Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының əдістемесі
1-тақырып. Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының
пəні, әдістері жəне теориялық мəселелері.
1. Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəні.
2. Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының əдістемесі.
3. Саяси-құқықтық доктриналардың түсінігі жəне құрылымы.
Негізгі әдебиеттер
1 История политических и правовых учений под ред. Несерянц В.С., издание 2, Издательство Стреотип, Москва, 2000.
2 История политических и правовых учений под ред. Лейст О.Э., Москва, 2000.
3 История права и правосудия в лицах Алматы, 1996
4 Нараодная педогогика Педогогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана, Москва, 1991.
Қосымша әдебиеттер
1 Политика. Аристотель. Соч. Москва, 1989.
2 Социально-этические трактаты аль-ФарабиАлматы,1992.
3 Записка Судебной Реформы. Ш. Валиханов.Алматы,1999.
4 декларация независмости. Т. ДжефорсонАлматы,1999.
5 Идея Всеобщей истории во всемирно-гражданском плане К вечному миру. И. КантАлматы, 1999.
6 Государь. Н. Макиавелли.Алматы 2001
7 О духе законов. Ш.Л. Монтьеске. Москва, 1999
8 Город Солнца. КомпанеллаМосква, 1969.
9 Трактаты Ж.Ж. РуссоМосква, 1990
10 Фиолсофия права. ГегельМосква, 1990
1.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəні əр түрлі елдердегі саяси-құқықтық идеология мен теорияның мазмұны жəне даму мəселелері болып табылады. Басқаша айтқанда, аталмыш пəнді əлемнің əр түрлі халықтарының саяси-мемлекеттік жəне заңдық қалыптасуының дамушы қоғамтанудағы дүниетанымдық жəне концептуалдық көрінісі ретінде анықтауға болады. Бұның барлығы өз заманының ақыл-ойы мен саясатына ықпалын тигізген танымал ойшылдар мен əр түрлі мектептердің шығармаларында көрініс тапты.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəні -- адамзаттың мемлекет, құқық, билік жəне олардың пайда болу шарттары мен дамуы туралы идея, теория, ілім, көзқарастарының жиынтығы.
Пəн ұлы ежелгі өркениеттер дəуірінен бастап қазіргі кезеңге дейінгі көрнекті ойшылдармен, танымал мектептер жəне дəстүрлермен болашақ маманның жалпы жəне саяси-құқықтық мəдениеті іргетасын қалай отырып таныстырады.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы ғылымының негізгі белгілері:
- тарихи жəне заңдық ғылымдар аралығын қамтиды;
- құқықтық институттардың өздерін емес, оларды теоретикалық тану нысандарын зерттейді;
- адамзаттың мемлекет жəне құқықтың пайда болуы мен дамуы шарттарына орныққан жəне нақты көрініс табатын көзқарастарды зерттейді.
Біртұтас заңдық пəн көлемінде саяси жəне құқықтық ілімдердің бірігуі саяси жəне құқықтық құбылыстардың жəне оларға тиісті түсініктердің тығыз ішкі байланысымен
түсіндіріледі. Өткеннің саяси ілімдері Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəнінде мемлекеттанудың тарихы ретінде емес, мемлекет мəселелерін ерекше саяси құбылыс ретінде, басқа саяси құбылыстар, қатынастар жəне институттармен өзара байланыста
теориялық зерттеу түрінде жүзеге асырылады. Себебі, мемлекеттілік теориясы мəселелері əр түрлі мектептер жəне бағыттар өкілдерімен саяси ілімдердің шынайы тарихында
зерттелінген. Сондай-ақ бұрынғының құқықтық ойлары юриспруденция тарихы ретінде емес, құқық пен заңнаманың табиғаты, түсінігі, мəні, құндылығы, атқаратын қызметі мен қоғамдық өмірдегі ролі айшықталатын теориялық концепциялар түрінде қарастырылады.
Саяси-құқықтық пəн ретінде Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы шетел мемлекеті мен құқығы тарихына, отандық мемлекет пен құқық тарихына, жалпыадамзаттық тарихқа жақын. Екінші жағынан, ол мемлекет жəне құқық теориясын, құқық философиясын жəне өзге заңдық пəндердің теориялық аспектілерін, сондай-ақ саясаттану, мəдениеттану, əлеуметтану, логика, философияларды зерттеумен байланысты.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы -- заңдық ғылым. Дегенмен, оның қалыптасуына жəне гүлденуіне заңгерлерден басқа қоғамтану ғылымдарының өкілдері, əсіресе философтар ерен еңбек сіңірген. Философиялық ойдың танымал өкілдерінің бірқатары (мысалы, Пифагор, Гераклит, Демокрит, Протагор, Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур, Конфуций, Августин, Фома Аквинский, Гоббс, Локк, Кант, Фихте, Гегель жəне басқалар)
саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының да көрнекті өкілдері болып табылады.
Саяси жəне құқықтық ойлар дамуындағы философияның ролін ескере отырып, саяси жəне құқықтық құбылыстардың шынайы өмірдің ерекше нысаны жəне ғылыми зерттеу объектісі ретіндегі ерекшелігін ұмытпаған жөн. Əр түрлі ғылымдардың пəндік ерекшеліктері мемлекет жəне құқықтың философиялық концепциялары Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы көлемінде өзіндік тұрғыдан, тиісінше ғылымның арнаулы түсініктік аппараты көмегімен, оның танымдық құралдары арқылы, мақсат жəне міндеттерін ажырата отырып қарастырудан көрінеді.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəнінің өзге заңдық ғылымдар пəндерінен ерекшелігіне де назар аудару қажет. Мемлекет жəне құқықтың тарихын зерттеуші заң ғылымдарынан айырмашылығы Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының пəні тарихи пайда болушы жəне дамушы саяси-құқықтық мекемелер мен институттар емес, оларды теориялық танудың тиісті нысандары болып табылады. Сонымен бірге саяси-құқықтық идеялар мен ілімдердің, бір жағынан, жəне мемлекеттік-құқықтық нысандар, мекемелер, институттардың -- екінші жағынан өзара тығыз байланыстылығы жəне өзара ықпал
етушілік күші белгілі. Сол себепті мемлекет жəне құқық тарихын жетік меңгерместен, тиісінше саяси-құқықтық теориялардың нақты мазмұнын толық білу мүмкін емес, сондай-ақ тиісінше теориялық ережелер мен концепцияларсыз тарихи дамушы саяси-құқықтық шындықты ғылыми анықтау да мүмкін емес.
Жалпығылымдық заңдық ғылымдармен арақатынасында Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы саяси-құқықтық теориялар тарихын, мемлекет, құқық, саясат, заңнама туралы теориялық білімдердің пайда болуы мен дамуының тарихи үрдісі заңдылықтарын зерттеуге бағытталған пəн ретінде əрекет етеді.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының пəн ретіндегі маңыздылығы саяси-құқықтық доктриналардың замандас мемлекетінің құқықтық (заңдық, қылмыстық, пенитенциарлық жəне өзге де) саясатына ықпалын тигізгендігімен жəне тигізетіндігімен; мемлекеттік аппарат пен мемлекеттік басқаруды қалыптастыруда жүзеге асатындығымен; құқық табиғатына деген көзқарастарды оның барлық компоненттерін ажырата отырып талдайтындығымен жəне мемлекет пен құқықтың тарихи байланысын көрсететіндігімен түсіндіруге болады.
2.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының əдістемесі -- пəнді зерттеу əдістері мен тəсілдерінің жиынтығы. Зерттеу əдістері мынандай топтардан құралады:
- жалпығылымдық;
- жалпылогикалық;
- арнаулы-заңдық.
Жалпығылымдық əдістер өз алдына тарихи, əлеуметтік, антропологиялық, нормативті-құндылық əдістер болып бөлінеді.
* Тарихи əдіс құбылыстарды нақты тарихи кезеңге тиістілігіне қатысты анықтайды.
* Əлеуметтік əдіс -- мəдениет типін, өмір сүру деңгейін, əр түрлі əлеуметтік топтардың мүддесін ескереді.
* Антропологиялық əдіс -- адамның мемлекетке, құқыққа, саясатқа қатынасын оның биологиялық қажеттіліктерімен негіздейді.
* Нормативті-құндылық əдіс -- кез келген мемлекеттік-құқықтық құбылысты ол туралы үлгілі көзқараспен салыстыра отырып зерттейді.
Жалпылогикалық əдістер талдау, синтез, индукция, дедукция, абстрактілеу əдістерінен құралады.
* Талдау -- құбылыстарды ойша құрамдас бөліктерге бөліп, олардың негізгі белгілерін анықтауды білдіреді.
* Синтез -- құбылыстың құрамдас бөліктерін немесе талдау барысында алынған олардың негізгі белгілерін тұтасқа біріктіре отырып зерттеу.
* Индукция -- зерттелінетін көптеген жеке фактілерден жалпы теория қалыптастыру, заңдылықтарды анықтау əдісі болып табылады.
* Дедукция -- теорияның жалпы ережелерінен жеке тұжырымдар жасалатын əдіс.
* Абстрактілеу -- пəннің белгілі бір белгілерін ойша бөліп қарастыру əдісі.
Арнаулы-заңдық əдістер құқықтық моделдеу жəне формалды-заңдық əдістен құралады.
* Құқықтық моделдеу -- құқықтық құбылыстардың белгілерін үлгіге сай ойша қалыптастыру əдісі.
* Формалды-заңдық əдіс құқықтық құбылыстардың сыртқы белгілеріне, нысанына басты назар аударуды білдіреді.
Саяси-құқықтық доктриналар мазмұнын түсіну жəне игеру үшін ғылым мен оқу пəнінің ара жігін ажырата білу қажет. Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихын зерттеуші ғылымда əр түрлі ғылыми əдістер, соның ішінде тарихи жəне логикалық зерттеу əдістерінің бірлігін талап ететін жалпыфилософиялық əдіс қолданылады. Тарихи əдіс ілімдердің пайда болуы мен дамуын қарастыратын болса, логикалық зерттеу əдісі іргелі ережелердің шыңдалғандығымен ерекшеленеді жəне саяси-құқықтық ойдың дамуына, əр түрлі əлеуметтік күштер мен жалпы мемлекеттің саясатына үлкен əсерін тигізеді. Өз алдына логикалық əдіс құрылымдық жəне функционалдық, ал тарихи əдіс салыстырмалы жəне биографиялық əдістерге жіктеледі. Құрылымдық əдіс ілімнің құрамдас бөліктерін жəне олардың байланысын талдаумен айналысады. Функционалдық əдіс ілімнің қоғамдағы ролі мен ықпалын анықтайды. Салыстырмалы зерттеу əдісі бұрынғыны кейінгімен, сондай-ақ тұстас ілімдермен салыстыру арқылы құбылыстың озығы мен тозығын анықтауды мақсат етеді жəне жүзеге асырады. Биографиялық əдіс қандай да болмасын ойшылдың шығармашылығына бастау немесе негіз болған оның өміріндегі атаулы фактілерді зерттеумен айналысады.
3.
Мемлекет пен құқықтың сан ғасырлық тарихы барысында көптеген саяси-құқықтық доктриналар пайда болды. Əр түрлі ойшылдармен қалыптастырылған концепциялар жəне олардың мазмұндалу нысандары (теориялық трактат, философиялық шығарма, саяси памфлет, конституция жобалары жəне басқалар) шығармашылық нəтижелері қаншалықты жан-жақты болуы мүмкін болса, соншалықты сан алуан. Дегенмен, сан қилы концепцияларды қиылыстыратын ортақ белгілер де бар: олар белгілі бір əлеуметтік топтардың мемлекетке, құқыққа қатынасын анықтайды (ілімнің бағдарламалық, бағалық бөлігі); тиісті дəуірге тəн идеялық-теориялық негізде құрылады (ілімнің əдістемелік бөлігі); мемлекет жəне құқық теориясының негізгі мəселелерін шешу жолдарын қарастырады (ілімнің теориялық мазмұны). Сондықтан, саяси-құқықтық доктрина үш құрылымдық элементтен тұрады:
1) логика-теориялық, философиялық жəне өзге дүниетанымдық негіздер;
2) түсініктік-категориялық аппарат арқылы көрініс тапқан мемлекет жəне құқықтың пайда болуы, олардың даму заңдылықтары, мемлекет нысандары, əлеуметтік маңыздылығы мен құрылым қағидалары, құқықтың негізгі қағидалары, оның мемлекетпен, жеке тұлғамен, қоғаммен арақатынасы туралы мəселелерді шешу;
3) бағдарламалық ережелер -- əрекет етуші мемлекет пен құқықты, олардың саяси мақсаты мен міндеттерін бағалау.
Сонымен, саяси-құқықтық доктринаны қарастыру барысында: а) оның дүниетанымдық (философиялық, діни) негізін; ə) теория-əдістемелік мазмұнын (категориялар, түсініктер, əдіс); б) берілген саяси (құқықтық) ілімге негізделген нормативті-құқықтық жобаларды, саяси бағдарламаларды, декларацияларды, манифестерді, сондай-ақ осы доктринаның элементтерін қолданушы қоғамдық қозғалыстарды бағамдап талдау қажеттілігі бар.
Саяси-құқықтық доктринаның логика-теориялық негізі қоғамдық сананың өзге нысандарымен, дəуірдің дүниетанымымен байланысты. Ежелгі таптық жəне құлиеленушілік қоғамның саяси ілімдері басым түрде діни (Ежелгі Шығыс мемлекеттерінде) жəне философиялық (Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим) негізде болды.
Орта ғасырлық мемлекеттердің дүниетанымдық көзқарастары теологиялық (діни) сипатта еді. Жаңа заманның ойлау əдісі рационализм болып табылады. Таза рационализмнің қоғамдық жəне саяси дамудың кейбір құбылыстарын түсіндіруге жарамсыздығы жəне қоғамның əлеуметтік əрі саяси құрылымын зерттеу əлеуметтанудың, саясаттанудың жəне мемлекет пен құқықты зерттеуші өзге де қоғамдық ғылымдардың пайда болуына жəне дамуына жол салды.
Саяси-құқықтық доктриналардың мазмұны оның түсініктік-категориялық аппараты, мемлекет жəне құқықтың жалпы мəселелерінің теориялық шешімін табу, нақты доктриналардағы негізгі, маңызды категорияларға сүйенген кең салалы, түйінделген көзқарастар жүйесі болып табылады. Уақыт өте келе шешімі саяси жəне құқықтық ілімдер
мазмұнын құрайтын дəстүрлі сұрақтар көлемі анықталды. Олардың қатарында мемлекет жəне құқықтың шығу тегі, олардың қоғаммен, жеке тұлғамен, меншік қатынастарымен өзара байланысы, мемлекет нысаны, оның міндеттері, саяси əрекет əдістері, мемлекет жəне құқықтың өзара байланысы, құқықтың негізгі қағидалары мен нысандары (қайнар көздері), жеке тұлға құқықтары мəселелері алға тартылды.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəніне мемлекет жəне құқық теориясының жалпы мəселелері шешімі қарастырылатын ілімдер ғана кіреді. Əрбір салалық заң ғылымдарының өзіндік тарихы бар екендігі белгілі, оларға саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы тек жалпытеориялық концепцияларға ықпалы, оның көрініс табу нысаны болған жағдайда ғана қайырылады. Саяси-құқықтық идеологияның даму заңдылықтары теориялық деңгейде мемлекет, құқық, саясат туралы кез келген ілім өзіне замандас саяси-құқықтық шындықты есепке ала отырып құрылатындығын, оның абстрактілі теориялық
құрылымда міндетті түрде көрініс табатындығын білдіреді.
Философия ойларда жинақталған дəуір деген Гегельдің ойы тəріздес, саяси-құқықтық доктрина - түсініктер мен категориялар жүйесінде көрініс тапқан дəуірдің мемлекеттік-құқықтық шындығы. Əрбір ірі дəуірдің өзіне тəн саяси-құқықтық мекемелері, оларды теориялық негіздеу түсініктері жəне тəсілдері болған. Сондықтан əр түрлі тарихи даму кезеңдері өкілдерінің күн тəртібінде сол кезеңдегі мемлекеттік мекемелер мен құқық
қағидаларының ерекшеліктеріне байланысты əр түрлі саяси-құқықтық мəселелер туындап отырды. Мысалы, Ежелгі Грецияның құл иеленуші мемлекеттерінде мемлекет құрылымы,
саяси əрекетке қатысуға құқығы бар адамдар тобы, еркін адамдардың құлдарға билігін бекітудің мемлекеттік-құқықтық тəсілдері мəселелері алдыңғы қатарға шыққан. Бұл өз алдына мемлекет нысанын анықтау жəне жіктеу, басқарудың бір нысанынан екіншісіне өту, басқарудың барынша жағымды, үлгілі нысанын анықтау мəселелеріне басым түрде назар аударуға мұрындық болды.
Əр түрлі тарихи кезең ерекшеліктері қоғамдық өмірдегі құқық пен мемлекеттің əр түрлі арақатынасын, соған сəйкес саяси-құқықтық доктриналар мазмұнында мемлекет, саясат, құқық мəселелеріне аударылатын назар дəрежесін де анықтап отырды. Саяси-құқықтық ілімдер түсінігі мемлекет жəне құқық мəселелерінің тығыз байланысына негізделген, бірақ құқықты мемлекет қондырмасы, оның қосымшасы немесе саясат нысаны ретінде түсінуге жол бермейді.
Бірқатар саяси-құқықтық ілімдер мазмұнында құқық мəселелері басым түрде қарастырылған. Құқық мемлекетке қатысты жетекші роль атқаратын брахманизм, ислам діндеріне негізделген саяси-құқықтық ілімдердің мазмұнында құқықтық мəселелер басым түрде қарастырылады. Платонның Заңдар, Мореллидің Табиғат кодексі еңбектерінде мемлекетке қоғам өмірі салаларын реттейтін заңдарды жүзеге асырушы ретінде ғана баға беріледі. Азаматтық қоғам қалыптасуы кезеңінде адамдардың заңдық теңдігін, олардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекетке адам құқықтары кепілі ролін бере отырып негіздеген саяси-құқықтық ілімдерде құқық мəселелері жаңаша қарастырылып алдыңғы қатарға шықты.
Тақырып 2. Ежелгі Шығыс елдеріндегі саяси және құқықтық ілімдер.
Негізгі әдебиеттер
1 История политических и правовых учений под ред. Несерянц В.С., издание 2, Издательство Стреотип, Москва, 2000.
2 История политических и правовых учений под ред. Лейст О.Э., Москва, 2000.
3 История права и правосудия в лицах Алматы, 1996
4 Нараодная педогогика Педогогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана, Москва, 1991.
Саяси және құқықтық ілімдер бұл түсініктің қашан және арнайы таптық мағанасында ерте таптық қоғаммен байланысты мемлекеттің ұзақ даму жолында пайда болды. Ілімдер танымдық жоспарда саяси және құқықтық ілімдердің шығыу тегі алғашқы аңыздардың, ұсыныстардың рационализациясы арасында жүрді.
Саяси және құқықтық ілімдер барлық ежелгі халықтарда Шығыста және Батыста да өзінің ежелгі Мысырлықтарда, Үндістерде, Қытайлықтарда, Вавилондықтарда, Парсыларда, Еврейлерде, Гректерде, Римдіктерде аңыздың қайнар көзіне және әлемдегі адамның алатын орнын аңыздық ұстанымға негіздейді.
Барлық рухани білімге аңыз, барлық жинақталған тәжірибенің тарих және болашақ жолындағы көзқарастардың негізгі көзі, қалған және әдеттегі жабдықтардың арсеналының әлемді танумен түсіну тәсілі мен нысананың тәртіп ережелері жинағының тұжырымы болады. Діни көзқараспен саяси құқықтық көзқарыс және концепция арасындағы байланыстырушы маңызды рөлді дін атқарады.
Көне Үндістандағы саяси-құқықтық ілімдер
Мифологиялық және діни танымдардың ықпалымен ежелгі Үндістанда саяси-құқықтық ілімдер құрылып, дамыды. Ежелгі Үнді қоғамындағы саяси құқықтық және рухани өмірден ұзақ ғасырлар бойы аңыздардың бейлеуші орны иленуі осымен байланысты.
Брахманизм идеясының туындауы б.э.д. II мыңжылдықта ежелгі үнді ескерткіші "Веда да" кездеседі. Бұл шығармада Пурушие құдайынан құралған қоғамды 4 варнаға бөлу брахман - ұртынан, кшатри -қолынан, вайши белінен, шудрааяғынан жаратылған деп айтылады. Осындай аңыздық органикалық концепцияға сәйкес әлемдік заң қоғамының конституциясын, әр түрлі варналардың орнымен жағдайын, осы варна мүшелрінің құқығы мен міндеттерін анықтайды. Құлдар варнаға кірмейтін болғандықтан ерте үнділік варналар мүшелері тең емес болды: алғашқы 2 варна (брахман абыздар, кшатри - жауынгерлер) билеуші, ал қалғандары вайши - ұста, саудагер болса шудралар оларға бағынышты болды. Брахманизм одан әрі дамып, ежелгі үндінің басқа ескерткіштерінде саяси ойларында б.э.д. IX-VIғ.ғ. нақтыланады. Ведаға және ілімге сәйкес барлық варналар және оның мүшелері оларға құдайымен бекітілген дхарманы заң, борыш, дәстүр, тәртіп ережелерін сақтады.
Брахманизм қоғамдағы мемлекеттегі билеуші жақдайды әр-түрлі варна мүшелеріне қатысты дхарманың әлеуметтік және саяси - құқықтық брахмандық талдау мазмұнын да басқарушы маңызын анықтайды. Барахманизм идеологиясына көптеген дхарма енгізілген құқықтық жиынтықтар әр түрлі брахмалық мектептерден құрастырылған. Б.э.д. II ғ. "Ману заңдары" ежелгі кездерде негізделген жазбаша рәсімделген белгілі саяси құқықтық ескерткіш "Ману заңдарында" Вед және Упанишадтың қоғамды варнаға бөлу, олардың тең еместігі және т.б. ережелері өңделді және қозғалды. Брахмандардың басқару жағдайының негізделіуіне және дхарманы қорғау, таңдау және бекіту мәселелерінде олардың құқығының айырықшалық сипатына ерекше маңыз береді. Брахманның өзінің туылуы "вечное воплощение дхармы" Брахман дхарманың асылдарын қорғау үшін туылғандықтан жерде барлық тіршіліктің иесі ретінде жоғарғы орынды иеленді.
Әлемдегі барлық тіршілік ететін нәрсе бұл брахманның меншігі мұның бәріне тек брахман ғана құқылы. Өзінің жоғарғы құдайлық мәртебсінде бола тұра, патша, "Ману заңдары" бойынша брахмандарды құрметтеуге міндетті, олардың кеңестерімен тәлімдерін ұстауға олардан веданы үйренуге және басқарудың бастапқы өнерін анық үйрену керек. Патшаның басты міндеті варна жүйесінің және барлық драхма бойынша оларға тистілімдерге қорғаушы болыу "Манузаңдарында" жазаға маңызды рөл беріледі. Құдайлық иеленушінің ұлы бола отырып жаза жер бетінде таяқты білдіреді. Дәл осы маңызда жаза басқару өнерінің маңызын - данданити анықтайды яғни ол "таяқпен билеу",- дегенді білдіреді.
"Ману заңдары" драхманы және барлық тіршілік иесі құдай мен адам қорғаушысына жазаның Жаза-патша, ол ер адам, ол бейлеушу, ол- жазалаушы деп көрсетіледі. Егер патша жаза тистілергеқолданбаса, олар әлсіздерді балық секілді қуырар еді, ешкім меншік иелене алмай, төмендегілермен жоғарғыдағылар араласып кететін еді. Барлық әлемжаза шараларына бағынады. Ол тәртіп сақталмаса варналар бұзылып барлық шектеулер жойылып жазаның бұзылуынан бүкіл халықтың қарсылығы туындауы мүмкін. Қызыл көзді, қылмыскерді жоюшы жаза жүрген жерде бағынушылар реніш білдірмейді, егер билеуші оларды жақсы бақыласа.
Әртүрлі варна мүшелерінің құқықтарымен міндеттерінің теңсіздігі заңда, қылмыс және жаза туралы ережелерде сақталады. Ерекше артықшылықтарды бұл қатнстабрахмандар қолында. Адам өлгеннен кейін оның жанының көшуі танымын пайдаланып "мынау заңдарын" көптеген жазалар қатарына мүдделік қорғанышы қосылды, бұл дхарманы бұзушыларға қолданылады.
Б.э.д. VI ғ СидхартхаВеданың, Упанишадтың негізгі ережелерін және брахмандық идеологияны сынға алып, Будда деген атауды иеленді. Ол құдайды жоғарғы тұлға, ізгілікті әлем бейлеушісі, заңның қайнар көзі деген ойды жоққа шығарды. Будда бойынша адамдық іс-әрекеттек адамдардың жеке ұмтылысына байланысты.
Будда және оның ізбасарлары адамгершілік рухани теңдіктің барлық адамға тән бағытын қолдай отырып, варна жүйесін және олардың теңсіздік қағидатын сынға алады. Мемлекет және құқық туралы танымның врахманизм идеологиясынан ақсүйектік ортаға ауысу, Чандрагутта I- дін ықпалды кеңксшісі және министрКаутильяның трактатында, яғни "Артхашастра" да байқалады.
"Үш Веда" - тұжырымдамасында шаруашылық, мемлекеттік басқару философия туралы ілімді философия ғылымына енгізіп философияның логикалық дәлелдер көмегімен үш веда іліміндегі- заңды және заңсыз шаруашылық іліміндегі - пайдалы және зиянды мемлекеттік басқару, туралы ілімде - дұрыс және дұрыс емес саясатты зертейді,-деп атап көсетілген.
Артхашастрада дхармаға дәстүрлі пиететпен және заң шындыққа негізде деген мойындаумен қатар тәжірибелік пайдаға және онымен жасалған саяси шаралармен әкімшілік биліктік негізге қолдау береді. Артхашастрада патшаға заңмен тиімділіктібұзбай махаббатқа берілу ұсынылады, бірақ тактатта саяси іс-әрекеттің бастапқы қағидасына және негізін, күшті биліктің барна жүйесін сақтау мақсатында сәйкестілігін анықтаушы ретінде тиімділік есептеледі.
Тиімділік драхмадан және моральдық деген заңдылығынан жеке бастау ретінде ерекшелеп, саясат және заң шғаруда ақсүйектік доктриналардың құрылуының алға қадам басқанын білдіреді. Артхашастрадағы саясаттың моральдық - діни арнадан босауы, әдебиеттерден оның авторына "Үнділік Макиавелли" ретінде мінездеме беруге негіздеме болады.
Билік, басқару, саясат, мемлекет және құқық жөніндегі алғашқы ой-пікірлер Көне Шығыс елдерінде пайда болған. Сол кезде-ақ бастапқы ойшылдар адамдар арасындағы күрделі қатынастарды реттеп түсінуге тырысқан. Көне Үндістанда мемлекет, билік, құқық туралы бірінші пікірлер сол кездегі қасиетті Ведалар деген кітабында да кездеседі. "Артхашастра немесе саясат ғылымы" деген ғылыми еңбекті б.д.д. IV-ші ғасырда билеген патша І-ші Чандрагуптаның кеңесшісі Каутилья жазған деген дерек бар. Бұл кітап саясат өнеріне, мемлекетті басқару өнеріне арналған. Саясаттың, басқарудың негізгі мақсаты - мемлекеттің пайдасы, елдің өнімі дейіледі. Мынадай ойлар да айтылған:
* Патша (билеуші) елдегі жағдай туралы әрдәйым хабардар болып тұруы тиіс; бұл мақсатта ол елдің әр бүршегінде өзіне мәлімет жеткізіп тұратын адамдарын жіберу керек; сол патшаның сенімді адамдары сыртынан жергілікті тұрғындарға ұқсайтын болсын, олар сияқты кийінетін болсын; олар патшаның адамдары деген пікір ешкімнің ойына да келмесін...
* Мемлекеттің негізгі белгілеріне мыналар жатады: билеуші, министр, аул-шаруашылық аумағы, қалалық бекіністер, қазына, әскер және одақтастар...
* Билеуші жоғары текті болсын, тағдыры құтты, өзі ақылды, үлкендердің, беделділердің кеңесіне көңіл бөлетін, әділетті, шыншыл, айтқан сөзінде тұратын, көңілі кең, мықты, жылдамды, оқуға, үйренуге қабілеті бар, өнерлі, намысты, адамдарды өз уақытында тиісті орынға қоюын білетін т.б.с.с.
* Жақсылықтың негізі болып бейбітшілік пен еңбек табылады. Бұл мақсатқа жету үшін саясаттың алты тәсілін қолдану тиіс: бейбітшілік, соғыс, сабырлық, жорық, паналауды іздестіру және екі жақты саясат...
Өзіңмен тең болғанмен және өзіңнен қүштімен бейбітшілік қатынастарды орнату қажет. Ал көршің өзіңнен нашар болса, онда соғыс ашу мүмкін...
Көне Қытайдағы саяси-құқықтық ілімдер
Қытайдың саяси және этикалық ілім тарихында Конфуций б.э.д. 551-479 ілімі басты рөл атқарады. Оның көзқарастары, өзінің оқушыларымен құрастырылған "Лунь-Юй" (Беседы и высказывания) кітабында жарық көрген. Ұзақ ғасырлар бойы бұл кітаб Қытайлардың әлемдік көзқарасында және өмір сүрулеріне маңызды ықпал жасады. Оны балалар жатқа оқыды, үлкендер оның мәселесіне сәйкес отбасылық және саяси істерді қолданды.
Дәстүрлі көзқарасқа сүйеніп, Конфуций мемлекееттің патриархалдық - патерналистік концепциясын дамытты. Бұл тұжырымдама мемлекетті үлкен отбасы ретінде қарастырды. Император билігі әке билігімен билеушілер мен бағынушылар қатынасы кішілері - үлкендерге бағынатын отбасы қатынасымен сәйкестендірілді.
Конфуциймен бейнеленген саяси-әлеуметтік иерархия адамдардың тең емес қағидасына негізделген: қара адамдар, қарапайым адамдар, төменгілер, кішілер - қайырымды ерлерге, жақсыларға, жоғарыдағыларға, үлкендарге бағынуы керек.
Осынысымен Конфуцийбиліктің арестократиялық концепциясын қолдады, қарапайым халық толығымен мемлекет билігіне араласудан шектетілді. Басқаруың кұштеусіз әдістерінің жақтаушысы болып Конфуций билеушілерді, шенеуніктерді және бағынушылардыөзара қатынасты қайырымдылық бастауында қалуға шақырады. Бұл үндеу алдымен билеушілерге арналған, олардың қайрымдылық талаптарын сақтауы маңызды рөлді иеленді және бағынушылар тәжірибесіндеадамгершілік нормаларының билеуін анықтайды. Күштеуге қарсы шыға отырып, Конфуций былай деп айтты: "Мемлекетті басқарып тұрып , адам өлтіру не үшін?, Егер сіз жақсылыққа ұмтылсаңыз, онда халық та жақсы болады. Қайырымды ердің моралі желге, деңгейі төмен адамның моралі шөпке тең. Яғни жел қалай тұрса, шөп солай құлайды". Бағынушылардың негізгі жақсылық жасауы Конфуцийге сәйкес билеушіге берілу, барлық үлкендерді тыңдау және құрметтеу.
Конфуцийдің саяси этикасы толығымен қоғамның төмендегі және жоғарылардың араласыуындағы ішкі бейбітшілікке жеткізуге және басқаруды тұрықтандыруға бағытталған. Сонымен қатар ол таза моралдық факторлардан басқа байлық процесін және жергілікті халық арасында кедейлікті жою қажеттілігіне көңіл бөлді. Байлық тең бөлінгенде кедейлік болмайды: елде үйлесім болса халық аз болмайды, бейбітшілік болса - бейлеушінің қауіпі болмайды. Билік үшін талас-тартысқа қарсы болып, Конфуций азаматтық әлемнің игілігін жоғары бағалады. Саяси қатынастарды қайырымдылық құралдармен реттеу нормаларына сүйенді. Егер "халықты заң арқылы басқарып, тәртіпті жазалау арқылы ұстап отырса, халық жазадан бас тартыуға ұмтылады және ол үшін ұялмайды. Егер халықты қайрымдылық шаралары арқылы басқарып және әдет- ғұрып көмегімен тәртіпті қолдап отырса, халық ұятты біледі және ол түзеледі", - деді ол.
Конфуций шығармаларында қайырымдылық ол әдет-ғұрып ережесі -ли, адамды сүю- жэнь, адамды қорғау - шу, ата-анаға құрмет - сяо, билеушіге берілу - чжун, борыш- и және т.б. этика - құқықтық нормалармен қағидалардың кең жүйесі. Позитивтік заңды фа қоспағандағы барлық саяси - әлеуметтік реттеу нысандарынан тұратынбұл нормативтік бүтіндік моралдық және құқықтық құбылыстардың бірлігі болып саналады. Конфуцийдің позитивтік заңдарға қарама-қарсы қатынасы олардың дәстүрлік жазалау маңызымен байланысты, олардың қатаң жазамен байланысты болуы. Конфуций заң шығарушылықтың рөлін толық жоққа шығарған жоқ, ол оған тек көмекші рөл берді.
Конфуций ілімінде маңызды әлеуметтік - саяси және реттеушілік үлесті "есімдері жөндеу қағидасы" орын алады. Есімдерді жөндеудің мақсаты - есімдерді мемлекетше және қоғамның иерархиялық жүйесінде халық тобының және тұлғаның әлеуметтік саяси және құқықтық мәртебесін шынайылыққа сәйкес келтіру әркімге өзіне сай ашып беру, яғни билеушініңбилеуші болуы, сановниктің сановник болуы, бағынушының бағынушы болуы. Конфуцизм өзінің пайда болған уақытынан кейін - ақ Қытай этика саяси ілімінде ықпалды ағымға айналады, ал б.э.д. II ғ. Қытайда ресми идеология болып белгіленіп, мемлекеттік дін орнын иеленді.
Конфуцийдің ойынша мемлекет дегеніңіздің өзі ол ұлғайып кеткен жанұя. Сондықтан императордың елдегі билігі отбасыдағы әкенің билігіне ұқсас болатын. Сөйтіп басқарушылар мен басқарылатындар арасындағы қатынастар үлкендер мен кішілердің арасындағы қатынастар сияқты болмақ. Ең жақсы, идеалды түрдегі елді басқару мораль принциптеріне негізделуі тиіс. Басқаша айтқанда басқарудың негізінде "екіжақтық", "алтын орта", "адамгершілік" сияқты қағидаттар жатқанда ғана ел жақсылыққа жетеді. Елдің жақсылары көпшілікке үлгі болуы тиіс.
Конфуцийдің тағы да кейбір ойлары:
* Басқарушы өз міндеттерін атқару барысында ұқыпты, шыншыл болсын, адамдарды жақсы көрсін, байлықты шашып-төгіп жүрмесін, халықты еңбектенуге итермелесін...
* Егер билеуші тек заңға сүйеніп басқаратын болса, шешімді тек жаза арқылы табатын болса, онда халық абай бола тұра намысты білмейтін болады; ал егер игілікке сүйеніп әдет бойынша басқаратын болса, онда халық намыстанады да, басын да иеді.
* Билеуші батыл болсын, түсінерлі болсын, өнерлі болсын.
* Мемлекетті басқару дегеніміз - бұл елді тамақпен, қару-жарақпен толық қамтамасыз ету және халықтың сеніміне ие болу. Керек болған жағдайда, алдымен қару-жарақтан бас тарту мүмкін, екіншіден, тамақтан бас тарту болады, ал халықтың сенімі болмаса, онда ештеңенің керегі жоқ...
* Басқару кезінде демалысты ұмыт...
* Билеу дегеніміз жөндеу; әркім жөн жүруге тырысады; қашан сендер жөнделесіңдер?
Тақырып 3. Ежелгі Грекиядағы саяси және құқықтық ілімдер.
Негізгі әдебиеттер
1 История политических и правовых учений под ред. Несерянц В.С., издание 2, Издательство Стреотип, Москва, 2000.
2 История политических и правовых учений под ред. Лейст О.Э., Москва, 2000.
3 История права и правосудия в лицах Алматы, 1996
4 Нараодная педогогика Педогогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана, Москва, 1991.
Қосымша әдебиеттер
1 Политика. Аристотель. Соч. Москва, 1989.
Ежелгі Грециялық саяси-құқықтық ойлардың шығу және даму тарихы үш кезеңге бөлінеді. Ерте кезең б.э.д. IX - VI ғ.ғ. ежелгі грек мемлекетінің пайда болуымен байланысты. Бұл кезеңде саяси-құқықтық ойлардың рационализациялануы анық байқалады Гомердің "Жеті дана" шығармасында және мемлекет, құқық мәселелеріне философиялық жол қалыптасады Пифагоржәне пифагорлықтар, Гераклит.
Екінші кезең б.э.д. V - IV ғ. Демокриттің, софистердің, Сократтың, Платонның және Аристотельдің ілімінде көрініс тапқан, ежелгі гректік саяси-құқықтық және философиялық ойдың даму кезеңі б.э.д. IV - II ғ. қамтиды. Бұл уақыт эллиндік кезең деп аталады, ежелгі грек мемлекетінің құлдырауының басталу уақыты, грек полистерінің алғашында Македонияның, кейін Рим билігіне түсуі. Бұл кезеңнің көзқарастары Эпикурдың, Сократтың, Полибийдің еңбектерінде көрініс тапқан.
Ежелгі гректік саяси-құқықтық ілім даму процесінде ерте кезеңде көбінесе аңыздық сипатта болса Гомер, Гесиод, ол бертін келе қалыптасушылық философиялық жолға даналар - Пифагор, Гераклит, Демокрит рационалистік интерпретацияға, софистер - логика түсініктік анализге Сократ, Платон орын берді және соңында эмпирика-ғылыми нысандарға Аристотель және мемлекет пен құқық зерттеудің тарихи-саяси Полибий көзқарасымен аяқталды.
Сократ және Платон саяси идеялары
Еуропадағы саяси-құқықтық идеялар Көне Грекия ойларына негізделген. Ежелгі ойшылдар арасында ерекше орын алатындар - бірімен-бірі уақыт кезегімен байланыста болған үш алып - Сократ, оның шәкірті Платон және Платонның шәкірті Аристотель болатын.
Адамзаттың рухани тарихындағы қызықты және танымал тұлғалардың бірі - Сократ б.э.д. 469 - 399 ж.. Ол тірі кезінің өзінде дельфилік пифия яғни барлық адамнан данышпан деп танылған болатын. Сократ өзінің анықтаушы бағытын адамгершілік, саяси, құқықтық құбылыстардың саналы табиғатын бейнелеуге және құруға ұмтылды. Осы жолда ол саналының, әділдіктің, заңдылықтың билеуі туралы қорытындыға келді. Сократтың саяси идеалын келесі қағида түрінде көрсетуге болады: белсенділер билеуі қажет. Оның өзі бұл туралы былай деп айтты: "Патшалар мен билеушілер -скипетр кигендер емес, сайланған адамдар да емес, жеребе және күштеу арқылы билікке қол жеткізгендер емес, билік жүргізе алатындар" - деді.
Әділдік, заңдылық саналы басқару туралы өзінің идеяларын ұстануда Сократ оның ықпалды оппозициясын және сынын тоқтатуға ұмтылған билікпен қақтығысып отырды. Бірақ өзінің бір кесе уын ішуге тура келді. Б.э.д. 399 ж. Демократияның өкілдері белгілі қайраткер, жетпіс жастағы Сократқа қарсы құдайы жоқ, отан заңдарын бұзды және жастарды дұрыс жолдан тайдырды деген айып тақты. Өлімге кесілген Сократ заңды бұзбау, әділетсіздікке әділетсіздікпен жауап бермеу деген өзінің қағидаларын сақтады, және достарымен ұйымдастырылған түрмеден қашудан бас тартты. Сократ ілімі, оның өмірі мен өлімі тек оның замандастарымен оқушыларынан ғана емес философиялық және саяси ойдың келесі тарихына да үлкен із қалдырды. Сократ ықпалы грек саяси-құқықтық ойларының жоғары деңгейіне, Платонның саяси философиясы және Аристотельдің саяси ғылымына ықпал етті.
Платон б.э.д. 427 - 347 - антикалық қана емес, философиялық, саяси-құқықтық ілімдердің бүкіл тарихының ұлы ойшылы.
Идеалды мемлекет Платон бойынша, ойлардың жүзеге асырылуы және жердегі қоғамдық саяси өмір, полисте саяси идеяның таралуы. Платон полисті ортақ қажеттілікке негізделген ортақ мекен ету ретіндеретінде анықтай келе, ол осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетте азаматтар арасында еңбектік бөлінуін талаб етеді деген ережеге негіздейді. Күзетшілер өз тапсырмаларын дұрыс орындау үшін олардың тұрмысы және бүкіл өмірі ынтымақтастыққа, ортақтыққа, ұйымшылдыққа негізделеді. Ең алдымен - деді Платон, егер ешқандай қажеттілік болмаса ешкім жеке меншікті иеленуі керек емес. Сонымен бірге ешкімнің ешкім кете алмайтын үйі немесе қор жинайтын орны болмауы керек. Күзетшілерге қажетті қормен үшінші сословие қамтамасыз етеді. Күзетшілер бірге тұрады, бірге тамақтанады. Оларға алтынды және күмісті ұстауға және пайдалануға тиым салынды.
Платон бойынша идеалды мемлекеттік құрылымдар үшін күзетшілерге ортақ әйелдер мен балалар болудың шешуші маңызы бар. Идеалды мемлекетте әйелдер құқықтары мен мүмкіндіктері ерлермен теңестірілген. Қарапайым түсінікте алғашқы екі - отбасы болмайды. Балаларды мемлекет тәрбиелейді. Платон үшінші жіктің некесі, тұрмысын, еңбек реттеу мәселелерін идеалды мемлекетбилігінің қарауына қалдырды. Бұл жіктің мүшелері мемлекеттік биліктен шектелседе, олар құлдар емес еркін адамдар болып саналады. Платон - байлық пен кедейшіліктің шектен шығуына қарсы, орта және ауқаттылықты қолдады. Идеалды мемлекеттің басқа мемлекеттерден негізгі әлеуметтік эканомикалық ерекшелігін басқа мемлекеттердегі байларжәне кедейлер деп бөлінудің мұнда болмауы, мұндай жағдай көптеген мемлекеттерде бар. Қалай болғанда да оларды мемлекет бір - біріне қарсы екіге - бірінші кедейлер, екінші - байлар болып бөлінуі бекітілген және олардың әр қайсысындай көптеген мемлекеттер.
Философтардың билеуі және әділетті заңдардың билеуі мемлекетте Платон үшін бір идеалды жобаның өзара байланысқан екі саласы.
Идеалды мемлекет жақсылар мен тектілердің билігі ретінде аристократиялық мемлекеттік құрылым. Платон бойынша мемлекеттік құрылымның жақсы түрін екі жақты деп айтуға болады: егер билеушілер арасынан бір билеуші шықса, онда ол патшалық болады, ал егер бірнеше билеушілер шықса - онда ол аристократия болады. Платон Мемлекет еңбегінде өрлеу жобасының іске асырылу мүмкіндігіне сенеді және оның қиын екенін де мойындайды. Егер жерде идеалды мемлекет құрылғанымен, ол өмір бойы болмайды,адам табиғаты басқа басқару нысанымен алмасады. Платон әртүрлі қоғамдық мемлекеттік нысандардың алмасуымен өзгеруін белгілі бір циклішіндегі айналымретінде түсініп, осыған сәйкес мемлекеттік құрылымның 5 түрін атайды аристократия, тимократия, олгархия, демократия, тирания.
Идеалды мемлекеттік құрылымға Платон қалған төртеуін бұзылған мемлекеттің дамушы сипаттарын оған қарсы қояды. Платон саяси өмір мен оның нысандарының ауысуының диалектикалықкөрінісін салады. Идеалды аристократияның туындауынан жерге және үйге жеке меншіктің пайда болуына, адамдардың еркін және құлдарға бөлінуіне әкеледі. Мемлекетте саналы бастаудың орнына қатыгез жан билік етеді. Бұл - тимократия, Платон бұған криттік - спартандық мемлекеттік құрылым типін жатқызады. Мұндай мемлекет үнемі соғысады. Сонымен қатар Платон бойынша соғыс жеке және қоғамдық қиындықтардың басты көзі . оған әсіресе элинндер арасындағы соғыс жек көрінішті болды. Тимократиялық мемлекет жеке тұлғаларда байлықтың жинақталуы нәтижесі - олигархияға әкеледі. Бұл құрылыс мүліктік цензжіге негізделген, билік басында байлар тұрады, кедейлер басқаруға араласпайды. Мүліксіздерге байларға қарсы өшпенділік туындайды, ол мемлекеттегі төңкеріске және демократияның құрылуыа әкеледі.
Платон демократиясы толығымен ұнамды және әртүрлі құрылым. Бірақ қажетті басқаруы жоқ деп бағалады. Демократиялық теңдік теңдер мен тең еместерді теңестірді. Мемлекеттік құрылымдағы игілікпен ұмытылмайтын мақсат оны нақты құрылымды жоюшы болып табылады тимократияда - әскери жауынгер, олигархияда - байлық, демократияда - еркіндік. Бір сөзбен айтқанда әрбір мемлекет нысаны өз қағидаларына тән ішкі қайшылықтардан және қағидаларды теріс пайдаланудан жойылады.
Платон бойынша демократиядан оның жалғасы, қарама-қайшылығы тирания шығады. Шексіз еркіндік шексіз құлдыққа айналады. Тиран билікке халықтың қолдауымен қол жеткізеді. Тирания - заңсыздық, күштеу кең таралған мемлекеттік құрылымның нашар түрі.
Саяси - құқықтық мәселелердің бірқатары Платонның Политик атты диалогінде қарастырылған.
Саясат - Платон бойынша, бұл адамдарды басқара алуды және білімді талап ететін патшалық өнер. Платон басқарушылардың осындай мәліметтерінде олардың заңмен немесе заңсыз басқаруы қажет болмайды деп есептеді.
Шынайы басқарушылары жоқ барлық басқа мемлекеттерде билік заңмен жүзеге асырылуы керек. Платон басқарушысы шынайы білімді жетекшілік ететін үлгілік мемлекеттен басқа. Әрбір заңдылықтың болуы немесе болмауына байланысты екіге бөлінетін үш басқару түрін көрсетеді: монархия - аздардың және көпшіліктің билігі, заңды монархия - бұл патшалық билік, қарамақарсысы - тирания, азшылдардың заңды билігі - аристократия, заңсызы - алигархия, демократия заңды және заңсыз. Нәтижесінде шынайы басқаруды қосқанда 7 мемлекет нышаны бар.
Сонымен заңдылық қағидасы Платондық сызбада басшы болмаса да, көмекші рөлді алады.
Платон заң шығарушыға бірінші жағынан басқарушылардың билігін, екіншіден бағынушылардың еркіндігін шектеп, ұстамдылықта болуға кеңес береді. Есепке алуға жергілікті жердің географиясы, ауа райы, топырағы және т.б. жатады. Платон заңдарды жергілікті жағдайлармен келіспейтін етіп бекіту мүмкін емес деді. Ол заңдар туралы ғылымды игеруге зерттеуге үлкен маңыз береді. Адамдардың айналысатын барлық ғылымдардың ішінде барлығы жүзеге асыратын заң туралы ғылым.
Екінші жағымды қасиеті бойынша мемлекет жобасының ставкасы адамдардың жеке және жалпы өмірін күн мен түн тәртібін анықтай отырып қатаң реттеген деталды және қатыгез заңдар жасалады.
Платонның тағы да кейбір ойларын келтірейік:
* Әрбір билік өзіне жағымды заңдарды орнатады: демократия - демократиялық заңдарды, тирания - тираниялық заңдарды... Сөйтіп өзі орнатқан заңдарды ең әділетті деп жариялайды да оларды бұзғандарды заңбұзушылар және әділетті жоюшылар деп жазалайды...
* Мемлекет, менің пікірімше, былай пайда болады: адамдарға көп нәрселер керек бола тұрғанда, ал олар өздерін жеке-жеке қамтамасыз ете алмай, бір-біріне жәрдем беру үшін бірігеді; адамдардың сөйтіп бірігіп жасауы мемлекет дейіледі...
* Жақсы мемлекетте елді қорғаушыларда жеке меншіктің болмауы тиіс; олардың басқа адам кіре алмайтын үйі де болмауы керек; ешқандай алтын дегенді олар білмесін (алтынды білсе олар бұзылады)...
* Идеалды мемлекетте елдің үш бөлегінің әрқайсысы өзінің ісімен айналысады: билеушілер (олар философтар болуы тиіс, олардың саны әрдәйым өте аз болады) елді басқарады; қорғаушылар елді қорғайды; шаруалар материалдық жағдайды қамтамасыз етеді...
* Барлық әйелдер мен балалар ерлерге ортақ болсын; балалар өздерінің жеке әке-шешесін білмейтін болсын...
Мемлекеттің төрт түрі бар: тимократия (билік менменділікке - честолюбие - негізделген), олигархия (билік байлыққа қарай құрастырылған, кедейлер басқаруда қатыспайды), демократия (кедейлердің билігі, басқарушылар жребий арқылы аусып тұрады), тирания (бұл демократиядан шығады, қатыгез құлдық пайда болады).
Аристотельдің саяси және құқықтық ойлары
Платоннан кейінгі антикалық саяси - құқықтық ілімнің дамуы және тереңдеуі, оның оқушысы және сыншысы Аристотель б.э.д 384-321жж. есімімен байланысты. Оның мынадай қанатты сөздері бар: Платон маған - дос, бірақ онан үлкен дос - шындық. Аристотель жемісті автор болды, бірақ оны көптеген шығармалары жоғалып кетті. Саяси - құқықтық тақырыпта сақталып қалған еңбектері - Саясат, Афиндық полития және Этика жарық көрді. Аристотель саясат туралы ғылымын жан - жақты игеруге ұмтылыс жасады. Аристотель бойынша ғылым ретінде этикамен нығыз байланысты. Ол бойынша саясаттың ғылыми түсінігі, адамгершілік туралы көзқарастардың дамуы және этика білімі деп біледі.
Этика саясаттың бастауы, оның кіріспесі ретінде саналады. Аристотель әділдіктің 2 түрін ажыратады: Теңестіруші және бөлуші. Теңестірші әділдік қағидасы - арифметикалық теңдік. Бұл қағиданың қолдану аясы - азаматтық құқықтық мәселе, зиянды өтеу, жаза және т.б. салалар. Бекітуші әділдік геометриялық теңсіздік қағидасынан туындайды және ортақ игілікті салым мен төлемнің құнына үйлесімді бөлуді білдіреді. Этикалық зерртеудің негізгі қорытындысы - саяси әділеттілік тек қана бір қоғамдылыққа жататын еркек және тең адамдар арасында болуы мүмкін және олардың мақсатының - өзек қанағаттандыруын негізге алуы деген ереже.
Мемлекет - табиғи дамудың өнімі. Бұлқатынасқа ол алғаш пайда болған отбасы және ауыл қатынастарына ұқсас. Бірақ мемлекет өзімен барлық қатынастарды қамтитын қатынастың жоғарғы нышаны. Саяси қатынаста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
пəні, әдістері жəне теориялық мəселелері.
1. Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəні.
2. Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының əдістемесі.
3. Саяси-құқықтық доктриналардың түсінігі жəне құрылымы.
Негізгі әдебиеттер
1 История политических и правовых учений под ред. Несерянц В.С., издание 2, Издательство Стреотип, Москва, 2000.
2 История политических и правовых учений под ред. Лейст О.Э., Москва, 2000.
3 История права и правосудия в лицах Алматы, 1996
4 Нараодная педогогика Педогогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана, Москва, 1991.
Қосымша әдебиеттер
1 Политика. Аристотель. Соч. Москва, 1989.
2 Социально-этические трактаты аль-ФарабиАлматы,1992.
3 Записка Судебной Реформы. Ш. Валиханов.Алматы,1999.
4 декларация независмости. Т. ДжефорсонАлматы,1999.
5 Идея Всеобщей истории во всемирно-гражданском плане К вечному миру. И. КантАлматы, 1999.
6 Государь. Н. Макиавелли.Алматы 2001
7 О духе законов. Ш.Л. Монтьеске. Москва, 1999
8 Город Солнца. КомпанеллаМосква, 1969.
9 Трактаты Ж.Ж. РуссоМосква, 1990
10 Фиолсофия права. ГегельМосква, 1990
1.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəні əр түрлі елдердегі саяси-құқықтық идеология мен теорияның мазмұны жəне даму мəселелері болып табылады. Басқаша айтқанда, аталмыш пəнді əлемнің əр түрлі халықтарының саяси-мемлекеттік жəне заңдық қалыптасуының дамушы қоғамтанудағы дүниетанымдық жəне концептуалдық көрінісі ретінде анықтауға болады. Бұның барлығы өз заманының ақыл-ойы мен саясатына ықпалын тигізген танымал ойшылдар мен əр түрлі мектептердің шығармаларында көрініс тапты.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəні -- адамзаттың мемлекет, құқық, билік жəне олардың пайда болу шарттары мен дамуы туралы идея, теория, ілім, көзқарастарының жиынтығы.
Пəн ұлы ежелгі өркениеттер дəуірінен бастап қазіргі кезеңге дейінгі көрнекті ойшылдармен, танымал мектептер жəне дəстүрлермен болашақ маманның жалпы жəне саяси-құқықтық мəдениеті іргетасын қалай отырып таныстырады.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы ғылымының негізгі белгілері:
- тарихи жəне заңдық ғылымдар аралығын қамтиды;
- құқықтық институттардың өздерін емес, оларды теоретикалық тану нысандарын зерттейді;
- адамзаттың мемлекет жəне құқықтың пайда болуы мен дамуы шарттарына орныққан жəне нақты көрініс табатын көзқарастарды зерттейді.
Біртұтас заңдық пəн көлемінде саяси жəне құқықтық ілімдердің бірігуі саяси жəне құқықтық құбылыстардың жəне оларға тиісті түсініктердің тығыз ішкі байланысымен
түсіндіріледі. Өткеннің саяси ілімдері Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəнінде мемлекеттанудың тарихы ретінде емес, мемлекет мəселелерін ерекше саяси құбылыс ретінде, басқа саяси құбылыстар, қатынастар жəне институттармен өзара байланыста
теориялық зерттеу түрінде жүзеге асырылады. Себебі, мемлекеттілік теориясы мəселелері əр түрлі мектептер жəне бағыттар өкілдерімен саяси ілімдердің шынайы тарихында
зерттелінген. Сондай-ақ бұрынғының құқықтық ойлары юриспруденция тарихы ретінде емес, құқық пен заңнаманың табиғаты, түсінігі, мəні, құндылығы, атқаратын қызметі мен қоғамдық өмірдегі ролі айшықталатын теориялық концепциялар түрінде қарастырылады.
Саяси-құқықтық пəн ретінде Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы шетел мемлекеті мен құқығы тарихына, отандық мемлекет пен құқық тарихына, жалпыадамзаттық тарихқа жақын. Екінші жағынан, ол мемлекет жəне құқық теориясын, құқық философиясын жəне өзге заңдық пəндердің теориялық аспектілерін, сондай-ақ саясаттану, мəдениеттану, əлеуметтану, логика, философияларды зерттеумен байланысты.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы -- заңдық ғылым. Дегенмен, оның қалыптасуына жəне гүлденуіне заңгерлерден басқа қоғамтану ғылымдарының өкілдері, əсіресе философтар ерен еңбек сіңірген. Философиялық ойдың танымал өкілдерінің бірқатары (мысалы, Пифагор, Гераклит, Демокрит, Протагор, Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур, Конфуций, Августин, Фома Аквинский, Гоббс, Локк, Кант, Фихте, Гегель жəне басқалар)
саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының да көрнекті өкілдері болып табылады.
Саяси жəне құқықтық ойлар дамуындағы философияның ролін ескере отырып, саяси жəне құқықтық құбылыстардың шынайы өмірдің ерекше нысаны жəне ғылыми зерттеу объектісі ретіндегі ерекшелігін ұмытпаған жөн. Əр түрлі ғылымдардың пəндік ерекшеліктері мемлекет жəне құқықтың философиялық концепциялары Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы көлемінде өзіндік тұрғыдан, тиісінше ғылымның арнаулы түсініктік аппараты көмегімен, оның танымдық құралдары арқылы, мақсат жəне міндеттерін ажырата отырып қарастырудан көрінеді.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəнінің өзге заңдық ғылымдар пəндерінен ерекшелігіне де назар аудару қажет. Мемлекет жəне құқықтың тарихын зерттеуші заң ғылымдарынан айырмашылығы Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының пəні тарихи пайда болушы жəне дамушы саяси-құқықтық мекемелер мен институттар емес, оларды теориялық танудың тиісті нысандары болып табылады. Сонымен бірге саяси-құқықтық идеялар мен ілімдердің, бір жағынан, жəне мемлекеттік-құқықтық нысандар, мекемелер, институттардың -- екінші жағынан өзара тығыз байланыстылығы жəне өзара ықпал
етушілік күші белгілі. Сол себепті мемлекет жəне құқық тарихын жетік меңгерместен, тиісінше саяси-құқықтық теориялардың нақты мазмұнын толық білу мүмкін емес, сондай-ақ тиісінше теориялық ережелер мен концепцияларсыз тарихи дамушы саяси-құқықтық шындықты ғылыми анықтау да мүмкін емес.
Жалпығылымдық заңдық ғылымдармен арақатынасында Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы саяси-құқықтық теориялар тарихын, мемлекет, құқық, саясат, заңнама туралы теориялық білімдердің пайда болуы мен дамуының тарихи үрдісі заңдылықтарын зерттеуге бағытталған пəн ретінде əрекет етеді.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының пəн ретіндегі маңыздылығы саяси-құқықтық доктриналардың замандас мемлекетінің құқықтық (заңдық, қылмыстық, пенитенциарлық жəне өзге де) саясатына ықпалын тигізгендігімен жəне тигізетіндігімен; мемлекеттік аппарат пен мемлекеттік басқаруды қалыптастыруда жүзеге асатындығымен; құқық табиғатына деген көзқарастарды оның барлық компоненттерін ажырата отырып талдайтындығымен жəне мемлекет пен құқықтың тарихи байланысын көрсететіндігімен түсіндіруге болады.
2.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихының əдістемесі -- пəнді зерттеу əдістері мен тəсілдерінің жиынтығы. Зерттеу əдістері мынандай топтардан құралады:
- жалпығылымдық;
- жалпылогикалық;
- арнаулы-заңдық.
Жалпығылымдық əдістер өз алдына тарихи, əлеуметтік, антропологиялық, нормативті-құндылық əдістер болып бөлінеді.
* Тарихи əдіс құбылыстарды нақты тарихи кезеңге тиістілігіне қатысты анықтайды.
* Əлеуметтік əдіс -- мəдениет типін, өмір сүру деңгейін, əр түрлі əлеуметтік топтардың мүддесін ескереді.
* Антропологиялық əдіс -- адамның мемлекетке, құқыққа, саясатқа қатынасын оның биологиялық қажеттіліктерімен негіздейді.
* Нормативті-құндылық əдіс -- кез келген мемлекеттік-құқықтық құбылысты ол туралы үлгілі көзқараспен салыстыра отырып зерттейді.
Жалпылогикалық əдістер талдау, синтез, индукция, дедукция, абстрактілеу əдістерінен құралады.
* Талдау -- құбылыстарды ойша құрамдас бөліктерге бөліп, олардың негізгі белгілерін анықтауды білдіреді.
* Синтез -- құбылыстың құрамдас бөліктерін немесе талдау барысында алынған олардың негізгі белгілерін тұтасқа біріктіре отырып зерттеу.
* Индукция -- зерттелінетін көптеген жеке фактілерден жалпы теория қалыптастыру, заңдылықтарды анықтау əдісі болып табылады.
* Дедукция -- теорияның жалпы ережелерінен жеке тұжырымдар жасалатын əдіс.
* Абстрактілеу -- пəннің белгілі бір белгілерін ойша бөліп қарастыру əдісі.
Арнаулы-заңдық əдістер құқықтық моделдеу жəне формалды-заңдық əдістен құралады.
* Құқықтық моделдеу -- құқықтық құбылыстардың белгілерін үлгіге сай ойша қалыптастыру əдісі.
* Формалды-заңдық əдіс құқықтық құбылыстардың сыртқы белгілеріне, нысанына басты назар аударуды білдіреді.
Саяси-құқықтық доктриналар мазмұнын түсіну жəне игеру үшін ғылым мен оқу пəнінің ара жігін ажырата білу қажет. Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихын зерттеуші ғылымда əр түрлі ғылыми əдістер, соның ішінде тарихи жəне логикалық зерттеу əдістерінің бірлігін талап ететін жалпыфилософиялық əдіс қолданылады. Тарихи əдіс ілімдердің пайда болуы мен дамуын қарастыратын болса, логикалық зерттеу əдісі іргелі ережелердің шыңдалғандығымен ерекшеленеді жəне саяси-құқықтық ойдың дамуына, əр түрлі əлеуметтік күштер мен жалпы мемлекеттің саясатына үлкен əсерін тигізеді. Өз алдына логикалық əдіс құрылымдық жəне функционалдық, ал тарихи əдіс салыстырмалы жəне биографиялық əдістерге жіктеледі. Құрылымдық əдіс ілімнің құрамдас бөліктерін жəне олардың байланысын талдаумен айналысады. Функционалдық əдіс ілімнің қоғамдағы ролі мен ықпалын анықтайды. Салыстырмалы зерттеу əдісі бұрынғыны кейінгімен, сондай-ақ тұстас ілімдермен салыстыру арқылы құбылыстың озығы мен тозығын анықтауды мақсат етеді жəне жүзеге асырады. Биографиялық əдіс қандай да болмасын ойшылдың шығармашылығына бастау немесе негіз болған оның өміріндегі атаулы фактілерді зерттеумен айналысады.
3.
Мемлекет пен құқықтың сан ғасырлық тарихы барысында көптеген саяси-құқықтық доктриналар пайда болды. Əр түрлі ойшылдармен қалыптастырылған концепциялар жəне олардың мазмұндалу нысандары (теориялық трактат, философиялық шығарма, саяси памфлет, конституция жобалары жəне басқалар) шығармашылық нəтижелері қаншалықты жан-жақты болуы мүмкін болса, соншалықты сан алуан. Дегенмен, сан қилы концепцияларды қиылыстыратын ортақ белгілер де бар: олар белгілі бір əлеуметтік топтардың мемлекетке, құқыққа қатынасын анықтайды (ілімнің бағдарламалық, бағалық бөлігі); тиісті дəуірге тəн идеялық-теориялық негізде құрылады (ілімнің əдістемелік бөлігі); мемлекет жəне құқық теориясының негізгі мəселелерін шешу жолдарын қарастырады (ілімнің теориялық мазмұны). Сондықтан, саяси-құқықтық доктрина үш құрылымдық элементтен тұрады:
1) логика-теориялық, философиялық жəне өзге дүниетанымдық негіздер;
2) түсініктік-категориялық аппарат арқылы көрініс тапқан мемлекет жəне құқықтың пайда болуы, олардың даму заңдылықтары, мемлекет нысандары, əлеуметтік маңыздылығы мен құрылым қағидалары, құқықтың негізгі қағидалары, оның мемлекетпен, жеке тұлғамен, қоғаммен арақатынасы туралы мəселелерді шешу;
3) бағдарламалық ережелер -- əрекет етуші мемлекет пен құқықты, олардың саяси мақсаты мен міндеттерін бағалау.
Сонымен, саяси-құқықтық доктринаны қарастыру барысында: а) оның дүниетанымдық (философиялық, діни) негізін; ə) теория-əдістемелік мазмұнын (категориялар, түсініктер, əдіс); б) берілген саяси (құқықтық) ілімге негізделген нормативті-құқықтық жобаларды, саяси бағдарламаларды, декларацияларды, манифестерді, сондай-ақ осы доктринаның элементтерін қолданушы қоғамдық қозғалыстарды бағамдап талдау қажеттілігі бар.
Саяси-құқықтық доктринаның логика-теориялық негізі қоғамдық сананың өзге нысандарымен, дəуірдің дүниетанымымен байланысты. Ежелгі таптық жəне құлиеленушілік қоғамның саяси ілімдері басым түрде діни (Ежелгі Шығыс мемлекеттерінде) жəне философиялық (Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим) негізде болды.
Орта ғасырлық мемлекеттердің дүниетанымдық көзқарастары теологиялық (діни) сипатта еді. Жаңа заманның ойлау əдісі рационализм болып табылады. Таза рационализмнің қоғамдық жəне саяси дамудың кейбір құбылыстарын түсіндіруге жарамсыздығы жəне қоғамның əлеуметтік əрі саяси құрылымын зерттеу əлеуметтанудың, саясаттанудың жəне мемлекет пен құқықты зерттеуші өзге де қоғамдық ғылымдардың пайда болуына жəне дамуына жол салды.
Саяси-құқықтық доктриналардың мазмұны оның түсініктік-категориялық аппараты, мемлекет жəне құқықтың жалпы мəселелерінің теориялық шешімін табу, нақты доктриналардағы негізгі, маңызды категорияларға сүйенген кең салалы, түйінделген көзқарастар жүйесі болып табылады. Уақыт өте келе шешімі саяси жəне құқықтық ілімдер
мазмұнын құрайтын дəстүрлі сұрақтар көлемі анықталды. Олардың қатарында мемлекет жəне құқықтың шығу тегі, олардың қоғаммен, жеке тұлғамен, меншік қатынастарымен өзара байланысы, мемлекет нысаны, оның міндеттері, саяси əрекет əдістері, мемлекет жəне құқықтың өзара байланысы, құқықтың негізгі қағидалары мен нысандары (қайнар көздері), жеке тұлға құқықтары мəселелері алға тартылды.
Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы пəніне мемлекет жəне құқық теориясының жалпы мəселелері шешімі қарастырылатын ілімдер ғана кіреді. Əрбір салалық заң ғылымдарының өзіндік тарихы бар екендігі белгілі, оларға саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы тек жалпытеориялық концепцияларға ықпалы, оның көрініс табу нысаны болған жағдайда ғана қайырылады. Саяси-құқықтық идеологияның даму заңдылықтары теориялық деңгейде мемлекет, құқық, саясат туралы кез келген ілім өзіне замандас саяси-құқықтық шындықты есепке ала отырып құрылатындығын, оның абстрактілі теориялық
құрылымда міндетті түрде көрініс табатындығын білдіреді.
Философия ойларда жинақталған дəуір деген Гегельдің ойы тəріздес, саяси-құқықтық доктрина - түсініктер мен категориялар жүйесінде көрініс тапқан дəуірдің мемлекеттік-құқықтық шындығы. Əрбір ірі дəуірдің өзіне тəн саяси-құқықтық мекемелері, оларды теориялық негіздеу түсініктері жəне тəсілдері болған. Сондықтан əр түрлі тарихи даму кезеңдері өкілдерінің күн тəртібінде сол кезеңдегі мемлекеттік мекемелер мен құқық
қағидаларының ерекшеліктеріне байланысты əр түрлі саяси-құқықтық мəселелер туындап отырды. Мысалы, Ежелгі Грецияның құл иеленуші мемлекеттерінде мемлекет құрылымы,
саяси əрекетке қатысуға құқығы бар адамдар тобы, еркін адамдардың құлдарға билігін бекітудің мемлекеттік-құқықтық тəсілдері мəселелері алдыңғы қатарға шыққан. Бұл өз алдына мемлекет нысанын анықтау жəне жіктеу, басқарудың бір нысанынан екіншісіне өту, басқарудың барынша жағымды, үлгілі нысанын анықтау мəселелеріне басым түрде назар аударуға мұрындық болды.
Əр түрлі тарихи кезең ерекшеліктері қоғамдық өмірдегі құқық пен мемлекеттің əр түрлі арақатынасын, соған сəйкес саяси-құқықтық доктриналар мазмұнында мемлекет, саясат, құқық мəселелеріне аударылатын назар дəрежесін де анықтап отырды. Саяси-құқықтық ілімдер түсінігі мемлекет жəне құқық мəселелерінің тығыз байланысына негізделген, бірақ құқықты мемлекет қондырмасы, оның қосымшасы немесе саясат нысаны ретінде түсінуге жол бермейді.
Бірқатар саяси-құқықтық ілімдер мазмұнында құқық мəселелері басым түрде қарастырылған. Құқық мемлекетке қатысты жетекші роль атқаратын брахманизм, ислам діндеріне негізделген саяси-құқықтық ілімдердің мазмұнында құқықтық мəселелер басым түрде қарастырылады. Платонның Заңдар, Мореллидің Табиғат кодексі еңбектерінде мемлекетке қоғам өмірі салаларын реттейтін заңдарды жүзеге асырушы ретінде ғана баға беріледі. Азаматтық қоғам қалыптасуы кезеңінде адамдардың заңдық теңдігін, олардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекетке адам құқықтары кепілі ролін бере отырып негіздеген саяси-құқықтық ілімдерде құқық мəселелері жаңаша қарастырылып алдыңғы қатарға шықты.
Тақырып 2. Ежелгі Шығыс елдеріндегі саяси және құқықтық ілімдер.
Негізгі әдебиеттер
1 История политических и правовых учений под ред. Несерянц В.С., издание 2, Издательство Стреотип, Москва, 2000.
2 История политических и правовых учений под ред. Лейст О.Э., Москва, 2000.
3 История права и правосудия в лицах Алматы, 1996
4 Нараодная педогогика Педогогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана, Москва, 1991.
Саяси және құқықтық ілімдер бұл түсініктің қашан және арнайы таптық мағанасында ерте таптық қоғаммен байланысты мемлекеттің ұзақ даму жолында пайда болды. Ілімдер танымдық жоспарда саяси және құқықтық ілімдердің шығыу тегі алғашқы аңыздардың, ұсыныстардың рационализациясы арасында жүрді.
Саяси және құқықтық ілімдер барлық ежелгі халықтарда Шығыста және Батыста да өзінің ежелгі Мысырлықтарда, Үндістерде, Қытайлықтарда, Вавилондықтарда, Парсыларда, Еврейлерде, Гректерде, Римдіктерде аңыздың қайнар көзіне және әлемдегі адамның алатын орнын аңыздық ұстанымға негіздейді.
Барлық рухани білімге аңыз, барлық жинақталған тәжірибенің тарих және болашақ жолындағы көзқарастардың негізгі көзі, қалған және әдеттегі жабдықтардың арсеналының әлемді танумен түсіну тәсілі мен нысананың тәртіп ережелері жинағының тұжырымы болады. Діни көзқараспен саяси құқықтық көзқарыс және концепция арасындағы байланыстырушы маңызды рөлді дін атқарады.
Көне Үндістандағы саяси-құқықтық ілімдер
Мифологиялық және діни танымдардың ықпалымен ежелгі Үндістанда саяси-құқықтық ілімдер құрылып, дамыды. Ежелгі Үнді қоғамындағы саяси құқықтық және рухани өмірден ұзақ ғасырлар бойы аңыздардың бейлеуші орны иленуі осымен байланысты.
Брахманизм идеясының туындауы б.э.д. II мыңжылдықта ежелгі үнді ескерткіші "Веда да" кездеседі. Бұл шығармада Пурушие құдайынан құралған қоғамды 4 варнаға бөлу брахман - ұртынан, кшатри -қолынан, вайши белінен, шудрааяғынан жаратылған деп айтылады. Осындай аңыздық органикалық концепцияға сәйкес әлемдік заң қоғамының конституциясын, әр түрлі варналардың орнымен жағдайын, осы варна мүшелрінің құқығы мен міндеттерін анықтайды. Құлдар варнаға кірмейтін болғандықтан ерте үнділік варналар мүшелері тең емес болды: алғашқы 2 варна (брахман абыздар, кшатри - жауынгерлер) билеуші, ал қалғандары вайши - ұста, саудагер болса шудралар оларға бағынышты болды. Брахманизм одан әрі дамып, ежелгі үндінің басқа ескерткіштерінде саяси ойларында б.э.д. IX-VIғ.ғ. нақтыланады. Ведаға және ілімге сәйкес барлық варналар және оның мүшелері оларға құдайымен бекітілген дхарманы заң, борыш, дәстүр, тәртіп ережелерін сақтады.
Брахманизм қоғамдағы мемлекеттегі билеуші жақдайды әр-түрлі варна мүшелеріне қатысты дхарманың әлеуметтік және саяси - құқықтық брахмандық талдау мазмұнын да басқарушы маңызын анықтайды. Барахманизм идеологиясына көптеген дхарма енгізілген құқықтық жиынтықтар әр түрлі брахмалық мектептерден құрастырылған. Б.э.д. II ғ. "Ману заңдары" ежелгі кездерде негізделген жазбаша рәсімделген белгілі саяси құқықтық ескерткіш "Ману заңдарында" Вед және Упанишадтың қоғамды варнаға бөлу, олардың тең еместігі және т.б. ережелері өңделді және қозғалды. Брахмандардың басқару жағдайының негізделіуіне және дхарманы қорғау, таңдау және бекіту мәселелерінде олардың құқығының айырықшалық сипатына ерекше маңыз береді. Брахманның өзінің туылуы "вечное воплощение дхармы" Брахман дхарманың асылдарын қорғау үшін туылғандықтан жерде барлық тіршіліктің иесі ретінде жоғарғы орынды иеленді.
Әлемдегі барлық тіршілік ететін нәрсе бұл брахманның меншігі мұның бәріне тек брахман ғана құқылы. Өзінің жоғарғы құдайлық мәртебсінде бола тұра, патша, "Ману заңдары" бойынша брахмандарды құрметтеуге міндетті, олардың кеңестерімен тәлімдерін ұстауға олардан веданы үйренуге және басқарудың бастапқы өнерін анық үйрену керек. Патшаның басты міндеті варна жүйесінің және барлық драхма бойынша оларға тистілімдерге қорғаушы болыу "Манузаңдарында" жазаға маңызды рөл беріледі. Құдайлық иеленушінің ұлы бола отырып жаза жер бетінде таяқты білдіреді. Дәл осы маңызда жаза басқару өнерінің маңызын - данданити анықтайды яғни ол "таяқпен билеу",- дегенді білдіреді.
"Ману заңдары" драхманы және барлық тіршілік иесі құдай мен адам қорғаушысына жазаның Жаза-патша, ол ер адам, ол бейлеушу, ол- жазалаушы деп көрсетіледі. Егер патша жаза тистілергеқолданбаса, олар әлсіздерді балық секілді қуырар еді, ешкім меншік иелене алмай, төмендегілермен жоғарғыдағылар араласып кететін еді. Барлық әлемжаза шараларына бағынады. Ол тәртіп сақталмаса варналар бұзылып барлық шектеулер жойылып жазаның бұзылуынан бүкіл халықтың қарсылығы туындауы мүмкін. Қызыл көзді, қылмыскерді жоюшы жаза жүрген жерде бағынушылар реніш білдірмейді, егер билеуші оларды жақсы бақыласа.
Әртүрлі варна мүшелерінің құқықтарымен міндеттерінің теңсіздігі заңда, қылмыс және жаза туралы ережелерде сақталады. Ерекше артықшылықтарды бұл қатнстабрахмандар қолында. Адам өлгеннен кейін оның жанының көшуі танымын пайдаланып "мынау заңдарын" көптеген жазалар қатарына мүдделік қорғанышы қосылды, бұл дхарманы бұзушыларға қолданылады.
Б.э.д. VI ғ СидхартхаВеданың, Упанишадтың негізгі ережелерін және брахмандық идеологияны сынға алып, Будда деген атауды иеленді. Ол құдайды жоғарғы тұлға, ізгілікті әлем бейлеушісі, заңның қайнар көзі деген ойды жоққа шығарды. Будда бойынша адамдық іс-әрекеттек адамдардың жеке ұмтылысына байланысты.
Будда және оның ізбасарлары адамгершілік рухани теңдіктің барлық адамға тән бағытын қолдай отырып, варна жүйесін және олардың теңсіздік қағидатын сынға алады. Мемлекет және құқық туралы танымның врахманизм идеологиясынан ақсүйектік ортаға ауысу, Чандрагутта I- дін ықпалды кеңксшісі және министрКаутильяның трактатында, яғни "Артхашастра" да байқалады.
"Үш Веда" - тұжырымдамасында шаруашылық, мемлекеттік басқару философия туралы ілімді философия ғылымына енгізіп философияның логикалық дәлелдер көмегімен үш веда іліміндегі- заңды және заңсыз шаруашылық іліміндегі - пайдалы және зиянды мемлекеттік басқару, туралы ілімде - дұрыс және дұрыс емес саясатты зертейді,-деп атап көсетілген.
Артхашастрада дхармаға дәстүрлі пиететпен және заң шындыққа негізде деген мойындаумен қатар тәжірибелік пайдаға және онымен жасалған саяси шаралармен әкімшілік биліктік негізге қолдау береді. Артхашастрада патшаға заңмен тиімділіктібұзбай махаббатқа берілу ұсынылады, бірақ тактатта саяси іс-әрекеттің бастапқы қағидасына және негізін, күшті биліктің барна жүйесін сақтау мақсатында сәйкестілігін анықтаушы ретінде тиімділік есептеледі.
Тиімділік драхмадан және моральдық деген заңдылығынан жеке бастау ретінде ерекшелеп, саясат және заң шғаруда ақсүйектік доктриналардың құрылуының алға қадам басқанын білдіреді. Артхашастрадағы саясаттың моральдық - діни арнадан босауы, әдебиеттерден оның авторына "Үнділік Макиавелли" ретінде мінездеме беруге негіздеме болады.
Билік, басқару, саясат, мемлекет және құқық жөніндегі алғашқы ой-пікірлер Көне Шығыс елдерінде пайда болған. Сол кезде-ақ бастапқы ойшылдар адамдар арасындағы күрделі қатынастарды реттеп түсінуге тырысқан. Көне Үндістанда мемлекет, билік, құқық туралы бірінші пікірлер сол кездегі қасиетті Ведалар деген кітабында да кездеседі. "Артхашастра немесе саясат ғылымы" деген ғылыми еңбекті б.д.д. IV-ші ғасырда билеген патша І-ші Чандрагуптаның кеңесшісі Каутилья жазған деген дерек бар. Бұл кітап саясат өнеріне, мемлекетті басқару өнеріне арналған. Саясаттың, басқарудың негізгі мақсаты - мемлекеттің пайдасы, елдің өнімі дейіледі. Мынадай ойлар да айтылған:
* Патша (билеуші) елдегі жағдай туралы әрдәйым хабардар болып тұруы тиіс; бұл мақсатта ол елдің әр бүршегінде өзіне мәлімет жеткізіп тұратын адамдарын жіберу керек; сол патшаның сенімді адамдары сыртынан жергілікті тұрғындарға ұқсайтын болсын, олар сияқты кийінетін болсын; олар патшаның адамдары деген пікір ешкімнің ойына да келмесін...
* Мемлекеттің негізгі белгілеріне мыналар жатады: билеуші, министр, аул-шаруашылық аумағы, қалалық бекіністер, қазына, әскер және одақтастар...
* Билеуші жоғары текті болсын, тағдыры құтты, өзі ақылды, үлкендердің, беделділердің кеңесіне көңіл бөлетін, әділетті, шыншыл, айтқан сөзінде тұратын, көңілі кең, мықты, жылдамды, оқуға, үйренуге қабілеті бар, өнерлі, намысты, адамдарды өз уақытында тиісті орынға қоюын білетін т.б.с.с.
* Жақсылықтың негізі болып бейбітшілік пен еңбек табылады. Бұл мақсатқа жету үшін саясаттың алты тәсілін қолдану тиіс: бейбітшілік, соғыс, сабырлық, жорық, паналауды іздестіру және екі жақты саясат...
Өзіңмен тең болғанмен және өзіңнен қүштімен бейбітшілік қатынастарды орнату қажет. Ал көршің өзіңнен нашар болса, онда соғыс ашу мүмкін...
Көне Қытайдағы саяси-құқықтық ілімдер
Қытайдың саяси және этикалық ілім тарихында Конфуций б.э.д. 551-479 ілімі басты рөл атқарады. Оның көзқарастары, өзінің оқушыларымен құрастырылған "Лунь-Юй" (Беседы и высказывания) кітабында жарық көрген. Ұзақ ғасырлар бойы бұл кітаб Қытайлардың әлемдік көзқарасында және өмір сүрулеріне маңызды ықпал жасады. Оны балалар жатқа оқыды, үлкендер оның мәселесіне сәйкес отбасылық және саяси істерді қолданды.
Дәстүрлі көзқарасқа сүйеніп, Конфуций мемлекееттің патриархалдық - патерналистік концепциясын дамытты. Бұл тұжырымдама мемлекетті үлкен отбасы ретінде қарастырды. Император билігі әке билігімен билеушілер мен бағынушылар қатынасы кішілері - үлкендерге бағынатын отбасы қатынасымен сәйкестендірілді.
Конфуциймен бейнеленген саяси-әлеуметтік иерархия адамдардың тең емес қағидасына негізделген: қара адамдар, қарапайым адамдар, төменгілер, кішілер - қайырымды ерлерге, жақсыларға, жоғарыдағыларға, үлкендарге бағынуы керек.
Осынысымен Конфуцийбиліктің арестократиялық концепциясын қолдады, қарапайым халық толығымен мемлекет билігіне араласудан шектетілді. Басқаруың кұштеусіз әдістерінің жақтаушысы болып Конфуций билеушілерді, шенеуніктерді және бағынушылардыөзара қатынасты қайырымдылық бастауында қалуға шақырады. Бұл үндеу алдымен билеушілерге арналған, олардың қайрымдылық талаптарын сақтауы маңызды рөлді иеленді және бағынушылар тәжірибесіндеадамгершілік нормаларының билеуін анықтайды. Күштеуге қарсы шыға отырып, Конфуций былай деп айтты: "Мемлекетті басқарып тұрып , адам өлтіру не үшін?, Егер сіз жақсылыққа ұмтылсаңыз, онда халық та жақсы болады. Қайырымды ердің моралі желге, деңгейі төмен адамның моралі шөпке тең. Яғни жел қалай тұрса, шөп солай құлайды". Бағынушылардың негізгі жақсылық жасауы Конфуцийге сәйкес билеушіге берілу, барлық үлкендерді тыңдау және құрметтеу.
Конфуцийдің саяси этикасы толығымен қоғамның төмендегі және жоғарылардың араласыуындағы ішкі бейбітшілікке жеткізуге және басқаруды тұрықтандыруға бағытталған. Сонымен қатар ол таза моралдық факторлардан басқа байлық процесін және жергілікті халық арасында кедейлікті жою қажеттілігіне көңіл бөлді. Байлық тең бөлінгенде кедейлік болмайды: елде үйлесім болса халық аз болмайды, бейбітшілік болса - бейлеушінің қауіпі болмайды. Билік үшін талас-тартысқа қарсы болып, Конфуций азаматтық әлемнің игілігін жоғары бағалады. Саяси қатынастарды қайырымдылық құралдармен реттеу нормаларына сүйенді. Егер "халықты заң арқылы басқарып, тәртіпті жазалау арқылы ұстап отырса, халық жазадан бас тартыуға ұмтылады және ол үшін ұялмайды. Егер халықты қайрымдылық шаралары арқылы басқарып және әдет- ғұрып көмегімен тәртіпті қолдап отырса, халық ұятты біледі және ол түзеледі", - деді ол.
Конфуций шығармаларында қайырымдылық ол әдет-ғұрып ережесі -ли, адамды сүю- жэнь, адамды қорғау - шу, ата-анаға құрмет - сяо, билеушіге берілу - чжун, борыш- и және т.б. этика - құқықтық нормалармен қағидалардың кең жүйесі. Позитивтік заңды фа қоспағандағы барлық саяси - әлеуметтік реттеу нысандарынан тұратынбұл нормативтік бүтіндік моралдық және құқықтық құбылыстардың бірлігі болып саналады. Конфуцийдің позитивтік заңдарға қарама-қарсы қатынасы олардың дәстүрлік жазалау маңызымен байланысты, олардың қатаң жазамен байланысты болуы. Конфуций заң шығарушылықтың рөлін толық жоққа шығарған жоқ, ол оған тек көмекші рөл берді.
Конфуций ілімінде маңызды әлеуметтік - саяси және реттеушілік үлесті "есімдері жөндеу қағидасы" орын алады. Есімдерді жөндеудің мақсаты - есімдерді мемлекетше және қоғамның иерархиялық жүйесінде халық тобының және тұлғаның әлеуметтік саяси және құқықтық мәртебесін шынайылыққа сәйкес келтіру әркімге өзіне сай ашып беру, яғни билеушініңбилеуші болуы, сановниктің сановник болуы, бағынушының бағынушы болуы. Конфуцизм өзінің пайда болған уақытынан кейін - ақ Қытай этика саяси ілімінде ықпалды ағымға айналады, ал б.э.д. II ғ. Қытайда ресми идеология болып белгіленіп, мемлекеттік дін орнын иеленді.
Конфуцийдің ойынша мемлекет дегеніңіздің өзі ол ұлғайып кеткен жанұя. Сондықтан императордың елдегі билігі отбасыдағы әкенің билігіне ұқсас болатын. Сөйтіп басқарушылар мен басқарылатындар арасындағы қатынастар үлкендер мен кішілердің арасындағы қатынастар сияқты болмақ. Ең жақсы, идеалды түрдегі елді басқару мораль принциптеріне негізделуі тиіс. Басқаша айтқанда басқарудың негізінде "екіжақтық", "алтын орта", "адамгершілік" сияқты қағидаттар жатқанда ғана ел жақсылыққа жетеді. Елдің жақсылары көпшілікке үлгі болуы тиіс.
Конфуцийдің тағы да кейбір ойлары:
* Басқарушы өз міндеттерін атқару барысында ұқыпты, шыншыл болсын, адамдарды жақсы көрсін, байлықты шашып-төгіп жүрмесін, халықты еңбектенуге итермелесін...
* Егер билеуші тек заңға сүйеніп басқаратын болса, шешімді тек жаза арқылы табатын болса, онда халық абай бола тұра намысты білмейтін болады; ал егер игілікке сүйеніп әдет бойынша басқаратын болса, онда халық намыстанады да, басын да иеді.
* Билеуші батыл болсын, түсінерлі болсын, өнерлі болсын.
* Мемлекетті басқару дегеніміз - бұл елді тамақпен, қару-жарақпен толық қамтамасыз ету және халықтың сеніміне ие болу. Керек болған жағдайда, алдымен қару-жарақтан бас тарту мүмкін, екіншіден, тамақтан бас тарту болады, ал халықтың сенімі болмаса, онда ештеңенің керегі жоқ...
* Басқару кезінде демалысты ұмыт...
* Билеу дегеніміз жөндеу; әркім жөн жүруге тырысады; қашан сендер жөнделесіңдер?
Тақырып 3. Ежелгі Грекиядағы саяси және құқықтық ілімдер.
Негізгі әдебиеттер
1 История политических и правовых учений под ред. Несерянц В.С., издание 2, Издательство Стреотип, Москва, 2000.
2 История политических и правовых учений под ред. Лейст О.Э., Москва, 2000.
3 История права и правосудия в лицах Алматы, 1996
4 Нараодная педогогика Педогогические воззрения народов Средней Азии и Казахстана, Москва, 1991.
Қосымша әдебиеттер
1 Политика. Аристотель. Соч. Москва, 1989.
Ежелгі Грециялық саяси-құқықтық ойлардың шығу және даму тарихы үш кезеңге бөлінеді. Ерте кезең б.э.д. IX - VI ғ.ғ. ежелгі грек мемлекетінің пайда болуымен байланысты. Бұл кезеңде саяси-құқықтық ойлардың рационализациялануы анық байқалады Гомердің "Жеті дана" шығармасында және мемлекет, құқық мәселелеріне философиялық жол қалыптасады Пифагоржәне пифагорлықтар, Гераклит.
Екінші кезең б.э.д. V - IV ғ. Демокриттің, софистердің, Сократтың, Платонның және Аристотельдің ілімінде көрініс тапқан, ежелгі гректік саяси-құқықтық және философиялық ойдың даму кезеңі б.э.д. IV - II ғ. қамтиды. Бұл уақыт эллиндік кезең деп аталады, ежелгі грек мемлекетінің құлдырауының басталу уақыты, грек полистерінің алғашында Македонияның, кейін Рим билігіне түсуі. Бұл кезеңнің көзқарастары Эпикурдың, Сократтың, Полибийдің еңбектерінде көрініс тапқан.
Ежелгі гректік саяси-құқықтық ілім даму процесінде ерте кезеңде көбінесе аңыздық сипатта болса Гомер, Гесиод, ол бертін келе қалыптасушылық философиялық жолға даналар - Пифагор, Гераклит, Демокрит рационалистік интерпретацияға, софистер - логика түсініктік анализге Сократ, Платон орын берді және соңында эмпирика-ғылыми нысандарға Аристотель және мемлекет пен құқық зерттеудің тарихи-саяси Полибий көзқарасымен аяқталды.
Сократ және Платон саяси идеялары
Еуропадағы саяси-құқықтық идеялар Көне Грекия ойларына негізделген. Ежелгі ойшылдар арасында ерекше орын алатындар - бірімен-бірі уақыт кезегімен байланыста болған үш алып - Сократ, оның шәкірті Платон және Платонның шәкірті Аристотель болатын.
Адамзаттың рухани тарихындағы қызықты және танымал тұлғалардың бірі - Сократ б.э.д. 469 - 399 ж.. Ол тірі кезінің өзінде дельфилік пифия яғни барлық адамнан данышпан деп танылған болатын. Сократ өзінің анықтаушы бағытын адамгершілік, саяси, құқықтық құбылыстардың саналы табиғатын бейнелеуге және құруға ұмтылды. Осы жолда ол саналының, әділдіктің, заңдылықтың билеуі туралы қорытындыға келді. Сократтың саяси идеалын келесі қағида түрінде көрсетуге болады: белсенділер билеуі қажет. Оның өзі бұл туралы былай деп айтты: "Патшалар мен билеушілер -скипетр кигендер емес, сайланған адамдар да емес, жеребе және күштеу арқылы билікке қол жеткізгендер емес, билік жүргізе алатындар" - деді.
Әділдік, заңдылық саналы басқару туралы өзінің идеяларын ұстануда Сократ оның ықпалды оппозициясын және сынын тоқтатуға ұмтылған билікпен қақтығысып отырды. Бірақ өзінің бір кесе уын ішуге тура келді. Б.э.д. 399 ж. Демократияның өкілдері белгілі қайраткер, жетпіс жастағы Сократқа қарсы құдайы жоқ, отан заңдарын бұзды және жастарды дұрыс жолдан тайдырды деген айып тақты. Өлімге кесілген Сократ заңды бұзбау, әділетсіздікке әділетсіздікпен жауап бермеу деген өзінің қағидаларын сақтады, және достарымен ұйымдастырылған түрмеден қашудан бас тартты. Сократ ілімі, оның өмірі мен өлімі тек оның замандастарымен оқушыларынан ғана емес философиялық және саяси ойдың келесі тарихына да үлкен із қалдырды. Сократ ықпалы грек саяси-құқықтық ойларының жоғары деңгейіне, Платонның саяси философиясы және Аристотельдің саяси ғылымына ықпал етті.
Платон б.э.д. 427 - 347 - антикалық қана емес, философиялық, саяси-құқықтық ілімдердің бүкіл тарихының ұлы ойшылы.
Идеалды мемлекет Платон бойынша, ойлардың жүзеге асырылуы және жердегі қоғамдық саяси өмір, полисте саяси идеяның таралуы. Платон полисті ортақ қажеттілікке негізделген ортақ мекен ету ретіндеретінде анықтай келе, ол осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетте азаматтар арасында еңбектік бөлінуін талаб етеді деген ережеге негіздейді. Күзетшілер өз тапсырмаларын дұрыс орындау үшін олардың тұрмысы және бүкіл өмірі ынтымақтастыққа, ортақтыққа, ұйымшылдыққа негізделеді. Ең алдымен - деді Платон, егер ешқандай қажеттілік болмаса ешкім жеке меншікті иеленуі керек емес. Сонымен бірге ешкімнің ешкім кете алмайтын үйі немесе қор жинайтын орны болмауы керек. Күзетшілерге қажетті қормен үшінші сословие қамтамасыз етеді. Күзетшілер бірге тұрады, бірге тамақтанады. Оларға алтынды және күмісті ұстауға және пайдалануға тиым салынды.
Платон бойынша идеалды мемлекеттік құрылымдар үшін күзетшілерге ортақ әйелдер мен балалар болудың шешуші маңызы бар. Идеалды мемлекетте әйелдер құқықтары мен мүмкіндіктері ерлермен теңестірілген. Қарапайым түсінікте алғашқы екі - отбасы болмайды. Балаларды мемлекет тәрбиелейді. Платон үшінші жіктің некесі, тұрмысын, еңбек реттеу мәселелерін идеалды мемлекетбилігінің қарауына қалдырды. Бұл жіктің мүшелері мемлекеттік биліктен шектелседе, олар құлдар емес еркін адамдар болып саналады. Платон - байлық пен кедейшіліктің шектен шығуына қарсы, орта және ауқаттылықты қолдады. Идеалды мемлекеттің басқа мемлекеттерден негізгі әлеуметтік эканомикалық ерекшелігін басқа мемлекеттердегі байларжәне кедейлер деп бөлінудің мұнда болмауы, мұндай жағдай көптеген мемлекеттерде бар. Қалай болғанда да оларды мемлекет бір - біріне қарсы екіге - бірінші кедейлер, екінші - байлар болып бөлінуі бекітілген және олардың әр қайсысындай көптеген мемлекеттер.
Философтардың билеуі және әділетті заңдардың билеуі мемлекетте Платон үшін бір идеалды жобаның өзара байланысқан екі саласы.
Идеалды мемлекет жақсылар мен тектілердің билігі ретінде аристократиялық мемлекеттік құрылым. Платон бойынша мемлекеттік құрылымның жақсы түрін екі жақты деп айтуға болады: егер билеушілер арасынан бір билеуші шықса, онда ол патшалық болады, ал егер бірнеше билеушілер шықса - онда ол аристократия болады. Платон Мемлекет еңбегінде өрлеу жобасының іске асырылу мүмкіндігіне сенеді және оның қиын екенін де мойындайды. Егер жерде идеалды мемлекет құрылғанымен, ол өмір бойы болмайды,адам табиғаты басқа басқару нысанымен алмасады. Платон әртүрлі қоғамдық мемлекеттік нысандардың алмасуымен өзгеруін белгілі бір циклішіндегі айналымретінде түсініп, осыған сәйкес мемлекеттік құрылымның 5 түрін атайды аристократия, тимократия, олгархия, демократия, тирания.
Идеалды мемлекеттік құрылымға Платон қалған төртеуін бұзылған мемлекеттің дамушы сипаттарын оған қарсы қояды. Платон саяси өмір мен оның нысандарының ауысуының диалектикалықкөрінісін салады. Идеалды аристократияның туындауынан жерге және үйге жеке меншіктің пайда болуына, адамдардың еркін және құлдарға бөлінуіне әкеледі. Мемлекетте саналы бастаудың орнына қатыгез жан билік етеді. Бұл - тимократия, Платон бұған криттік - спартандық мемлекеттік құрылым типін жатқызады. Мұндай мемлекет үнемі соғысады. Сонымен қатар Платон бойынша соғыс жеке және қоғамдық қиындықтардың басты көзі . оған әсіресе элинндер арасындағы соғыс жек көрінішті болды. Тимократиялық мемлекет жеке тұлғаларда байлықтың жинақталуы нәтижесі - олигархияға әкеледі. Бұл құрылыс мүліктік цензжіге негізделген, билік басында байлар тұрады, кедейлер басқаруға араласпайды. Мүліксіздерге байларға қарсы өшпенділік туындайды, ол мемлекеттегі төңкеріске және демократияның құрылуыа әкеледі.
Платон демократиясы толығымен ұнамды және әртүрлі құрылым. Бірақ қажетті басқаруы жоқ деп бағалады. Демократиялық теңдік теңдер мен тең еместерді теңестірді. Мемлекеттік құрылымдағы игілікпен ұмытылмайтын мақсат оны нақты құрылымды жоюшы болып табылады тимократияда - әскери жауынгер, олигархияда - байлық, демократияда - еркіндік. Бір сөзбен айтқанда әрбір мемлекет нысаны өз қағидаларына тән ішкі қайшылықтардан және қағидаларды теріс пайдаланудан жойылады.
Платон бойынша демократиядан оның жалғасы, қарама-қайшылығы тирания шығады. Шексіз еркіндік шексіз құлдыққа айналады. Тиран билікке халықтың қолдауымен қол жеткізеді. Тирания - заңсыздық, күштеу кең таралған мемлекеттік құрылымның нашар түрі.
Саяси - құқықтық мәселелердің бірқатары Платонның Политик атты диалогінде қарастырылған.
Саясат - Платон бойынша, бұл адамдарды басқара алуды және білімді талап ететін патшалық өнер. Платон басқарушылардың осындай мәліметтерінде олардың заңмен немесе заңсыз басқаруы қажет болмайды деп есептеді.
Шынайы басқарушылары жоқ барлық басқа мемлекеттерде билік заңмен жүзеге асырылуы керек. Платон басқарушысы шынайы білімді жетекшілік ететін үлгілік мемлекеттен басқа. Әрбір заңдылықтың болуы немесе болмауына байланысты екіге бөлінетін үш басқару түрін көрсетеді: монархия - аздардың және көпшіліктің билігі, заңды монархия - бұл патшалық билік, қарамақарсысы - тирания, азшылдардың заңды билігі - аристократия, заңсызы - алигархия, демократия заңды және заңсыз. Нәтижесінде шынайы басқаруды қосқанда 7 мемлекет нышаны бар.
Сонымен заңдылық қағидасы Платондық сызбада басшы болмаса да, көмекші рөлді алады.
Платон заң шығарушыға бірінші жағынан басқарушылардың билігін, екіншіден бағынушылардың еркіндігін шектеп, ұстамдылықта болуға кеңес береді. Есепке алуға жергілікті жердің географиясы, ауа райы, топырағы және т.б. жатады. Платон заңдарды жергілікті жағдайлармен келіспейтін етіп бекіту мүмкін емес деді. Ол заңдар туралы ғылымды игеруге зерттеуге үлкен маңыз береді. Адамдардың айналысатын барлық ғылымдардың ішінде барлығы жүзеге асыратын заң туралы ғылым.
Екінші жағымды қасиеті бойынша мемлекет жобасының ставкасы адамдардың жеке және жалпы өмірін күн мен түн тәртібін анықтай отырып қатаң реттеген деталды және қатыгез заңдар жасалады.
Платонның тағы да кейбір ойларын келтірейік:
* Әрбір билік өзіне жағымды заңдарды орнатады: демократия - демократиялық заңдарды, тирания - тираниялық заңдарды... Сөйтіп өзі орнатқан заңдарды ең әділетті деп жариялайды да оларды бұзғандарды заңбұзушылар және әділетті жоюшылар деп жазалайды...
* Мемлекет, менің пікірімше, былай пайда болады: адамдарға көп нәрселер керек бола тұрғанда, ал олар өздерін жеке-жеке қамтамасыз ете алмай, бір-біріне жәрдем беру үшін бірігеді; адамдардың сөйтіп бірігіп жасауы мемлекет дейіледі...
* Жақсы мемлекетте елді қорғаушыларда жеке меншіктің болмауы тиіс; олардың басқа адам кіре алмайтын үйі де болмауы керек; ешқандай алтын дегенді олар білмесін (алтынды білсе олар бұзылады)...
* Идеалды мемлекетте елдің үш бөлегінің әрқайсысы өзінің ісімен айналысады: билеушілер (олар философтар болуы тиіс, олардың саны әрдәйым өте аз болады) елді басқарады; қорғаушылар елді қорғайды; шаруалар материалдық жағдайды қамтамасыз етеді...
* Барлық әйелдер мен балалар ерлерге ортақ болсын; балалар өздерінің жеке әке-шешесін білмейтін болсын...
Мемлекеттің төрт түрі бар: тимократия (билік менменділікке - честолюбие - негізделген), олигархия (билік байлыққа қарай құрастырылған, кедейлер басқаруда қатыспайды), демократия (кедейлердің билігі, басқарушылар жребий арқылы аусып тұрады), тирания (бұл демократиядан шығады, қатыгез құлдық пайда болады).
Аристотельдің саяси және құқықтық ойлары
Платоннан кейінгі антикалық саяси - құқықтық ілімнің дамуы және тереңдеуі, оның оқушысы және сыншысы Аристотель б.э.д 384-321жж. есімімен байланысты. Оның мынадай қанатты сөздері бар: Платон маған - дос, бірақ онан үлкен дос - шындық. Аристотель жемісті автор болды, бірақ оны көптеген шығармалары жоғалып кетті. Саяси - құқықтық тақырыпта сақталып қалған еңбектері - Саясат, Афиндық полития және Этика жарық көрді. Аристотель саясат туралы ғылымын жан - жақты игеруге ұмтылыс жасады. Аристотель бойынша ғылым ретінде этикамен нығыз байланысты. Ол бойынша саясаттың ғылыми түсінігі, адамгершілік туралы көзқарастардың дамуы және этика білімі деп біледі.
Этика саясаттың бастауы, оның кіріспесі ретінде саналады. Аристотель әділдіктің 2 түрін ажыратады: Теңестіруші және бөлуші. Теңестірші әділдік қағидасы - арифметикалық теңдік. Бұл қағиданың қолдану аясы - азаматтық құқықтық мәселе, зиянды өтеу, жаза және т.б. салалар. Бекітуші әділдік геометриялық теңсіздік қағидасынан туындайды және ортақ игілікті салым мен төлемнің құнына үйлесімді бөлуді білдіреді. Этикалық зерртеудің негізгі қорытындысы - саяси әділеттілік тек қана бір қоғамдылыққа жататын еркек және тең адамдар арасында болуы мүмкін және олардың мақсатының - өзек қанағаттандыруын негізге алуы деген ереже.
Мемлекет - табиғи дамудың өнімі. Бұлқатынасқа ол алғаш пайда болған отбасы және ауыл қатынастарына ұқсас. Бірақ мемлекет өзімен барлық қатынастарды қамтитын қатынастың жоғарғы нышаны. Саяси қатынаста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz