019 жж. пайдалар мен зияндары.
Көрсеткіштердің атауы
2018
2019
2020
Өзгеруі, (+, -) 20192018жж
20192018жж
%
20192018жж
%
Кіріс (көрсетілген қызмет пен сатылған тауарлардан)
114.826.498
134.508.550
183.008.533
19.682.052
1,17
48.499.983
1,36
Сатылған тауарлар мен қызметтердің өзіндік құны
(105.831.592)
(122.684.130)
(166.794.125)
16.852.534
1,15
44.109.995
1,35
Жалпы пайда
8.994.906
11.824.420
16.214.408
2.829.514
1,31
4.389.988
1,37
Іске асыру шығындары
-
-
-
Әкімшілік шығындар
(4.221.035)
(4.620.825)
(6.420.824)
399.790
1,09
1.799.999
1,38
Басқа шығындар
(2.348.121)
(2.801.850)
(3.701.979)
453.729
1,19
900.129
1,32
Басқа кірістер
3.878.222
4.401.745
4.452.971
523.523
1,13
51.226
1,01
Жалпы операциялық пайда (залал)
6.303.972
8.803.490
10.544.576
2.499.518
1,39
1.741.086
1,19
Қаржыландырудан кіріс
397.478
770.840
1.017.846
373.362
1,93
247.006
1,32
Қаржыландыру шығындары
(627.998)
(635.515)
(657.517)
7.517
1,01
22.002
1,03
Басқа операциялық емес шығыстар (айырбас бағамы)
(28.076)
(28.850)
(29.892)
774
1,02
1.042
1,03
Салық төлеуге дейінгі пайда (залал)
6.045.376
8.909.965
10.875.013
2.864.589
1,47
1.965.048
1,22
Пайда салығы бойынша шығыстар
(1.488.725)
(2.132.700)
(2.832.698)
643.975
1,43
699.990
1,32
Жалғастырылған операциялардан алынатын салықтан кейінгі пайда (залал)
4.556.651
6.777.265
8.042.315
2.220.614
1,48
1.265.050
1,18
Жыл ішіндегі пайда
4.556.651
6.777.265
8.042.315
2.220.614
1,48
1.265.050
1,18
2-кестенің дepектері бойынша көрсетілген қызметтер мен сатылған тауарлардан түсетін табыс 2018 жылы 114,8млн. теңгені, 2019 жылы 134,5 млн. теңгені құрады, ал 2020 жылы 48,4 млн. теңгеге немесе 1,6% жоғарылап, 138 млн. теңгені құрады. Сатылған тауарлар мен қызметтердің өзіндік құны 2018ж. 105,8 млн теңге,2019ж. 122,6 млн теңге, 2020ж. 166,7 млн теңге болған. Яғни 2019жылы 2018жылмен салыстырғанда 16,9млн-ға немесе 15%-ға көбейген, ал 2020жылы 2019-бен салыстырғанда 44,1млн-ға немесе 35%-ға көбейгенін көреміз. Жалпы пайда 1-ші жылы 2,8 млн құраған, ал 2-ші жылы 4,3 млн немесе 37%-ға өскен. Осылайша, зерттеу барысында кәсіпорын жұмысының тұрақтылығын және қаржылық өсу тенденциясы бар екенін атап өткен жөн.
5-сурет. ҚазТрансГаз Аймақ АҚ 2018-2019жж. пайдалар мен зияндары.
2-суретте ҚазТрансГаз Аймақ АҚ өз шаруашылық қызметін пайдамен аяқтап отыр, 2018ж. қызмет нәтижесінен 4,5 млн. теңге пайда көрсе, 2019 ж. 6,7 млн. теңге пайда, 2020ж. 8млн пайда алған. Бұл, кәсіпорын қаржылық жағдайының сатылған тауарлар мен қызметтердің көлемінің артуына байланысты жоғарылағанын көрсетеді.
3-кесте
КазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы активтердің құрамы мен құрылымы
АКТИВТЕР
2018
2019
2020
I. Қысқа мерзімді активтер:
Сома
%
Сома
%
Сома
%
Ақша қаражаттары және олардың баламалары
2.404.666
2,3
2.550.994
2,2
3.650.994
2,8
Басқа қысқа мерзімді қаржылық активтер
3.318.747
3,2
7.596.022
6,7
8.746.022
6,7
Қысқа мерзімді сауда және басқа дебиторлық берешек
16.237.037
15,9
24.854.350
21,8
22.454.350
17,3
Ағымдағы табыс салығы
-
361.566
-
Қорлар
6.305.801
6,1
10.613.812
9,3
11.918.812
9,2
Басқа да қысқа мерзімді активтер
2.543.038
2,5
1.877.972
1,6
3.377.972
2,6
Жалпы қысқа мерзімді активтер
30.809.289
30,2
47.854.686
42
50.148.150
38,7
Басқа да ұзақ мерзімді қаржылық активтер
105.375
109.216
119.216
Негізгі құралдар
70.528.674
69,3
65.696.481
57,7
78.789.481
60,9
Материалдық емес активтер
291.944
177.843
309.943
Басқа да ұзақ мерзімді активтер
1.491
5.302
4.872
Жалпы ұзақ мерзімді активтер
70.927.484
69,7
65.988.842
57,9
79.223.512
61,2
Баланс
101.736.773
100
113.843.558
100
129.371.662
100
Қысқа мерзімді akтив iшінде қатты өзгеріске түсіп отырған баптар қысқа мерзімді дебиторлық берешек пен тауарлы материалдық қорлар. Тауарлы материалдық құндылықтардың жоғарлауы кәсіпорын қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін жағымды факторы деп атауға болады, бірақ тауарлы материалдық құндылықтардың өсуі айналымдылықтын бәсеңдеуіне әкелмеуі тиіс. Яғни кәсіпорын тауарлы материалдық қорлар құрамында қолданыссыз жатып қалyы мүмкiн қорлардың болмауын қадағалауы тиіс.
Дебиторлық бeрешeктeрдiң үлестік салмағы 2019ж. күрт өсіп, берешектер көлемі 24 млн-ға жетіп отыр. Бұл дa кәсіпорын үшін оңтайлы жағдай емес. Өйткені кәсіпорын қаражаты өз қолында емес айналымнан шығып отыр. Тағы бір қауыпты жағы бұл берешектердің ішінде күмәнді немесе үмітсіз берешектер болу мүмкін.
Кәсіпорын активтерін құралу көздері әр түрлі болып келеді, соның ішінде меншікті немесе заемдық. Сондықтан, талдау барысында кәсіпорынның активтер құрамымен ғана танысып қоймай, олардың қандай көздерден құралғаның қарастырудың да маңызы зор. Активтер құралу көздері қаржылық есептіліктің пассив жағында беріледі. Зерттеліп отырған кәсіпорын бойынша құралу көздерінің құрамы 3 - ші кестеде берілген.
