Төрт түлік пірлерінің пайда болуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2

4

7

10

13

16

18

21

23

I бөлім Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде атқарылатын төрт-түліктің маңызы

1 Төрт түлік пірлерінің пайда болуы

2 Төрт түліктің қамқоршы пірлері мен түрлері ...

II бөлім Төрт түлікке байланысты болжамдар мен олардың адам өміріне әкелетін пайдасы

2.1 Төрт түліктің іс-әрекетіне байланысты ауа райын болжауы

2.2 Төрт түліктің адамзатқа тигізетін пайдасы

III бөлім Идея және композициялық шешім
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.1 Төрт - түлік иелерінің мүсінін жасау идеясының шығуы

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Қазақ халқы ежелден мал шаруашылығымен айналысып келеді. Мал кезінде алты алаштың жесе - асы, кисе - киімі, мінсе - көлігі, жапанда - серігі болған. Біз ежелден малға жақын халықпыз. Кезінде ата бабаларымыз төрт түлікке жайлы қоныс іздеп кең даламызда көшіп қонып жүрген. Қазақ төрт түлікті ерекше құрметтеген төрт түліктің жайымен жазда жайлауға, қыста қыстауға көшкен. Малдың еті, сүті тамақ болған, терісінен, жүнінен арқан жіптер, киіз үй жабдықтары, киім - кешек, алаша, кілем тоқып т.б. әр түрлі бұйымдар жасаған. Төрт түлік малдың сүтін және одан жасалған айран, қымыз, шұбат сияқты сусындарды халқымыз ағарған немесе ақ деп атаған. Түйе, жылқы, қой, сиыр. Қазақ халқы осы төртеуін төрт түлік деп атаған. Ауыз әдебиетінде "төрт түлік малды құрадың" деген тіркес жиі кездеседі. Бұл дәулетіне сәулеті сай адамдарға арналып айтылған. Мысалы, "Байбөрі деген бар екен, Байбөрі малға бай екен, төрт түлігі сай екен ("Алпамыс батыр" жырынан). Халық төрт түліктің әрқайсысының сақтаушы иесі бар деп ұғынып, оларды ойсылқара, қамбар ата, жылқышы ата, шопан ата, зеңгі баба деп атаған. Төрт түлікті кейде жұп тұяқ, тақ тұяқ деп те атайды. Қазақ төрт түліктің ішінде түйе малын байлық ретінде де, көлік ретінде де, азық ретінде де қатты қастерлеген. "Нар жолында жүк қалмас" деген мәтел осының айғағы. "Ат - ердің қанаты", "мінсең - көлік, жесең - ет" деп жылқы малын да аса жоғары бағалаған. Сондай-ақ қой мен ешкі, сиыр малының да өзіне тән ерекше қасиеттері болатынын ұмытпаған. Көшпелілердің, оның ішінде қазақтың төрт түлік малдың ішіндегі қастерлеп, пір тұтатыны - жылқы. Жылқы көшіп-қонуға төзімді әрі ыңғайлы, қысы - жазы жем - шөп тілемей жайылады. Оның азығы өзге малдан әлдеқайда асыл. Сол себепті де оның еті де, сүті де денсаулыққа шипалы екендігі ерте кезден - ақ белгілі. Жылқы бетегелі, көделі, селеулі, қауданды жерде жақсы өскен. Қазақ даласының батысында Мұғалжар тауынан басталып, Сарыарқаны қуалай отырып, аяғы Батыс Сібірге тірелетін кең өлкесінде жылқы малы көп өсірілген. Қазақтың жылқымен қатар ұстаған малы - түйе. Қазақта түйелі бай қонады сортаңды алып деп басталатын өлең бар. Бұлай деуінің себебі, ертедегі түйелер байлар суы тұзды көлдердің, теңіздердің, өзендердің бойларына, өсімдігі ащы, сортаң жерлерге қонатын болған. Түйе - жүк көлігі. Көшпелілердің, солардың ішінде қазақтың, ғасырлар бойы көбінесе жүгін көтерген мал-түйе болған. Оның ішінде ең төзімдісі әрі мықтысы - жалғыз өркешті нар, қазақтың нар жолында жүк қалмайды деуі содан. Түйе жолға да шыдамды. Түйенің етін бұл түлікті бақпайтын ел ұнатпайды, ал бағытындары оған құмар.Қой да көшпелі ерте заманнан малданған түлігінің бірі. Негізінен қойдың азықтық және киімдік пайдасы жылқы мен түйе түліктерінен артық. Онымен бірге қой малы көшіп - қону кезінде ұзақ жол жүрістеріне шыдамды болып келеді. Жем - шөпті онша талғамайды. Тіпті өсімдігі ащылы болып келетін құм мен шөлде де қойдың теріп жейтін азығы көп. Ешкі де сондай.Қой мен ешкі көне заманнан бері бірге жайылып, бірге жусап келеді. Қойды отты-сулы жерлерге ешкінің серкесі бастайды. Ешкі мен қойдың сүтінен ұйытқан айран да, қайнатқан құрт пен ірімшік те қазақтың сүйікті асы. Ешкінің түбітінен ең жақсы шәлі тоқылады,оның қылшығынан есілген жіп пен арқан жылқы қылынан соң ең берігі саналады. Ангор ешкісі деп аталатын асыл тұқымды ешкілердің жүні өте құнды. Мал шаруашылығындағы тағы бір түлік-сиыр. Ертедегі көшпелі қазақтар сиырды аз малданған. Өйткені сиыр малы қөшіп-қонудың талабына сай келмей, отырықшылыққа ауысқаннан кейін ғана көбейген. Сиыр малы айрықша бағуды тілемейді, өріске өзі кетіп,мезгілінде өзі қайтып келеді. Сондықтан басқа малдарға қарағанда ол күтімді көбірек керек етеді. Төрт түлік малды ата - бабамыз қашанда құрметтеп, келесі ұрпаққа да құрметтеуді дәріптеген.

I бөлім ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТҰРМЫС-ТІРШІЛІГІНДЕ АТҚАРЫЛАТЫН ТӨРТ-ТҮЛІКТІҢ МАҢЫЗЫ

Жылқының шығу тарихы туралы қысқаша тоқталып кетсек төрт түлік малдың ішінде қай халықтың болса да құрмет тұтатындарының бірі- жылқы малы. Ат-ердің қанаты деп айтатын дана халқымыз жылқыны өте қастерлеген. Жылқы-мінсең көлік, жесең ет. Қазы-қарта, жал-жаясыз бірде-бір қазақ жанұясын біз көре алмаймыз. Тарихи деректер бойынша адам баласы жылқыны біздің жыл санауымыздан 3-4мың жыл бұрын қолға үйреткен. Негізгі отаны Шығыс Еуропаның далалы аймағы, Орталық Азия және Қазақстан алқабы деп есептеледі. Әйгілі ғалым Ахмет Тоқтабайдың Алматы кітап баспасынан жарық көрген қазақ жылқысының тарихы кітабында Орталық Азия, соның ішінде қазақ даласы - жылқы отаны - деген түпкілікті тұжырым жасалған. Бұған дәлел ретінде, жүздеген мың жылқы сүйектері табылған энеолитдәуіріндегі - Ботай қонысы аталады. Ботайлықтар жылқыны алғаш қолға үйреткендер. Мұны қазір бүкіл әлем ғалымдарымойындап отыр. 2009 жылы бүкіл әлемге SCIENCE ғылыми журналында жылқының дүниежүзі бойынша тұңғыш рет Солтүстік Қазақстанда қолға үйретілгені,ертедегі малшы - жылқышыларының б.з.д. ІY мыңжылдықта қымыз дайындағаны әлем жұртшылығына жария етілді. Жылқының арғы тегі жылқы пішіндес жануарлардан дами келе - тарпаңға, Пржевальск жылқысына, құлан, зебраға жеткен көрінеді. Тарпаңдардың бойлары жылқылардан аласалау, денесі тығыршықтай томпақ, түстері құла және көк болып келеді. ХХ ғасырдың басында тарпаң жабайы жылқылар түрлері мүлдем жойылып кетті. Көшпелі қазақ шаруасының сүйікті малы - түйе. Оны бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Түйенің жүні мен терісі - киім, сүті - сусын, еті - ас. Әсіресе, түйе көш көлігі ретінде бағалы. Ол - сиырдай емес, сирақты мал. Қыста суыққа, жазда ыстыққа төзімді, әсіресе шөлге, аштыққа шыдамды. Түйе алпыс күн аштыққа, отыз күн шөлге шыдайды. Осынша шыдамдылығына, қуаттылығына қарамастан, шөк десең шөге қалатын, айт-шу десең атып тұратын тіл алғыш, жуас, кайырымды мал.Түйе түлігі негізінен жайылымда бағылып, күтімді, құнарлы азық пен құрылысы күрделі, жылы қора-жайды аса қажет етпейтіндіктен, басқа ауыл шаруашылық малдарымен салыстырғанда тиімді сала болып табылады. Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып, түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан бөлінген суды пайдаланады. Түйе шаруашылығы Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында жақсы дамыған. Түйе сүтінің майлылығы сиыр сүтінен әлдеқайда жоғары. Оның  құрамында адам ағзасына қажетті нәруыз, дәрумендер мол. Сүті 24 сағатқа дейін ашымайды. Түйе сүттен шұбат дайындалады. Шұбат өкпе, асқазан, ішек ауруларына бірден-бір шипа, қанды толықтырады. Шұбаттың радиацияға қарсы әсері болатыны да анықталған. Түйе еті - өнімінің бір түрі, бағалы тағамдық шикізат. Түйе етінің химиялық құрамы мүйізді ірі қара мал етіне ұқсас және қуатты келеді. Түйе етініңқасиетітолықзерттеліп бола қойғанжоқ, дегенмен, еліміздің түйе өсіретін аймағының жергілікті халқының диеталық тағам деп біліп, дертке дауа санайды .Түйенің шудасы да қымбат бағаланады. Оны буын, құяң, бүйрек ауруларына және радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде пайдаланады. Шудадан бағалы тоқыма бұйымдар жасалады. Түйе жүнінен неше түрлі өрмек жіптерін иіріп, шекпен, қап, белбеу, кілем, қоржын сияқтыларды тоқиды. Сол сияқты түйе жүні айыл-құйысқан, өмілдірік, ноқта жасауға және көген, бау-шу есуге өте қолайлы. Түйе жүні көрпеге салуға, шапанға тартуға өте жақсы, жеңіл, әрі жылы болады, қылшық шықпайды. Негізінен әрбір халықтың өзіне тән діни сенімдері, салттары, әдет ғұрыптары болады негізінен басқа халықтарға оны жете түсіну қиын сияқты, бірақ әрине дәстүрлерін сыйлау керек. Сиырға табыну өте күрделі түсінік, ол үшін бүкіл индуизм дінін түсіндіріп шығу керек. Сиырға табынудың шығу тарихы өте тереңде жатыр. Индуизм дінінде сиырға өте көп мән береді. Мысалы Ригвидеде 50мыңнан астам Сиыр атын кездестіруге болады екен. Кришнаның өзі сиыр бағушы ретінде суреттеледі. Сиыр олардың түсінігінде тазалықтың, қасиеттің және Жер-ананың белгісі саналады. Сиыр сүтін де ерекше қадір тұтады, аналық образ ретінде Яғни тіршілікті жалғастырушы ретінде қарайды. Әрине олар сиыр етін жемейді, өз ажалымен өледі. Бірақ оларда индустардан басқа көп халықтар тұрады, христиандар, мұсылдандар т.б. деген сияқты басқа діндегілер. Әрине адам болған жерде қылмыс, тойымсыздық болады демекші Индияда да жасырын айдап кету, шекара асыру және жасырын сиыр сою көптеп кездеседі екен. Индия Үкіметі олармен барынша күресіп келеді, соңғы уақыттарда басылып келе жатырғанға ұқсайды. Қазақ халқының дүниетанымында, діні мен тілінде жылқыға қатысты өзгеше философиялық және мәдени жүйе қалыптасқан. Соның ізі адам мен жылқының қатар өмір сүре бастаған байырғы заманнан байқалады. Ежелгі дәуірлерде-ақ қазіргі Қазақстан аумағы жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын археологиялық қазбалар дәлелдейді. Солтүстік Қазақстандағы Ботай мәдениеті энеолит дәуірінде (б.з.б. 4 - 3-мыңжылдық), Арқайым ескерткіштері орта қола дәуірінде (б.з.б. 2- мыңжылдық), Қазақстанның барлық аймақтарынан кездесетін арий, сақтарсақ, ғұн кезеңдерінің ескерткіштері (б.з.б. 1-мыңжылдық - б.з. 2 ғ.) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға үйретіліп қана қоймай, бұл малдың ерекше қастерленіп, әдет-ғұрыптық рәсімдердің ажырамас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді. Сиырдың шығу тарихына тоқталып кетсек. Сиыр, ірі қара, мүйізді ірі қара - сүтқоректілер класына жататын аша тұяқты, қуыс мүйізді, күйіс қайыратын жануарлар. Сиыр малы осыдан 7-10 мың жыл бұрын Жерорта теңізі маңындағы елдерде қолға үйретілген. Қазіргі үй сиырларыныңшыққан тегі тур деп аталады. Тур деген жабайы сиырды қолға асырап, үйретілгеннен кейін үй сиыры пайда болған. Жабайы сиырлармен салыстырғанда, үй сиырларының аяқтары қысқа, денелері ірі, үлкен, шекелері кіші болып келеді. Бұл ірі қара әр түрлі тұқымдардың шағылысуы арқылы көптеген будандарға айналады. Мұндай сиырлар Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, т. б. туысқан республикаларда кең таралып өсті. Жергілікті сиыр тұқымдары көбейді. Қазақстан сиырларының тұқымдары еттілік, сүттілік, көліктік жағынан ерекшеленіп, өсіп-өніп келеді. Қазіргі кезде дүние жүзінде сиырдың 250-ге жуық түрі бар. Сиырдың дене бітімі олардың өнімділік бағытынабайланысты болады. Сүт бағытындағы Сиырдың денесі ұзын, сүйегі салыстырмалы түрде жіңішке, терісі жұқа, жұмсақ, түгі жылтыр, қарыны кең, басы мен мойыны ұзын, құрсағы мен желіні үлкен болады. Ет бағытындағы сиырдың тұрқы төртпақ әрі кең, омыраулы, аяғы мен мойыны қысқалау, желіні кішілеу, сүтті малға қарағанда бұлшық еттері жақсы жетілген, терісі қалың әрі жұмсақ, тері астындағы май қабаты жақсы дамыған. Сүтті бағытта өсірілетінірі қара қолтұқымдарынан сүт алу мақсаты көзделеді. Қазақстанда қырдың (даланың) қызыл сиыры, әулиеата, алатау, қарала, симменталъ қолтұқымдары өсіріледі.Сиырлар 5 жасқа дейін өсіп жетіледі, кейбір кеш жетілетін тұқымдары 6 - 7 жасында өсуін тоқтатады. Ұрғашысы 20 - 35 жыл, бұқасы 15 - 20 жыл тіршілік етеді. Ересек сиырдың салм. 250 - 600 кг, ең таңдаулысы 1000 кг; бұқасы 300 - 900 кг; ең таңдаулысы 1600 кг-нан асады. Сүт бағытындағы сиырдан 9 - 12 жыл жақсы өнім алынады, бұдан кейін олардың тісі қажалып, өнімділігі төмендейді. Сиыр малы-үйдің асыраушысы деп тегін айтылмаған. Себебі: сиыр сүтінен қаншама тағам түрі жасалады. Ертеде қазақ халқы сиырдың терісінен құдықтан су тартатын ыдыс қауғалар, қымыз ашытатын сабалар мен сусын құятын торсықтар жасады. Сиырдың тезегін отын ретінде пайдаланды. Кейбір тұқымдардың бұқалары мен өгіздерін арба,шана тартуға пайдаланған. Сиырды жасына қарай: бұзау, торпақ, тана, қашар, құнажын, дөнежін, сиыр, өгіз, бұқа деп атаған. Қой - ешкі қуысмүйізділер тұқымдасына жататын, күйіс қайыратын жұптұяқты мал. Қой бұдан 10-11 мың жыл, ешкі 11-12 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Қойдың жабайы арғы тегі - жабайы қой муфлон және арқар таулы алқаптарда таралған. Қойдың алғаш қолға үйретілген орталықтарын Жерорта теңізінің маңы, Орта Азия, Қазақстан, Орталық Азия, Оңтүстік Африка. Ешкі тоғыз - он жыл тіршілік етеді. Ешкінің мүйізі қырлы, дене бітімі жеңіл, құйрығы қысқа келеді. Қазақ халқы қой мен ешкіні қосып уақ мал деп атайды. Ешкі- өте өсімтал мал,ал қой-төрт түлік мал ішіндегі ең жуасы. Қойдың еті, жүні, терісі пайдалы. Жүнінен киіз басады, түрлі киім-кешек тоқиды. Ешкінің мүйізі қырлы, дене бітімі жеңіл, құйрығы қысқа келеді. Оның түбіті, жүні, терісі, еті мен сүті пайдаланылады. Ешкі бір - екі, кейде бесеуден лақтайды. Жақсылап күтсе жылына екі рет төлдейді. Ешкілерді көктемде, жылы аудандарда екінші рет тамыз - қыркүйек айларында қырқады. Текесінен 4 - 6 кг, ешкісінен 3 - 5 кг қыл алынады. Түбітті ешкіден 0,2 - 0,5 кг, кейде 2 кг түбіт алынады. Ешкі терісінен сафиян, шевро сияқты бағалы былғары жасалады. Қой мен ешкі шаруашылығы - мал шаруашылығының бір саласы. Малды қыста қорада, қалған уақытта жайылым жерлерде бағады. Оларды азықтық дақылдармен қоректендіреді, мезгілімен дәрігерлік көмек көрсетіледі. Қойдың салмағы тұқымына қарай әртүрлі болып келеді ал ешкі малы - текесі 60 - 65 кг-ға дейін, ешкісі 40 - 60 килограға дейін тартады. Жемденген ешкіден 20 - 28 кг ет, 4 - 6 кг май, жеті - он айлық лақтан 12 кг ет, 1,5 кг май алынады. Ешкі тұқымын асылдандыру, күтімі мен азықтандыруын дұрыс ұйымдастыру арқылы оның өнімділігін арттырады.

1 Төрт түлік пірлерінің пайда болуы

Пір сөзінің мағынасы - өте қасиетті деген мағынаны білдіреді. Пірлік деп белгілі бір саланың маманын, маманы болғанда да жетілген адамын атайды. Пірлік кереметтей ілім иесі болса, қарамағындағы халайыққа тәлім тәрбие беретіндей, жол көрсететіндей, ауыру сырқауы, жолдан адасқаны, басына әлде қалай ауырлық түскені, жаны күйзелгенде қолтығынан алатындай дәрежелі адам болған. Қазақтың төрт түлігінің пірі, иесі, киесі болған адамдар сол саланың маманы болған адамдар деп түсінүіміз керек. 19-ғасырда өмір сүріп түркі қауымдары тарихы атты кітапты жазған Татар ғалымы Хасан Ата Абуший адамзат дамуын үш сатыға бөледі. Бірінші - Вахшият яғни жабайы дәуір, адамдар жеткен жерінде жатып, тапқанын жеп күн кешеді. Тіршілік қамымен адамдар қоғамдаса бастайды. Әрине қауымның алғашқы түрі жан ұялық ата, әке, бала, немере деген секілді туыстық жүйемен келіп бөліне бастайды. Екінші - Бадауият, бұл дәуірде адамдар малды қолға үйрете бастайды. Мал өнімдерін тері, жүн, сүйек, сүт пайдалануды үйренеді. Жылқы атасы - Қамбар Халықтың жылқы мен достасуы осы екінші кезеңде басталады. Жылқы алғаш күш көлігі болғаны мен келе келе қашса құтылатын, қуса жететін, яғни адамға қажетті жәрдемші ретінде пайдаланады. Қазақы ұғымда жылқының пірін Қамбар ата деп атайды. Қамбар ата туралы халық арасында әр-түрлі дерек бар, аңыздарда Қамбар ата есімі Мұхаммед с.ә.у. пайғамбардың күйеу баласы Әзірет Әлінің атбегі болған Ганбар есімді тарихи тұлғамен байланыстырылады. Біреулер Қамбар батыр жырының кейіпкері Қамбар батырды атайды, бірақ Қамбар батыр қалмақпен соғысты дейді олай болса Қамбар батыр 16-17-ғасырда өмір сүрген болып шығады. Мүмкін Қазақ халқы Түркілер қаумынан бөлініп хандық шаңырағын көтерген сәттен жылқы малының пірін Қамбар ата деп мойындау басталған шығар. Себебі Қамбар ата жылқының пірі болып Түркілер дәуірінде қолданған болса Түркі тектес халықтарда осылай деп қабылдаған болар еді. Олай болса Қамбар батырдың жылқының пірі болуға толық құқы бар. Сайын далада ұшқан құспен, даланың бөкені, киігі мен жарысып өскен халық үшін атқа мініп жауға шапқан адамнан артық керемет болған емес. Сондықтан халық атқа мініп елін жаудан қорғаған ерін, жел жағына пана болған азаматын, ас-ауқатына себебші болып қарнын тойғызған әкесін пір тұтуы көңілге қонымды ғана емес қолайлы жағдай. Түйе атасы - Ойсылқара Ойсыл қара деп жүрген - Увайс Қарани шын мәнінде өмірде болған адам. Ертедегі Яман қәзіргі Ирактың маңында Пайғамбар дәуірінде яғни VII-ғасырда өмір сүрген. Өмірін түйе бағумен өткізген. Тағадат ибадат пен әулиелік дәрежеге жеткен, пайғамбардың с.ә.у.-ның жіберген қырқасын (шекпен), егер Мұхаммед с.ә.у.-ның барлық үмметінің күнәсын кешпесең мына сауғаны кимеймін деп Алладан өтініш ететіндей дәрежеге жеткен деп жазады Әулиелер тарихы атты кітапта 13-ғасырда өмір сүрген ғалым Ф. Аттор. Ойсыл қара-Увайс Қарани жайында Түркілер арасында аңыз әңгімеледе де өмірін түйе бағумен өткізген деген. Демек түйенің жайын білетін, түйе өсірген, түйенің маманы-қазақшалап айтсақ түйенің пірі болып кеткен. Ал Уикипедиядан алынған мәлімет бойынша Уәйіс әл-Қарани Шам шаһарына қарасты Қаран ауылында 7 ғасырда өмір сүрген. Ол әулиелік кереметімен Мұхаммед (c.ғ.с.) пайғамбардың дүниеге келетінін алдын ала сезген. Ол Қаран елінің түйесін бағып, өзінің кәсіпке адалдығымен, тақуалығымен, қанағатшылдығымен көпке үлгі болған. Шешесінің рұқсатын алып, пайғамбарды көруге Мединеге келген.Уәйіс Қаранидің әулиелігін, ыстық ілтипатын ерекше рухани байланыс арқылы сезінген Мұхаммед (c.ғ.с.) пайғамбар оған деген құрметінің белгісі және оның рухани дәрежесінің айғағы ретінде сахабалары арқылы өз шапанын сыйлайды. Науқас шешесіне қарайлаған Уәйіс Қарани пайғамбардың көзі тірісінде жүздесе алмайды. Сондықтан ол табиғиндердің ұлығы болып саналады. Түркі ислам дүниесінде, дәстүрлі қазақ қоғамында да төрт түлік малмен байланысты әрбір кәсіптің киелілігін, абыройлылығын әйгілеп, ол кәсіптің әрқайсысының бастауында рухани ұстаз, қасиетті пір тұрғандығына сенген. Сондықтан ол кәсіпке адалдықты насихаттап, сол кәсіптің иесі пірден қолдау, желеп-жебеу тілеген. Сиыр атасы - Зеңгі баба, сиырдың пірі - Зеңгі баба. Бұлда нақты өмірде болған адам. Зеңгі баба - Тәжіқожа -Әбдімәлік ата - Шайх Мансур - Арыстанбаб болып қосылатын Шәуілдірде жатқан атақты Арыстанбабтың ұрпағы. Қожалар шежіресінің бір білермені З.Жандарбектің айтуынша Арыстанбаб Қарахандық әулеттен болуы керек. Халық ауыз әдебиетінде Зеңгі баба өмірін сиыр бағумен өткізген, сопылық ілімнің жетекші ғалымдарының бірі, Түркілер арасында пір болған Сайд Ата, Садыр Ата, Бадыр Ата, Ұзын Хасан Ата атты ұлықтардың пірі болған адам. Мазары Ташкент қаласының түбінде. Өзбекстанда Зеңгі ата атында аудан бар. Жоғарыдағы Ойсылқара секілді бұл бабамызда сиыр малының білермені, маманы, иесі демек киесі болуы керек. Қой атасы - Шопан ата, Шопан ата - қой түлігі мен шопанның пірі. Зерттеушілердің пікірінше шамамен 13 - 14 ғасырларда өмір сүрген және Қожа Ахмет Иасауи тариқатының басшыларының бірі болған. Жалпы ислам дүниесінде әрбір кәсіптің киелілігін, абыройлығын әйгілеп, ол кәсіптердің бастауында тұрған рухани ұстаз, қасиетті пірге құрмет көрсету дәстүрі бар. Сондай-ақ дәстүрлі қазақ мұсылмандығында да қазақтың ата кәсібі малшылыққа байланысты пір тұтылатын қасиетті есімдер бар. Солардың бірі Шопан ата Ол Иасауи тариқаты дәстүрінің ұстазы ретінде тарихи тұлға болса да халық жадында шопандық кәсіптің пірі ретінде аңыздық тұлға болып сақталды. Халық арасында Шопан ата туралы аңыз әңгімелер көптеп таралып, қой түлігінің қасиеттерін дәріптеген және сол кәсіптің иесі пірден қолдау, желеп-жебеу тілеп, мұсылмандық дәстүрмен рухани жалғастыққа ұмтылған. Шопан ата - деген бір қасиетті адамның мазары Маңғыстауда бар, қазірше Шопан ата аз зерттелген. Халық Шопан атаны қойдың пірі дейді . Бірақ бұл шын мәнінде Маңғыстауда жатқан Шопан атамызба , болмаса басқа Шопан ата бар ма ол жағы нақты зертеуді қажет етеді . Ешкі атасы - Сек - сек ата. Ешкінің пірі Сек - сек ата деп жатады халық . Онтүстік Қазақстан , Сарыағаш ауданының көлемінде Сөк - Сөк ата деген бір халық көп баратын жер бар . Шежірелік дерек бойынша Сөк - Сөк ата Қазығұрт тауының бір сілемі Қаржан тауының баурындағы Тұрбат деген жерге жерленген Исмайыл атаның баласы . Шын мәнінде Сек - сек " қай жерде екені белгісіз . Ертеде Өзбекстанның көлеміндегі сексен ата деген жайды Сек - сек ата екен деген сөз болатын , бірақ бұл сөз соң езде айтылып жүрген жоқ . Жоғарыда атап өткен төрт түліктің пірлерінің ішінде анық Зеңгі ата қожа тұқымынан . Маңғыстаудағы Шопан ата қожа тұқымы бірақ қойдың пірі осы жерде халық өмір сүрген . Олардың өз арасынан шыққан қасиетті Әзіздері болған . Кез келген мәдениет діннің ықпалында дамыйды . Халықтың мәдени өміріндегі барлық тұрмыстық рәсімдер мен қолданбалы іс әрекеттер де осы халықтың тұтынған дінінің талаптарына бейімделеді . Сондықтан 13 - ғасырдан артық Түркілер арасында кызмет етіп келе жатқан ислам дініде халықтың санасына сініп , әншейтін із қалдырған.

2 Төрт түліктің қамқоршы пірлері мен түрлері ...

Текті мал - қазақ халқы үшін киелі болып саналған. Халық аңызында төрт түлікті көлденең кесірден , ауру - кеселдерден сақтайтын , өсіп - өнуін жебеп - жебелейтін қамқоршы пірлер бар деп санаған. Олар : түйенің пірі - Ойсылқара , жылқының пірі - Қамбар ата ( Жылқышы ата ) , сиырдың пірі - Зеңгі баба , қойдың пірі Шопан ата , ешкінің пірі Шекшек ( Сексек ) ата. Балық пен егін де атасыз емес . Балықтың пірі - Қарабай, егін атасы - Дихан баба болған. Сан ғасыр көшпенді дәуірде тұрмыс - тіршілігі тікелей мал шаруашылығына байланысты, өйткені қазақ халқы төрт түліктің сыр - сипатын , қадір - қасиетін жетік ерекше қастерлеген, малды былапыт сөздер айтып балағаттамаған, теппеген, басына ұрмаған, сылап - сипап баққан. Жаман ырымға жорып, малды ешқашан санатпаған. Түйені келеге, жылқыны үйірге, сиырды табынғы, қой мен ешкіні отарға топтастырып (әркайсындағы мал саны белгілі), әр түліктің жалпы санын содан есептеп шығаратын болған. Малдың шаруашылыққа қажетті өнімдік, күш - көліктік, тағы басқа қасиеттерін жетілдіру мақсатында үзбей, бір ізділікпен сұрыптау ( селекция ) жүргізіп, көрікті, сұлу, әсем асыл тұқымды өсірумен шұғылданған . Әсіресе, төл басына ( алғашқы төлге ) айрықша мән берген . Оларды іріктеп, барлық жағынан өскелең талапқа сай келген үлгілерінен тұқымдық ақ нар, боз айғыр, көк бұқа, көк қошқар өсірген. Аса бағалыларын сатпай, соймай, сыйға тартпай ерекшелеп сетер атаған. Төрт түліктi бағып - күту, шығынсыз өсіру оңай еместігін, малшының маңдай терін, қажырлы еңбегін, қиыншылықта төзімділікке балап ететінін : сиыр басым- сидаң қақтым , ешкі бақтым - еңіреп бақтым , мәтелдері арқылы шаруа адамның зердесіне жеткізсе, байсалды, мақсатты еңбектің еш кетпейтінін: түйе бақтым түйме жорғалаттым , қой бақтым - қоңырау тақтым деп мәтелдеп түйген. Қазақ халқы малды аса жоғары бағалаған. Түйені байлық, салтанат, жылқыны - сәндік, мақтан, сиырды ақтық, қанағат, қойды қазына, мырзалық санаған. Бауыр еті балаларын құлшына сүйіп, өбектеген аналатын біздің халыққа жан тебірентер айналайынына жалғастырып, төрт түлік төлдерінің атауымен ботам, құлыным, қозым, қошақаным деп сүйсінуінде филисофиялық терең мағына жатса керек. Қазіргі өркениетті заманда ертедегі ата кәсібіміз мал шаруашылығы ел экономикасының кейінгі сапына ығысқанмен, тарихи, тұрмыстық және шаруашылық мәні жойылмақ емес. Сондықтан құланның құлағына ойнаған мaлжалды қазақ ұрпағына төрт түліктің тұқымдық жүйесінен өрбитін атауларын біліп, жадына сақтағына абзал.

Түйенің пірі,иесі - Ойсылқара,
Ойсылқара келенің бурасы екен,
Буралығын білдірген шудасы екен.

Пір болды түйешіден Ойсылқара ...

Шаруаның бір пірі - Ойсылқара,
Түйені өсір жарылқап өсір пана,
Ит - құс, пәле, індеттен аман сақтап,
Топ - топ, қылып боталап аруана.

(Ел аузынан)

Аңыз бойынша Ойсылқара - ең алғаш түйе бағып , түйе атасы атанған Уайсхарра есімді араб болған екен. Ойсылқара - айыр түйенің ең алғаш бурасы. Түйе малының жалпы атауы - шалқұйрық. Айыр түйе - екі өркешті түйелердің жалпы атауы. Нар түйе - жалғыз өркешті түйелердің жалпы атауы. Бота, көшек - түйе төлінің жалпы атауы , інгеннің жасқа толмаған төлi. Нарбота - аруананың жасқа толмаған төлi. Тайлақ екі жасқа дейінгі төл. Сүттайлық - қысыр қалған інгендердің емізіп жүрген былтырғы ботасы не енесі боталауға бірер ай қалғанша емген тайлақ. Бүлдіршіген - үш жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе. Құнанша - үш жасар ұрғашы түйе. Дөненше - төрт жасар ұрғашы түйе.
Жалғыз өркешті піштірілген еркек түйе, нарша - жас нар. Үлек жалғыз өркешті түйенің таза тұқымды аталығы. Бура айыр түйенің таза тұқымды аталығы. Алаша - інген мен жабайы бураның тұқымы. Жампоз - інген мен бураның асыл тұқымды таза ұрпағы. Біртума - таза тұқымды үлек пен інгеннің, не таза тұқымды бура мен аруананың бірінші ұрпағы. Ләкір - таза қанды бура мен аруанадан туған ұрпақ. Түс айыр - таза тұқымды бура мен інгеннің бірінші ұрпағы. Әле нар - таза қанды үлек пен аруананың ұрпағы. Қоспақ - інген мен үлектен туған будан. Өркешінің ұшы ғана айыр. Балқоспақ - мая мен бурадан туған будан, айыр түйеге ұқсас. Арақоспақ - таза тұқымдын бура мен мырзақоспақ не балқоспақ інгеннің тұқым. Мырзаоспақ - балқоспақ пен бурадан туған будан. Нар қоспа - аруана мен бураның буданы . Қырысты қоспақ - үлек пен мырзақоспақтың буданы. Жарбай - мая мен үлектен туған екінші ұрпақтың буданы, жөң мая мен үлектен туған буданның екінші ұрпағы . Жөңбай - жөңнің ақта етілмеген бурасы. Күрт -- жең мая мен үлектен туған будан.

Кердері - біртума мая мен үлектің екінші ұрпағы, жөңмая мен үлектің үшінші ұрпағы. Кезнар - қоспақ інген мен үлектің ұрпағы. Қылағай - коспақ інген мен бурадан туған әлсіз осал тұқым. Қылки - жамтоз мая мен таза тұқымды үлектің төртінші ұрпағы. Қалбаға - кылағай iнген мен үлектің буданы. Оқбақ - таза тұқымды үлек пен қалбағай інгеннің буданы. Бекбатша - бура мен аруанадан туған будан Қолбатша - үлек пен інгеннен туған будан. Жөнек - бекбатша не қолбатша бура мен аруананың, не жампоз інгеннің ұрпағы. Шау түйе - қартайған, күші қайтқан, мініс пен жүк көтеруден қалған кәрі түйе. Желмая - жалғыз өркешті жүйрік түйе. Бұл түйе түрін Асан қайғы баба мінген деген аңыз бар. Ала көпен - әле түйе, шалқұйрық. Түйе атауларына қарай: ақ (атан), боз (інген), сары (тайлақ), қызыл (нар), қараша (қоспақ), қара (бура), қоңыр (мая). Түйе боздайды, айбат шеккенде жынын шашады - құсады. Бура мен үлек жарауы түскенде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.