Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру шаралары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Экономика және Бизнес Жоғары Мектебі
Есеп және аудит кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру 5B050900 - Қаржы
Орындаған: Әбілханов Айбек Болатбекұлы(Т.А.Ж.)
(қолы)
Ғылыми жетекші: (Т.А.Ж.)
(атағы) (қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , 20 ж.
Кафедра меңгерушісі (Т.А.Ж.)
(қолы және мөрі)
Нормобақылау (Т.А.Ж.)
(қолы)
Алматы, 2021ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 79 бет, 1 сурет, 8 кесте, 68 дереккөз, қосымша.
Кілт сөздер: салық, салықтық ынталандыру, инновация, инновациялық қызмет, салықтық жеңілдіктер, кәсіпорын.
Мақсаты: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстанда мемлекеттік инновацияларды енгізу басқарудың аспектілерін басқа шет мемлекеттердің практикасымен салыстырмалы зерртеу кезіндегі жаңа оң жүйеге сай жетілдірудің бағыттарын табу және кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары жүйесін әзірлеудің ғылыми мәселелерін шешу болып табылады.
Зерттеудің объектісі - бұл кәсіпорындардың инновациялық қызметі үшін салықтық ынталандыру шараларын қабылдау барысында туындайтын экономикалық қатынастар.
Зерттеу пәні кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандырудың теориялық және практикалық ережелерінің жиынтығы болып табылады.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы ұйымдардың инновациялық қызметіне салықтық жеңілдіктерді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдерін жан-жақты негіздеуде және дамытуда.
Зерттеудің келесі негізгі ережелері тәжірибелік маңызы болып табылады: ставкалар мен салық шарттарын анықтауға сараланған тәсілді қолдана отырып, инновацияларды ынталандырудың жаңа жүйесін құрудың кезеңдерін қарастыратын кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары жиынтығы, өндірістің әр түрлі саласында жұмыс жасайтын инновациялық кәсіпорындарға қатысты; инновациялық кәсіпорындардың дамуына әсер ететін нақты факторларды және инновациялық қызметтің ерекшеліктерін ескере отырып, кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытуға салықтық ынталандырудың тиімділігін бағалау моделі.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Негізгі бөлім
1 Ұйымдардың инновациялық қызметін дамытудағы салықтық ынталандырудың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Салықтардың ынталандырушы функциясын дамуы ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Инновацияның экономикалық мәні және оның экономиканы дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.3 Салықтық ынталандыру нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
14
2 Ұйымдардың инновациялық қызметін салықтық ынталандырудың қазіргі жай-күйін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.1 Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандырудың қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.2 Шет елдерде инновациялық қызметті салықтық ынталандырудың даму деңгейін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
34
3 Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру жүйесін әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.1 Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру жүйесін дамытудың басым бағыттары ... ... ... ... ... ..
46
3.2 Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
58
3.3 Инновациялық қызметті салықтық ынталандыру тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
77
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кәсіпорындардың инновациялық қызметінің дамуы ұлттық экономиканың табысты жұмыс істеуінің негізі болып табылады. Экономикалық өсудің заманауи моделіне көшіп жатқан Қазақстанда инновациялық белсенділік деңгейі қолайсыз төмен деңгейде қалып отыр. Ғылым мен инновацияны дамытуды ынталандыру және инфрақұрылымдық қолдаумен байланысты мемлекет белгілеген мақсаттар толығымен орындалмайды. Жаңа технологияларды коммерциялық қолдану салдарынан ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттіліктің артуына көбінесе ғылыми жобалардың соңғы кезеңдерінің нашар әзірленуі, олардың инновациялық перспективаларының болмауы, ұсынылатын технологиялық шешімдердің төмен деңгейі кедергі келтіреді. Сол себепті осы дипломдық жұмыстың шеңберінде кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру қарастырылып, оның теориялық-әдістемелік аспектілері ғылыми тұрғыдан зерделенеді және тәжірибелік ұсыныстары жасалады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Іс жүзінде инновация экономикаға аз әсер етеді. Ұлттық ауқымда инновацияның әсері көрінбейді. Ғылымның дамуындағы негізгі проблемаларды жою, кәсіпорындардың инновациялық қызметі мемлекеттің тиісті экономикалық саясатымен айтарлықтай ресурстар мен уақыт шығындарын талап етеді. Салық жүйесі - нарықтық экономиканың негізгі элементтерінің бірі. Ол елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын анықтай отырып, кәсіпкерлік қызметтің дамуына мемлекеттік әсер етудің маңызды құралы ретінде әрекет етеді. Сонымен бірге салық жүйесі мемлекеттің салық саясаты негізінде қалыптасады. Мемлекеттік салық саясатының басымдықтары үнемі түзетіліп отырады, түпкі мақсаттарға жету әдістері нақтыланады. Сондықтан жыл сайын салық заңнамасына іргелі сипаттағы көптеген түзетулер енгізіліп отырады. Тұрақсыз экономикада салық саясатының тиімділігін арттыру мәселелері ерекше маңызға ие және осыған байланысты қазіргі экономиканың негізгі қозғаушы күші болып табылатын кәсіпкерлік қызметті қолдау мен дамытудағы салықтардың рөлі артады.
Салық саясаты шеңберінде дәстүрлі түрде өндіріске және ғылыми-техникалық зерттеулерге инвестицияларды ынталандыру үшін салықтық жеңілдіктер жүйесі және басқа экономикалық құралдар қалыптасады. Қазақстан экономикасының негізгі мәселелерінің бірі - оның техникалық жабдықталуының төмен деңгейі, жабдықтар паркінің тозуы және нәтижесінде жалпы экономиканың төмен өнімділігі. Осыған байланысты қазіргі кезеңдегі салық саясатының негізгі міндеттерінің бірі - негізгі капиталды жаңартуға және жаңа өнімдер шығаруға бағытталған инновациялық қызметті ынталандыру. Бұл мәселені шешуде ең үлкен нәтижеге салықтық жеңілдіктер жүйесі арқылы қол жеткізуге болады. Осыған байланысты, ұйымдардың инновациялық қызметі үшін салықтық ынталандыру шаралары кешенін әзірлеу және салықтық ынталандырудың тиімділігін бағалау моделін құру, сондай-ақ инновациялық қызметті дамыту бойынша ғылыми проблеманы шешуге бағытталған теориялық зерттеулер қазіргі заманғы Қазақстан экономикасы жағдайындағы қазақстандық кәсіпорындардың қызметі уақытылы және өзекті болып табылады, бұл зерттеу тақырыбын таңдауды анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі заманғы отандық әдебиетте инновациялық қызметті ынталандыру құралы ретінде салықтық ынталандыруды дамытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу саласындағы салықтық жеңілдіктерді енгізу тиімділігі кәсіпорындар тұрғысынан да мемлекет тұрғысынан отандық және шетелдік ғалымдардың Барулина, К.Б. Валдайцева, Е.С. Вылкова, А.Г. Гранберг, Л.И. Гончаренко, Л.М. Гохберг, В.И. Гуреева, И.В. Караваева, Л.С. Кирина, Т.Е. Кузнецова, Д.Г. Черник, Ю.Д. Шмелев, П.Бергер, Ф.Мейер Крамер, Э.Мэнсфилд, К.Свенсон, Дж.Шумпетер. И.С. Горский, Д.Ю. Мельник, О.В. Мотовилова, В.Г. Панскова, И.Г. Русакова, Р.Г. Самоева, О.В. Савина, Л.Г. Ходова, В.В. Худолеева, Т.Ф. Юткина және басқалар негізгі еңбектерін атап өту керек. Қазақстандық ғалымдар арасында мәселені әлеуметтік-экономикалық қырынан және халықаралық деңгейде А.С.Абеннің, Д.Н.Нұрпейсовтың, М.Г.Исаеваның, З.А.Умирбаеваның, М.Б.Кенжегузинаның, А.К.Қошанованың, Г.А.Қалиеваның, Р.И.Хасбулатованың, А.С.Ибраеваның еңбектерін атауға болады. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытудың әртүрлі аспектілері бойынша ғылыми зерттеулерді жалпылау және жүйелеу кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары кешенін әзірлеу және негіздеу тұрғысынан жеткіліксіз толық және жан-жақты зерттелген проблемалардың тұтас кешенінің бар екендігін көрсетеді. Оларды терең қарастырудың, одан әрі жетілдірудің және дамытудың объективті қажеттілігі мақсатты, зерттеу міндеттерін, дипломдық жұмыстың логикасы мен құрылымын, проблемаларды қарау кезектілігін, оларды шешудің нұсқаларын қорғауға ұсынылғандығын алдын-ала анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстанда мемлекеттік инновацияларды енгізу басқарудың аспектілерін басқа шет мемлекеттердің практикасымен салыстырмалы зерртеу кезіндегі жаңа оң жүйеге сай жетілдірудің бағыттарын табу және кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары жүйесін әзірлеудің ғылыми мәселелерін шешу болып табылады. Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді жүзеге асыру қаралды:
- салықтардың кәсіпкерлік қызметке әсерін зерттеу, ұйымдардың инновациялық қызметін дамыту үшін салықтардың ынталандыру функциясын қолдану тиімділігін бағалау;
- кәсіпкерлік қызметтің мәні мен оның компонентін, инновациялық әрекетін анықтау;
- қазақстандық кәсіпорындардың инновациялық қызметінің ерекшеліктерін ашып, олардың салықтық ынталандыруының барабар нысандарын таңдауды негіздеу;
- шет елдердегі инновацияларды салықтық ынталандырудың даму деңгейіне талдау жасау;.
- кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандырудың қолданыстағы механизмін бағалау;
- кәсіпорындарының инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру жүйесін дамытудың басым бағыттарын анықтау;
- инновацияны салықтық ынталандыру бойынша шаралар кешенін әзірлеу;
- қазақстандық кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытуға салықтық жеңілдіктердің тиімділігін бағалау әдістемесін әзірлеу.
Зерттеу объектісі. Зерттеудің объектісі - бұл кәсіпорындардың инновациялық қызметі үшін салықтық ынталандыру шараларын қабылдау барысында туындайтын экономикалық қатынастар.
Зерттеу пәні. Зерттеу пәні кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандырудың теориялық және практикалық ережелерінің жиынтығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін салық теориясы, салық менеджменті, инновация, экономика және менеджмент, салық салу саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі еңбектеріндегі тұжырымдамалық ережелер құрайды. Зерттеу барысында диалектиканың принциптері қолданылды, бұл зерттелетін процестердің маңызды сипаттамаларын, олардың көріну формаларын анықтауға, оларға тән қайшылықтарды бөліп көрсетуге және олардың даму тенденцияларын анықтауға мүмкіндік берді. Зерттеу логикалық, жүйелік, құрылымдық-аналитикалық, салыстырмалы және статистикалық талдау әдістері мен әдістерін қолдану арқылы жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Зерттеудің ғылыми жаңалығы кәсіпорындарының инновациялық қызметі үшін салықтық ынталандыру жүйесін дамытудың басым бағыттарын негіздеу және кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытуға салықтық ынталандыру әсерінің тиімділігін бағалаудың жаңа тәсілдерін әзірлеуден тұрады.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы.Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы ұйымдардың инновациялық қызметіне салықтық жеңілдіктерді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдерін жан-жақты негіздеуде және дамытуда.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Зерттеудің келесі негізгі ережелері тәжірибелік маңызы болып табылады: ставкалар мен салық шарттарын анықтауға сараланған тәсілді қолдана отырып, инновацияларды ынталандырудың жаңа жүйесін құрудың кезеңдерін қарастыратын кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары жиынтығы, өндірістің әр түрлі саласында жұмыс жасайтын инновациялық кәсіпорындарға қатысты; инновациялық кәсіпорындардың дамуына әсер ететін нақты факторларды және инновациялық қызметтің ерекшеліктерін ескере отырып, кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытуға салықтық ынталандырудың тиімділігін бағалау моделі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.Ұйымдардың инновациялық қызметін дамытудағы салықтық ынталандырудың рөлі
1.1Салықтардың ынталандыру функциясын дамыту
Ұйымдарға салық салу процесін басқарудың тиімді жүйесін құру мүмкіндіктерін зерттеуді салықтардың мәнін және олар нарықтық экономикада орындай алатын функцияларды нақтылаудан бастау керек.
Салықтардың мәні, функциялары және салық саясатының негізгі негізгі сұрақтары қайшылықты болып қала береді. Экономисттердің пікірлеріне сәйкес салық дегеніміз - мемлекет пен муниципалитеттердің қызметін қаржылық қамтамасыз ету мақсатында меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығында өздеріне тиесілі ақшаны иеліктен шығару түрінде ұйымдар мен жеке тұлғалардан алынатын міндетті, жеке ақысыз төлем. Тарихи тұрғыдан салықтар қоғамның сыныптарға бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен пайда болды. Мемлекеттіліктің дамуымен қоғамдағы салықтардың рөлі, сондай-ақ экономистердің олардың мәні туралы көзқарастары өзгерді. Салық саясаты мемлекет саясатының ажырамас бөлігі болып саналады. Тиімді салық жүйелерін құрудың осындай теориялық тәсілінің дұрыстығы әлемдік тәжірибемен расталады.