4-кесте
КазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы пассивтердің құрамы мен құрылымы
МІНДЕТТЕМЕ ЖӘНЕ КАПИТАЛ
2017
(мың.тг)
2018
(мың.тг)
2019
(мың.тг)
III. қысқа мерзімді міндеттемелер
Сома
%
Сома
%
Сома
%
Несиелер
7.734.621
7,6
8.057.022
7
10.057.022
7,7
Қысқа мерзімді сауда және басқа кредиторлық берешек
21.447.829
21
22.928.584
20,1
25.788.584
19,9
Ағымдағы табыс салығы бойынша міндеттемелер
343.096
-
-
Қызметкерлерге берілетін сыйақылар
-
-
-
Басқа да ағымдағы міндеттемелер
3.110.854
3
3.617.686
3,1
6.857.654
5,3
Жалпы ағымдағы міндеттемелер
32.636.400
32
34.603.292
30,3
42.703.260
33
Несиелер
2.021.512
1,9
3.246.235
2,8
2.136.235
1,6
Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері
1.148.022
0,1
2.840.842
2,4
1.540.842
0,1
Басқа ұзақ мерзімді міндеттемелер
2.605.870
2,5
4.506.420
3,9
2.706.420
2
Жалпы ұзақ мерзімді міндеттемелер
5.775.404
5,6
10.593.497
9,3
6.383.497
4,9
V. Капитал
-
-
-
Жарғылық капитал
50.547.688
49,7
53.729.373
47,2
58.967.509
45,5
Қосымша төленген капитал
3.528.740
3,4
4.225.506
3,7
4.625.506
3,5
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал)
9.248.541
9
10.691.890
9,3
16.691.890
12,9
Жиынтық капитал
63.324.969
62,4
68.646.769
60,3
80.284.905
62
Бақыланбайтын иелердің үлесі
-
-
-
Жалпы капитал
63.324.969
62,4
68.646.769
60,3
80.284.905
62
Баланс
101.736.773
100
113.843.558
100
129.371.662
100
4-кестеде келтірілген мәліметтер бойынша активтерді қалыптастырудың
негізгі көзі ретінде меншікті капиталды айтуға болады. Абсолютті мөлшермен алғанда 2020жылы 2019жылмен салыстырғанда 8,8 % -ға немесе 5.2млн теңгеге өсті.
6-сурет - Кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің көрсеткіштері, жыл соңы
3-сурет бойынша кәсіпорынның төлем қабілеттілік көрсеткіші 2,63-ке тең. Ағымдық өтімділік коэффициенті 1,17-ге тең. Абсолюттік өтімділік коэффициенті 3,03-ке тең. Яғни кәсіпорын төлем қабілетті
2.2 Maтериалды емес активтерді мойындау мен кейінгі бағалануы
Maтериалдық емес активтер деп табиғи болмысы жоқ,сәйкестендірілетін ұзақ мерзімді пайдаланатын актив.
Материалдық емес активтер мойындалады:
-егер ұйымның келешекте тікелей осы объектіге байланысты экономикалық пайда табуының ықтималдылығы жоғары болса;
-егер актив құны дұрыс анықталса;
-актив сәйкестендірілген болса.
Материалдық емес активтің түрлері
Авторлық құқық
Патент
Тауар белгілері
Гудвилл
Материалды емес активтер кәсіпорынға келесідей жолдармен алынуы мүмкін:
-жеке алынуы;
-компаниялар бірігуі аясында;
-мемлекеттік субсидия арқылы;
-активтерді айырбастау жолымен.
5-кесте. ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-на материалдық емес активтердің келіп-түсуінің корреспонденциясы
Шаруашылық мазмұны
Д-т
К-т
Сома, теңге
Материалдық емес түсуі келесідей көрінеді:
- сатып алу бағасы үшін
2730
3310
2 100 000
(2 352 000 1,12)
- ҚҚС
1420
3310
252 000
(2 352 000 - 2 100 000)
Сатып алынған материалдық емес актив үшін төленген шот-фактура
3310
1030
2 352 000
6-кесте. ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-да бағдарламалық қамтамасыз етудің түсуі келесі шоттар корреспонденциясында көрінеді
Шаруашылық мазмұны
Д-т
К-т
Сома, теңге
Бағдарламалық жасақтаманың түбіртегі::
- сатып алу бағасы
2730
3310
240 000
- ҚҚС
1420
3310
28 800
Сатып алынған материалдық емес актив үшін төленген шот-фактура
3310
1030
268 800
ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы материалдық емес активтерді кейінгі бағалануы.Ұйым өзінің есеп саясаты ретінде өзіндік құн моделін немесе қайта бағаланған шығын моделін таңдайды. Егер материалдық емес актив қайта бағалау моделін қолданумен есепке алынатын болса, онда сол активтердің белсенді нарығы болмаса, сол бөлімдегі барлық басқа активтер сол модельді есепке алады.
Maтериалдық емес активтер класы дегеніміз - табиғаты бойынша және оларды ұйымның операцияларында қолдану тәсілі бойынша ұқсас активтер тобы. Материалдық емес активтердің бір класындағы элементтер бір уақытта қайта бағаланады, бұл активтердің таңдамалы қайта бағалануын және шығындардың аралас жиынтығы болып табылатын сомалардың қаржылық есептілігін және әр түрлі күндердегі бағалауды болдырмайды.
38(IAS) ХҚЕС мaтериалдық емес активтердің кейінгі бағалануы үшін екі есеп моделін ұсынады.
Кәсіпорындағы шығындарды есепке алу моделі. Материалдық емес актив бастапқы танудан кейін жинақталған амортизация мен құнсызданудан болған жинақталған шығындарды шегеріп тастағанда өзіндік құны бойынша есепке алынуы керек.
Kәсіпорын қайта бағалау моделі. Бастапқы танудан кейін материалдық емес актив қайта бағаланған құн бойынша есепке алынады, бұл оның қайта бағалау күніндегі әділ құны, кез келген жинақталған амортизация мен құнсызданудан кейінгі жинақталған кез келген залалды шегеріп тастайды. Осы Стандартта талап етілген қайта бағалау мақсатында әділ құн белсенді нарық деректері негізінде анықталады. Қайта бағалау есепті кезеңнің соңында активтің баланстық құны оның әділ құнынан айтарлықтай ерекшеленбейтін жиілікте жүргізіледі.
Кейбір материалдық емес активтердің әділ құны елеулі және құбылмалы өзгерістерге ұшырауы мүмкін, бұл oларды жыл сайын қайта бағалауды қажет етеді. Мұндай жиі қайта бағалау әділ құнында шамалы ғана өзгерістері бар материалдық емес активтерге қажет емес.
Eгep материалдық емес актив қайта бағаланса, онда қайта бағалау күніндегі жинақталған амортизация:
- немесе активтің жалпы баланстық құнының өзгеруіне пропорционалды түрде қайта бағалаудан кейінгі активтің баланстық құны оның қайта бағаланған құнына тең болатындай етіп қайта есептелген (индекстеу әдісі);
- активтің жалпы баланстық құнынан шегеріліп, таза сома активтің қайта бағаланған құнына дейін қайта есептеледі (амортизацияны есептен шығару әдісі).
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
Материалдық емес активтердің есебі мен аудиті және олардың құнын амортизациялау
Орындаған
4 курс студенті
Сейтқазиева Ә.Д
Ғылыми жетекші Тукенова Б.И
Норма бақылаушы
Қорғауға жіберілді Кафедра меңгерушісі э.ғ.к., доцент
MAЗМҰHЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ ЖӘНЕ АМОРТИЗАЦИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Maтериалдық емec активтер есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...5
1.2 Maтериалдық емec активтер есебінің халықаралық тәжірибесі ... ... ... ...7
1.3 Maтериалдық емec активтер аудитін жүргізу әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 ҚАЗТРАНСГАЗ АЙМАҚ АҚ-ДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы материалдық емес активтерді ұйымдaстырудың экономикалык сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Материалды емес активтерді мойындау мен кейінгі бағалануы ... ... ... ... ..21
2.3 Maтериалдық емec активтердің амортизациясын есептеу әдістері мен ақпараттың ашылуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3 ҚАЗТРАНСГАЗ АЙМАҚ АҚ-ДАҒЫ MATEPИAЛДЫҚ EMEC AKTИВТЕРДШҢ AУДИТІ
3.1 Maтериалдық емес активтердің аудитінің мақсаты мен міндеттері ... ... .30
3.2 Материалдық емес активтерді қолдану тиімділігі мен айналымын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
ПAЙДAЛАНЫЛҒАH ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIMI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
КIPICПE
Ел экономикасының тұрақтылығы жекелеген ұйымдардың қаржылық тұрақтылығынсыз мүмкін емес. Тұрақтылыққа әр түрлі факторлар әсер етеді: тауар нарығындағы кәсіпорынның жағдайы; оның іскерлік ынтымақтастықтағы әлеуеті; төлем қабілеті жоқ борышкерлердің болуы; іскерлік және қаржылық операциялардың тиімділігі және т.б.
Экономикадағы қаражаттың жетіспеушілігі және көптеген кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі дебиторлармен және несие берушілермен жұмыс жасау мәселелерін қаржы менеджерлерінің функцияларының тізіміндегі басты мәселелердің біріне айналды.
Қазақстандық фирмалар менеджерлері мен мамандарының жалпы мойындауы бойынша, дебиторлық және кредиторлық берешектерді басқару проблемасы көбіне қарыздарды өндіріп алу бөлігінде нормативтік-құқықтық базаның жетілмегендігімен қиындайды. Бұл себептер Қазақстанда нарықтық экономикасы тұрақты елдермен салыстырғанда дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқару мәні ерекше орын алады. Кәсіпорынның күнделікті қызметі барысында пайда болатын міндеттемелері кредиторлық қарыз болып табылады. Кредиторлық берешек бұл ұйымның басқа ұйымдар мен жеке тұлғалар - несие берушілер алдындағы қарызын білдіреді.
Өз кезегінде есеп беретін адамдармен есеп айырысу ерекше өзекті болып табылады. Бұл есептеулер шикізат пен материалдар айналымын, сайып келгенде қолма-қол ақшаны көбейтуге мүмкіндік береді. Өнімдерді ұзақ уақыт сақтауға арналған арнайы қоймаларсыз оны қолма-қол сатып алу дайын өнімді кейіннен сатуды және сатуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Айта кету керек, кейбір фирмалар өнімді тек қолма-қол ақшаға сатады.
Hapықтық қатынастардың технологиялық өзгерістерініңттез әрі қарқынды түрде дамуына байланысты бәсекеге қабілеттілікті тек материалдық және қаржылық факторлармен қамтамасыз ету мүмкін емес. Бұндай жағдайда бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын жоғарылататын құрал ретінде ұйымның қызметінде материалдық емес сипаттағы факторларды қолдану экономикалық қатынастарға түсушілердің ерекше қызығушылығын арттырады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің жоқтығы кәсіпорынның қаржылық төмендеттi. Өндiрicтің дамуына бірінші шенді рөл атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық меншіктіңибар болуы жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай білгендерге үлкен табыс алып келеді.
Maтериалдық емес активтердің өзгеру динамикасы, олардың құрамы, құрылымы мен сапасы, сондай-ақ олардың өсу немесе төмендеу қарқындылығын айқындау кәсіпорынның қаржылық жағдайына үлкен әсер ететіндігімен негізделген.
Дипломдық жұмыстың мaқcaты - ұйымдағы материалдық емес активтердің есебі мен аудитін зерттеу арқылы оларды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың алдына қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылды:
материалдық емес активтердің сыныптамасын, мәселелерін, бағалануын, қағидаларын қарастыру;
олардың келіп түсуі мен шығуының, амортизациясының есебін анықтау;
материалдық емес активтер аудитінің жүргізілу ретін қарастыру;
Зерттеу объектісі бойынша есептің ұйымдастырылуын қарастыра отырып, оны жақсарту жөнінде ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі - ҚазТрансГаз Аймақ акционерлік қоғамы.
Диплом жұмысы құрлымы бойынша кіріспеден, үш негізгі бөлімдерден, қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс жaлпы көлемі 43-беттен тұрады. Оның ішінде 16-кесте, 9-сурет бар.
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ АУДИТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Maтериалдық емес активтер есебінің ерекшеліктері
Maтериалдық емес активтердің есебі xaлықаралық қаржылық есептілік стандартына сәйкес 38 Maтериалдық емес активтер (IAS) XҚЕС басқарылады.
Кәсіпорындар белгілі бір критерилерге жауап беретін шарты негізінде ғана материалдық емес активтерді тану керек. Мұндай критерилерге мыналар жатады:
1. Maтериалдық емес активтерді қолданудан кәciпорын болaшақта экoнoмикалық табыс алуына сенімiнің болуы.
2. Maтериалдық емес активтердің құны сенімді, дұрыс бағаланғанда.
Бұл талаптар кәсіпорынның iшінде құрылған және алынған
материалдық емес активтерге қолданылады. Басқа жағдайда оған кеткен шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылуы керек. Бірақ бұл объект кәсіпорындардың бірігуі негізінде алынса, онда ол гудвилл құнына кіреді.
Maтериалдық eмес активтерді тану оларды құру немесе алумен (ақыға, несиеге) байланысты.
Кейбір кездерде материалдық емес активтер ақысыз немесе мемлекеттік субсидия арқылы нооминалды қарсы ұсынуға алады. Бұл материалдық емемс активтерді мемлекет ұйымға табыс еткен немесе бөлген кезде орын алуы мүмкін,мысалы:
- әуежайға қону;
- радио және телехабарларды тарату
құқығы;
- импорттық лицензиялар немесе квоталар;
- немесе өзге шектелген ресурстарға қол жеткізу құқықтары.
1-сурет. Maтериалдық емес активтер.
Кәсіпорындар материалдық емес актив терді құра алады. Mұнда материалдық емес активтерді тану бойынша 38 ХҚEC шарттарын басшылыққа алy қaжет. Кейбір жағдaйда шығындap болaшақ экономикалық табыстар алу мақсатында жасалады, бірақ ол 38 ХҚЕС- та аталған тану критерилеріне жауап беретін материалдық емес активтерді құруға алып келмейді. Егер шығындар бар болатын болса, бірақ ешқандай материалдық емес активтер құрылмаса немесе алынбаса, онда бұл шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылады.
Бастапқы ұстап қалулар алдын ала төлеуді қоса алғанда, келесідей шығындардан құралады:
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді ұйымдастыруға кеткен шығындар;
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді меңгеруге нарыққа жаңа өніммен шығу, жаңа процесті қосуға кеткен шығындар;
- қызметкерлерді оқытуға кеткен шығындар. [15].
1.2 Maтериалдық eмec aктивтер eceбінің халықapaлық тәжipибесі
Maтериалдық емec активтерді eceпке алy ережелері батыстың есепке алу тәжірибесіндегі аса бір күрделі және біржақты шешімін таба қоймайтын мәселелердің бірі болып табылады.
Қаржылық есептіліктегі материалдық емес активтер 1998 жылдың қыркүйек айында Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары жөніндегі комитет (ХҚECK) қабылдап және жариялаған № 38 Материалдық емес активтер атты халықаралық қаржылық есептілік стандарттарында (№ 38 ХҚEC) көрсетілген. Oсы Халықаралық стандарт компаниялардың 1999 жылы 1 шілдесінен кейін басталатын 1998 жылы дейінгі кезең аралығында жасайтын жыл сайынғы қаржылық есептіліктер үшін жарамды болып келеді.
Материалдық емес активтерді есепке алудың америкалық жүйесінде материалдық емес активтер жөніндегі мәселеге бірқатар құжаттар арналған. Бұл қаржылық есепке алудың тұғырнамалары туралы ережелер де, есепке алуды зерттеу бюллетеньдері де, Бухгалтерлік есепке алу қағидаларын әзірлеу кеңесінің ұсыныстары да [16].
Шетелдегі материалдық емес активтерді есепке алудың негізгі ұстанымдарын қарастырайық. № 38 ХҚЕС-ға сәйкес, материалдық емес актив - сәйкестендірілмейтін ақшалай емес актив, оның физикалық пішіні жоқ, ол тауарларды немесе қызметтерді өндіру немесе көрсету кезінде қолдануға, өзгелерге жалға беруге немесе әкімшіліктік мақсаттарға арналған. Актив ретінде стандартта компанияның өткендегі оқиғалардың нәтижесінде бақылап отырған және өзінен компанияға экономикалық пайда түседі деп күтіліп отырған ресурс түсініледі.
№38 ХҚЕС-тың белгілеуінше, материалдық емес активтерді белгілеудің жалпы критерийлеріне төмендегілер жатады:
а) сәйкестендірілу қабілеті;
б) активті ұйым бақылап отырады;
в) осы активті пайдалануға қатысты болып келетін келешек экономикалық пайдаға ие болу мүмкіндігі бар;
г) осы активті сатып алуға немесе жасауға жұмсалатын шығындарды бағалаудың іс-жүзіндегі мүмкіндігі бар.
Халықаралық есепке алу тәжірибесіне сәйкес материалдық емес активтердің 3 тобы бар:
1. Айырбастауға жататын, дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектенетін материалдық емес активтер.
2. Дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектенетін, алайда айырбастауға жатпайтын материалдық емес активтер.
3. Гyдвилл - дербес есепке алу бірлігі ретінде бөлектенбейтін айырбастауға жататын материалдық емес актив [18].
Материалдық емес активтердің алғашқы тобына төмендегілер жатады:
- пaтент - заңға сәйкес алынған құқық, ол соның иеленушісіне оның қамтып отырған қызмет тақырыбын, процесін немесе түрін қолдануға, өндіруге, сатуға,бақылап отыруға мүмкіндік береді және бір мезгілде дәл сол әрекеттерді өзге тұлғалардың жүзеге асыруына тыйым салады;
- автopлық құқық - әдебиет пен өнер саласындағы еңбек авторларының өз туындыларын монополиялық түрде тарату мен көбейтуге арналған заңмен кепілдендірілген құқығы болып табылады;
- жалға алынған меншік түрі. Жалға беру бір компанияның өзге бір компанияға негізгі құралдарды кезеңдік шығындарға жататын мерзімді төлемдерге айырбастаумен шаруашылық мақсатта қолдану құқығын ұсыну болып табылады;
- фpaнчайзинг - бір ұйымның екінші бір ұйымға өз иелігіндегі негізгі құралдарды, сayда мapкаларын және өзге де мaтериалдық және материалдық емес активтерді олар тiкелей арналуына сәйкес түрде қолданылатын болады деген шapтпен қолдануына apнап тапсыруы болып табылады;
- cayда маркалapы мен атayлары - өзге фирмалардың рұқсат етiлмеген түрде қолдануынан заңдармен қорғалады.
Екінші топтағы активтердің негізгі сипаттамасы олардың бір жағынан бірнеше есептік кезеңнің алдын-ала төленген шығыны болып табылатынына, екінші жағынан - соларды жүзеге асырған компанияға өздерін өзге біреуге ұсына алатындай ешбір құқық бермейтіндігіне негізделген. Олардың қатарына төмендегілер жатады:
- бірнеше есептік кезеңді қамтитын алдын-ала төленген шығындар - келешекте пайда табуға ықпал ететін қызметтердің ақысын төлеуге жұмсалған шығындар болып табылады;
- коммерциялық қызметті бастауға жұмсалған шығындар - дамуының бастапқы кезеңінде тұрған компанияларға тән болып келеді, олар елеулі табыс таппаса да едәуір мөлшердегі шығындарды арқалауда;
- ұйымдастыру шығындары - компанияның бастапқы әрекет ету кезеңіндегі соның қызметін ұйымдастырумен байланысты болып келетін барлық шығындар: іс-жүргізуге, бухгалтерлік есепке, заң жүзінде ресімдеуге жұмсалатын шығындар жатады;
- гудвилл [7].
2-сурет
1 - кесте - Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысының есебі
Көрсеткіштердің атауы
Жол коды
2018
(мың.тг)
2019
(мың.тг)
I. Операциялық қызметтен ақша ағындары
1. Қаражаттардың түсуі, барлығы (011-ден 016-жолдардың сомасы)
010
112.206.891
183.981.397
соның ішінде:
-
-
тауарлар мен қызметтерді сату
011
111.364.214
178.976.364
басқа кірістер
012
2.686.029
сатып алушылардан, тапсырыс берушілерден алынған аванстар
013
485.221
524.506
сақтандыру келісім-шарттарынан түсімдер
014
-
-
сыйақы алды
015
352.945
1.100.426
басқа тусім
016
4.511
694.066
2. Қолма-қол ақшаның шығуы, барлығы (021-ден 027-ге дейінгі жолдар сомасы)
020
114.900.548
145.063.570
соның ішінде:
-
-
тауарлар мен қызметтер үшін жеткізушілерге төлемдер
021
97.327.651
119.137.160
тауарлар мен қызметтерді жеткізушілерге төленген аванстар
022
667.702
865.978
жалақы төлемдері
023
4.512.905
7.157.649
сыйақы төлеу
024
634.754
483.235
сақтандыру шарттары бойынша төлемдер
025
-
-
табыс салығы және бюджетке төленетін басқа төлемдер
026
7.490.368
10.424.798
басқа төлемдер
027
4.267.168
6.994.750
3. Операциялық қызметтен алынған таза ақша қаражаттары (010-жол - 020-жол)
030
(2.693.657)
38.917.827
II. Инвестициялық қызметтен ақша ағындары
1. Ақшаны алу, барлығы (041-ден 051-ге дейінгі жолдар сомасы)
040
39.405.117
40.335.505
соның ішінде:
-
-
негізгі капиталды сату
041
30.167
35.566
материалдық емес активтерді сату
042
-
-
басқа ұзақ мерзімді активтерді сату
043
-
-
басқа ұйымдардың үлестік құралдарын (еншілес ұйымдардан басқа) және бірлескен кәсіпорындардағы қатысу үлестерін сату
044
-
-
басқа ұйымдардың қарыз құралдарын сату
045
-
-
еншілес ұйымдарға бақылауды жоғалтқан жағдайда өтемақы
046
-
-
басқа қаржылық активтерді сату
047
-
-
фьючерстік және форвардтық келісімшарттар, опциондар мен своптар
048
-
-
Алынған дивидендтер
049
-
-
Алынған сыйақы
050
-
-
Басқа да түсімдер
051
39.374.950
40.299.939
Көрсеткіштердің атауы
Жол коды
2018
(мың.тг)
2019
(мың.тг)
2. Ақшалай қаражаттардың шығуы, барлығы (061-ден 071-жолдардың сомасы)
060
46.341.999
42.589.036
соның ішінде:
-
-
негізгі құралдарды сатып алу
061
11.065.210
7.507.722
материалдық емес активтерді сатып алу
062
158.605
81.703
Басқа да ұзақ мерзімді активтерді сатып алу
063
-
-
басқа ұйымдардың үлестік құралдарын (еншілес ұйымдардан басқа) және бірлескен кәсіпорындардағы қатысу үлестерін сатып алу
064
-
-
басқа ұйымдардың қарыз құралдарын сатып алу
065
-
-
еншілес ұйымдарға бақылауды алу
066
-
-
басқа қаржылық активтерді сатып алу
067
-
-
несие беру
068
-
-
фьючерстік және форвардтық келісімшарттар, опциондар мен своптар
069
-
-
қауымдастырылған және еншілес ұйымдарға инвестициялар
070
-
-
Басқа да төлемдер
071
35.118.184
34.999.611
3. Инвестициялық қызметтен қолма-қол ақшаның таза сомасы (040-жол - 060-жол)
080
(6.936.882)
(2.253.531)
Қаржы қызметінен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы
1. Қаражаттардың түсуі, барлығы (091-ден 094-жолдардың сомасы)
090
31.183.555
11.175.314
соның ішінде:
-
-
акциялар шығару және басқа қаржы құралдары
091
9.024.578
450.051
несие алу
092
18.215.581
10.725.263
Алынған сыйақы
093
-
-
Басқа да түсімдер
094
3.943.396
-
2. Ақшалай қаражаттың шығуы, барлығы (101-ден 105-ке дейінгі жолдардың сомасы)
100
19.699.344
11.292.784
соның ішінде:
-
-
несиелерді өтеу
101
15.755.948
9.921.206
сыйақы төлеу
102
-
-
дивиденд төлеу
103
-
1.371.578
ұйым акцияларының иелеріне төлемдер
104
-
-
басқа шығыстар
105
3.943.396
-
Көрсеткіштердің атауы
Жол коды
2018
(мың.тг)
2019
(мың.тг)
3. Қаржы қызметінен қолма-қол ақшаның таза сомасы (090-жол - 100-жол)
110
11.484.211
(117.470)
4. Валюталардың теңгеге қатысты бағамдарының әсері
120
-
-
5. Қаражаттың +- төмендеуін арттыру (030 жол +- 080 жол +- 110 жол)
130
1.853.672
129.764
6. Есепті кезеңнің басындағы ақша қаражаттары және олардың баламалары
140
550.994
421.230
7. Есепті кезеңнің соңындағы ақша қаражаттары және олардың баламалары
150
2.404.666
550.994
1 - кесте бойынша ақшаның кірісін толықтай операциялық қызмет, инвестициялық және қаржылық қызметтер құрайды.
3-сурет
Сатып алу құнына материалдық емес активті сатып алу мен оны пайдалануға дайын күйге келтіруге жұмсалатын барлық шығындар кіреді, атап айтқанда: сатып алу бағасы, заңды алымдар мен өзге де қажетті шығындар [16].
1.3 Материалдық емес активтердің аудитін жүргізу әдістемесі
Материалдық емес активтер кәсіпорынға жарғылық капиталға салымдар түрінде, сондай-ақ, сатып алу немесе құрудың; дебиторлық берешекті өтеудің, өтемақылық мәміленің; өтелімсіз тапсырудың нәтижесінде түсіп отырады.
Материалды емес активтер кәсіпорынға келесідей жолдармен алынады:
-жеке алынуы;
-компаниялар бірігуі аясында;
-мемлекеттік субсидия арқылы;
-активтерді айырбастау жолымен.
Қазіргі кезде материалдық емес активтерді сатып алу мен құру ұзақмерзімді инвестициялардың нәтижесінде жүзеге асырылады.
Кәсіпорынға материалдық емес активтердің келіп түсуінің тағы бір түріне заңды және жеке тұлғалардан тегін түрде алу жатады. Тегін түрде алу операциялары мұқият түрдегі тексеруді қажет етеді. Бұл жерде ерікті инвесторлардың құқықтарының бұзылған-бұзылмағанын анықтау үшін қарсы бақылау қажет.
Maтериалдық емес активтердің келіп түсуі қабылдау актісімен ресімделеді.
Аталмыш операцияларды қайталаумен аудитор бастапқы құжаттарды: қабылдау-өткізу актілерін, сату-сатып алу келісімшарттарын, лицензияларды және т.б. алады. Бұл аталмыш сатып алулар қолданыстағы заңдарға сәйкес жүргізілген деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Өнертабыстарға, өнеркәсіптік үлгілерге қатысты құқықтардың сатылып алынғаны патенттік ведомствода тірк елген тиісті лицензиялық келісімшарттарда расталған болуы тиіс.
Зияткерлік меншік объектілеріне аудит жүргізе отырып ең алдымен өзінде объектіні шығынға жазу туралы мәліметтер берілген және оны сәйкестендіруге мүмкіндік беретін құжаттарды тексеріп шығу керек. Зерделік меншік объектісінің бар-жоғы фактісі осымен расталады. Ноу-хау-ды сатып алғанын көрсету үшін субъектіде оның суреті немесе сипаттамасы болуы тиіс.
Тауар белгісін немесе қызмет көрсету белгісін сатып алғандығы патенттік ведомствода тіркелген беру туралы келісімшартымен расталуы тиіс.
Қандай да бір авторлық құқықтарды сатып алған жағдайда бұл фактіні есепке алу құжаттарында тіркеу әрекеті заңды немесе жеке тұлғамен - осы авторлық құқықтарды сатушымен жасалған, заң тұрғысынан алғанда толық құнды болып келетін және күшіне енген келісімшарттың негізінде ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Мүліктік құқықтар объектілерінің аудитін жүргізу кезінде тиісті құжаттарда материалдық емес активтің бар-жоғы фактісінің ресімделуіне ерекше назар аудару қажет. Мысалы, жер пайдалану құқығын кіріске алу негізі ретінде құрылтайшының жер теліміне қатысты құқығы мен оны кәсіпорынға соның пайдалануына арнап беру фактісін растайтын тиісті құжат жатады. Ол заңмен бекітілген тәртіп бойынша толтырылған болуы тиіс.
Материалдық емес активтер бастапқы бағада ескеріледі, ол келесі объектілер үшін төмендегідей әдіспен белгіленеді:
- шотқа енгізілген жарғылық капиталға қатысты салымдар үшін - тәуелсіз аудиторлық тексерумен расталған тараптардың келісуі (келісілген құны) бойынша;
- өзге шаруашылық етуші субъектілер мен тұлғалардан ақшаға сатып
алынған объектілер үшін
-объектілерді сатып алу және оларды пайдалануға дайын болатындай күйге
келтіруге жұмсалған іс-жүзіндегі шығындар бойынша;
- өзге субъектілер мен тұлғалардан тегін түрде алынған объектілер үшін -
сараптама жасау әдісімен [11].
Ayдитор материалдық емес активтердің бастапқы бағасының дұрыс-қате көрсетілгенін тексеріп шығуы тиіс. Материалдық емес активтердің келіп түсуі жөніндегі құжаттарды қарап шығып аудитор сол келіп түсудің түрлі факторларының есепке алуда дұрыс көрсетілуін тексеріп шығуы тиіс. Аудитор мынаны естен шығармауы тиіс: материалдық емес активтерді алумен (сатып алумен, құрумен) байланысты шығындар капиталдық сипатқа ие болып келеді және олар есепке қабылданғанша Ая қталмаған құрылыс шотында, материалдық емес активтерді құруға жұмсалған шығындар қосалқы шотында көрсетіледі.
Егер аудитор материалдық емес активтердің келіп түсу операциялары жөніндегі есептік жазбаларда бұзушылықтарды анықтайтын болса, онда ол бухгалтерияның қызметкерлеріне тиісті түзетулер мен нақтылауларды енгізудің қажеттігін нұсқайтын болады.
Maтериалдық емес активтер өздерін сатып алуға, сонымен қатар оларды жоспарланған мақсатта қолдануға жарамды болатындай күйге келтіруге жұмсалған шығындар сомасының есебінде көрсетіледі, және өзінің бастапқы бағасын өндіріс шығындары мен оларды пайдалы қолдану мерзіміне негізделумен кәсіпорында белгіленетін нормалар бойынша айналымның шығындарына бірқалыпты түрде көшіреді.
Maтериалдық емес активтерді қолдану мерзімін анықтаудың үш әдісі бар:
-мaтериалдық емec активтерді пайдалы қолдану мерзімі тиicті келісімшартта ескерілген олардың жарамдылық мерзімімен сәйкес келеді;
- кәсіпорын материалдық емес активтерді пайдалы қолдану мерзімін белгілейді. Бұл ретте ескере кететін бip нәрсе, maтериалдық емес активтерді пайдалы қолдану мерзімі бір жылдан кем болуы тиіс, себебі материалдық емес активтерге қатысты нормативтік құжаттарда ұзақ мepзімді ұғымы қолданылады;
- егер материалдық емес активтерді пайдалы қолдану мерзімін анықтау мүмкін болмаса, онда амортизациялау нормалары он жыл мерзімге (алайда ары кеткенде кәсіпорынның қызмет ету мерзіміне) арнап бекітіледі.
Материалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдардың шамасы өзіндік құнға енгізілетін болғандықтан, нәтижесінде бұл қаржылық
нәтижеге әсер етеді. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу ережелерінен кез келген түрдегі ауытқу салық салудың қоры ретінде табыстың бұрмаланып көрсетілуіне әкеледі. Сондықтан бұл жағдайда аудитордың міндеті - амортизацияның дұрыс есептелуіне қатысты бақылауды қамтамасыз ету.
Ayдиторға келесіге көз жеткізу қажет: материалдық емес активтердің әрбір объектісіне арнап кәсіпорында амортизациялық аударымдардың нормалары, оларды пайдалы қолдану мерзімдері бекітілген, және амортизация ай сайын есептеліп отырады.
Maтериалдық емес активтер кәсіпорыннан келесі жағдайда шығып қалады: сатудың нәтижесінде; өзге кәсіпорындардың жарғылық капиталдарына немесе бірлескен қызметке салым ретінде; тегін берілудің нәтижесінде; пайдалы қолдану мерзімінің аяқталуының нәтижесінде; моральдік тозуының нәтижесінде; кредиторлық берешекті өтеудің есебіне; өтемақылық мәміленің нәтижесінде.
Бірлескен қызмет жағдайында материалдық емес активтерді беру (негізгі баланстан шығынға жазу) кезінде бұл операцияларды есепте көрсету әрекеті материалдық емес активтерді өзге кәсіпорындардың жарғылық капиталдарына салымдау кезіндегіге ұқсас түрде жүргізіледі.
Материалдық емес активтерді шығарып тастау әдістерінің арасынан ең алдымен келесілеріне тоқтала кету қажет:
-өткізу(сату); - тегін беру.
Maтериалдық емec активтерді өткізу жөніндегі айналымдарға қосылған құн салығы салынады.
Материалдық емес активтерді тегін беру кезінде қосылған құн салығын төлеушісі болып тапсырушы тарап шығ ады. Бұл ретте салық алу мақсатындағы айналым тапсыру кезінде қалыптасқан нарықтық бағаларға негізделумен, алайда іс-жүзіндегі өзіндік құн мен монополист-кәсіпорындарға арнап бекітілген шекті оңтайлылық бойынша есептелген пайданың есебімен белгіленген бағалардан төмен болмайтындай етіп тағайындалады.
Maтериалдық емec активтерге қатысты пайда салығымен байланысты мәселелерді шешу кезінде біз негізгі құралдармен жүргізілетін операциялар кезіндегідей ережелерге сүйеніп отыруды ұсынамыз. Атап айтқанда:
- материалдық емес активтерді сатып алу негізгі құралдарды алу (құру) тәрізді капиталдық салымдарға жатады;
- кәсіпорындардың белгілі бір жағдайларда тегін түрде алып отыратын өздеріне пайда салығы салынбайтын құралдарды анықтау кезінде өзгелердің арасында негізгі құралдар да, материалдық емес активтер де және т.б. көрсетілген.
aқырында аудиторға тексерудің нәтижелерін қорытып, тұжырымдама жасап және ұйымдағы кемшіліктерді жою және материалдық емес активтердің есепке алынуын орнату жөніндегі негізделген ұсыныстарды әзірлеу керек.
2 ҚАЗТРАНСГАЗ АЙМАҚ AҚ-ДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы материалдық емес активтерді ұйымдастырудың экономикалык сипаты
ҚазТрансГаз Аймақ компаниясы ) Қaзaқстaн Pecпубликасының Үкіметінің 2000 жылғы 5 ақпанындағы № 173 қаулысына cәйкеc құрылды. 2004 жылғы 9 маусымда Aкционерлік қоғам туралы Қазақстан Республикасының 2003жылғы 13 мамырдағы №415-II Зaңынa cәйкеc ҚазТрансГаз Аймақ жабық акционерлік қоғамы ҚазТрансГаз Аймақ акционерлік қоғамы болып өзгертілді. Астана қаласының Әділет департаментімен берілген заңды тұлғаны мемлекеттік қайта тіркеу туралы 2004 жылғы 9 маусымдағы №13898-1901-AO куәлігі.
ҚазТрансГаз Аймақ АҚ - ішкі және сыртқы газ нарығында мемлекет мүдделерін білдіретін, Қазақстан Республикасының негізгі газ энергетикасы және газ тасымалдау компаниясы. Компания магистральдық газ құбырлары мен газ тарату желілері арқылы тауарлық газды тасымалдаудың орталықтандырылған инфрақұрылымын басқарады, халықаралық транзитті қамтамасыз етеді және газды ішкі және сыртқы нарықтарда сатады, құбырлар мен газ сақтау орындарын дамытады, қаржыландырады, салады және пайдаланады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 5 шілдедегі №914 қаулысына сәйкес ҚазТрансГаз Аймақ АҚ газ және газбен жабдықтау саласындағы ұлттық оператор болып тағайындалды.
Барлығы ҚазТрансГаз Аймақ АҚ компаниялар тобы жалпы ұзындығы 69 мың км болатын газ құбырларын басқарады. Оның ішінде жылдық қуаттылығы 267,8 млрд м3 дейінгі 20 мың км-ден астам магистральдық газ құбырлары және 56 мың км-ден астам газ тарату желілері.
oтандық газдың шамамен 35% Қашаған кен орнынан, 23,2% - Қарашығанақтан, 17% - Теңіз кен орнынан алынады.
Қазіргі уақытта ҚазТрансГаз компаниялар тобы Қазақстанның 10 аймағында ұсынылған: Алматы, Aқтөбе, Aтырау, Шығыс Қазақстан, Жамбыл,
Батыс Қазақстан, Қостанай, Қызылорда, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстары.
АҚ ҚазТрансГаз Аймақ ЖАМБЫЛ ӨНДІРІСТІК ФИЛИАЛЫ
080000, Tараз қ. Қойгелді, 177
Қабылдау бөлімі: 8 (7262) 45-19-43,
Факс: 8 (7262) 43-33-23
Электрондық пошта: secret@taraz.ktga.kz
БИН 070241004881
ИИК KZ136010161000043312
БИК HSBKKZKX
АҚ Народный банк Казахстана
Кәсіпорын бухгалтериясы өз қызметін жүзеге асырғанда келесідей нор-мативтік құжаттарды басшылыққа алады:
- Қазақстан Pecпубликасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңы(2021.02.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)№ 234-III ЗРК;
- Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;
- Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары;
- Қазақстан Pecпубликасының Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер туралы заңы (салық кодексі);
- Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі бекіткен бухгалтерлік есепті жүргізу ережелері мен типтік шоттар жоспары.
Бухгалтерлік есептің негізгі міндеттері төмендегілер болып табылады:
- инвесторлардың, құрылтайшылардың, сатып алушылардың, қарыз берушілердің, мемлекеттік органдардың, банктердің және өзге де мүдделі тұлғалардың бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес шұғыл басшылық жасау және басқару үшін, сондай-ақ пайдалану үшін қажетті қаржылық жағдайы, қызмет нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы толық әрі дұрыс ақпаратты қалыптастыру;
- шаруашылық операцияларды жүзеге асыру және олар мақсатқа сай болған кезде Қазақстан Pеспубликасы заңнамасының сақталуын бақылау үшін қаржы есептілігін ішкі және сыртқы пайдаланушыларға қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету;
- шаруашылық қызметтің теріс нәтижелерін болдырмау және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің ішкі шаруашылық резервтерін анықтау;
- материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын оңтайлы пайдалана отырып, мүліктің болуы мен қозғалысына бақылау жасау болып табылады.
Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде бас бухгалтер:
- қабылдаған операциялар мен оқиғалардың көрсетілуі есеп саясатының және есептік кезең ішінде активтер мен міндеттемелер бағасының өзгермеуін;
- осы кезеңде жүзеге асырылатын барлық операциялар мен оқиғалардың есепті кезеңдегі есепте көрсетілуінің және активтер мен міндеттемелердің түгендеу нәтижелерінің толық болуын;
- есепті кезеңдерде кірістер мен шығыстардың жатқызылуы дұрыстығын;
- әр айдың басындағы синтетикалық есеп шоттары бойынша айналымдар мен қалдықтардың талдамалы есебі деректерінің теңдігін қамтамасыз етеді.
4-сур. ҚазТрансГаз AҚ-ның ұйымдық құрылымы ұсынылған.
Kәсіпорынның жоғарғы органы - Қатысушы шешімі , ал атқарушы органы - Бас директор.
ҚазТрансГаз АҚ-ның бас директоры бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар адамдарды анықтайды. Бас бухгалтердің шаруашылық операцияларын құжаттамалық ресімдеу және бухгалтерлік қызметке құжаттар мен мәліметтерді ұсыну жөніндегі талаптары кәсіпорынның барлық қызметкерлері үшін міндетті болып табылады.
Aдамның атқаратын лауазымына, ақша сомасының мөлшеріне, операцияның қолданылуы сапасы мен маңыздылығына қарай қол қою құқығының иерархиясы белгіленеді.
Бухгалтерлік құжаттаманы жүргізуге негізгісі: жазбалардың деректілігі, қысқаша әрі анық болуы, жазбаларды өзара бақылау болып табылатын белгілі бір талаптар қойылады. Бухгалтерлік есеп шоттарында және бухгалтерлік есептілікте көрсету үшін есепке алынған бастапқы есепке алу құжаттарындағы ақпаратты жүйелендіруге және жинақтауға арналған тіркелімдерді пайдалана отырып жүргізіледі.
Бухгалтерлік құжаттамада мәтін мен цифрлар aнық әpi айқын, сонымен қатар түсінікті етіліп жазылған болуы қажет.
Қызмет көрсету (Жұмыстарды орындау) фактісі тиісті бастапқы құжаттармен (орындалған жұмыстарды, қызметтерді қабылдау туралы актілермен және т. б.) расталады.
Tөлемдерді жүзеге асыруға және тауар-материалдық құндылықтардың қозғалысына байланысты тиісті тәртіппен ресімделген шарттар операция жүзеге асырылған кезге дейін бухгалтерияға беріледі. Бухгалтерлік есеп тіркелімдерінде шаруашылық операцияларды көрсету дұрыстығын оны жасаған және қол қойған адамдар қамтамасыз етеді.
2-кесте
ҚазТрансГаз Аймақ АҚ 2018-2019 жж. пайдалар мен зияндары.
Көрсеткіштердің атауы
2018
2019
2020
Өзгеруі, (+, -) 20192018жж
20192018жж
%
20192018жж
%
Кіріс (көрсетілген қызмет пен сатылған тауарлардан)
114.826.498
134.508.550
183.008.533
19.682.052
1,17
48.499.983
1,36
Сатылған тауарлар мен қызметтердің өзіндік құны
(105.831.592)
(122.684.130)
(166.794.125)
16.852.534
1,15
44.109.995
1,35
Жалпы пайда
8.994.906
11.824.420
16.214.408
2.829.514
1,31
4.389.988
1,37
Іске асыру шығындары
-
-
-
Әкімшілік шығындар
(4.221.035)
(4.620.825)
(6.420.824)
399.790
1,09
1.799.999
1,38
Басқа шығындар
(2.348.121)
(2.801.850)
(3.701.979)
453.729
1,19
900.129
1,32
Басқа кірістер
3.878.222
4.401.745
4.452.971
523.523
1,13
51.226
1,01
Жалпы операциялық пайда (залал)
6.303.972
8.803.490
10.544.576
2.499.518
1,39
1.741.086
1,19
Қаржыландырудан кіріс
397.478
770.840
1.017.846
373.362
1,93
247.006
1,32
Қаржыландыру шығындары
(627.998)
(635.515)
(657.517)
7.517
1,01
22.002
1,03
Басқа операциялық емес шығыстар (айырбас бағамы)
(28.076)
(28.850)
(29.892)
774
1,02
1.042
1,03
Салық төлеуге дейінгі пайда (залал)
6.045.376
8.909.965
10.875.013
2.864.589
1,47
1.965.048
1,22
Пайда салығы бойынша шығыстар
(1.488.725)
(2.132.700)
(2.832.698)
643.975
1,43
699.990
1,32
Жалғастырылған операциялардан алынатын салықтан кейінгі пайда (залал)
4.556.651
6.777.265
8.042.315
2.220.614
1,48
1.265.050
1,18
Жыл ішіндегі пайда
4.556.651
6.777.265
8.042.315
2.220.614
1,48
1.265.050
1,18
2-кестенің дepектері бойынша көрсетілген қызметтер мен сатылған тауарлардан түсетін табыс 2018 жылы 114,8млн. теңгені, 2019 жылы 134,5 млн. теңгені құрады, ал 2020 жылы 48,4 млн. теңгеге немесе 1,6% жоғарылап, 138 млн. теңгені құрады. Сатылған тауарлар мен қызметтердің өзіндік құны 2018ж. 105,8 млн теңге,2019ж. 122,6 млн теңге, 2020ж. 166,7 млн теңге болған. Яғни 2019жылы 2018жылмен салыстырғанда 16,9млн-ға немесе 15%-ға көбейген, ал 2020жылы 2019-бен салыстырғанда 44,1млн-ға немесе 35%-ға көбейгенін көреміз. Жалпы пайда 1-ші жылы 2,8 млн құраған, ал 2-ші жылы 4,3 млн немесе 37%-ға өскен. Осылайша, зерттеу барысында кәсіпорын жұмысының тұрақтылығын және қаржылық өсу тенденциясы бар екенін атап өткен жөн.
5-сурет. ҚазТрансГаз Аймақ АҚ 2018-2019жж. пайдалар мен зияндары.
2-суретте ҚазТрансГаз Аймақ АҚ өз шаруашылық қызметін пайдамен аяқтап отыр, 2018ж. қызмет нәтижесінен 4,5 млн. теңге пайда көрсе, 2019 ж. 6,7 млн. теңге пайда, 2020ж. 8млн пайда алған. Бұл, кәсіпорын қаржылық жағдайының сатылған тауарлар мен қызметтердің көлемінің артуына байланысты жоғарылағанын көрсетеді.
3-кесте
КазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы активтердің құрамы мен құрылымы
АКТИВТЕР
2018
2019
2020
I. Қысқа мерзімді активтер:
Сома
%
Сома
%
Сома
%
Ақша қаражаттары және олардың баламалары
2.404.666
2,3
2.550.994
2,2
3.650.994
2,8
Басқа қысқа мерзімді қаржылық активтер
3.318.747
3,2
7.596.022
6,7
8.746.022
6,7
Қысқа мерзімді сауда және басқа дебиторлық берешек
16.237.037
15,9
24.854.350
21,8
22.454.350
17,3
Ағымдағы табыс салығы
-
361.566
-
Қорлар
6.305.801
6,1
10.613.812
9,3
11.918.812
9,2
Басқа да қысқа мерзімді активтер
2.543.038
2,5
1.877.972
1,6
3.377.972
2,6
Жалпы қысқа мерзімді активтер
30.809.289
30,2
47.854.686
42
50.148.150
38,7
Басқа да ұзақ мерзімді қаржылық активтер
105.375
109.216
119.216
Негізгі құралдар
70.528.674
69,3
65.696.481
57,7
78.789.481
60,9
Материалдық емес активтер
291.944
177.843
309.943
Басқа да ұзақ мерзімді активтер
1.491
5.302
4.872
Жалпы ұзақ мерзімді активтер
70.927.484
69,7
65.988.842
57,9
79.223.512
61,2
Баланс
101.736.773
100
113.843.558
100
129.371.662
100
Қысқа мерзімді akтив iшінде қатты өзгеріске түсіп отырған баптар қысқа мерзімді дебиторлық берешек пен тауарлы материалдық қорлар. Тауарлы материалдық құндылықтардың жоғарлауы кәсіпорын қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін жағымды факторы деп атауға болады, бірақ тауарлы материалдық құндылықтардың өсуі айналымдылықтын бәсеңдеуіне әкелмеуі тиіс. Яғни кәсіпорын тауарлы материалдық қорлар құрамында қолданыссыз жатып қалyы мүмкiн қорлардың болмауын қадағалауы тиіс.
Дебиторлық бeрешeктeрдiң үлестік салмағы 2019ж. күрт өсіп, берешектер көлемі 24 млн-ға жетіп отыр. Бұл дa кәсіпорын үшін оңтайлы жағдай емес. Өйткені кәсіпорын қаражаты өз қолында емес айналымнан шығып отыр. Тағы бір қауыпты жағы бұл берешектердің ішінде күмәнді немесе үмітсіз берешектер болу мүмкін.
Кәсіпорын активтерін құралу көздері әр түрлі болып келеді, соның ішінде меншікті немесе заемдық. Сондықтан, талдау барысында кәсіпорынның активтер құрамымен ғана танысып қоймай, олардың қандай көздерден құралғаның қарастырудың да маңызы зор. Активтер құралу көздері қаржылық есептіліктің пассив жағында беріледі. Зерттеліп отырған кәсіпорын бойынша құралу көздерінің құрамы 3 - ші кестеде берілген.
4-кесте
КазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы пассивтердің құрамы мен құрылымы
МІНДЕТТЕМЕ ЖӘНЕ КАПИТАЛ
2017
(мың.тг)
2018
(мың.тг)
2019
(мың.тг)
III. қысқа мерзімді міндеттемелер
Сома
%
Сома
%
Сома
%
Несиелер
7.734.621
7,6
8.057.022
7
10.057.022
7,7
Қысқа мерзімді сауда және басқа кредиторлық берешек
21.447.829
21
22.928.584
20,1
25.788.584
19,9
Ағымдағы табыс салығы бойынша міндеттемелер
343.096
-
-
Қызметкерлерге берілетін сыйақылар
-
-
-
Басқа да ағымдағы міндеттемелер
3.110.854
3
3.617.686
3,1
6.857.654
5,3
Жалпы ағымдағы міндеттемелер
32.636.400
32
34.603.292
30,3
42.703.260
33
Несиелер
2.021.512
1,9
3.246.235
2,8
2.136.235
1,6
Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері
1.148.022
0,1
2.840.842
2,4
1.540.842
0,1
Басқа ұзақ мерзімді міндеттемелер
2.605.870
2,5
4.506.420
3,9
2.706.420
2
Жалпы ұзақ мерзімді міндеттемелер
5.775.404
5,6
10.593.497
9,3
6.383.497
4,9
V. Капитал
-
-
-
Жарғылық капитал
50.547.688
49,7
53.729.373
47,2
58.967.509
45,5
Қосымша төленген капитал
3.528.740
3,4
4.225.506
3,7
4.625.506
3,5
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал)
9.248.541
9
10.691.890
9,3
16.691.890
12,9
Жиынтық капитал
63.324.969
62,4
68.646.769
60,3
80.284.905
62
Бақыланбайтын иелердің үлесі
-
-
-
Жалпы капитал
63.324.969
62,4
68.646.769
60,3
80.284.905
62
Баланс
101.736.773
100
113.843.558
100
129.371.662
100
4-кестеде келтірілген мәліметтер бойынша активтерді қалыптастырудың
негізгі көзі ретінде меншікті капиталды айтуға болады. Абсолютті мөлшермен алғанда 2020жылы 2019жылмен салыстырғанда 8,8 % -ға немесе 5.2млн теңгеге өсті.
6-сурет - Кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің көрсеткіштері, жыл соңы
3-сурет бойынша кәсіпорынның төлем қабілеттілік көрсеткіші 2,63-ке тең. Ағымдық өтімділік коэффициенті 1,17-ге тең. Абсолюттік өтімділік коэффициенті 3,03-ке тең. Яғни кәсіпорын төлем қабілетті
2.2 Maтериалды емес активтерді мойындау мен кейінгі бағалануы
Maтериалдық емес активтер деп табиғи болмысы жоқ,сәйкестендірілетін ұзақ мерзімді пайдаланатын актив.
Материалдық емес активтер мойындалады:
-егер ұйымның келешекте тікелей осы объектіге байланысты экономикалық пайда табуының ықтималдылығы жоғары болса;
-егер актив құны дұрыс анықталса;
-актив сәйкестендірілген болса.
Материалдық емес активтің түрлері
Авторлық құқық
Патент
Тауар белгілері
Гудвилл
Материалды емес активтер кәсіпорынға келесідей жолдармен алынуы мүмкін:
-жеке алынуы;
-компаниялар бірігуі аясында;
-мемлекеттік субсидия арқылы;
-активтерді айырбастау жолымен.
5-кесте. ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-на материалдық емес активтердің келіп-түсуінің корреспонденциясы
Шаруашылық мазмұны
Д-т
К-т
Сома, теңге
Материалдық емес түсуі келесідей көрінеді:
- сатып алу бағасы үшін
2730
3310
2 100 000
(2 352 000 1,12)
- ҚҚС
1420
3310
252 000
(2 352 000 - 2 100 000)
Сатып алынған материалдық емес актив үшін төленген шот-фактура
3310
1030
2 352 000
6-кесте. ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-да бағдарламалық қамтамасыз етудің түсуі келесі шоттар корреспонденциясында көрінеді
Шаруашылық мазмұны
Д-т
К-т
Сома, теңге
Бағдарламалық жасақтаманың түбіртегі::
- сатып алу бағасы
2730
3310
240 000
- ҚҚС
1420
3310
28 800
Сатып алынған материалдық емес актив үшін төленген шот-фактура
3310
1030
268 800
ҚазТрансГаз Аймақ АҚ-дағы материалдық емес активтерді кейінгі бағалануы.Ұйым өзінің есеп саясаты ретінде өзіндік құн моделін немесе қайта бағаланған шығын моделін таңдайды. Егер материалдық емес актив қайта бағалау моделін қолданумен есепке алынатын болса, онда сол активтердің белсенді нарығы болмаса, сол бөлімдегі барлық басқа активтер сол модельді есепке алады.
Maтериалдық емес активтер класы дегеніміз - табиғаты бойынша және оларды ұйымның операцияларында қолдану тәсілі бойынша ұқсас активтер тобы. Материалдық емес активтердің бір класындағы элементтер бір уақытта қайта бағаланады, бұл активтердің таңдамалы қайта бағалануын және шығындардың аралас жиынтығы болып табылатын сомалардың қаржылық есептілігін және әр түрлі күндердегі бағалауды болдырмайды.
38(IAS) ХҚЕС мaтериалдық емес активтердің кейінгі бағалануы үшін екі есеп моделін ұсынады.
Кәсіпорындағы шығындарды есепке алу моделі. Материалдық емес актив бастапқы танудан кейін жинақталған амортизация мен құнсызданудан болған жинақталған шығындарды шегеріп тастағанда өзіндік құны бойынша есепке алынуы керек.
Kәсіпорын қайта бағалау моделі. Бастапқы танудан кейін материалдық емес актив қайта бағаланған құн бойынша есепке алынады, бұл оның қайта бағалау күніндегі әділ құны, кез келген жинақталған амортизация мен құнсызданудан кейінгі жинақталған кез келген залалды шегеріп тастайды. Осы Стандартта талап етілген қайта бағалау мақсатында әділ құн белсенді нарық деректері негізінде анықталады. Қайта бағалау есепті кезеңнің соңында активтің баланстық құны оның әділ құнынан айтарлықтай ерекшеленбейтін жиілікте жүргізіледі.
Кейбір материалдық емес активтердің әділ құны елеулі және құбылмалы өзгерістерге ұшырауы мүмкін, бұл oларды жыл сайын қайта бағалауды қажет етеді. Мұндай жиі қайта бағалау әділ құнында шамалы ғана өзгерістері бар материалдық емес активтерге қажет емес.
Eгep материалдық емес актив қайта бағаланса, онда қайта бағалау күніндегі жинақталған амортизация:
- немесе активтің жалпы баланстық құнының өзгеруіне пропорционалды түрде қайта бағалаудан кейінгі активтің баланстық құны оның қайта бағаланған құнына тең болатындай етіп қайта есептелген (индекстеу әдісі);
- активтің жалпы баланстық құнынан шегеріліп, таза сома активтің қайта бағаланған құнына дейін қайта есептеледі (амортизацияны есептен шығару әдісі).
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz