Төрт түлік пірлерінің пайда болуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . .

I бөлім Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде атқарылатын төрт-түліктің маңызы

1 Төрт түлік пірлерінің пайда болуы

2 Төрт түліктің қамқоршы пірлері мен түрлері . . .

II бөлім Төрт түлікке байланысты болжамдар мен олардың адам өміріне әкелетін пайдасы

2. 1 Төрт түліктің іс-әрекетіне байланысты ауа райын болжауы

2. 2 Төрт түліктің адамзатқа тигізетін пайдасы

III бөлім Идея және композициялық шешім

3. 1 Төрт - түлік иелерінің мүсінін жасау идеясының шығуы

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Қазақ халқы ежелден мал шаруашылығымен айналысып келеді. Мал кезінде алты алаштың жесе - асы, кисе - киімі, мінсе - көлігі, жапанда - серігі болған. Біз ежелден малға жақын халықпыз. Кезінде ата бабаларымыз төрт түлікке жайлы қоныс іздеп кең даламызда көшіп қонып жүрген. Қазақ төрт түлікті ерекше құрметтеген төрт түліктің жайымен жазда жайлауға, қыста қыстауға көшкен. Малдың еті, сүті тамақ болған, терісінен, жүнінен арқан жіптер, киіз үй жабдықтары, киім - кешек, алаша, кілем тоқып т. б. әр түрлі бұйымдар жасаған. Төрт түлік малдың сүтін және одан жасалған айран, қымыз, шұбат сияқты сусындарды халқымыз ағарған немесе ақ деп атаған. Түйе, жылқы, қой, сиыр. Қазақ халқы осы төртеуін төрт түлік деп атаған. Ауыз әдебиетінде "төрт түлік малды құрадың" деген тіркес жиі кездеседі. Бұл дәулетіне сәулеті сай адамдарға арналып айтылған. Мысалы, "Байбөрі деген бар екен, Байбөрі малға бай екен, төрт түлігі сай екен ("Алпамыс батыр" жырынан) . Халық төрт түліктің әрқайсысының сақтаушы иесі бар деп ұғынып, оларды ойсылқара, қамбар ата, жылқышы ата, шопан ата, зеңгі баба деп атаған. Төрт түлікті кейде жұп тұяқ, тақ тұяқ деп те атайды. Қазақ төрт түліктің ішінде түйе малын байлық ретінде де, көлік ретінде де, азық ретінде де қатты қастерлеген. "Нар жолында жүк қалмас" деген мәтел осының айғағы. "Ат - ердің қанаты", "мінсең - көлік, жесең - ет" деп жылқы малын да аса жоғары бағалаған. Сондай-ақ қой мен ешкі, сиыр малының да өзіне тән ерекше қасиеттері болатынын ұмытпаған. Көшпелілердің, оның ішінде қазақтың төрт түлік малдың ішіндегі қастерлеп, пір тұтатыны - жылқы. Жылқы көшіп-қонуға төзімді әрі ыңғайлы, қысы - жазы жем - шөп тілемей жайылады. Оның азығы өзге малдан әлдеқайда асыл. Сол себепті де оның еті де, сүті де денсаулыққа шипалы екендігі ерте кезден - ақ белгілі. Жылқы бетегелі, көделі, селеулі, қауданды жерде жақсы өскен. Қазақ даласының батысында Мұғалжар тауынан басталып, Сарыарқаны қуалай отырып, аяғы Батыс Сібірге тірелетін кең өлкесінде жылқы малы көп өсірілген. Қазақтың жылқымен қатар ұстаған малы-түйе. Қазақта түйелі бай қонады сортаңды алып деп басталатын өлең бар. Бұлай деуінің себебі, ертедегі түйелер байлар суы тұзды көлдердің, теңіздердің, өзендердің бойларына, өсімдігі ащы, сортаң жерлерге қонатын болған. Түйе-жүк көлігі. Көшпелілердің, солардың ішінде қазақтың, ғасырлар бойы көбінесе жүгін көтерген мал-түйе болған. Оның ішінде ең төзімдісі әрі мықтысы-жалғыз өркешті нар, қазақтың нар жолында жүк қалмайды деуі содан. Түйе жолға да шыдамды. Түйенің етін бұл түлікті бақпайтын ел ұнатпайды, ал бағытындары оған құмар. Қой да көшпелі ерте заманнан малданған түлігінің бірі. Негізінен қойдың азықтық және киімдік пайдасы жылқы мен түйе түліктерінен артық. Онымен бірге қой малы көшіп - қону кезінде ұзақ жол жүрістеріне шыдамды болып келеді. Жем - шөпті онша талғамайды. Тіпті өсімдігі ащылы болып келетін құм мен шөлде де қойдың теріп жейтін азығы көп. Ешкі де сондай. Қой мен ешкі көне заманнан бері бірге жайылып, бірге жусап келеді. Қойды отты-сулы жерлерге ешкінің серкесі бастайды. Ешкі мен қойдың сүтінен ұйытқан айран да, қайнатқан құрт пен ірімшік те қазақтың сүйікті асы. Ешкінің түбітінен ең жақсы шәлі тоқылады, оның қылшығынан есілген жіп пен арқан жылқы қылынан соң ең берігі саналады. Ангор ешкісі деп аталатын асыл тұқымды ешкілердің жүні өте құнды. Мал шаруашылығындағы тағы бір түлік-сиыр. Ертедегі көшпелі қазақтар сиырды аз малданған. Өйткені сиыр малы қөшіп-қонудың талабына сай келмей, отырықшылыққа ауысқаннан кейін ғана көбейген. Сиыр малы айрықша бағуды тілемейді, өріске өзі кетіп, мезгілінде өзі қайтып келеді. Сондықтан басқа малдарға қарағанда ол күтімді көбірек керек етеді. Төрт түлік малды ата - бабамыз қашанда құрметтеп, келесі ұрпаққа да құрметтеуді дәріптеген.

I бөлім ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТҰРМЫС-ТІРШІЛІГІНДЕ АТҚАРЫЛАТЫН ТӨРТ-ТҮЛІКТІҢ МАҢЫЗЫ

Жылқының шығу тарихы туралы қысқаша тоқталып кетсек төрт түлік малдың ішінде қай халықтың болса да құрмет тұтатындарының бірі- жылқы малы. Ат-ердің қанаты деп айтатын дана халқымыз жылқыны өте қастерлеген. Жылқы-мінсең көлік, жесең ет. Қазы-қарта, жал-жаясыз бірде-бір қазақ жанұясын біз көре алмаймыз. Тарихи деректер бойынша адам баласы жылқыны біздің жыл санауымыздан 3-4мың жыл бұрын қолға үйреткен. Негізгі отаны Шығыс Еуропаның далалы аймағы, Орталық Азия және Қазақстан алқабы деп есептеледі. Әйгілі ғалым Ахмет Тоқтабайдың Алматы кітап баспасынан жарық көрген қазақ жылқысының тарихы кітабында Орталық Азия, соның ішінде қазақ даласы - жылқы отаны - деген түпкілікті тұжырым жасалған. Бұған дәлел ретінде, жүздеген мың жылқы сүйектері табылған энеолитдәуіріндегі - Ботай қонысы аталады. Ботайлықтар жылқыны алғаш қолға үйреткендер. Мұны қазір бүкіл әлем ғалымдарымойындап отыр. 2009 жылы бүкіл әлемге SCIENCE ғылыми журналында жылқының дүниежүзі бойынша тұңғыш рет Солтүстік Қазақстанда қолға үйретілгені, ертедегі малшы - жылқышыларының б. з. д. ІY мыңжылдықта қымыз дайындағаны әлем жұртшылығына жария етілді. Жылқының арғы тегі жылқы пішіндес жануарлардан дами келе - тарпаңға, Пржевальск жылқысына, құлан, зебраға жеткен көрінеді. Тарпаңдардың бойлары жылқылардан аласалау, денесі тығыршықтай томпақ, түстері құла және көк болып келеді. ХХ ғасырдың басында тарпаң жабайы жылқылар түрлері мүлдем жойылып кетті. Көшпелі қазақ шаруасының сүйікті малы - түйе. Оны бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Түйенің жүні мен терісі - киім, сүті - сусын, еті - ас. Әсіресе, түйе көш көлігі ретінде бағалы. Ол - сиырдай емес, сирақты мал. Қыста суыққа, жазда ыстыққа төзімді, әсіресе шөлге, аштыққа шыдамды. Түйе алпыс күн аштыққа, отыз күн шөлге шыдайды. Осынша шыдамдылығына, қуаттылығына қарамастан, шөк десең шөге қалатын, айт-шу десең атып тұратын тіл алғыш, жуас, кайырымды мал. Түйе түлігі негізінен жайылымда бағылып, күтімді, құнарлы азық пен құрылысы күрделі, жылы қора-жайды аса қажет етпейтіндіктен, басқа ауыл шаруашылық малдарымен салыстырғанда тиімді сала болып табылады. Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып, түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан бөлінген суды пайдаланады. Түйе шаруашылығы Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында жақсы дамыған. Түйе сүтінің майлылығы сиыр сүтінен әлдеқайда жоғары. Оның  құрамында адам ағзасына қажетті нәруыз, дәрумендер мол. Сүті 24 сағатқа дейін ашымайды. Түйе сүттен шұбат дайындалады. Шұбат өкпе, асқазан, ішек ауруларына бірден-бір шипа, қанды толықтырады. Шұбаттың радиацияға қарсы әсері болатыны да анықталған. Түйе еті - өнімінің бір түрі, бағалы тағамдық шикізат. Түйе етінің химиялық құрамы мүйізді ірі қара мал етіне ұқсас және қуатты келеді. Түйе бола қойғанжоқ, дегенмен, еліміздің түйе өсіретін аймағының жергілікті халқының диеталық тағам деп біліп, дертке дауа санайды . Түйенің шудасы да қымбат бағаланады. Оны буын, құяң, бүйрек ауруларына және радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде пайдаланады. Шудадан бағалы тоқыма бұйымдар жасалады. Түйе жүнінен неше түрлі өрмек жіптерін иіріп, шекпен, қап, белбеу, кілем, қоржын сияқтыларды тоқиды. Сол сияқты түйе жүні айыл-құйысқан, өмілдірік, ноқта жасауға және көген, бау-шу есуге өте қолайлы. Түйе жүні көрпеге салуға, шапанға тартуға өте жақсы, жеңіл, әрі жылы болады, қылшық шықпайды. Негізінен әрбір халықтың өзіне тән діни сенімдері, салттары, әдет ғұрыптары болады негізінен басқа халықтарға оны жете түсіну қиын сияқты, бірақ әрине дәстүрлерін сыйлау керек. Сиырға табыну өте күрделі түсінік, ол үшін бүкіл индуизм дінін түсіндіріп шығу керек. Сиырға табынудың шығу тарихы өте тереңде жатыр. Индуизм дінінде сиырға өте көп мән береді. Мысалы Ригвидеде 50мыңнан астам Сиыр атын кездестіруге болады екен. Кришнаның өзі сиыр бағушы ретінде суреттеледі. Сиыр олардың түсінігінде тазалықтың, қасиеттің және Жер-ананың белгісі саналады. Сиыр сүтін де ерекше қадір тұтады, аналық образ ретінде Яғни тіршілікті жалғастырушы ретінде қарайды. Әрине олар сиыр етін жемейді, өз ажалымен өледі. Бірақ оларда индустардан басқа көп халықтар тұрады, христиандар, мұсылдандар т. б. деген сияқты басқа діндегілер. Әрине адам болған жерде қылмыс, тойымсыздық болады демекші Индияда да жасырын айдап кету, шекара асыру және жасырын сиыр сою көптеп кездеседі екен. Индия Үкіметі олармен барынша күресіп келеді, соңғы уақыттарда басылып келе жатырғанға ұқсайды. Қазақ халқының дүниетанымында, діні мен тілінде жылқыға қатысты өзгеше философиялық және мәдени жүйе қалыптасқан. Соның ізі адам мен жылқының қатар өмір сүре бастаған байырғы заманнан байқалады. Ежелгі дәуірлерде-ақ қазіргі Қазақстан аумағы жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын археологиялық қазбалар дәлелдейді. Солтүстік Қазақстандағы Ботай мәдениеті энеолит дәуірінде (б. з. б. 4 - 3-мыңжылдық), Арқайым ескерткіштері орта қола дәуірінде (б. з. б. 2- мыңжылдық), Қазақстанның барлық аймақтарынан кездесетін арий, сақтарсақ, ғұн кезеңдерінің ескерткіштері (б. з. б. 1-мыңжылдық - б. з. 2 ғ. ) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға үйретіліп қана қоймай, бұл малдың ерекше қастерленіп, әдет-ғұрыптық рәсімдердің ажырамас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді. Сиырдың шығу тарихына тоқталып кетсек. Сиыр, ірі қара, мүйізді ірі қара - сүтқоректілер класына жататын аша тұяқты, қуыс мүйізді, күйіс қайыратын жануарлар. Сиыр малы осыдан 7-10 мың жыл бұрын Жерорта теңізі маңындағы елдерде қолға үйретілген. Қазіргі үй сиырларыныңшыққан тегі тур деп аталады. Тур деген жабайы сиырды қолға асырап, үйретілгеннен кейін үй сиыры пайда болған. Жабайы сиырлармен салыстырғанда, үй сиырларының аяқтары қысқа, денелері ірі, үлкен, шекелері кіші болып келеді. Бұл ірі қара әр түрлі тұқымдардың шағылысуы арқылы көптеген будандарға айналады. Мұндай сиырлар Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, т. б. туысқан республикаларда кең таралып өсті. Жергілікті сиыр тұқымдары көбейді. Қазақстан сиырларының тұқымдары еттілік, сүттілік, көліктік жағынан ерекшеленіп, өсіп-өніп келеді. Қазіргі кезде дүние жүзінде сиырдың 250-ге жуық түрі бар. Сиырдың дене бітімі олардың өнімділік бағытынабайланысты болады. Сүт бағытындағы Сиырдың денесі ұзын, сүйегі салыстырмалы түрде жіңішке, терісі жұқа, жұмсақ, түгі жылтыр, қарыны кең, басы мен мойыны ұзын, құрсағы мен желіні үлкен болады. Ет бағытындағы сиырдың тұрқы төртпақ әрі кең, омыраулы, аяғы мен мойыны қысқалау, желіні кішілеу, сүтті малға қарағанда бұлшық еттері жақсы жетілген, терісі қалың әрі жұмсақ, тері астындағы май қабаты жақсы дамыған. Сүтті бағытта өсірілетінірі қара қолтұқымдарынан сүт алу мақсаты көзделеді. Қазақстанда қырдың (даланың) қызыл сиыры, әулиеата, алатау, қарала, симменталъ қолтұқымдары өсіріледі. Сиырлар 5 жасқа дейін өсіп жетіледі, кейбір кеш жетілетін тұқымдары 6 - 7 жасында өсуін тоқтатады. Ұрғашысы 20 - 35 жыл, бұқасы 15 - 20 жыл тіршілік етеді. Ересек сиырдың салм. 250 - 600 кг, ең таңдаулысы 1000 кг; бұқасы 300 - 900 кг; ең таңдаулысы 1600 кг-нан асады. Сүт бағытындағы сиырдан 9 - 12 жыл жақсы өнім алынады, бұдан кейін олардың тісі қажалып, өнімділігі төмендейді. Сиыр малы-үйдің асыраушысы деп тегін айтылмаған. Себебі: сиыр сүтінен қаншама тағам түрі жасалады. Ертеде қазақ халқы сиырдың терісінен құдықтан су тартатын ыдыс қауғалар, қымыз ашытатын сабалар мен сусын құятын торсықтар жасады. Сиырдың тезегін отын ретінде пайдаланды. Кейбір тұқымдардың бұқалары мен өгіздерін арба, шана тартуға пайдаланған. Сиырды жасына қарай: бұзау, торпақ, тана, қашар, құнажын, дөнежін, сиыр, өгіз, бұқа деп атаған. Қой - ешкі қуысмүйізділер тұқымдасына жататын, күйіс қайыратын жұптұяқты мал. Қой бұдан 10-11 мың жыл, ешкі 11-12 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Қойдың жабайы арғы тегі - жабайы қой муфлон және арқар таулы алқаптарда таралған. Қойдың алғаш қолға үйретілген орталықтарын Жерорта теңізінің маңы, Орта Азия, Қазақстан, Орталық Азия, Оңтүстік Африка. Ешкі тоғыз - он жыл тіршілік етеді. Ешкінің мүйізі қырлы, дене бітімі жеңіл, құйрығы қысқа келеді. Қазақ халқы қой мен ешкіні қосып уақ мал деп атайды. Ешкі- өте өсімтал мал, ал қой-төрт түлік мал ішіндегі ең жуасы. Қойдың еті, жүні, терісі пайдалы. Жүнінен киіз басады, түрлі киім-кешек тоқиды. Ешкінің мүйізі қырлы, дене бітімі жеңіл, құйрығы қысқа келеді. Оның түбіті, жүні, терісі, еті мен сүті пайдаланылады. Ешкі бір - екі, кейде бесеуден лақтайды. Жақсылап күтсе жылына екі рет төлдейді. Ешкілерді көктемде, жылы аудандарда екінші рет тамыз - қыркүйек айларында қырқады. Текесінен 4 - 6 кг, ешкісінен 3 - 5 кг қыл алынады. Түбітті ешкіден 0, 2 - 0, 5 кг, кейде 2 кг түбіт алынады. Ешкі терісінен сафиян, шевро сияқты бағалы былғары жасалады. Қой мен ешкі шаруашылығы - мал шаруашылығының бір саласы. Малды қыста қорада, қалған уақытта жайылым жерлерде бағады. Оларды азықтық дақылдармен қоректендіреді, мезгілімен дәрігерлік көмек көрсетіледі. Қойдың салмағы тұқымына қарай әртүрлі болып келеді ал ешкі малы - текесі 60 - 65 кг-ға дейін, ешкісі 40 - 60 килограға дейін тартады. Жемденген ешкіден 20 - 28 кг ет, 4 - 6 кг май, жеті - он айлық лақтан 12 кг ет, 1, 5 кг май алынады. Ешкі тұқымын асылдандыру, күтімі мен азықтандыруын дұрыс ұйымдастыру арқылы оның өнімділігін арттырады.

1 Төрт түлік пірлерінің пайда болуы

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.