Салықтардың мәні туралы теориялық идеялардың қарастырылған эволюциясы оларға тән нақты экономикалық белгілерді ажыратуға мүмкіндік береді. Экономикалық санат ретінде салықтың сипаттамалық белгілерін есепке алу талабы салық салуды басқарудың тиімді жүйесін құрудың қажетті шарты болып табылады.
Салықты экономикалық санат ретінде сипаттайтын келесі нақты экономикалық белгілерді ажыратуға болады:
- экономикалық категория ретінде салықтың негізгі ерекшелігі-оны төлеу кезінде төлеушінің кірісінің бір бөлігі мемлекет пайдасына иеліктен шығарылады. Меншіктің бір бөлігін иеліктен шығару тек меншік иесінде ғана емес, сонымен қатар ұйымдар мен жеке тұлғаларда да өздеріне тиесілі меншікті шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығымен иеліктен шығару түрінде болатындығын атап өткен жөн.
- Салықтың маңызды ерекшелігі-оны белгілеу мен енгізудің заңдылығы. Басқаша айтқанда, салықты белгілеу, сондай-ақ оны өндіріп алу тек заң актілерінде айқындалатын тәртіппен және шарттарда жүзеге асырылады.
- Салықтың келесі маңызды ерекшелігі-оны төлеуге қаражат алудың мәжбүрлі тәртібі. Салықты төлеудің мәжбүрлі тәртібін мемлекет салық, құқық қорғау және сот органдары арқылы қамтамасыз етеді, бұл салық төлеудің ерікті емес, мәжбүрлі екенін көрсетеді. Көп жағдайда мемлекетке мәжбүрлеуді қолданудың қажеті жоқ, өйткені салық төлеуші салықты декларациялар негізінде дербес төлейді. Алайда, заңмен белгіленген салық салу ережелерінен бас тартқан кезде санкциялар қолдану іс жүзінде жүзеге асырылады.
- Бюджетке салық төлеу ақшалай түрде жүргізіледі. Салықтың бұл белгісі объективті түрде тиісті ақша қатынастарын білдіретін экономикалық категория ретінде салықтың мәнінен туындайды. Бюджетке салық төлеу үшін кез келген ақшалай емес нысандарды, сондай-ақ олар бойынша берешектерді өтеудің ақшалай емес нысандарын пайдалану нарықтық экономикасы жеткіліксіз дамыған елдерге тән.
- Салықтың ерекше белгісі оның өтеусіз сипаты болып табылады. Қайтарым салық ретінде төленген ақша төлеуші үшін қарсы өтем алмай мемлекеттің меншігіне өтетінін білдіреді. Салықтарды мемлекет салық төлеушілерге көрсететін қызметтер үшін өзіндік баға ретінде түсіндіру қате. Өйткені, салық төлеуші жеке төлейтін салық сомасы немесе олардың жиынтығы мен мемлекеттен алатын пайдасы арасында ешқандай теңдік жоқ.
Осылайша, нақты экономикалық белгілерді қарастыру салық оны құқықтық, экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды шоғырландыратын қоғамның нақты өмірінің күрделі, көп өлшемді тұжырымдамасы ретінде сипаттайды. Олардың алуан түрлілігіне байланысты салықтар әртүрлі позициялардан зерттеледі және дәл осы арқылы оның жалпыға бірдей танылған анықтамасының жоқтығын түсіндіруге болады.
Бұрын берілген салықтың мәні туралы анықтама, ең алдымен, оның заңды аспектісін ескереді. Алайда, салықтың мәнін білуде, жоғарыда аталған нақты белгілерден көрініп тұрғандай, оның экономикалық сипаттамасы шешуші болып табылады. Тарихи тұрғыдан алғанда, салық оны құрған субъектілерден мемлекетке құнның қозғалысы туралы қоғамдағы бөлу қатынастарына делдал болатын маңызды экономикалық категория ретінде түсіндіріледі. Бұл қатынастар объективті, өйткені олар ұлттық қажеттіліктерді қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты.
Салықтардың қоғамдық сипаты салық элементтерінің (ставкалар, жеңілдіктер және т.б.) өзара байланыстылығымен және олардың қоғамдағы әлеуметтік - экономикалық процестерге ықпалымен расталады. Бұл салықтардың терең мәнін ашады.
Бірақ салықтың мәні ұғымын, ең алдымен экономикалық категория ретінде бөлісетін экономистердің арасында пікір бірлігі жоқ. Айырмашылықтар салықтың мәнін анықтауда ғана емес, сонымен қатар олардың мәнін түсіндірудің әртүрлі әдістемелік тәсілдерінде де көрінеді.
1.2. Инновацияның экономикалық мәні және оның экономиканы дамытудағы рөлі
Жаһандық экономикалық дағдарыс Қазақстан экономикасының басты проблемасын - шикізат ресурстарының экспортына жоғары тәуелділікті шиеленістірді. Соңғы жылдары мемлекет өңдеу өнеркәсібі, қызмет көрсету, көлік салаларын дамыту тұрғысынан көп жұмыс атқарды, бірақ экономикадағы негізгі рөл мұнай-газ экспортына, металдар мен басқа да шикізат экспортына тиесілі.
Әлемдік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде ресейлік шикізат экспортының барлық тауарларына бағалар мен сұраныс төмендеді. Жаһандық дағдарыстың салдары бизнестің, мемлекет пен қоғамның инновацияларға көбірек көңіл бөлуіне алып келді. Дағдарыс дамыған экономикаларды инновациялық секторға қайта бағдарлаудың катализаторына айналды. Көптеген елдерде қазіргі заманғы технологиялар мен түрлі жаңалықтарды пайдалану үшін ынталандыруды көздейтін экономиканы қалпына келтіру жоспарлары қабылданды.
Инновациялық қызметті дамыту және оның негізінде инновациялық экономикаға көшу Қазақстанның 2025 жылға дейінгі және одан да ұзақ мерзімді кезеңдегі дамуының басым бағыты болып табылады.
Инновациялық қызметті дамытуды ынталандыру және инновациялық кешенді қалыптастыру жаһандық нарықта қазақстандық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін қолдау үшін де, экономикалық өсу әлеуетін шектейтін жағымсыз факторларды жұмсартудың ішкі мәселелерін шешу үшін де қажет.
Инновациялық саланың дамуына байланысты мәселелерді зерттеуді ынталандыру объектісін нақты анықтаудан, яғни экономикалық категория тұрғысынан инновация мен инновацияның ұғымы мен мәнін анықтаудан бастау керек.
Алғаш рет "инновация" термині ғылыми айналымға XX ғасырдың 30-шы жылдары инновацияларды экономиканың дамуының негізгі факторы деп санаған австриялық ғалым Иoзeф Алoиз Шумпетер енгізді. И. Шумпетер тұтыну тауарларының жаңа түрлерін, жаңа өндірістерді, Көлік құралдарын, өнеркәсіптегі нарықтар мен ұйымдастыру нысандарын енгізу және пайдалану мақсатында жүргізілетін өзгерістерді инновациялаумен тұспалдады. Осыдан кейін инновация мен инновацияға қатысты ұғымдар біртіндеп күнделікті айналымға енді.
Салықтық ынталандыру мақсатында салықтық жеңілдікке түсетін етіп қандай қызметті инновациялық деп санауға болатындығын егжей-тегжейлі нақтылау қажет.
Осы кілттегі маңызды анықтамалардың бірі - "зерттеу және әзірлемелер" терминінің анықтамасы. Инновацияның барлық аспектілерінің ішінде жұмыстардың кең спектрі "зерттеулер мен әзірлемелер"деген атпен жасырылған. Бұл сала іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулерден бастап өнімнің тәжірибелік-эксперименттік әзірлемелерінің соңғы сатыларына дейінгі қызметті қамтиды.
Көптеген дамыған елдер, атап айтқанда ЕО елдері "зерттеулер мен әзірлемелердің" салықтық заңнамалық анықтамаларының негізі ретінде Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының халықаралық стандартын алды .
Осы құжатқа сәйкес зерттеулер мен әзірлемелерге адамның, мәдениеттің және қоғамның білімін қоса алғанда, білім қорын ұлғайту мақсатында жүйелі негізде шығармашылық жұмыс кіреді және осы білім қорын жаңа қосымшаларды ойлап табу үшін пайдаланады. "Зерттеулер мен әзірлемелер" - бұл үш қызмет түріне қатысты термин: іргелі зерттеулер, қолданбалы зерттеулер, эксперименттік әзірлемелер.
"Инновация" ұғымын экономика саласындағы көптеген зерттеушілер "жаңарту"ұғымымен анықтайды. Инновация астында (ағылш. innovation-жаңашылдық, жаңашылдық), әдетте, өнімнің немесе қызметтің жаңа процесін практикалық игеру нәтижесі ретінде "инновацияға инвестиция" деп түсініледі.
Бұл жағдайда жаңарту (лат. novation-өзгерту, жаңарту) - бұл бұрын болмаған жаңалық: жаңа құбылыс, ашылу, өнертабыс, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа әдісі және т. б.
Осылайша, инновация-бұл капиталды жаңа техникаға немесе технологияға, еңбек өндірісін, қызмет көрсетуді, басқаруды ұйымдастырудың жаңа формаларына салудан алынған материалданған нәтиже. Инновацияларды құру, дамыту және тарату процесі инновациялық қызмет деп аталады. Инновацияның нәтижесін инновациялық өнім деп атауға болады.
"Инновация" ұғымын екі жағынан да қарастыруға болады. Бір жағынан, бұл термин ғылыми зерттеу нәтижесі мен ғылыми-техникалық қызмет өнімін білдіреді, ал екінші жағынан - өнімге инновацияларды енгізу процесі, яғни, ғылыми қызмет нәтижелерінің тауарлардың немесе оларды өндіру процестерінің сапасына ауысуы.
"Инновация" ұғымының мәнін ғылыми - техникалық аспектіде және кәсіпкерлік аспектіде қарастыруға болады. Ғылыми-техникалық аспект инновацияның өнертабыстар, "ноу-хау", пайдалы модельдер, селекциялық жетістіктер және зияткерлік меншіктің өзге де объектілері болуы мүмкін технологиялық жаңалықтарды білдіретінін білдіреді. Кәсіпкерлік аспект-бұл нысандар, сайып келгенде, нарықты іске асыруға бағытталған. Осылайша, инновацияны тауар ретінде де қарастыруға болады.
"Инновация" экономикалық категориясы өзінің мәнін функциялар арқылы көрсетеді. Инновация үш негізгі функцияны орындайды: репродуктивті, инвестициялық және ынталандырушы.
Репродуктивтік функция инновация кеңейтілген көбеюді қаржыландырудың маңызды көзі болып табылады. Репродуктивті функцияның мәні инновациядан пайда алу және оны қаржы ресурстарының көзі ретінде пайдалану болып табылады.
Инновацияның инвестициялық функциясы инновациядан алынған пайданы инновацияның жаңа түрлерін қаржыландыру үшін пайдалану болып табылады.
Инновацияның ынталандырушы функциясы-бұл инновациядан пайда табу. Пайда инновацияларды енгізуге ынталандыру болып табылады және сонымен бірге кәсіпкерлерді сұранысты үнемі зерттеуге, қаржылық менеджментті ұйымдастыруды жетілдіруге шақырады.
Зерттеу мақсаттары үшін инновациялардың жіктелуін қарастырайық. Іс жүзінде инновацияны жіктеудің әртүрлі белгілері қолданылады.
Сонымен, қосымшаның тақырыбы мен саласына байланысты инновациялар мыналарға бөлінеді:
1. Технологиялық инновациялар. Олар инновациялық қызметтің түпкілікті нәтижесі болып табылады, ол нарықта енгізілген жаңа немесе жетілдірілген өнім немесе қызмет, практикалық қызметте қолданылатын қызметтерді өндірудің жаңа немесе жетілдірілген процесі немесе әдісі түрінде жүзеге асырылады.
2. Өнім инновациялары жаңа материалдарды, жаңа жартылай фабрикаттар мен компоненттерді қолдануды, түбегейлі жаңа өнімдерді алуды қамтиды. Сондай-ақ, өнімдік инновациялар технологиялық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді әзірлеу мен енгізуді қамтиды. Технологиялық тұрғыдан жаңа өнім - бұл технологиялық сипаттамалары, функционалдық белгілері, конструкциялық орындалуы, қосымша операциялары, сондай-ақ қолданылатын материалдар мен компоненттердің құрамы немесе болжамды пайдаланылуы түбегейлі жаңа немесе бұрын өндірілген ұқсас өнімдерден айтарлықтай ерекшеленетін өнім. Мұндай инновациялар түбегейлі жаңа технологияларға немесе жаңа пайдаланудағы қолданыстағы технологиялардың үйлесіміне немесе зерттеулер мен әзірлемелердің нәтижелерін пайдалануға негізделуі мүмкін.
3. Технологиялық инновация дегеніміз-өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістері. Технологиялық инновациялар технологиялық жаңа және технологиялық тұрғыдан едәуір жетілдірілген өндірістік әдістерді әзірлеуді және енгізуді қамтиды. Мұндай инновациялар жаңа өндірістік жабдықты пайдалануға, өндірістік процесті ұйымдастырудың жаңа әдістеріне немесе олардың жиынтығына, сондай-ақ зерттеулер мен әзірлемелердің нәтижелерін пайдалануға негізделуі мүмкін.
4. Маркетингтік инновациялар-бұл тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді жобалау мен буып-түюдегі маңызды өзгерістерді, тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді сатудың және ұсынудың жаңа әдістерін қолдануды, оларды сату және сату нарығында жылжыту, жаңа баға стратегиясының жұмыс істеуін қамтитын жаңа немесе айтарлықтай жетілдірілген маркетингтік әдістер.
5. Ұйымдастырушылық инновациялар-бұл бизнесті жүргізудің, жұмыс орындарын ұйымдастырудың, сыртқы байланыстардың жүзеге асырылған жаңа әдістері.
Нарық үшін жаңалық түрі бойынша инновациялар мыналарға бөлінеді:
- әлемдегі сала үшін жаңа;
- елдегі сала үшін жаңа;
- бұл кәсіпорын үшін жаңа.
Пайда болу көзі бойынша инновацияны бөліп көрсетуге болады:
- ғылым мен техниканың дамуына байланысты;
- өндіріс қажеттілігінен туындаған;
- нарық қажеттіліктерінен туындаған.
Енгізілген өзгерістердің тереңдігіне байланысты мыналарды бөліп көрсетуге болады:
- ірі өнертабыстарды іске асыратын және техниканы дамытуда жаңа бағыттарды қалыптастыратын радикалды инновациялар;
- ұсақ өнертабыстарды жүзеге асыратын және ғылыми-техникалық циклдің таралуы мен тұрақты даму кезеңдерінде басым болатын инновацияларды жақсарту;
- техника мен технологияның ескірген буындарын ішінара жақсартуға бағытталған модификациялық (жеке) инновациялар.
Инновация нысандары бойынша жіктеледі :
- жаңалықтар, өнертабыстар, патенттер;
- рационализаторлық ұсыныстар;
- ноу-хау;
- тауар белгілері, сауда белгілері, эмблемалар;
- технологиялық, өндірістік, басқару процестерін, конструкцияларды, құрылымдарды, әдістерді сипаттайтын жаңа құжаттар.
Алайда, "инновация" мен "инновациялық қызмет" мәнінің барлық қарастырылған анықтамалары оларды жеңілдіктер беру кезінде салық салу мақсатында пайдалануға және өнімді, жұмысты немесе қызметті "инновация" немесе "инновациялық қызмет" деп тану фактісін нақтылауға және құжаттауға мүмкіндік бермейді.
Салық салу мақсатында "инновация" немесе "инновациялық қызмет" мәнін анықтауды нақтылау үшін біз инновациялардың келесі жіктелуін қолданған жөн деп санаймыз:
- жаңалықтар, өнертабыстар, патенттер;
- рационализаторлық ұсыныстар;
- ноу-хау;
- технологиялық, өндірістік, басқару процестерін, конструкцияларды, құрылымдарды, әдістерді сипаттайтын жаңа құжаттар.
Инновацияның осы формаларына сәйкес өнімде, жұмыста, қызметте инновациялардың болу фактісін құжаттық растау жүйесі жасалды. Мұндай құжаттамалық растау инновациялық өнімге, жұмысқа, қызметке патенттің болуы болып табылады. Бұл жағдайда, егер ұйым осы фактіні "патент" мәртебесі бар құжатпен растай отырып, "инновация" мәртебесі бар өнім шығаруға кіріссе, онда салық жеңілдігін алу үшін оған осы патентті салық қызметіне беру қажет болады.
Осылайша, салық салу мақсаттары үшін "инновация" ұғымының мәнін анықтау келесі тұжырымға ие болады: инновация -- бұл бұрын болмаған жаңалық: жаңа құбылыс, ашылу, өнертабыс, өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдісі және т.б., оған инновация фактісін растайтын патент беріледі.
Салық салу мақсаттары үшін инновацияның мәнін мұндай анықтау салық қызметтері мұндай ұйымдарға салықтық жеңілдіктер түрінде салықтық ынталандыруды ұсынған кезде "инновацияларды", "инновациялық қызметті" түсіндірудің біркелкілігіне әкеледі.
1.3. Салықтық ынталандыру нысандары
Инновациялық қызметті қолдауға бағытталған мемлекеттік реттеу шараларының кешенін әзірлеу және енгізу экономиканы дамытудың маңызды алғышарты болып табылады. Бұл стратегиялық міндетті іске асыруда салықтық ынталандыру әдістерін тиімді пайдалану ерекше рөл атқарады.
Шетелдік және отандық мамандардың ғылыми еңбектерінде инновациялық қызметті жандандыруға бағытталған мемлекеттік реттеу құралы ретінде салықтық ынталандыру мәселелеріне көп көңіл бөлінеді.
Салықтық ынталандыру мәселелері көптеген шетелдік мамандардың: У. Петти, А. Смит, М. Фридман, А. Шекл, А. Маршал және т. б., сондай-ақ экономистер: а. з. Дадашев, Н. В. Миляков, а. Н. Каретин,С. В. Федораев, А. М. Мұхамедьяров және т. б. еңбектерінде қаралды.
Сонымен бірге, жаһандық салық реформаларын жүргізу жағдайында инновациялық саланы салықтық ынталандырудың теориялық және практикалық аспектілерін үздіксіз дамыту қажеттілігі туындайды. Бұл инновацияны ынталандырудың тиімді бағыттарын таңдауды қажет етеді.
Мақаланың мақсаты салықтық ынталандырудың шетелдік тәжірибесін зерттеу және инновациялық белсенділікті салықтық ынталандырудың тиімді және тиімді әдістерін енгізу үшін отандық алғышарттарды талдау болып табылады. Әлемдік тәжірибеде инновациялық белсенділікті ынталандырудың тікелей және жанама әдістері қолданылады.
Тікелей ынталандыру олардың ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарын жүргізуге бюджет қаражатын бөлуді көздейді. Тікелей емес ынталандыру салықтарды, салықтық жеңілдіктерді, табыс салығы бойынша жеңілдіктерді және салықтық ынталандырудың басқа түрлерін төлеу бойынша кейінге қалдыруды ұсыну арқылы жүзеге асырылады. Салық салу шарттарын өзгертудің мақсаты инновациялық қызметті жандандыру болып табылады.
Салықтық ынталандыру әдістерін пайдаланудың шетелдік тәжірибесі соңғы жылдары кәсіпорындардың инновациялық қызметін тікелей мемлекеттік қаржыландырудан салықтық тетіктерді пайдалануға негізделген жанама әдістерге көшу жүріп жатқанын көрсетеді.
Шет елдерде салықтық ынталандыру әдістері кеңінен қолданылады:
- салық салудың жеңілдікті мөлшерлемелері:мысалы, Ұлыбританияда шағын бизнес үшін арнайы ставка қолданылады;
- Италия, Испанияда қолданылатын салық міндеттемелерін төлеудің жеңілдікті шарттары және оңайлатылған есептілік;
- Ұлыбритания, Швеция сияқты елдерде және басқа елдерде айналымы аз кәсіпорын үшін ҚҚС төлеуші ретінде тіркелу қажеттілігінің болмауы
- АҚШ және Швейцария сияқты елдердегі айналым мөлшеріне байланысты пайдаға салынатын салық ставкаларын пайдалану;
- Францияда, Италияда, Швецияда,Испанияда есеп берудің жеңілдікті мерзімдері;
- шағын айналымы бар кәсіпорындардың жергілікті табыс салығы бойынша салық салынатын пайданы 50% - ға азайтуы, мысалы, Италияда.
Шетелдік тәжірибе мен инновацияларды мемлекеттік ынталандыру саласындағы тенденцияларға жүргізілген талдау алғышарттарды мұқият зерттеуді және Ресейде қолдану үшін нақты салық құралдарын әзірлеуді талап етеді.
Салықтық жеңілдіктер әртүрлі нысандарды, түрлер мен құралдарды қамтитын салықтық реттеу тетігінің бөлігі ретінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістілігін ұлғайтуға (өзге де тең жағдайларда), өздерінің қаржы ресурстары көлемінің өсуіне ықпал етуге арналған. Инвестициялық қызметтің қарқынына, ауқымы мен бағыттарына реттеуші әсер етудің ең үлкен әлеуетті мүмкіндіктері тікелей салықтардан тұрады, олардың арасында ұйымдардың пайдасына салық бөлінуі мүмкін.
Табыс салығын есептеуге және амортизациялық аударымдар бөлігінде шығындарды қалыптастыруға кешенді тәсіл салықтық ынталандырудың тиімді әдісін білдіреді. Бұл әдісті қолдану инвестициялық әлеуетті одан әрі нығайтуды және инновациялық дамуды қамтамасыз ету үшін пайдаланылуы мүмкін шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке қаржы ресурстарының мөлшерін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты тиімді амортизациялық саясат негізінде инвестициялық белсенділікті арттыру және негізгі қорларды жаңарту өзекті болып табылады. Амортизациялық аударымдарды, сондай-ақ өндірістің басқа шығындарын шығындар құрамына қосу салық төлеушілердің пайда мөлшерін азайтуға және сәйкесінше ұйымдардың пайдасына төленген салық сомасын азайтуға көмектеседі. Өндіріс пен айналымның басқа шығындарынан айырмашылығы, амортизациялық аударымдар салық төлеушінің қаржылық ресурстарының қосымша көзіне айналады. Бұл ретте көрсетілген қаржы ресурстарының нысаналы мақсаты - негізгі қорларды жаңарту, техникалық және технологиялық жаңалықтарды енгізу.
Осыған байланысты жеделдетілген амортизация бойынша жеңілдік қолданылуы мүмкін жаңалықтарға қойылатын талаптарды нормативтік деңгейде бекіту ерекше маңызға ие. Ұйымдардың пайдасына салынатын салық бойынша бюджет жүйесінің кірістерін азайту кезінде салық төлеушілер қосымша алған қаржы ресурстарына қатысты мемлекеттің кепілдігі талап етілетіні назарға алынуға тиіс, олар инновациялық инвестициялық қызметті күшейту мақсаттарына пайдаланылуға тиіс.
Осыған байланысты, ұйымдардың пайдасына салықты есептеу және төлеу кезінде кәсіпорындардың шығындарына іс жүзінде инвестицияларды қаржыландыруға бағытталған амортизациялық аударымдарды енгізу өзекті болып табылады.
Бұл қаражатты негізгі капиталға тікелей инвестицияларға ғана емес, сонымен қатар ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды құруға пайдаланған жөн.
Амортизациялық аударымдар мен мақсатты салықтық жеңілдіктерден басқа, инновацияларды енгізуді ынталандыруда кәсіпорындардың инвестициялық салықтық кредитті пайдалануы ерекше маңызға ие.
Өз кезегінде, инновациялық салық кредиттерін қолданудың әлемдік тәжірибесі оны беру тетігі пайдаға салынатын салық бойынша салық міндеттемесін неғұрлым кеш мерзімге кейінге қалдыруды көздемейтінін (бұл инвестициялық (инновациялық) жобаны орындау аяқталғаннан кейін бюджетке төленетін төлемдердің елеулі сомасын төлеу қажеттігіне әкеп соқтырады және инновациялық белсенді кәсіпорынның қаржылық жағдайына айтарлықтай әсер етеді), ал есептелген салық сомасын белгілі бір пайызға азайтуды көздейді.
Осылайша, инновациялық қызметті ынталандырудың шетелдік тәжірибесі кәсіпорындардың инновациялық қызметін тікелей мемлекеттік қаржыландырудан оларды ынталандырудың жанама әдістеріне біртіндеп көшу бар екенін көрсетеді. Бұл инновацияларды салықтық ынталандырудың жаңа тетіктерін қолдануды және қолданыстағыларын жетілдіруді талап етеді. Осыған байланысты инновацияларды ынталандырудың салықтық құралдары жетілдірілуде, инновациялық қызметке инвестициялар үшін қолайлы және бәсекеге қабілетті салықтық орта құрылуда.
Инновациялық қызметті ынталандырудың отандық алғышарттарын талдау кәсіпорындардың инновациялық қызметін жандандыру үшін амортизациялық саясат және салықтық несие сияқты салықтық жеңілдіктерді пайдалану ерекше маңызды екенін көрсетеді.
Инновациялық қызметтің салықтық ынталандыруларын жетілдіру отандық кәсіпорындардың инновациялық даму жолына көшуіне ықпал етеді.
Салық функцияларының бірі реттеуші функция болып табылады. Сонымен қатар, салықтық реттеу нарықтық жағдайда экономикаға мемлекеттік әсер етудің тиімді құралдарының бірі болып табылады.
Салықтық реттеудің негізін жекелеген салық төлеушілер немесе салық салу объектілері үшін ерекше жағдайлар жасау мақсатында салық салудың жалпы қағидаларын түзетуге бағытталған экономикалық - құқықтық шаралар жүйесі құрайды.
Салықтардың ынталандырушы функциясымен байланысты кейбір теориялық мәселелерге тоқталайық. Әдетте, салықтардың ынталандырушы әсері экономикалық және басқа да қызметтерді жүзеге асыру кезінде салық төлеушілерден туындайтын қаржылық шығындарды өтейтін жеңілдіктер мен басқа да преференциялардың экономикалық негізделген жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Салық жеңілдіктері-бұл салық төлеушілердің жекелеген санаттарына берілетін артықшылықтар, соның ішінде салықты төлемеу немесе оны аз мөлшерде төлеу мүмкіндігі.
Осылайша, салықтық жеңілдіктердің мәні, негізінен, белгілі бір жағдайларда салықтың жекелеген түрлеріне салық ауыртпалығын төмендетуден тұрады. Мұндай төмендеу салық төлеушілерді босатылған қаражатты белгілі бір инвестициялық жобаларға және экономика салаларына бағыттауға немесе белгілі бір экономикалық қызмет түрлерімен белсенді айналысуға итермелейді.
Мысалы, салықтық жеңілдіктердің көмегімен ғылыми және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың (ҒЗТКЖ) құнын төмендетуге болады. Жалпы алғанда, тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің бағасының төмендеуі, олардың құнының төмендеуі, тіпті арнайы жеңілдіктерді қолданбай, яғни қалыпты жағдайда тиімсіз болып көрінетін жобалардың экономикалық тартымдылығына әкелуі мүмкін.
Салық жеңілдіктерін жіктеуге бөлек тоқталу керек. Айта кету керек, қазіргі теорияда осы артықшылықтардың бірыңғай және нақты жіктелуі әлі дамымаған.
Мысалы, C. B. Барулин және A. B. Макрушин салық жеңілдіктерін мыналарға бөлуді ұсынады:
- жеке және заңды тұлғалар үшін;
- барлық салық төлеушілер үшін жалпы жеңілдіктер және төлеушілердің жекелеген санаттары үшін арнайы (жеке) салық жеңілдіктері;
- шартсыз және шартты салық жеңілдіктері;
- жалпы экономикалық және әлеуметтік салық жеңілдіктері.
Осыған байланысты, автордың пікірінше, .Г. Пепеляевтің ұстанымы лайық, ол жеңілдіктерді: шегерімдер, жеңілдіктер мен босатуларға бөлуді ұсынады. Мұндай жіктеуді ұсына отырып, ол салық төлеушінің құқықтық мәртебесімен байланыстырмай, жеңілдіктерді қолданудың қаржылық тетігінен басталады.
Жеңілдіктер-бұл салық базасын азайтуға бағытталған ынталандырулар. Олар, бірінші кезекте, салық төлеуші мемлекет көтермелейтін мақсаттарға жұмсаған шығыстарға салынатын салық сомасын азайту үшін енгізіледі (қайырымдылық қорларына, табиғат қорғау іс-шараларына аударымдар, азаматтардың отбасының еңбекке жарамсыз мүшелерін ұстауға арналған шығыстары және т.б.). Қазақстандық салық заңнамасында "жеңілдіктер" терминінің орнына "салық шегерімі" ұғымын қолдану әдетке айналған. Берілетін салық шегерімі келтірілген шығыстардың белгілі бір үлесімен, салық төлеуші пайдасының үлесімен не нақты сомамен шектелуі мүмкін.
Босату деп салық ставкасын немесе жалақы сомасын азайтуға бағытталған жеңілдіктер түсініледі. Басқаша айтқанда, босату - бұл салық төлеушінің салық міндеттемелерін тікелей қысқарту. Шегерімдер мен жеңілдіктерді пайдалану кезінде мұндай қысқарту да орын алады, бірақ жанама сипатта болады. Босату салық төлеуден толық босату нысанында, сондай-ақ салық төлеушілердің жекелеген санаттарына немесе салық салу объектілеріне (заттарға, операцияларға және т.б.) қатысты салық ставкасын төмендету жолымен қолданылуы мүмкін.
Босатулар салық төлеушінің мүліктік немесе экономикалық жағдайын барынша ескеруге мүмкіндік беретінін атап өткен жөн, осыған байланысты бұл артықшылық ең күшті ынталандырушы әсерге ие.
Сонымен бірге, Қазақстан және басқа да көптеген елдерде салықтық жеңілдіктермен қатар, заңды табиғаты бойынша олардан ерекшеленетін жеңілдіктерге жақын салық саясатының басқа құралдары да қолданылатынын атап өткен жөн. Осыған байланысты, әсіресе жақында салық салу тәжірибесінде "салықтық ынталандыру" термині жиі қолданыла бастады.
Бұл терминді оның мәні мен экономикалық табиғаты тұрғысынан талдау белгілі бір қызығушылық тудырады. Сондай-ақ, бұл тұжырымдаманың "салық жеңілдіктері" терминімен қалай байланысты екенін байқау қызықты.
Айта кету керек, бір қарағанда, бұл анықтамалар өте ұқсас. Алайда, салықтық ынталандыру әлі де кең ұғым болып көрінеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының Салық кодексіне салық төлеушілердің жекелеген санаттары үшін арнайы салық режимдерін енгізу (жеңілдетілген салық жүйесі, белгілі бір қызмет түрлері үшін бірыңғай табыс салығы, бірыңғай ауылшаруашылық салығы) Қазақстан Республикасының Салық кодексі бойынша салықтық жеңілдік емес. Екінші жағынан, осы режимдерді пайдалануға мүмкіндік беру салықтық ынталандырудың белгілі бір шарасы ретінде танылуы керек, өйткені оларды қолдану бірнеше маңызды салықтарды төлеуді бір салықпен алмастырады. Бұл салық төлеушілер үшін жиынтық салық ауыртпалығын азайтады және салық есебі мен есептілігін жеңілдетеді.
Қазақстан Республикасының және кейбір басқа мемлекеттердің бірқатар заңнамалық актілерінде салық төлеушілердің жекелеген санаттарына олардың жағдайын нашарлататын салық заңнамасының өзгерістерін қолданбау мүмкіндігі қарастырылған ережелер бар (мысалы, салық ставкалары өскен жағдайда, салықтар мен алымдардың жаңа түрлері енгізілген және т.б.). Бұл шараларды толық көлемде жеңілдіктер деп санауға болмайды, олар салық төлеушілерді салық салу ережелерінің ықтимал өзгерістерінен сақтандырады, мемлекет көтермелейтін экономикалық қызметтің кейбір түрлерін немесе бағыттарын жүргізу үшін тұрақтылық жағдайларын жасайды. Сонымен бірге, бұл ережелерді салықтық ынталандыру шаралары дұрыс болатыны анық.
Сонымен қатар, егер салық жеңілдіктері ұғымы салық төлеушінің қызметімен жақсырақ байланысты болса, онда салықтық ынталандыру ұғымы мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқарудың қызметімен көбірек байланысты. Салықтық ынталандыру шараларын қабылдау олардың құзыретіне жатады. Сонымен қатар, мұндай шаралар салық жеңілдіктерін енгізу ғана емес болуы мүмкін. Сонымен қатар, бұл қызмет, сөзсіз, Қазақстан Республикасының Салық кодексінің және салықтар мен алымдар туралы басқа да құқықтық актілердің шеңберімен шектеледі.
Қазақстандық және шетелдік салық заңнамасының нормаларын талдау салықтық ынталандырудың келесі негізгі нысандарын бөлуге мүмкіндік береді:
- салық ставкаларын азайту немесе нөлдеу (босату);
- салықтық каникул;
- шығындарды болашаққа (өткенге) ауыстыру;
- жеделдетілген амортизация;
- инвестициялық салық несиесі;
- жекелеген объектілерді салық салудан шығару (алып қою);
- жеңілдетілген немесе оңайлатылған салық салуды көздейтін арнаулы салық режимдері;
- салық салу жағдайларын өзгертуге мораторий енгізу;
- салық төлеуші шығындарының белгілі бір түрлері бойынша салық салынатын пайдадан салық шегерімдері.
Жоғарыда келтірілген салықтық ынталандыру нысандарының тізімін толығырақ қарастырайық.
Салық ставкаларын азайту немесе нөлдеу. Салық салу жүйесі экономиканың жекелеген салаларын, кейбір өңірлердің (аумақтардың) экономикалық дамуын ынталандыру, сондай-ақ қоғам үшін неғұрлым маңызды тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өндіру және өткізу үшін қолданылатын жалпыға бірдей белгіленгендермен салыстырғанда төмендетілген салық ставкаларын көздеуі мүмкін. Салық төлеушілердің жекелеген санаттарын салық төлеуден толық босату да мүмкін. Салықтық босату әлемдік тәжірибеде салықтық ынталандырудың ең көп таралған түрі болып табылады. Атап айтқанда, бұл форма көптеген жылдар бойы Қытай, Польша, Бразилия және т. б. елдерде белсенді және сәтті қолданылып келеді.
Салықтық демалыс - бұл салықтық босатудың ерекше жағдайы. Салықтық ынталандырудың бұл түрі дамушы немесе өтпелі экономикасы бар елдерде жиі кездеседі. Салықтық демалыстар, әдетте, белгілі бір уақыт аралығында (мысалы, 3-5 жыл) табыс салығын төлеуден босатылған жаңадан құрылған кәсіпорындарға беріледі. Салықтық демалыстар, пайдаға салынатын салықтан басқа, басқа салықтарды (ұйымның мүлік салығы, жер салығы) төлеу кезінде де берілуі мүмкін, мысалы, Қазақстан Республикасының Салық кодексінде кейбір арнайы экономикалық аймақтардың тұрғындары үшін жасалған. Бұл құрал салықтық демалыстардың қолданылу мерзімі ішінде (яғни жобаны іске асыру кезінде) алынатын компанияның таза кірісін ұлғайтуға мүмкіндік береді, бұл айтарлықтай дәрежеде осы жобаға инвестицияларды ынталандырады.
Шығындарды болашаққа ауыстыру салық жүктемесін азайтуға көмектеседі. Бұл нысан ағымдағы салық кезеңінде алынған шығындарды болашақта белгілі бір кезең ішінде салық салынатын пайданы азайтуға немесе оларды өткен салық кезеңдерінде алынған пайда есебінен есептен шығаруға мүмкіндік береді. Бұл шара алғашқы бірнеше жыл ішінде, мысалы, жаңа өндірістік объектіні пайдалануға енгізгеннен кейін, қымбат жоғары технологиялық жабдықты сатып алғаннан кейін шығындардың болуын болжайтын жобаларға қатысты ерекше маңызды.
Жеделдетілген амортизация жалпы белгіленгендермен салыстырғанда қысқа мерзімде күрделі салымдар құнын шығыстарға есептен шығаруға мүмкіндік береді. Жеделдетілген амортизацияны пайдалану кезінде табыс салығын есептеу мақсаттары үшін танылатын күрделі шығыстардың жалпы шамасы мәні бойынша өзгермейтініне қарамастан, салық төлеушіге бұл әлі де тиімді. Бұл шығындар неғұрлым ертерек танылса, инвестор үшін бұл шара соғұрлым маңызды болады, өйткені инвестиция объектісінің ағымдағы құны оны жүзеге асыру сәтіне жақын кезеңде көп болады. Осылайша, жеделдетілген амортизация ірі инвестициялар кезінде өндірістің шығындылық кезеңін қысқартуға мүмкіндік береді.
Жаңа енгізілген негізгі құралдар құнының белгілі бір үлесін олар шеккен есепті кезеңде шығыстар ретінде бірден ескеруге мүмкіндік беретін амортизациялық сыйлықақы сияқты құралды пайдалануды да атап өткен жөн. Қазіргі уақытта бұл құрал белсенді қолданылады, мысалы, күрделі салымдарға (негізгі құралдардың бастапқы құнының 30% - ынан аспайтын мөлшерде) және негізгі құралдарды аяқтау, қайта құру, жаңарту, техникалық қайта жарақтандыру, ішінара жою жағдайларында жұмсалған шығындарға қатысты.
Сондай-ақ, ұйым үшін үлкен инвестициялары бар экономикалық жобаларды іске асырудың бастапқы кезеңдерінде кейде шығындар ағымдағы салық міндеттемелерін азайтып қана қоймай, салықты төлеу сәтінің кешіктірілуі өте маңызды екенін есте ұстаған жөн. Осыған байланысты кейбір елдерде, мысалы, Испания, Аргентина, Үндістанда заңнамада белгіленген жағдайларда инвесторларға болашақ кезеңдерде амортизациялық аударымдарды (мысалы, ағымдағы есепті немесе салық кезеңінде пайда болмаған кезде) есепке алу мүмкіндігі беріледі.
Инвестициялық салық несиесі салықтық ынталандырудың ең перспективалы нысандарының бірі болып саналады. Ұйымдар үшін басты артықшылық - бұл банктік несиемен салыстырғанда оның салыстырмалы түрде арзандығы. Инвестициялық салық несиесі - бұл қайтарымдылық, мерзімділік және төлем шарттары бойынша бюджеттік қаржыландырудың кері нысаны. Бұл шара негізінен күрделі салымдарды ынталандыру мақсатында экономикасы дамыған елдерде кеңінен қолданылады. Инвестициялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Экономика және Бизнес Жоғары Мектебі
Есеп және аудит кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру 5B050900 - Қаржы
Орындаған: Әбілханов Айбек Болатбекұлы(Т.А.Ж.)
(қолы)
Ғылыми жетекші: (Т.А.Ж.)
(атағы) (қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , 20 ж.
Кафедра меңгерушісі (Т.А.Ж.)
(қолы және мөрі)
Нормобақылау (Т.А.Ж.)
(қолы)
Алматы, 2021ж.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 79 бет, 1 сурет, 8 кесте, 68 дереккөз, қосымша.
Кілт сөздер: салық, салықтық ынталандыру, инновация, инновациялық қызмет, салықтық жеңілдіктер, кәсіпорын.
Мақсаты: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстанда мемлекеттік инновацияларды енгізу басқарудың аспектілерін басқа шет мемлекеттердің практикасымен салыстырмалы зерртеу кезіндегі жаңа оң жүйеге сай жетілдірудің бағыттарын табу және кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары жүйесін әзірлеудің ғылыми мәселелерін шешу болып табылады.
Зерттеудің объектісі - бұл кәсіпорындардың инновациялық қызметі үшін салықтық ынталандыру шараларын қабылдау барысында туындайтын экономикалық қатынастар.
Зерттеу пәні кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандырудың теориялық және практикалық ережелерінің жиынтығы болып табылады.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы ұйымдардың инновациялық қызметіне салықтық жеңілдіктерді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдерін жан-жақты негіздеуде және дамытуда.
Зерттеудің келесі негізгі ережелері тәжірибелік маңызы болып табылады: ставкалар мен салық шарттарын анықтауға сараланған тәсілді қолдана отырып, инновацияларды ынталандырудың жаңа жүйесін құрудың кезеңдерін қарастыратын кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары жиынтығы, өндірістің әр түрлі саласында жұмыс жасайтын инновациялық кәсіпорындарға қатысты; инновациялық кәсіпорындардың дамуына әсер ететін нақты факторларды және инновациялық қызметтің ерекшеліктерін ескере отырып, кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытуға салықтық ынталандырудың тиімділігін бағалау моделі.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Негізгі бөлім
1 Ұйымдардың инновациялық қызметін дамытудағы салықтық ынталандырудың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Салықтардың ынталандырушы функциясын дамуы ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Инновацияның экономикалық мәні және оның экономиканы дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.3 Салықтық ынталандыру нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
14
2 Ұйымдардың инновациялық қызметін салықтық ынталандырудың қазіргі жай-күйін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.1 Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандырудың қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.2 Шет елдерде инновациялық қызметті салықтық ынталандырудың даму деңгейін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
34
3 Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру жүйесін әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.1 Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру жүйесін дамытудың басым бағыттары ... ... ... ... ... ..
46
3.2 Кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
58
3.3 Инновациялық қызметті салықтық ынталандыру тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
77
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кәсіпорындардың инновациялық қызметінің дамуы ұлттық экономиканың табысты жұмыс істеуінің негізі болып табылады. Экономикалық өсудің заманауи моделіне көшіп жатқан Қазақстанда инновациялық белсенділік деңгейі қолайсыз төмен деңгейде қалып отыр. Ғылым мен инновацияны дамытуды ынталандыру және инфрақұрылымдық қолдаумен байланысты мемлекет белгілеген мақсаттар толығымен орындалмайды. Жаңа технологияларды коммерциялық қолдану салдарынан ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттіліктің артуына көбінесе ғылыми жобалардың соңғы кезеңдерінің нашар әзірленуі, олардың инновациялық перспективаларының болмауы, ұсынылатын технологиялық шешімдердің төмен деңгейі кедергі келтіреді. Сол себепті осы дипломдық жұмыстың шеңберінде кәсіпорындардың инновациялық қызметін салықтық ынталандыру қарастырылып, оның теориялық-әдістемелік аспектілері ғылыми тұрғыдан зерделенеді және тәжірибелік ұсыныстары жасалады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Іс жүзінде инновация экономикаға аз әсер етеді. Ұлттық ауқымда инновацияның әсері көрінбейді. Ғылымның дамуындағы негізгі проблемаларды жою, кәсіпорындардың инновациялық қызметі мемлекеттің тиісті экономикалық саясатымен айтарлықтай ресурстар мен уақыт шығындарын талап етеді. Салық жүйесі - нарықтық экономиканың негізгі элементтерінің бірі. Ол елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын анықтай отырып, кәсіпкерлік қызметтің дамуына мемлекеттік әсер етудің маңызды құралы ретінде әрекет етеді. Сонымен бірге салық жүйесі мемлекеттің салық саясаты негізінде қалыптасады. Мемлекеттік салық саясатының басымдықтары үнемі түзетіліп отырады, түпкі мақсаттарға жету әдістері нақтыланады. Сондықтан жыл сайын салық заңнамасына іргелі сипаттағы көптеген түзетулер енгізіліп отырады. Тұрақсыз экономикада салық саясатының тиімділігін арттыру мәселелері ерекше маңызға ие және осыған байланысты қазіргі экономиканың негізгі қозғаушы күші болып табылатын кәсіпкерлік қызметті қолдау мен дамытудағы салықтардың рөлі артады.
Салық саясаты шеңберінде дәстүрлі түрде өндіріске және ғылыми-техникалық зерттеулерге инвестицияларды ынталандыру үшін салықтық жеңілдіктер жүйесі және басқа экономикалық құралдар қалыптасады. Қазақстан экономикасының негізгі мәселелерінің бірі - оның техникалық жабдықталуының төмен деңгейі, жабдықтар паркінің тозуы және нәтижесінде жалпы экономиканың төмен өнімділігі. Осыған байланысты қазіргі кезеңдегі салық саясатының негізгі міндеттерінің бірі - негізгі капиталды жаңартуға және жаңа өнімдер шығаруға бағытталған инновациялық қызметті ынталандыру. Бұл мәселені шешуде ең үлкен нәтижеге салықтық жеңілдіктер жүйесі арқылы қол жеткізуге болады. Осыған байланысты, ұйымдардың инновациялық қызметі үшін салықтық ынталандыру шаралары кешенін әзірлеу және салықтық ынталандырудың тиімділігін бағалау моделін құру, сондай-ақ инновациялық қызметті дамыту бойынша ғылыми проблеманы шешуге бағытталған теориялық зерттеулер қазіргі заманғы Қазақстан экономикасы жағдайындағы қазақстандық кәсіпорындардың қызметі уақытылы және өзекті болып табылады, бұл зерттеу тақырыбын таңдауды анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі заманғы отандық әдебиетте инновациялық қызметті ынталандыру құралы ретінде салықтық ынталандыруды дамытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу саласындағы салықтық жеңілдіктерді енгізу тиімділігі кәсіпорындар тұрғысынан да мемлекет тұрғысынан отандық және шетелдік ғалымдардың Барулина, К.Б. Валдайцева, Е.С. Вылкова, А.Г. Гранберг, Л.И. Гончаренко, Л.М. Гохберг, В.И. Гуреева, И.В. Караваева, Л.С. Кирина, Т.Е. Кузнецова, Д.Г. Черник, Ю.Д. Шмелев, П.Бергер, Ф.Мейер Крамер, Э.Мэнсфилд, К.Свенсон, Дж.Шумпетер. И.С. Горский, Д.Ю. Мельник, О.В. Мотовилова, В.Г. Панскова, И.Г. Русакова, Р.Г. Самоева, О.В. Савина, Л.Г. Ходова, В.В. Худолеева, Т.Ф. Юткина және басқалар негізгі еңбектерін атап өту керек. Қазақстандық ғалымдар арасында мәселені әлеуметтік-экономикалық қырынан және халықаралық деңгейде А.С.Абеннің, Д.Н.Нұрпейсовтың, М.Г.Исаеваның, З.А.Умирбаеваның, М.Б.Кенжегузинаның, А.К.Қошанованың, Г.А.Қалиеваның, Р.И.Хасбулатованың, А.С.Ибраеваның еңбектерін атауға болады. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытудың әртүрлі аспектілері бойынша ғылыми зерттеулерді жалпылау және жүйелеу кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары кешенін әзірлеу және негіздеу тұрғысынан жеткіліксіз толық және жан-жақты зерттелген проблемалардың тұтас кешенінің бар екендігін көрсетеді. Оларды терең қарастырудың, одан әрі жетілдірудің және дамытудың объективті қажеттілігі мақсатты, зерттеу міндеттерін, дипломдық жұмыстың логикасы мен құрылымын, проблемаларды қарау кезектілігін, оларды шешудің нұсқаларын қорғауға ұсынылғандығын алдын-ала анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстанда мемлекеттік инновацияларды енгізу басқарудың аспектілерін басқа шет мемлекеттердің практикасымен салыстырмалы зерртеу кезіндегі жаңа оң жүйеге сай жетілдірудің бағыттарын табу және кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары жүйесін әзірлеудің ғылыми мәселелерін шешу болып табылады. Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді жүзеге асыру қаралды:
- салықтардың кәсіпкерлік қызметке әсерін зерттеу, ұйымдардың инновациялық қызметін дамыту үшін салықтардың ынталандыру функциясын қолдану тиімділігін бағалау;
- кәсіпкерлік қызметтің мәні мен оның компонентін, инновациялық әрекетін анықтау;
- қазақстандық кәсіпорындардың инновациялық қызметінің ерекшеліктерін ашып, олардың салықтық ынталандыруының барабар нысандарын таңдауды негіздеу;
- шет елдердегі инновацияларды салықтық ынталандырудың даму деңгейіне талдау жасау;.
- кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандырудың қолданыстағы механизмін бағалау;
- кәсіпорындарының инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру жүйесін дамытудың басым бағыттарын анықтау;
- инновацияны салықтық ынталандыру бойынша шаралар кешенін әзірлеу;
- қазақстандық кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытуға салықтық жеңілдіктердің тиімділігін бағалау әдістемесін әзірлеу.
Зерттеу объектісі. Зерттеудің объектісі - бұл кәсіпорындардың инновациялық қызметі үшін салықтық ынталандыру шараларын қабылдау барысында туындайтын экономикалық қатынастар.
Зерттеу пәні. Зерттеу пәні кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандырудың теориялық және практикалық ережелерінің жиынтығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін салық теориясы, салық менеджменті, инновация, экономика және менеджмент, салық салу саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі еңбектеріндегі тұжырымдамалық ережелер құрайды. Зерттеу барысында диалектиканың принциптері қолданылды, бұл зерттелетін процестердің маңызды сипаттамаларын, олардың көріну формаларын анықтауға, оларға тән қайшылықтарды бөліп көрсетуге және олардың даму тенденцияларын анықтауға мүмкіндік берді. Зерттеу логикалық, жүйелік, құрылымдық-аналитикалық, салыстырмалы және статистикалық талдау әдістері мен әдістерін қолдану арқылы жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Зерттеудің ғылыми жаңалығы кәсіпорындарының инновациялық қызметі үшін салықтық ынталандыру жүйесін дамытудың басым бағыттарын негіздеу және кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытуға салықтық ынталандыру әсерінің тиімділігін бағалаудың жаңа тәсілдерін әзірлеуден тұрады.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы.Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы ұйымдардың инновациялық қызметіне салықтық жеңілдіктерді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдерін жан-жақты негіздеуде және дамытуда.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Зерттеудің келесі негізгі ережелері тәжірибелік маңызы болып табылады: ставкалар мен салық шарттарын анықтауға сараланған тәсілді қолдана отырып, инновацияларды ынталандырудың жаңа жүйесін құрудың кезеңдерін қарастыратын кәсіпорындардың инновациялық қызметіне салықтық ынталандыру шаралары жиынтығы, өндірістің әр түрлі саласында жұмыс жасайтын инновациялық кәсіпорындарға қатысты; инновациялық кәсіпорындардың дамуына әсер ететін нақты факторларды және инновациялық қызметтің ерекшеліктерін ескере отырып, кәсіпорындардың инновациялық қызметін дамытуға салықтық ынталандырудың тиімділігін бағалау моделі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.Ұйымдардың инновациялық қызметін дамытудағы салықтық ынталандырудың рөлі
1.1Салықтардың ынталандыру функциясын дамыту
Ұйымдарға салық салу процесін басқарудың тиімді жүйесін құру мүмкіндіктерін зерттеуді салықтардың мәнін және олар нарықтық экономикада орындай алатын функцияларды нақтылаудан бастау керек.
Салықтардың мәні, функциялары және салық саясатының негізгі негізгі сұрақтары қайшылықты болып қала береді. Экономисттердің пікірлеріне сәйкес салық дегеніміз - мемлекет пен муниципалитеттердің қызметін қаржылық қамтамасыз ету мақсатында меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығында өздеріне тиесілі ақшаны иеліктен шығару түрінде ұйымдар мен жеке тұлғалардан алынатын міндетті, жеке ақысыз төлем. Тарихи тұрғыдан салықтар қоғамның сыныптарға бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен пайда болды. Мемлекеттіліктің дамуымен қоғамдағы салықтардың рөлі, сондай-ақ экономистердің олардың мәні туралы көзқарастары өзгерді. Салық саясаты мемлекет саясатының ажырамас бөлігі болып саналады. Тиімді салық жүйелерін құрудың осындай теориялық тәсілінің дұрыстығы әлемдік тәжірибемен расталады.
Салықтардың мәні туралы теориялық идеялардың қарастырылған эволюциясы оларға тән нақты экономикалық белгілерді ажыратуға мүмкіндік береді. Экономикалық санат ретінде салықтың сипаттамалық белгілерін есепке алу талабы салық салуды басқарудың тиімді жүйесін құрудың қажетті шарты болып табылады.
Салықты экономикалық санат ретінде сипаттайтын келесі нақты экономикалық белгілерді ажыратуға болады:
- экономикалық категория ретінде салықтың негізгі ерекшелігі-оны төлеу кезінде төлеушінің кірісінің бір бөлігі мемлекет пайдасына иеліктен шығарылады. Меншіктің бір бөлігін иеліктен шығару тек меншік иесінде ғана емес, сонымен қатар ұйымдар мен жеке тұлғаларда да өздеріне тиесілі меншікті шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығымен иеліктен шығару түрінде болатындығын атап өткен жөн.
- Салықтың маңызды ерекшелігі-оны белгілеу мен енгізудің заңдылығы. Басқаша айтқанда, салықты белгілеу, сондай-ақ оны өндіріп алу тек заң актілерінде айқындалатын тәртіппен және шарттарда жүзеге асырылады.
- Салықтың келесі маңызды ерекшелігі-оны төлеуге қаражат алудың мәжбүрлі тәртібі. Салықты төлеудің мәжбүрлі тәртібін мемлекет салық, құқық қорғау және сот органдары арқылы қамтамасыз етеді, бұл салық төлеудің ерікті емес, мәжбүрлі екенін көрсетеді. Көп жағдайда мемлекетке мәжбүрлеуді қолданудың қажеті жоқ, өйткені салық төлеуші салықты декларациялар негізінде дербес төлейді. Алайда, заңмен белгіленген салық салу ережелерінен бас тартқан кезде санкциялар қолдану іс жүзінде жүзеге асырылады.
- Бюджетке салық төлеу ақшалай түрде жүргізіледі. Салықтың бұл белгісі объективті түрде тиісті ақша қатынастарын білдіретін экономикалық категория ретінде салықтың мәнінен туындайды. Бюджетке салық төлеу үшін кез келген ақшалай емес нысандарды, сондай-ақ олар бойынша берешектерді өтеудің ақшалай емес нысандарын пайдалану нарықтық экономикасы жеткіліксіз дамыған елдерге тән.
- Салықтың ерекше белгісі оның өтеусіз сипаты болып табылады. Қайтарым салық ретінде төленген ақша төлеуші үшін қарсы өтем алмай мемлекеттің меншігіне өтетінін білдіреді. Салықтарды мемлекет салық төлеушілерге көрсететін қызметтер үшін өзіндік баға ретінде түсіндіру қате. Өйткені, салық төлеуші жеке төлейтін салық сомасы немесе олардың жиынтығы мен мемлекеттен алатын пайдасы арасында ешқандай теңдік жоқ.
Осылайша, нақты экономикалық белгілерді қарастыру салық оны құқықтық, экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды шоғырландыратын қоғамның нақты өмірінің күрделі, көп өлшемді тұжырымдамасы ретінде сипаттайды. Олардың алуан түрлілігіне байланысты салықтар әртүрлі позициялардан зерттеледі және дәл осы арқылы оның жалпыға бірдей танылған анықтамасының жоқтығын түсіндіруге болады.
Бұрын берілген салықтың мәні туралы анықтама, ең алдымен, оның заңды аспектісін ескереді. Алайда, салықтың мәнін білуде, жоғарыда аталған нақты белгілерден көрініп тұрғандай, оның экономикалық сипаттамасы шешуші болып табылады. Тарихи тұрғыдан алғанда, салық оны құрған субъектілерден мемлекетке құнның қозғалысы туралы қоғамдағы бөлу қатынастарына делдал болатын маңызды экономикалық категория ретінде түсіндіріледі. Бұл қатынастар объективті, өйткені олар ұлттық қажеттіліктерді қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты.
Салықтардың қоғамдық сипаты салық элементтерінің (ставкалар, жеңілдіктер және т.б.) өзара байланыстылығымен және олардың қоғамдағы әлеуметтік - экономикалық процестерге ықпалымен расталады. Бұл салықтардың терең мәнін ашады.
Бірақ салықтың мәні ұғымын, ең алдымен экономикалық категория ретінде бөлісетін экономистердің арасында пікір бірлігі жоқ. Айырмашылықтар салықтың мәнін анықтауда ғана емес, сонымен қатар олардың мәнін түсіндірудің әртүрлі әдістемелік тәсілдерінде де көрінеді.
1.2. Инновацияның экономикалық мәні және оның экономиканы дамытудағы рөлі
Жаһандық экономикалық дағдарыс Қазақстан экономикасының басты проблемасын - шикізат ресурстарының экспортына жоғары тәуелділікті шиеленістірді. Соңғы жылдары мемлекет өңдеу өнеркәсібі, қызмет көрсету, көлік салаларын дамыту тұрғысынан көп жұмыс атқарды, бірақ экономикадағы негізгі рөл мұнай-газ экспортына, металдар мен басқа да шикізат экспортына тиесілі.
Әлемдік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде ресейлік шикізат экспортының барлық тауарларына бағалар мен сұраныс төмендеді. Жаһандық дағдарыстың салдары бизнестің, мемлекет пен қоғамның инновацияларға көбірек көңіл бөлуіне алып келді. Дағдарыс дамыған экономикаларды инновациялық секторға қайта бағдарлаудың катализаторына айналды. Көптеген елдерде қазіргі заманғы технологиялар мен түрлі жаңалықтарды пайдалану үшін ынталандыруды көздейтін экономиканы қалпына келтіру жоспарлары қабылданды.
Инновациялық қызметті дамыту және оның негізінде инновациялық экономикаға көшу Қазақстанның 2025 жылға дейінгі және одан да ұзақ мерзімді кезеңдегі дамуының басым бағыты болып табылады.
Инновациялық қызметті дамытуды ынталандыру және инновациялық кешенді қалыптастыру жаһандық нарықта қазақстандық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін қолдау үшін де, экономикалық өсу әлеуетін шектейтін жағымсыз факторларды жұмсартудың ішкі мәселелерін шешу үшін де қажет.
Инновациялық саланың дамуына байланысты мәселелерді зерттеуді ынталандыру объектісін нақты анықтаудан, яғни экономикалық категория тұрғысынан инновация мен инновацияның ұғымы мен мәнін анықтаудан бастау керек.
Алғаш рет "инновация" термині ғылыми айналымға XX ғасырдың 30-шы жылдары инновацияларды экономиканың дамуының негізгі факторы деп санаған австриялық ғалым Иoзeф Алoиз Шумпетер енгізді. И. Шумпетер тұтыну тауарларының жаңа түрлерін, жаңа өндірістерді, Көлік құралдарын, өнеркәсіптегі нарықтар мен ұйымдастыру нысандарын енгізу және пайдалану мақсатында жүргізілетін өзгерістерді инновациялаумен тұспалдады. Осыдан кейін инновация мен инновацияға қатысты ұғымдар біртіндеп күнделікті айналымға енді.
Салықтық ынталандыру мақсатында салықтық жеңілдікке түсетін етіп қандай қызметті инновациялық деп санауға болатындығын егжей-тегжейлі нақтылау қажет.
Осы кілттегі маңызды анықтамалардың бірі - "зерттеу және әзірлемелер" терминінің анықтамасы. Инновацияның барлық аспектілерінің ішінде жұмыстардың кең спектрі "зерттеулер мен әзірлемелер"деген атпен жасырылған. Бұл сала іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулерден бастап өнімнің тәжірибелік-эксперименттік әзірлемелерінің соңғы сатыларына дейінгі қызметті қамтиды.
Көптеген дамыған елдер, атап айтқанда ЕО елдері "зерттеулер мен әзірлемелердің" салықтық заңнамалық анықтамаларының негізі ретінде Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының халықаралық стандартын алды .
Осы құжатқа сәйкес зерттеулер мен әзірлемелерге адамның, мәдениеттің және қоғамның білімін қоса алғанда, білім қорын ұлғайту мақсатында жүйелі негізде шығармашылық жұмыс кіреді және осы білім қорын жаңа қосымшаларды ойлап табу үшін пайдаланады. "Зерттеулер мен әзірлемелер" - бұл үш қызмет түріне қатысты термин: іргелі зерттеулер, қолданбалы зерттеулер, эксперименттік әзірлемелер.
"Инновация" ұғымын экономика саласындағы көптеген зерттеушілер "жаңарту"ұғымымен анықтайды. Инновация астында (ағылш. innovation-жаңашылдық, жаңашылдық), әдетте, өнімнің немесе қызметтің жаңа процесін практикалық игеру нәтижесі ретінде "инновацияға инвестиция" деп түсініледі.
Бұл жағдайда жаңарту (лат. novation-өзгерту, жаңарту) - бұл бұрын болмаған жаңалық: жаңа құбылыс, ашылу, өнертабыс, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа әдісі және т. б.
Осылайша, инновация-бұл капиталды жаңа техникаға немесе технологияға, еңбек өндірісін, қызмет көрсетуді, басқаруды ұйымдастырудың жаңа формаларына салудан алынған материалданған нәтиже. Инновацияларды құру, дамыту және тарату процесі инновациялық қызмет деп аталады. Инновацияның нәтижесін инновациялық өнім деп атауға болады.
"Инновация" ұғымын екі жағынан да қарастыруға болады. Бір жағынан, бұл термин ғылыми зерттеу нәтижесі мен ғылыми-техникалық қызмет өнімін білдіреді, ал екінші жағынан - өнімге инновацияларды енгізу процесі, яғни, ғылыми қызмет нәтижелерінің тауарлардың немесе оларды өндіру процестерінің сапасына ауысуы.
"Инновация" ұғымының мәнін ғылыми - техникалық аспектіде және кәсіпкерлік аспектіде қарастыруға болады. Ғылыми-техникалық аспект инновацияның өнертабыстар, "ноу-хау", пайдалы модельдер, селекциялық жетістіктер және зияткерлік меншіктің өзге де объектілері болуы мүмкін технологиялық жаңалықтарды білдіретінін білдіреді. Кәсіпкерлік аспект-бұл нысандар, сайып келгенде, нарықты іске асыруға бағытталған. Осылайша, инновацияны тауар ретінде де қарастыруға болады.
"Инновация" экономикалық категориясы өзінің мәнін функциялар арқылы көрсетеді. Инновация үш негізгі функцияны орындайды: репродуктивті, инвестициялық және ынталандырушы.
Репродуктивтік функция инновация кеңейтілген көбеюді қаржыландырудың маңызды көзі болып табылады. Репродуктивті функцияның мәні инновациядан пайда алу және оны қаржы ресурстарының көзі ретінде пайдалану болып табылады.
Инновацияның инвестициялық функциясы инновациядан алынған пайданы инновацияның жаңа түрлерін қаржыландыру үшін пайдалану болып табылады.
Инновацияның ынталандырушы функциясы-бұл инновациядан пайда табу. Пайда инновацияларды енгізуге ынталандыру болып табылады және сонымен бірге кәсіпкерлерді сұранысты үнемі зерттеуге, қаржылық менеджментті ұйымдастыруды жетілдіруге шақырады.
Зерттеу мақсаттары үшін инновациялардың жіктелуін қарастырайық. Іс жүзінде инновацияны жіктеудің әртүрлі белгілері қолданылады.
Сонымен, қосымшаның тақырыбы мен саласына байланысты инновациялар мыналарға бөлінеді:
1. Технологиялық инновациялар. Олар инновациялық қызметтің түпкілікті нәтижесі болып табылады, ол нарықта енгізілген жаңа немесе жетілдірілген өнім немесе қызмет, практикалық қызметте қолданылатын қызметтерді өндірудің жаңа немесе жетілдірілген процесі немесе әдісі түрінде жүзеге асырылады.
2. Өнім инновациялары жаңа материалдарды, жаңа жартылай фабрикаттар мен компоненттерді қолдануды, түбегейлі жаңа өнімдерді алуды қамтиды. Сондай-ақ, өнімдік инновациялар технологиялық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді әзірлеу мен енгізуді қамтиды. Технологиялық тұрғыдан жаңа өнім - бұл технологиялық сипаттамалары, функционалдық белгілері, конструкциялық орындалуы, қосымша операциялары, сондай-ақ қолданылатын материалдар мен компоненттердің құрамы немесе болжамды пайдаланылуы түбегейлі жаңа немесе бұрын өндірілген ұқсас өнімдерден айтарлықтай ерекшеленетін өнім. Мұндай инновациялар түбегейлі жаңа технологияларға немесе жаңа пайдаланудағы қолданыстағы технологиялардың үйлесіміне немесе зерттеулер мен әзірлемелердің нәтижелерін пайдалануға негізделуі мүмкін.
3. Технологиялық инновация дегеніміз-өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістері. Технологиялық инновациялар технологиялық жаңа және технологиялық тұрғыдан едәуір жетілдірілген өндірістік әдістерді әзірлеуді және енгізуді қамтиды. Мұндай инновациялар жаңа өндірістік жабдықты пайдалануға, өндірістік процесті ұйымдастырудың жаңа әдістеріне немесе олардың жиынтығына, сондай-ақ зерттеулер мен әзірлемелердің нәтижелерін пайдалануға негізделуі мүмкін.
4. Маркетингтік инновациялар-бұл тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді жобалау мен буып-түюдегі маңызды өзгерістерді, тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді сатудың және ұсынудың жаңа әдістерін қолдануды, оларды сату және сату нарығында жылжыту, жаңа баға стратегиясының жұмыс істеуін қамтитын жаңа немесе айтарлықтай жетілдірілген маркетингтік әдістер.
5. Ұйымдастырушылық инновациялар-бұл бизнесті жүргізудің, жұмыс орындарын ұйымдастырудың, сыртқы байланыстардың жүзеге асырылған жаңа әдістері.
Нарық үшін жаңалық түрі бойынша инновациялар мыналарға бөлінеді:
- әлемдегі сала үшін жаңа;
- елдегі сала үшін жаңа;
- бұл кәсіпорын үшін жаңа.
Пайда болу көзі бойынша инновацияны бөліп көрсетуге болады:
- ғылым мен техниканың дамуына байланысты;
- өндіріс қажеттілігінен туындаған;
- нарық қажеттіліктерінен туындаған.
Енгізілген өзгерістердің тереңдігіне байланысты мыналарды бөліп көрсетуге болады:
- ірі өнертабыстарды іске асыратын және техниканы дамытуда жаңа бағыттарды қалыптастыратын радикалды инновациялар;
- ұсақ өнертабыстарды жүзеге асыратын және ғылыми-техникалық циклдің таралуы мен тұрақты даму кезеңдерінде басым болатын инновацияларды жақсарту;
- техника мен технологияның ескірген буындарын ішінара жақсартуға бағытталған модификациялық (жеке) инновациялар.
Инновация нысандары бойынша жіктеледі :
- жаңалықтар, өнертабыстар, патенттер;
- рационализаторлық ұсыныстар;
- ноу-хау;
- тауар белгілері, сауда белгілері, эмблемалар;
- технологиялық, өндірістік, басқару процестерін, конструкцияларды, құрылымдарды, әдістерді сипаттайтын жаңа құжаттар.
Алайда, "инновация" мен "инновациялық қызмет" мәнінің барлық қарастырылған анықтамалары оларды жеңілдіктер беру кезінде салық салу мақсатында пайдалануға және өнімді, жұмысты немесе қызметті "инновация" немесе "инновациялық қызмет" деп тану фактісін нақтылауға және құжаттауға мүмкіндік бермейді.
Салық салу мақсатында "инновация" немесе "инновациялық қызмет" мәнін анықтауды нақтылау үшін біз инновациялардың келесі жіктелуін қолданған жөн деп санаймыз:
- жаңалықтар, өнертабыстар, патенттер;
- рационализаторлық ұсыныстар;
- ноу-хау;
- технологиялық, өндірістік, басқару процестерін, конструкцияларды, құрылымдарды, әдістерді сипаттайтын жаңа құжаттар.
Инновацияның осы формаларына сәйкес өнімде, жұмыста, қызметте инновациялардың болу фактісін құжаттық растау жүйесі жасалды. Мұндай құжаттамалық растау инновациялық өнімге, жұмысқа, қызметке патенттің болуы болып табылады. Бұл жағдайда, егер ұйым осы фактіні "патент" мәртебесі бар құжатпен растай отырып, "инновация" мәртебесі бар өнім шығаруға кіріссе, онда салық жеңілдігін алу үшін оған осы патентті салық қызметіне беру қажет болады.
Осылайша, салық салу мақсаттары үшін "инновация" ұғымының мәнін анықтау келесі тұжырымға ие болады: инновация -- бұл бұрын болмаған жаңалық: жаңа құбылыс, ашылу, өнертабыс, өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдісі және т.б., оған инновация фактісін растайтын патент беріледі.
Салық салу мақсаттары үшін инновацияның мәнін мұндай анықтау салық қызметтері мұндай ұйымдарға салықтық жеңілдіктер түрінде салықтық ынталандыруды ұсынған кезде "инновацияларды", "инновациялық қызметті" түсіндірудің біркелкілігіне әкеледі.
1.3. Салықтық ынталандыру нысандары
Инновациялық қызметті қолдауға бағытталған мемлекеттік реттеу шараларының кешенін әзірлеу және енгізу экономиканы дамытудың маңызды алғышарты болып табылады. Бұл стратегиялық міндетті іске асыруда салықтық ынталандыру әдістерін тиімді пайдалану ерекше рөл атқарады.
Шетелдік және отандық мамандардың ғылыми еңбектерінде инновациялық қызметті жандандыруға бағытталған мемлекеттік реттеу құралы ретінде салықтық ынталандыру мәселелеріне көп көңіл бөлінеді.
Салықтық ынталандыру мәселелері көптеген шетелдік мамандардың: У. Петти, А. Смит, М. Фридман, А. Шекл, А. Маршал және т. б., сондай-ақ экономистер: а. з. Дадашев, Н. В. Миляков, а. Н. Каретин,С. В. Федораев, А. М. Мұхамедьяров және т. б. еңбектерінде қаралды.
Сонымен бірге, жаһандық салық реформаларын жүргізу жағдайында инновациялық саланы салықтық ынталандырудың теориялық және практикалық аспектілерін үздіксіз дамыту қажеттілігі туындайды. Бұл инновацияны ынталандырудың тиімді бағыттарын таңдауды қажет етеді.
Мақаланың мақсаты салықтық ынталандырудың шетелдік тәжірибесін зерттеу және инновациялық белсенділікті салықтық ынталандырудың тиімді және тиімді әдістерін енгізу үшін отандық алғышарттарды талдау болып табылады. Әлемдік тәжірибеде инновациялық белсенділікті ынталандырудың тікелей және жанама әдістері қолданылады.
Тікелей ынталандыру олардың ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарын жүргізуге бюджет қаражатын бөлуді көздейді. Тікелей емес ынталандыру салықтарды, салықтық жеңілдіктерді, табыс салығы бойынша жеңілдіктерді және салықтық ынталандырудың басқа түрлерін төлеу бойынша кейінге қалдыруды ұсыну арқылы жүзеге асырылады. Салық салу шарттарын өзгертудің мақсаты инновациялық қызметті жандандыру болып табылады.
Салықтық ынталандыру әдістерін пайдаланудың шетелдік тәжірибесі соңғы жылдары кәсіпорындардың инновациялық қызметін тікелей мемлекеттік қаржыландырудан салықтық тетіктерді пайдалануға негізделген жанама әдістерге көшу жүріп жатқанын көрсетеді.
Шет елдерде салықтық ынталандыру әдістері кеңінен қолданылады:
- салық салудың жеңілдікті мөлшерлемелері:мысалы, Ұлыбританияда шағын бизнес үшін арнайы ставка қолданылады;
- Италия, Испанияда қолданылатын салық міндеттемелерін төлеудің жеңілдікті шарттары және оңайлатылған есептілік;
- Ұлыбритания, Швеция сияқты елдерде және басқа елдерде айналымы аз кәсіпорын үшін ҚҚС төлеуші ретінде тіркелу қажеттілігінің болмауы
- АҚШ және Швейцария сияқты елдердегі айналым мөлшеріне байланысты пайдаға салынатын салық ставкаларын пайдалану;
- Францияда, Италияда, Швецияда,Испанияда есеп берудің жеңілдікті мерзімдері;
- шағын айналымы бар кәсіпорындардың жергілікті табыс салығы бойынша салық салынатын пайданы 50% - ға азайтуы, мысалы, Италияда.
Шетелдік тәжірибе мен инновацияларды мемлекеттік ынталандыру саласындағы тенденцияларға жүргізілген талдау алғышарттарды мұқият зерттеуді және Ресейде қолдану үшін нақты салық құралдарын әзірлеуді талап етеді.
Салықтық жеңілдіктер әртүрлі нысандарды, түрлер мен құралдарды қамтитын салықтық реттеу тетігінің бөлігі ретінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістілігін ұлғайтуға (өзге де тең жағдайларда), өздерінің қаржы ресурстары көлемінің өсуіне ықпал етуге арналған. Инвестициялық қызметтің қарқынына, ауқымы мен бағыттарына реттеуші әсер етудің ең үлкен әлеуетті мүмкіндіктері тікелей салықтардан тұрады, олардың арасында ұйымдардың пайдасына салық бөлінуі мүмкін.
Табыс салығын есептеуге және амортизациялық аударымдар бөлігінде шығындарды қалыптастыруға кешенді тәсіл салықтық ынталандырудың тиімді әдісін білдіреді. Бұл әдісті қолдану инвестициялық әлеуетті одан әрі нығайтуды және инновациялық дамуды қамтамасыз ету үшін пайдаланылуы мүмкін шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке қаржы ресурстарының мөлшерін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты тиімді амортизациялық саясат негізінде инвестициялық белсенділікті арттыру және негізгі қорларды жаңарту өзекті болып табылады. Амортизациялық аударымдарды, сондай-ақ өндірістің басқа шығындарын шығындар құрамына қосу салық төлеушілердің пайда мөлшерін азайтуға және сәйкесінше ұйымдардың пайдасына төленген салық сомасын азайтуға көмектеседі. Өндіріс пен айналымның басқа шығындарынан айырмашылығы, амортизациялық аударымдар салық төлеушінің қаржылық ресурстарының қосымша көзіне айналады. Бұл ретте көрсетілген қаржы ресурстарының нысаналы мақсаты - негізгі қорларды жаңарту, техникалық және технологиялық жаңалықтарды енгізу.
Осыған байланысты жеделдетілген амортизация бойынша жеңілдік қолданылуы мүмкін жаңалықтарға қойылатын талаптарды нормативтік деңгейде бекіту ерекше маңызға ие. Ұйымдардың пайдасына салынатын салық бойынша бюджет жүйесінің кірістерін азайту кезінде салық төлеушілер қосымша алған қаржы ресурстарына қатысты мемлекеттің кепілдігі талап етілетіні назарға алынуға тиіс, олар инновациялық инвестициялық қызметті күшейту мақсаттарына пайдаланылуға тиіс.
Осыған байланысты, ұйымдардың пайдасына салықты есептеу және төлеу кезінде кәсіпорындардың шығындарына іс жүзінде инвестицияларды қаржыландыруға бағытталған амортизациялық аударымдарды енгізу өзекті болып табылады.
Бұл қаражатты негізгі капиталға тікелей инвестицияларға ғана емес, сонымен қатар ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды құруға пайдаланған жөн.
Амортизациялық аударымдар мен мақсатты салықтық жеңілдіктерден басқа, инновацияларды енгізуді ынталандыруда кәсіпорындардың инвестициялық салықтық кредитті пайдалануы ерекше маңызға ие.
Өз кезегінде, инновациялық салық кредиттерін қолданудың әлемдік тәжірибесі оны беру тетігі пайдаға салынатын салық бойынша салық міндеттемесін неғұрлым кеш мерзімге кейінге қалдыруды көздемейтінін (бұл инвестициялық (инновациялық) жобаны орындау аяқталғаннан кейін бюджетке төленетін төлемдердің елеулі сомасын төлеу қажеттігіне әкеп соқтырады және инновациялық белсенді кәсіпорынның қаржылық жағдайына айтарлықтай әсер етеді), ал есептелген салық сомасын белгілі бір пайызға азайтуды көздейді.
Осылайша, инновациялық қызметті ынталандырудың шетелдік тәжірибесі кәсіпорындардың инновациялық қызметін тікелей мемлекеттік қаржыландырудан оларды ынталандырудың жанама әдістеріне біртіндеп көшу бар екенін көрсетеді. Бұл инновацияларды салықтық ынталандырудың жаңа тетіктерін қолдануды және қолданыстағыларын жетілдіруді талап етеді. Осыған байланысты инновацияларды ынталандырудың салықтық құралдары жетілдірілуде, инновациялық қызметке инвестициялар үшін қолайлы және бәсекеге қабілетті салықтық орта құрылуда.
Инновациялық қызметті ынталандырудың отандық алғышарттарын талдау кәсіпорындардың инновациялық қызметін жандандыру үшін амортизациялық саясат және салықтық несие сияқты салықтық жеңілдіктерді пайдалану ерекше маңызды екенін көрсетеді.
Инновациялық қызметтің салықтық ынталандыруларын жетілдіру отандық кәсіпорындардың инновациялық даму жолына көшуіне ықпал етеді.
Салық функцияларының бірі реттеуші функция болып табылады. Сонымен қатар, салықтық реттеу нарықтық жағдайда экономикаға мемлекеттік әсер етудің тиімді құралдарының бірі болып табылады.
Салықтық реттеудің негізін жекелеген салық төлеушілер немесе салық салу объектілері үшін ерекше жағдайлар жасау мақсатында салық салудың жалпы қағидаларын түзетуге бағытталған экономикалық - құқықтық шаралар жүйесі құрайды.
Салықтардың ынталандырушы функциясымен байланысты кейбір теориялық мәселелерге тоқталайық. Әдетте, салықтардың ынталандырушы әсері экономикалық және басқа да қызметтерді жүзеге асыру кезінде салық төлеушілерден туындайтын қаржылық шығындарды өтейтін жеңілдіктер мен басқа да преференциялардың экономикалық негізделген жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Салық жеңілдіктері-бұл салық төлеушілердің жекелеген санаттарына берілетін артықшылықтар, соның ішінде салықты төлемеу немесе оны аз мөлшерде төлеу мүмкіндігі.
Осылайша, салықтық жеңілдіктердің мәні, негізінен, белгілі бір жағдайларда салықтың жекелеген түрлеріне салық ауыртпалығын төмендетуден тұрады. Мұндай төмендеу салық төлеушілерді босатылған қаражатты белгілі бір инвестициялық жобаларға және экономика салаларына бағыттауға немесе белгілі бір экономикалық қызмет түрлерімен белсенді айналысуға итермелейді.
Мысалы, салықтық жеңілдіктердің көмегімен ғылыми және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың (ҒЗТКЖ) құнын төмендетуге болады. Жалпы алғанда, тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің бағасының төмендеуі, олардың құнының төмендеуі, тіпті арнайы жеңілдіктерді қолданбай, яғни қалыпты жағдайда тиімсіз болып көрінетін жобалардың экономикалық тартымдылығына әкелуі мүмкін.
Салық жеңілдіктерін жіктеуге бөлек тоқталу керек. Айта кету керек, қазіргі теорияда осы артықшылықтардың бірыңғай және нақты жіктелуі әлі дамымаған.
Мысалы, C. B. Барулин және A. B. Макрушин салық жеңілдіктерін мыналарға бөлуді ұсынады:
- жеке және заңды тұлғалар үшін;
- барлық салық төлеушілер үшін жалпы жеңілдіктер және төлеушілердің жекелеген санаттары үшін арнайы (жеке) салық жеңілдіктері;
- шартсыз және шартты салық жеңілдіктері;
- жалпы экономикалық және әлеуметтік салық жеңілдіктері.
Осыған байланысты, автордың пікірінше, .Г. Пепеляевтің ұстанымы лайық, ол жеңілдіктерді: шегерімдер, жеңілдіктер мен босатуларға бөлуді ұсынады. Мұндай жіктеуді ұсына отырып, ол салық төлеушінің құқықтық мәртебесімен байланыстырмай, жеңілдіктерді қолданудың қаржылық тетігінен басталады.
Жеңілдіктер-бұл салық базасын азайтуға бағытталған ынталандырулар. Олар, бірінші кезекте, салық төлеуші мемлекет көтермелейтін мақсаттарға жұмсаған шығыстарға салынатын салық сомасын азайту үшін енгізіледі (қайырымдылық қорларына, табиғат қорғау іс-шараларына аударымдар, азаматтардың отбасының еңбекке жарамсыз мүшелерін ұстауға арналған шығыстары және т.б.). Қазақстандық салық заңнамасында "жеңілдіктер" терминінің орнына "салық шегерімі" ұғымын қолдану әдетке айналған. Берілетін салық шегерімі келтірілген шығыстардың белгілі бір үлесімен, салық төлеуші пайдасының үлесімен не нақты сомамен шектелуі мүмкін.
Босату деп салық ставкасын немесе жалақы сомасын азайтуға бағытталған жеңілдіктер түсініледі. Басқаша айтқанда, босату - бұл салық төлеушінің салық міндеттемелерін тікелей қысқарту. Шегерімдер мен жеңілдіктерді пайдалану кезінде мұндай қысқарту да орын алады, бірақ жанама сипатта болады. Босату салық төлеуден толық босату нысанында, сондай-ақ салық төлеушілердің жекелеген санаттарына немесе салық салу объектілеріне (заттарға, операцияларға және т.б.) қатысты салық ставкасын төмендету жолымен қолданылуы мүмкін.
Босатулар салық төлеушінің мүліктік немесе экономикалық жағдайын барынша ескеруге мүмкіндік беретінін атап өткен жөн, осыған байланысты бұл артықшылық ең күшті ынталандырушы әсерге ие.
Сонымен бірге, Қазақстан және басқа да көптеген елдерде салықтық жеңілдіктермен қатар, заңды табиғаты бойынша олардан ерекшеленетін жеңілдіктерге жақын салық саясатының басқа құралдары да қолданылатынын атап өткен жөн. Осыған байланысты, әсіресе жақында салық салу тәжірибесінде "салықтық ынталандыру" термині жиі қолданыла бастады.
Бұл терминді оның мәні мен экономикалық табиғаты тұрғысынан талдау белгілі бір қызығушылық тудырады. Сондай-ақ, бұл тұжырымдаманың "салық жеңілдіктері" терминімен қалай байланысты екенін байқау қызықты.
Айта кету керек, бір қарағанда, бұл анықтамалар өте ұқсас. Алайда, салықтық ынталандыру әлі де кең ұғым болып көрінеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының Салық кодексіне салық төлеушілердің жекелеген санаттары үшін арнайы салық режимдерін енгізу (жеңілдетілген салық жүйесі, белгілі бір қызмет түрлері үшін бірыңғай табыс салығы, бірыңғай ауылшаруашылық салығы) Қазақстан Республикасының Салық кодексі бойынша салықтық жеңілдік емес. Екінші жағынан, осы режимдерді пайдалануға мүмкіндік беру салықтық ынталандырудың белгілі бір шарасы ретінде танылуы керек, өйткені оларды қолдану бірнеше маңызды салықтарды төлеуді бір салықпен алмастырады. Бұл салық төлеушілер үшін жиынтық салық ауыртпалығын азайтады және салық есебі мен есептілігін жеңілдетеді.
Қазақстан Республикасының және кейбір басқа мемлекеттердің бірқатар заңнамалық актілерінде салық төлеушілердің жекелеген санаттарына олардың жағдайын нашарлататын салық заңнамасының өзгерістерін қолданбау мүмкіндігі қарастырылған ережелер бар (мысалы, салық ставкалары өскен жағдайда, салықтар мен алымдардың жаңа түрлері енгізілген және т.б.). Бұл шараларды толық көлемде жеңілдіктер деп санауға болмайды, олар салық төлеушілерді салық салу ережелерінің ықтимал өзгерістерінен сақтандырады, мемлекет көтермелейтін экономикалық қызметтің кейбір түрлерін немесе бағыттарын жүргізу үшін тұрақтылық жағдайларын жасайды. Сонымен бірге, бұл ережелерді салықтық ынталандыру шаралары дұрыс болатыны анық.
Сонымен қатар, егер салық жеңілдіктері ұғымы салық төлеушінің қызметімен жақсырақ байланысты болса, онда салықтық ынталандыру ұғымы мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқарудың қызметімен көбірек байланысты. Салықтық ынталандыру шараларын қабылдау олардың құзыретіне жатады. Сонымен қатар, мұндай шаралар салық жеңілдіктерін енгізу ғана емес болуы мүмкін. Сонымен қатар, бұл қызмет, сөзсіз, Қазақстан Республикасының Салық кодексінің және салықтар мен алымдар туралы басқа да құқықтық актілердің шеңберімен шектеледі.
Қазақстандық және шетелдік салық заңнамасының нормаларын талдау салықтық ынталандырудың келесі негізгі нысандарын бөлуге мүмкіндік береді:
- салық ставкаларын азайту немесе нөлдеу (босату);
- салықтық каникул;
- шығындарды болашаққа (өткенге) ауыстыру;
- жеделдетілген амортизация;
- инвестициялық салық несиесі;
- жекелеген объектілерді салық салудан шығару (алып қою);
- жеңілдетілген немесе оңайлатылған салық салуды көздейтін арнаулы салық режимдері;
- салық салу жағдайларын өзгертуге мораторий енгізу;
- салық төлеуші шығындарының белгілі бір түрлері бойынша салық салынатын пайдадан салық шегерімдері.
Жоғарыда келтірілген салықтық ынталандыру нысандарының тізімін толығырақ қарастырайық.
Салық ставкаларын азайту немесе нөлдеу. Салық салу жүйесі экономиканың жекелеген салаларын, кейбір өңірлердің (аумақтардың) экономикалық дамуын ынталандыру, сондай-ақ қоғам үшін неғұрлым маңызды тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өндіру және өткізу үшін қолданылатын жалпыға бірдей белгіленгендермен салыстырғанда төмендетілген салық ставкаларын көздеуі мүмкін. Салық төлеушілердің жекелеген санаттарын салық төлеуден толық босату да мүмкін. Салықтық босату әлемдік тәжірибеде салықтық ынталандырудың ең көп таралған түрі болып табылады. Атап айтқанда, бұл форма көптеген жылдар бойы Қытай, Польша, Бразилия және т. б. елдерде белсенді және сәтті қолданылып келеді.
Салықтық демалыс - бұл салықтық босатудың ерекше жағдайы. Салықтық ынталандырудың бұл түрі дамушы немесе өтпелі экономикасы бар елдерде жиі кездеседі. Салықтық демалыстар, әдетте, белгілі бір уақыт аралығында (мысалы, 3-5 жыл) табыс салығын төлеуден босатылған жаңадан құрылған кәсіпорындарға беріледі. Салықтық демалыстар, пайдаға салынатын салықтан басқа, басқа салықтарды (ұйымның мүлік салығы, жер салығы) төлеу кезінде де берілуі мүмкін, мысалы, Қазақстан Республикасының Салық кодексінде кейбір арнайы экономикалық аймақтардың тұрғындары үшін жасалған. Бұл құрал салықтық демалыстардың қолданылу мерзімі ішінде (яғни жобаны іске асыру кезінде) алынатын компанияның таза кірісін ұлғайтуға мүмкіндік береді, бұл айтарлықтай дәрежеде осы жобаға инвестицияларды ынталандырады.
Шығындарды болашаққа ауыстыру салық жүктемесін азайтуға көмектеседі. Бұл нысан ағымдағы салық кезеңінде алынған шығындарды болашақта белгілі бір кезең ішінде салық салынатын пайданы азайтуға немесе оларды өткен салық кезеңдерінде алынған пайда есебінен есептен шығаруға мүмкіндік береді. Бұл шара алғашқы бірнеше жыл ішінде, мысалы, жаңа өндірістік объектіні пайдалануға енгізгеннен кейін, қымбат жоғары технологиялық жабдықты сатып алғаннан кейін шығындардың болуын болжайтын жобаларға қатысты ерекше маңызды.
Жеделдетілген амортизация жалпы белгіленгендермен салыстырғанда қысқа мерзімде күрделі салымдар құнын шығыстарға есептен шығаруға мүмкіндік береді. Жеделдетілген амортизацияны пайдалану кезінде табыс салығын есептеу мақсаттары үшін танылатын күрделі шығыстардың жалпы шамасы мәні бойынша өзгермейтініне қарамастан, салық төлеушіге бұл әлі де тиімді. Бұл шығындар неғұрлым ертерек танылса, инвестор үшін бұл шара соғұрлым маңызды болады, өйткені инвестиция объектісінің ағымдағы құны оны жүзеге асыру сәтіне жақын кезеңде көп болады. Осылайша, жеделдетілген амортизация ірі инвестициялар кезінде өндірістің шығындылық кезеңін қысқартуға мүмкіндік береді.
Жаңа енгізілген негізгі құралдар құнының белгілі бір үлесін олар шеккен есепті кезеңде шығыстар ретінде бірден ескеруге мүмкіндік беретін амортизациялық сыйлықақы сияқты құралды пайдалануды да атап өткен жөн. Қазіргі уақытта бұл құрал белсенді қолданылады, мысалы, күрделі салымдарға (негізгі құралдардың бастапқы құнының 30% - ынан аспайтын мөлшерде) және негізгі құралдарды аяқтау, қайта құру, жаңарту, техникалық қайта жарақтандыру, ішінара жою жағдайларында жұмсалған шығындарға қатысты.
Сондай-ақ, ұйым үшін үлкен инвестициялары бар экономикалық жобаларды іске асырудың бастапқы кезеңдерінде кейде шығындар ағымдағы салық міндеттемелерін азайтып қана қоймай, салықты төлеу сәтінің кешіктірілуі өте маңызды екенін есте ұстаған жөн. Осыған байланысты кейбір елдерде, мысалы, Испания, Аргентина, Үндістанда заңнамада белгіленген жағдайларда инвесторларға болашақ кезеңдерде амортизациялық аударымдарды (мысалы, ағымдағы есепті немесе салық кезеңінде пайда болмаған кезде) есепке алу мүмкіндігі беріледі.
Инвестициялық салық несиесі салықтық ынталандырудың ең перспективалы нысандарының бірі болып саналады. Ұйымдар үшін басты артықшылық - бұл банктік несиемен салыстырғанда оның салыстырмалы түрде арзандығы. Инвестициялық салық несиесі - бұл қайтарымдылық, мерзімділік және төлем шарттары бойынша бюджеттік қаржыландырудың кері нысаны. Бұл шара негізінен күрделі салымдарды ынталандыру мақсатында экономикасы дамыған елдерде кеңінен қолданылады. Инвестициялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz