Мәліметтер қорлары туралы жалпы мәліметтер
Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Автоматика және ақпараттық технологиялар
кафедрасының меңгерушісі
_________ А.Д. Золотов
______________2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Поездар кестесін қараудың ақпараттық ішкі жүйесін әзірлеу
5В070300 - Ақпараттық жүйелер мамандығы бойынша
Орындаған Тлеугазин Б.А.
Ғылыми жетекші, э.ғ.к. Смагулов С.К.
Нормобақылаушы
Семей 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
5
1.1 Зерттеу аймағына сипаттама беру
5
1.2 Автоматтандырылған жұмыс орнын құру
6
1.3 Дербес компьютер (ДК) негізіндегі АЖО нұсқаларын таңдау
8
1.4 Автоматтанған жұмыс орнын сұрыптау
13
2 ЖОБАЛЫҚ БӨЛІМ
15
2.1 Мәліметтер қорлары туралы жалпы мәліметтер
15
2.2 АЖО-н жобалау
19
2.2.1 МБ-н жобалау әдістемесі
19
2.2.2 Ақпараттық жүйесіне жалпы қойылатын талаптар
21
2.3 MS ACCESS мәліметтер базасы
26
3 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ФУНКЦИОНАЛДЫ ЖОБАЛАУ
31
3.1 Bpwin жүйесін жобалау құралының сипаттамасы
31
3.2 Жүйенің функционалдық моделінің сипаттамасы
31
3.3 "Поездар қозғалысының кестесі" ақпараттық жүйесін инфологиялық жобалау
33
3.3.1 ERWin жобалау құралының сипаттамасы
33
3.3.4 Жүйені логикалық жобалау
34
3.3.5 Байланыс құрылымын әзірлеу
34
3.3.6 Бағдарламалық қамсыздандырудың алгоритмін құрастыру
35
3.7 Бағдарламаның сипаттамасы. Қолданушы нұсқаулығы
37
ҚОРЫТЫНДЫ
45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
46
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің экономикасында көлік үлкен рөл атқарады. Оның жұмысына өндіріс, ауылшаруашылық, жабдықтау жəне сауда кəсіп- орындарының дамуы мен қалыпты жұмыс істеуі тығыз байланысты.
Теміржол көлігінің аса маңызды рөлі оның экономикалық жəне географиялық ерекшелігімен, яғни, кəсіпорындардың орналасуымен, өндірістердің шоғырлануымен жəне олардың айтарлықтай арақашық- тығымен анықталады.
Тасымалдау үрдісі жылдың бар уақытында үздіксіз жүріп жатады. Бұл жұмыс табысы тек қана техникалық құрылғылардың сенімділігіне байланысты емес, теміржол көлігінің барлық мамандарының нақты, ретті іс-əрекетіне байланысты. Көлік конвейерінің қандай да бір элементі аз ғана бұзылса, ол дереу тасымалдау үрдісіне əсерін тигізеді.
Пойыздар жүрісінің, жолаушылардың жəне оларға қызмет көрсе- тушілердің қауіпсіздігін, тасымалдаудағы жүктердің сақталуын толық қамтамасыз ету - темір жол жұмысына қойылатын ең маңызды талап.
Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Бүгінгі таңда компьютерлік технологияларды қолдану адам қызметінің барлық салаларын автоматтандыруға мүмкіндік береді. Қазір жұмыс тиімділігі үшін есептеу техникасына жүгінбейтін ұйымдар аз. Жеке компьютерлердің жетілдірілуімен адамның компьютермен өзара әрекеттесуін жеңілдететін ыңғайлы қосымшалардың қажеттілігі артты.
Жалпы іс қағаздарының қоғам өмірінде қолданылмайтын саласы жоқ. Адам дүниеге келген сәттен бастап бақилық болғанға дейінгі бүкіл өмірі құжатпен байланысты. Өз өмірінде іс қағаздарын жүргізумен бетпе-бет келмеген жан жоқ, сірә. Адам баласы кәмелеттік жасқа толғаннан кейін қызметке тұру үшін өтініш жазудан бастап, ұрпағына арнап өсиет қалдырғанға дейін қаншама құжат толтырады, қаншама құжатқа қол қояды. Алайда мұның бәрін арнайы ретпен, белгіленген тәртіпке, жүйеге сәйкес жүргізбесе, бұл құжаттар көптеген келіспеушіліктер мен дау-жанжалдарға да себеп болады. Сондықтан да іс қағаздарын жүргізу тәсілдерін білу тек әр алуан мекемедегі қызметкерлерге ғана емес, әрбір азамат адам үшін де өте маңызды.
Кез-келген мекеме мен кәсіпорында құжаттардың, құжат айналымы жүйесін дұрыс ұйымдастырудың маңызы аса зор. Құжаттардың негізінде басқару шешімдері қабылданады, даулы мәселелер шешіледі. Қандай ұйымда болмасын, сауатты жасалып, заңды күшке ие болған құжат қана табысты жұмыстың кепілі болады.
Ұйымда құжат айналымының талапқа сай ұйымдастырылмауы құнды құжаттардың жоғалуына, кәсіпорын жұмысының жүйесіздігіне алып келеді. Мұның өз кезегінде түрлі қиыншылықтар мен даулы оқиғаларға соқтыратыны айтпаса да түсінікті. Бұлардың барлығы да Қазақстанның іс қағаздарын жүргізу саласында қолданылып жүрген заңдары мен нормативтік-құқықтық актілерінде тиісінше көрініс тапқан.
Іс қағаздарын жүргізу мекемелер мен кәсіпорынды құру сатысында-ақ басталып кетеді десе де болады. Ол болашақ ұйымның құрылтай құжаттарын дайындаудан бастап, оны мемлекеттік тіркеуден өткізу аралығын қамтиды. Белгілі-бір ұйым нақты тіркеуден өткеннен кейін заңды тұлға мәртебесіне ие болады. Міне, осы сәттен бастап ұйымда құжат айналымы жүйесін қалыптастыру қажеттігі туындайды. Көбінесе, шағын кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізумен айналысатын жеке құрылымдық бөлімше болмайды. Бұл функцияны, әдетте, хатшы-референт немесе кәсіпорын басшысының көмекшісі атқарады. Кейде ол кадр ісін де қоса алып жүреді. Мұның барлығының да кәсіпорындар мен ұйымдардың аяғынан тұрып кетуі үшін қолға алынып отырған қадамдар екендігінде сөз жоқ. Дегенмен, іс қағаздарын жүргізумен тұрақты айналысатын арнайы маманның не құрылымдық бөлімшенің болмауы құжаттамалық қамтамасыз ету саласының айтарлықтай нашарлауына алып келетінін жоққа шығара алмаймыз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны Теміржол вокзалы болып табылады.
Жұмыстың мақсаты - поездар кестесін қарайтын және билеттерді сатуды көрсететін теміржол вокзалының автоматтандырылған жүйесін жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді анықтады:
oo қарастырылып отырған кәсіпорынның қызметіне зерттеу жүргізу,
oo оның негізгі бизнес-процестерін сипаттау, даму қажеттілігін негіздеу;
oo қолданыстағы жүйелерге қысқаша талдау жасап, стратегияны таңдау
oo бағдарламалық шешімнің ақпараттық базасын жобалау;
oo бағдарламалық шешімді іске асыру және бақылау мысалын келтіру;
oo пайдаланушы нұсқаулығын әзірлеу.
Осындай ерекшеліктерді ескере келе, мен осы дипломдық жұмысымда іс қағаздарын жүргізу бойынша барынша қажет болар-ау деген маңызды ережелер мен нормалар түсіндірмелерін, жиі кездесетін құжаттардың үлгілерін топтастыруға тырыстым.
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Зерттеу аймағына сипаттама беру
Темір жол станциясы - дамыған жол желілері есебінен жолаушыларға қызмет көрсететін, жүк тасу мен қабылдау операцияларын, поездарды қалыптастыру, қабылдау мен жіберу процедураларын жүзеге асыра алатын темір жол транспортының обьектісі.
Темір жол станциясының негізгі элементтері болып табылатын:
Жол шаруашылығы - парктерге біріккен темір жол желілерінің жиынтығы. Жолдардың нумерациясы тақ және оң нөмерлердің тәртібін сақтай отырып басты жолдан төмеңге және жоғарыға қарай жүзеге асырылады. Жолдар бір-бірімен бағыттармен (стрелкалармен) біріктіріледі, олар бір станция жағынан тақ, ал екінші станция жағынан оң сандармен нөмерленеді.
Жүк шаруашылығы - жүк тасу, түсіру мен қабылдау операцияларын жүзеге асыруға арналады.
Орталық жүйе - стрелкалар мен светофорлар көмегімен поезддерді басқаруға арналады.
Темір жол станцияларының мамандалынуы бойынша классификациясы:
Пассажирлік темір жол станциясы - пассажирлік поездардын жүруі мен жолаушыларға қызымет көрсетуге арналған станция.
Жүк темір жол станциясы - жүк вагондарымен коммерциялық операцияларды жүзеге асыруға арналған станция.
Техникалық темір жол станциясы - пассажирлік, жүк поездарды техникалық қызыметпен қамтамасыз етуге арналған станция түрі. Жүк станцияларына пассажирлік және жүк қызыметтермен өзге қызымет көрсететін барлық станциялар түрі жатқызылады.
Аралық станция - поездарды қалыптастыру, вагондарды қосу, эшелондарды жіберуге мамандалған станция түрі.
Мемлекетаралық станция - мемлекетаралық коммерциялық және коммерциялық емес пассажирлік-жүк операцияларын жүзеге асыруға арналған жоғары деңгейдегі техникалық және персоналға ие станция.
Темір жол станциясының қызметі келесі құжаттармен реттеледі: Темір жолдарының Жарлығы, Темір жол станциясы жағдайы жөнінен, ПТЭ, ПДП, ИСИ, тасымалдау жоспары, поездардын жүру кестесі және оларды құру, поездарды қолданудың техникалық нормалары және станция қызыметінің техникалық процесі.
Темір жолдарының Жарлығы станция қызыметінің негізгі принциптерін айқындайды, басшылар мен өзге қызмектерлердің міндеттерін белгілейді. Жарғы алты бөлімнен тұрады: 1) станцияның статусы мен классификациясы, операцияларды жүргізу үшін станцияның ашылуы мен жабылу тәртібі; 2) станция орындайтын операциялар; 3) станцияның өндірістік-шаруашылық қызыметіне қойылатын талаптар; 4) станциялық ғымараттар мен қондырғыларды жөндеу бойынша әр түрлі станциялық құрылымдардың міндеттері; 5) станцияны қаржыландыру; 6) станция басшысының міндеттері мен құқықтары.Темір жолдар Жарлығын Көлік және коммуникация министрі белгілейді.
Станцияның тенхникалық акт поездар жүру қауіпсіздігін қамтамасыз ететін техникалық талаптарын белгілейді. Ол төрт бөлімнен тұрады: 1) станция туралы жалпы мәлімет; 2) поездарды қабылдау мен жіберу тәртібі; 3) жылжымалы (маневренная) жұмысты ұйымдастыру жөнінен; 4) техникалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Техникалық акт станцияның техникалық қызыметін толығымен сипаттау керек. Темір жол желілер ұзындығы, локомотивтерді жабдықтаудың талаптары, бригадалардың жүк және пассажирлік поездарды қызыметпен қамтудың тәртібі т.с.с. Техникалық акт белгілейді.
Станцияның технологиялық процессі келесіден тұрады:
1) Станцияның техникалық сипаттамасы;
2) Жедел жоспарлау және басқару;
3) Жұмысты диспетчерлік басқару;
4) Поездарды құру және тарату жөнінен;
5) Транзиттік поездарды техникалық қамтамасыз ету;
6) Вагондармен жұмыс істеудің тәртібі;
7) Қысқы жағдайларды жұмыс істеу ерекшелігі.
1.2 Автоматтандырылған жұмыс орнын құру
Автоматтандырылған жұмыс орны дегеніміз - жұмыс істеуші адамның компьютерлік желі қызметіне араласуын үйымдастыратын қосымша аспаптармен жабдықталған автоматтандырылған жұмыс орны; техникалық құралдардың тиісті кешенімен жарақтандырылған және тиісті программалық, ақпараттық жасақтамамен жабдықталған дара жұмыс орны. Құрамына жұмыс істеуші адамның есептеу желісі қызметіне араласуын ұйымдастыратын қосымша аспаптар кіреді.
Маманның автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) - бұл басқарушылық жұмыстың қарқындауы мен ұтымды етудің құралы.
Кәсіптік автоматтандырылған жұмыс орны - бұл жергілікті желілерде жұмыс станцияларының, үлкен интеллектуалды ЭЕМ терминалдарының, автономды жұмыс орнын қызметін атқаратын адамның ақпараттық жүйелермен қарым - қатынасының басты құралы. АЖО жеңіл бейімделеді және ашық құрылымды болады. АЖО нақты пәндік салаға мәселелі - кәсіптік бағытталып, маманның автоматтандырылған ақпараттық жүйелермен қарым - қатынасы болып табылады. Егер басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының алатын болсақ, басқарушы жұмыскердің АЖО орта және жедел деңгейлерін, АЖО жетекшісін шартты түрде айырып алуға болады. Маманның автоматтандырылған жұмыс орны:
oo Қарапайымдылықты, қолданушыға ыңғайлы және достық қарым - қатынасты;
oo Қолданушының нақты функцияларына қарапайым бейімделуді;
oo Орналастырудың ықшамдылығы және пайдалану шарттарына шағын талаптарды;
oo Жасампаздықты және үлкен сенімділікті;
oo Техникалық қызмет көрсетудің салыстырмалы қарапайым ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
Автоматтандырылған жұмыс орнының жұмыс режимінің тиімділігі болып оның жергілікті есептеуіш желі шеңберінде жұмыс жасауы. Маманның автоматтандырылған жұмыс орнының құрылуы байланыс желілерімен жіберуге және шығаруға, нәтижелі ақпараттартың нақтылығын анықтауға, ақпаратты өңдеуге, бақылау жасауға, мәліметтер енгізуге ыңғайлы, ағымдағы тапсырмаларды жедел шешетін, қолданушыға диалогті режимде жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Автоматтандырлыған жұмыс орнын ақпараттық қамтамасыз ету мына жағдайларда тиімді:
oo Басқару нәтижесінде уақытты үнемдеуге және объекттерді басқару жағдайлары туралы нақты ақпаратты жедел түрде алуда басқару үрдісінің тиімділігін көтеруде;
oo Шығармашылық еңбек үшін ақпаратты жинау және әртүрлі есептерді құру бойынша кері тартпалыққа негізделген еңбектен барлық деңгейдегі басқару органдарын жұмысын жеңілдетуге;
oo Қағаз түріндегі құжатайналымды қысқартып, қағазсыз іс жүргізуге көшуге;
oo Iс қағаздарын жүргiзудiң стандартизациясында;
oo Түрлі бағыттағы мониторинг зерттеулерін жүргізуге.
oo Әрбір маманның автоматтандырылған жұмыс орны нақты тапсырмалар тізіміне жауап береді.
Автоматтандырылған жұмыс орны шарттарында есепті ұйымдастыру технологиясы үш қадамнан тұрады:
oo Ақпаратты дайындау және оны өңдеу ;
oo Қор түрлері бойынша бақылау, саралау және оны тексеру есептерде есептік ақпараттарды жинақтау және жүйеге келтіру;
oo Кәсіпорынды басқаруда алдағы уақытта қолдану үшін ақпаратты қалыптастыру.
Кәсіпорынды басқару үрдісінде жедел, тактикалық және стратегиялық басқарушылық шешімдерде қолданылады. Осы мақсатпен басқару үш деңгейге бөлінеді. Бірінші деңгейде құрылымдық бөлімшелермен жедел басқару жүзеге асырылады (цех, дүкен, бөлімше). Бұл деңгейде ақпараттың пайда болу орнында басқару есептерін қабылдау үшін ақпараттың есебі және бейнесін өңдеуді жүзеге асыратын алғашқы деректер қалыптасады (АЖО I категориясы). АЖО I категориясы аудиторлық тапсырмаларды қажетті есептерді шешу үшін оның пайда болу орнында (цех, дүкен, бөлімше) тікелей алғашқы деректерді дайындау және қалыптандыру үшін қажет. Тапсырмаларды шешу үрдісінде кәсіпорындар, цехтар, бөлімшелерде және басқа өндірістік бірліктерді сонымен қатар әрбір жұмыс орнында ауытқуды айқындайды. Ақпаратты басқарудың екінші деңгейінде ішкі тексеру және бақылау орындалады, есеп телімдерімен, тапсырмалар кешенімен қорытындыланады және жүйеге келтіріледі. Бұл деңгейде тапсырмалар кешенімен (АЖО II категориясы) нақты басқару тапсырмаларын шешу үшін ақпарат бейімделеді және қалыптасады. АЖО II категориясында есеп бөлімшелері бойынша (тапсырмалар кешені) шартты жұмыстан ауытқуды тауып, аналитикалық және аудиторлық есептер шешіліп және алғашқы ақпараттың шығуын бақылау жүзеге асырылады. Бұл деңгейде алынған ақпарат аналитикалық және жинақтамалы есептер мәліметтер бойынша автоматты тексеру жүзеге асырылады, сонымен қатар алынған ақпарат нақтылыққа логикалық бақылау жатады. Сонымен қатар АЖО II категориясында бөлек тапсырмалар кешенінен басқару есептерін қабылдау, тексеруді жүргізу, есеп үрдістерін модельдеу жүзеге асырылады. Үшінші деңгейде кәсіпорынның қаржылық шаруашылық әрекеттерін тексеру және сараптау, бақылау, келтірілген мәліметтерді қалыптастыру жүзеге асырылады. Бұл басқару деңгейінде болашақтағы жоспарлар мен олардың орындалуын жетілдіріп, ішкі саясатын анықтап, кәсіпорынды толықтай басқару жүзеге асырылады.
Автоматтандырылған жұмыс орнының негізгі міндеті - басқарушы қызметкерлер құрамын техника және технологиялардың жаңа құрылғыларымен қамтамасыз ету болып табылады.
Автоматтандырылған жұмыс орнының қорында орналасатын немесе орталық мәліметтер қорына жиналатын, мәліметтерге жедел енетін және қолданушылардың диалогті ақпараттық өзара әрекеттестігін автоматты диалогті басқарудың негізгі функцияларын орындайтыны туралы сөз болып тұр.
Автоматтандырылған жұмыс орнын ұйымдастыру басқару міндеттерінің орындалуының техникасын және әдісін өзгертеді. Мәліметтердің көптерезелі түрде ұсыну, графиктер және диаграммалар, кестелер және электронды тізімдер - мәліметтерді көрсетудің жаңа әдісін қолдану арқылы экрандық диалогтi жүргiзудің жаңа технологиялық операциялары пайда болды.
Автоматтандырылған жұмыс орны есептер шешу үшін қолданылатын күрделі тапсырмаларды ақпараттық қолдауды қалыптастыруды қамтамасыз ететін есептік тапсырмаларды шешуді автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, автоматтандырылған жұмыс орны бұл - кәсіби бағытталған жұмыс орнында орындалатын маманның міндетін автоматтау үшін арналған техникалық, ақпараттық және бағдарламалық құралдар жиынтығы.
1.3 Дербес компьютер (ДК) негізіндегі АЖО нұсқаларын таңдау
Автоматтанған жұмыс орны (АЖО) не болмаса шетел терминологиясында жұмыс станциясы кез-келген мамандықты пайдаланушы маманның жұмыс орны, бұл жер тұлға мен арнайы қызметті орындауды автоматтандырылған түрде жүзеге асыруға арналған құралдар мен қамтамасыз етілді. Ондай құралдар, негізінен ДК болады, ол қажет етілген жағдай да басқа қосымша электрондық құрылғылармен қамсыздандырылады: дискілік сақтағыштар, басып шығару құрылғылары, оптикалық оқу құрылғылары немесе штрихтік кодты санағыштар, графикалық құрылғылары, басқа АЖО және локальді есептегіш желілерімен байланысқан құралдар және т.б.
АЖО негізінен есептегіш техниканы пайдалану бойынша арнайы дайындығы жоқ пайдаланушыға бағытталған. АЖО-ның маңызды белгіленуі жұмыс орнында мәліметті орталықтанбаған өңдеушілігін, АЖО және ДК локальдік желіге ал кейде қуатты ЭЕМ-мі бар есептегіш желілерге бірдей уақыт ішінде ену мүмкінлігі кезінде өзінің тиісті мәліметтер қорын пайдаланушылығын есептеуге болады.
Қазіргі уақытта көптеген кәсіпорындарда, мысалға ауыл шаруашылығын басқарудың таратылған жүйе концепциясы жасалуда. Оларда иерархияның әртүрлі деңгейлерінде мәліметтің локальді және көп жағынан аяқталған өңдеушілігі көзделеді. Бұл жүйелерде төменнен жоғарыға мәліметті жоғары деңгейде қажет етілгендерін жіберу ұйымдастырылады. Сонымен қатар мәліметті өңдеу нәтижелерірің маңызды бөлігі және бастапқы мәліметтер мәліметтің локальдік банктерінде сақталу керек.
Таратылған басқару ойларын жүзеге асыру үшін басқарудың әрбір деңгейіне және әрбір пәндік облысқа маманданған персоналды компьютер негізінде автоматтанған жұмыс орнын құру талап етілді. Мысалы, экономика саласында осындай АЖО да процесстерді жоспарлауға мысалдауға және оптимизациялауға, әртүрлі мәліметтік жүйеде және шешімдердің әртүрлі сәйкестігі үшін шешімдерді қабылдауға болады. Басқаруды әрбір объектісі үшін оларға сәйкес келетін АЖО-ны қарастыру керек. Бірақ кез-келген АЖО-ны құру ұстанымдары жалпы болу керек:
oo Жүйелік;
oo Икемділік
oo Тұрақтылық;
oo Нәтижелілік.
АЖО қызметі күткен нәтижені қызметті дұрыс таратылуы кезінде және ұйтқысы компьютер болып табылатын мәліметті өңдеудің машиналық құрылымы мен адам арасындағы қысымы кезінде бере алады.
Қазіргі уақытта осындай гибридті интеллектіні құру өте үлкен мәселе. Бірақ АЖО-ны ұйымдастыру мен қызметі кезіндегі осы енгізілімнің таратылымы жақсы нәтижелерді әкеле алады. АЖО тек еңбек өнімділігін және басқару нәтижелілігінің өсу құралы ғана емес, сондай-ақ мамандардың сайлануы ыңғайлылық құралы да болады. Осы жерде адам АЖО жүйесінде басқарушы буын болып қала береді.
Сонымен қатар бұл жерде АЖО-ның кез-келген мамандығына оның жасалу кезінде қамтамасыз етілуі тиіс жалпы талаптар тізімін беруге болады, ал нақты айтсақ:
oo Мәліметті өңдеудің тікелей құралдардың бар болуы;
oo Диалогты режимде жұмыс істеу мүмкіндігі;
oo Эргоэкономиканың негізгі талаптарын орындау; оператор, АЖО кешенінің элементтері мен қоршаған орта арасындағы қызметті рационалды таратуды; жұмыс істеуге жағдайлар жасау; АЖО құрамының ыңғайлылығы; адам -- операторының психологиялық факторларын ескеру; АЖО формалары мен элемент түстерінің жағымдылығы және т.б.
oo АЖО жүйесінде жұмыс жасайтын ДК жоғары өнімділігі мен сенімділігі;
oo Шешілген мәселелер санатына программалық қамсыздандырудың парапарлығы;
oo Күрделі процесстердің максимальді автоматты деңгейі;
oo Мамандарды АЖО операторлары ретіндегі өзін-өзі қамтамасыз етуіне ыңғайлы талаптары;
oo АЖО-ны жұмыс құралы ретінде пайдаланатын маманның максимальді жайлылығын және қамсыздығын қамтамасыз ететін басқа факторлар.
АЖО-ның ұйымдастырушылық қамтамасызданудың мақсаты олардың қызметін ұйымдастыру, дамыту, кадрді даярлау және әкімшіліктендіру. Соңғысына жұмысты жоспарлау, жіктеу, бақылау, талдау, реттеу, АЖО-ны пайдаланушының құқықтары мен міндеттерін құжатты түрде рәсімдеу.
Егер АЖО құрылғысы өте қиын болса, ол пайдаланушы да арнайы дағдысы болмаса, онда пайдаланушыны оның негізгі автоматтанған жұмыс орнына бірте-бірте енгізе алатын арнайы оқу құралдарын қолдану мүмкін. АЖО қызметін жүзеге асырғанда (бұл оның функционалдануы деген сөз) ағымдағы қызметінің мақсатын, мәліметтік қажеттілігін, оның тарату процесстерін бейнелейтін әртүрлі шараларын анықтау тәсілдері қажет.
АЖО-ны жоспарлау тәсілдері оның қызмет ету тәсілдерімен байланыса алмайды, өйткені АЖО-ның қызметінің дамуы пайдаланушылардың өзі мен оның даму мүмкіндігін көздейді. АЖО-ның тілдік құралдары ақырғы (соңғы) пайдаланушы көз қарасы жағынан тәсілдік құралдарын тарату болып табылады, ол бағдарламалықтар пайдаланушының тілдік құралдарын таратуды және ақырғы пайдаланушыға барлық қажет етілген әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді.
Кез-келген тілде сияқты АЖО тілдерінің негізін алдын-ала анықталған терминдер және тәсілдерді бейнелеулер (олар арқылы терминдерді ауыстырып немесе толықтырып жаңа түрлерін белгілейді) құрайды. Бұл АЖО-ны жоспарлаған кезде АЖО-ның терминологиялық негізін арнайы түрмен сұрыптау қажеттілігіне әкеледі (тілдің негізгі синтаксистік құрылымын және терминдер мен бірлескен түрлері аралығындағы семантикалық қатынасын анықтау). Осыған байланысты АЖО-ның қарапайым сұрыпталу қажеттілігі туындайды, мысалы, мәліметті өңдеудің кейбір пайдаланушылық режимдерінде көрсету мүмкіндіктері бойынша: сандық, мәтіндік, аралас. Ал өте күрделі жағдайларда АЖО сұрыпталуы мәлімет қорының ұйымдастырылуымен анықталады. Тіл мүмкіндіктері көп жағдайларда пайдаланушы мәліметтік қамтамасыздықты таратуға сәйкес келетін формальді құрылымды құра алатын ережелер тізімін анықтай алады. Мысалы, кейбір АЖО-ларда барлық мәліметтер мен құрылымдар кесте түрінде (кестелік АЖО) немесе арнайы түрдегі операторлар болып бекітіледі.
Пайдаланушының тілі АЖО-ны диалог түрлері бойынша да бөлінеді. Диалогты қолдау құралдары ақыр соңында пайдаланушыға қажет білімнің тілдік құрылымын анықтайды.
Бір АЖО құрылымымен бір емес, бірнеше диалогтың мүмкін болатын түрлері оқу немесе жұмыс процессі кезінде пайдаланушының белсенділігін, сондай-ақ пайдаланушы құралдарымен АЖО-ны дамыту қажеттілігі арқасында көзделуі мүмкін. АЖО-ны жасау кезіндегі бар болған диалогтарда ең көп пайдаланатын түрлер: ПЭЕМ-мен ынталандырған диалог, форманы толтыру диалогы, гибридті диалог, үйренбеген пайдаланушы диалогы, мәліметтің бекітілген кадр көмегіндегі диалог. ПЭЕМ-мен ынталандырған диалог кезінде АЖО пайдаланушысы толық түрде тіл құрылысын үйренуден басталады. Бұл тәсілдің өзгертілімінің бірі меню тәсілі болып табылады. Ол арқылы берілген ПЭЕМ нұсқаларының біреуі немесе бірнешеуі таңдалады.
ПЭЕМ-мен сол түрде ынталандыратын форманы пайдалану диалогы негізінде пайдаланушыны дисплейде арнайы жиналған формаларды толтырады, содан кейін талдайды және өңдейді.
Гибридті диалог пайдаланушымен де, ПЭЕМ-мен де ынталандырылады. Үйренбеген пайдаланушы диалогы кезінде ПЭЕМ жауаптарына толық айқындылық қамтамасыз етілу керек. Олар пайдаланушыда оған не істеу керектігі туралы күмәнділікті қалдырмайды.
Мәліметтің белгіленген кадрлар көмегіндегі диалог кезінде ПЭЕМ жауапты бар болатын тізімнен таңдайды. Бұл жағдайда пайдаланушы өте қысқа жауаптарды енгізеді, ол негізгі мәлімет автоматты түрде беріледі.
Диалог түрі АЖО сұрыпталуын да анықтай алады, мысалы,үйренбеген пайдаланушының диалогтық құралдары бар АЖО. АЖО-ның бұнда белгі бойынша сұрыпталуы пайдаланушының маманданған түрі бойынша бөлінуіне байланысты. Мысалы, меню тәсілі бойынша диалогы бар АЖО басқарушы персоналына жатқызылатын пайдаланушы-экономистке орынды емес, өйткені бұған операциялардың қайталана беретін көлемділігі себеп болады.
АЖО-ны тарататын бағдарламалық құралдар көз қарасы жағынан қарастыратын болсақ, онда сұрыпталуы өте кең болуы мүмкін. Олар программалау тілдері бойынша, пайдаланушыға программалаудың процедуралық құралдарды беру мүмкіндіктері бойынша, пайдалану процессі кезінде бағдарламалық жүйенің құрылысын аяқтау мүмкіндігі бойынша, мәліметтер қорын басқару жүйесінің бар болуы, пайдаланушы тілдерінен трансляторы мен интерпретаторы бойынша, қатені табу мен жою құралдары және т.б бойынша сұрыптала алады. АЖО-да қолданылатын қолданбалы бағдарламалар пакеті (ҚБП) нақты қосымшаға жүйенің байланысын қамтамасыз ету үшін параметрленген бола алады. ҚБП-нің өздерінің генераторлары пайдаланыла алады.
АЖО құрамына диалогты құру мен негізгі есептік функцияларды қамтамасыз ететін әртүрлі бағдарламалық компоненттер, сондай-ақ мәлімет қорын басқару жүйесі, трансляторлар, анықтама жүйелері, мәліметтер қорының өзі құрамында, мысалы, негізгі мәліметтер, диалог сценорит, ережелер, басқарушы шектері, қате тізімі және т.б міндетті түрде енгізіледі. АЖО-ның негізгі компоненттері оның құрамын анықтайды және АЖО-ны әртүрлі белгілері бойынша сұрыпталу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
АЖО шектерінде ақырғы пайдаланушымен АЖО-ның дамуын қамтамасыз ететін құралдарды қолдануы бойынша оны екі үлкен класқа бөледі: қамтамасыз ететін және интеллектуалды. Екеуі де әртүрлі пайдаланушыға арнала береді. Сонымен қатар, кез-келген АЖО-ның пайдаланушысы бола алмайтындығы туралы алдын-ала айта алатын пайдаланушылар да болды. Мысалы, қызмет көрсететін персоналда өзінің жұмыс ерекшелігіне қарай интеллектуалды АЖО-ны талап етпейді (өзінің тікелей қызметінде).
Ұйымдастырушылық басқару саласындағы АЖО-ға қызмет ететіндер төмендегідей бөлінеді:
oo Мәліметті;
oo Анықтамалық;
oo Есептегіш;
oo Мәтінді өңдейтін.
Интеллектуалды АЖО-лар біріншіден мәліметке бағытталған және білімге бағытталған (даталогиялық және фактологиялық) бөлінеді.
Мәліметті-анықтамалар АЖО-лар қандай да болмасын басқару процессіне қызмет етеді. Есептегіш АЖО-лар құрамы бойынша әртүрлі және пайдаланушының әртүрлі категорияларымен пайдаланыла алады. Олардың көмегімен бір-бірімен байланысқан және байланыспаған ұйымдастырушылық-экономикалық мәселелерді құруға және шешуге болады немесе АЖО қызмет ету кезінде анықтама алады. Мәтінді құрайтын АЖО-лар әртүрлі құрылымның мәтіндік мәліметтерді өңдеу мен генерациялануына және мәтін семантикалық түрде талдау туралы ұсыныстарды өңдеу генерациясына арналады.
Даталогиялық түрдегі интеллектуалды АЖО-лар мәліметтер қорын және пайдаланушы тілдерін кең пайдалануға негізделеді. Сондай-ақ осы жағдайда пайдаланушы мәлімет қоры мен тілін өз бетінше өзгерте алады және диалогтың мүмкіндіктерімен құбылта алады. Бұл АЖО-ларда мәліметтер қоры жоқ. Бұл басқарушы объектінің қандай да болмасын қасиетіне түсініктеме беретін ережелерді жинақтау мүмкін емес деген сөз. Құрама компонент түрлеріндегі білім қоры АЖО-ның фактологиялық түріне енгізіледі. Фактологиялық АЖО-лар АЖО шарттарындағы жұмыс жиналған тәжірибемен оның негізіндегі логикалық нәтиже көмегімен басым түрде анықталады.
Ұйымдастырушылық басқарудың автоматтану түрінде таратылатын негізгі бірнеше функцияларды белгілейік:
oo Интерпретатция (пәндік облыстан мәліметтер мен факті арасындағы байланыс пен жүйені анықтау үшін оларға талдаумен бейнесін жасау);
oo Диагностика (басқарылатын объектінің жағдайын іздеу, анықтау және бейнелеу);
oo Мониторинг (АЖО қызметін тұрақты бақылау мен алынған нәтижені бекіту);
oo Жоспарлау (әрекеттің берілген келісімін қамтамасыз ету);
oo Жобалау (пайдаланушылық интерфейсті және дамуды қамтамасыз ету).
1.4 Автоматтанған жұмыс орнын сұрыптау
АЖО жеке, толық және ұжымдық болады. ЭЕМ жүйесінің нәтижелі қызмет етуі үшін толық және ұжымдық АЖО-ларға қолданылатын мамандарға (ұжымға) АЖО жұмысын ұйымдастыруға талапты қатаңдату керек және бұндай жүйедегі әкімшіліктендіру функцияларын нақты анықтау керек. Адам-машина болып табылатын АЖО жүйесі ашық, икемді, тұрақты даму мен жетілдіруге икемдену керек. Ондай жүйеде мыналар қамтамасыз етілуі қажет:
oo Мамандардың мәліметті өңдеудің машиналық құралдарына максималды жақындығы;
oo Диалогты режимде жұмыс істеуі;
oo Эргономика талаптарына сәйкес АЖО-ның қамсыздануы;
oo Компьютердің жоғарғы өнімділігі;
oo Күрделі процесстерді максималды автоматтандыру;
oo Мамандардың шығармашылық белсенділігін ынталандыратын еңбек талаптарының моральді қанағаттануы;
oo Мамандардың өз бетінше оқу мүмкіндігі.
АЖО-да шешілетін мәселелерді мәліметті және есептегіш деп бөлуге болады. Мәліметтік мәселелерге кодтау, сұрыпталу, жинау, құрылымдық ұйым, дұрыстау, сақтау, іздеу және мәліметті беру.Көп жағдайларда мәліметтік мәселелерде арифметикалық және мәтіндік сипат пен қатынастың оңай есепті және логикалық процедуралары болады. Олар негізінен күрделі болады және маман жұмыс уақытының үлкен бөлігін алады.
Есептегіш мәселелерді қалаптастырылатын және қалыптаспайтын болып екіге ажыратылады. Қалыптастырылатын мәселелер формальдік алгоритмдер негізінде шешіледі және екі топқа бөлінеді: тікелей есептеу мәселелері және математикалық үлгі негізіндегі мәселелер. Тікелей есептеу мәселелері қарапайым алгоритм көмегімен шешіледі. Ал күрделі мәселелерге әртүрлі математикалық есептерді пайдалану керек.
Соңғы уақытта толық түрде қалыптастырылмайтын мәселелерді шешу құралдарын жасауға үлкен көңіл бөлінген. Олар семантикалық деп аталады. Бұндай мәселелер экономикалық объектілерді оперативті басқару кезінде және көбінесе толық емес мәлімет шарттарында шешім қабылдау кезінде туындайды. Қамтамасыз етілу жүйелерге біріншіден мыналарды жатқызады: техникалық, мәліметтік, программалық және ұйымдастырушылық. Сонымен қатар кіші жүйе түрлері де бар.
Техникалық қамтамасыздық, маманның делдалдарсыз жұмысын (программисттер, операторлар және т.б) көздейтін маманданған персоналды компьютер негіз болатын техникалық құралдар қасиетін бейнелейді. Толық АЖО-ларда оңай компьютерлермен 4-6 адам пайдалана алады. Маманданған персоналды компьютер кешеніне процессор, дисплей, пернелік тақта, мәліметтің магниттік жинағыштары, басып шығару құрылғылары және графо құрылғыштар кіреді.
Техникалық құралдар кешеніне жүйедегі әртүрлі АЖО байланысы үшін коммуникация құралдарын және телефон байланысының құралдарын жатқызады.
Мәліметтік қамсыздандыру - бұл локальді мәліметтер қорында сақталатын мәліметтер массиві. Мәліметтер, негізінен магниттік жадыларда ұйымдастырылады және сақталады. Онымен басқару мәлімет қорын басқарудың бағдарламалық жүйесімен жүзеге асырылады. Ол мәліметті жазады, мәліметтік мәселелерді іздейді, есептейді, реттейді және шешімін табады. АЖО-да бірнеше мәліметтер қоры бола алады.
Ұйымдастырушылық қамтамасыздандыру АЖО-ның қызмет ету, жетілдіру және дамуын ұйымдастыратын, сондай-ақ кадрлар мамандығын даярлау және көтеру тәсілдері мен амалдары болады. Ұйымдастырушылық қамтамасыздандыру АЖО пайдаланушыларының құқықтары мен міндеттерін анықтаумен құжаттық рәсімдеуді көздейді. Бағдарламамен қамтамасыздандыру жүйелік бағдарламалық және қолданбалы түрде болады. Жүйелік қамтамасыздық негізі операциялық жүйе мен программалау жүйесі болып табылады, мысалы, Бейсик алгоритмдік тіл. Жүйелік бағдарламалар мәліметтің рационалды технологиялық өңдеуін көздейді. Сервистік бағдарламалар деп аталатындар (олармен АЖО олардың қажеттілігіне байланысты біріктіріледі) операциялық жүйе мүмкіндіктерін кеңейтеді.АЖО жүйелерінде мәліметтік бкйланысты және АЖО-ның әртүрлі каналдар бойынша байланысып, қамтамасыз ету үшін жүйелік программалауға жатқызуға болатын бағдарламалық құралдарды жатқызуға болады.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздануды пайдаланушы бағдарламамен әртүрлі мақсаттағы қолданбалы бағдарламалар пакеті құрайды. Пайдаланушылардың стандартты бағдарламалары алгоритмдік тілдегі (көбіне Бейсик) арнайы мәселелердің бағдарламалық шешімдерін белгілейді.
ҚБП (қолданбалы бағдарламалар пакеті) үлгі ұстанымы бойынша жасалған және арнайы мәселе класының шешімдеріне бағытталған. ҚБП мәселесін бағдарламалық қамтамасыздың негізгі түрі болып табылады. Олар алгоритмді қалыптастырады, осы класстарға мәселелерді шешу талаптарын өзгертеді, шешімді бақылайды, алгоритмге өзгертулерді енгізеді және т.б. АЖО-да жұмыс істегенде ҚБП-нің диалогтық режимінде жасалады.
ҚБП-нің мысалдары: есептік операцияларды орындайтын әртүрлі құжатты қалыптастыруға арналған ҚБП, жоспарды қолайлы етуші ҚБП, боланстық шешімдер ҚБП болып табылады. АЖО-ны жасайтын ҚБП-ға өзгеше көңіл бөледі, олар әртүрлі мақсатта бола алады: кестені өңдейтін, мәліметтер массивін жүргізу, мәліметтер қорын жүргізу, құжаттық анықтамалар. Графикалық мәліметпен жұмыс істейтін пакеттер анық, және компактты күйде объектіге тән жағдайды, процессті көрсетеді және жорамалық талдау нәтижелерін бейнелеп береді.
2 ЖОБАЛЫҚ БӨЛІМ
2.1 Мәліметтер қорлары туралы жалпы мәліметтер
Мәліметтер қоры дегеніміз ақпаратты сақтауға және жинақтауға арналған ұйымдасқан құрылым. Ең алғаш мәліметтер қоры ұғымы жаңадан қалыптасқан кезде онда шындығында мәліметтер сақталатын. Бірақ қазіргі кездегі көптеген мәліметтер қоры басқару жүйелері өздерінің құрылымдарында тек мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар олардың тұтынушымен және басқа да ақпараттық - программалық кешендермен қарым - қатынасының әдістерін де қамтиды. Сондықтан біз қазіргі заманғы мәліметтер қорында тек мәліметтер ғана емес, ақпараттар да сақтай аламыз.
Мәліметтер базасы бұл ақпараттарды сақтау үшін арналған ұйымдастырылған құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер базасы түсінігі қалыптаса бастаған жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып жүрді. Бірақ бүгінгі күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз құрылымында тек қана мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар тұтынушылармен немесе басқа да программалық-ақпараттық кешендермен қарым-қатынас жүзеге асырылатын әдістерді (яғни, программалық код) де орналастыруға мүмкіндік береді. Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер базасында тек қана мәліметтер ғана емес, сонымен бірге ақпарат та сақталатындығын айта аламыз.
Мәлiметтер қоры - ақпараттар сақталатын қойма. Мәлiметтер қорынан керегiне қарай қажеттi мәлiметтер алу үшiн сақталады. Басқаша айтсақ, мұнда керектi ақпаратты iздеу ұйымдастырылады.
Кесте - мәлiметтердi жазба (жол) және өрiс (бағана) түрiнде сақтауға арналған обьект болып табылады. Әрбiр кесте нақты бiр сұрақ бойынша мәлiметтердi сақтауға қолданылады.
Мәлiметтер қорында екi өлшемдi кестенiң жолдары жазбалар деп, бағандары өрiстер деп аталады. Дәлiрек айтқанда мәлiметтер қорында, кестедегi әрбiр жол жазба болып табылады, ал жазба бiрнеше өрiстерге бөлiнедi.
Сұрау - бiр немесе бiрнеше дайын кестелердiң негiзiнде құрылады. Форма мен Есеп беру бiр кесте (немесе сұрау)негiзiнде құрылады. Сұрау - қажеттi мәлiметтi бiр немесе бiрнеше кестеден алуға мүмкiндiкбередi.
Форма - мәлiметтер енгiзу үшiн қолданылады. Әрбiр формаға енгiзу үшiн, кесте өрiсiндегi мәлiметтердi бейнелеу үшiн немесе өзгерту үшiн қолданылатын басқару элементтерiн орналастыруға болады.
Есеп беру - мәлiметтердi баспадан шығаруға арналған. Есеп беру - қағазға басып шығаруға арналған, мәлiметтердi көрудiң ерекше формасы. Мәлiметтер қорын баспаға шығармастан бұрын, қағаз бетiнде қандай түрде бейнеленетiндiгiнжәне қандай жазбалар мен өрiстер енгiзiлетiндiгiн қарастыру керек. Есеп берудi кез-келген бiр кестеден, сұраудан қарауға болады.
Көп мәліметтер жұмыс жасау қажеттілігі пайда болғанда әрқашанда мәліметтер қорын пайдаланды.
Мәліметтер қоры - бұл ең алдымен кестелер жиынтығы, алайда, біз соңынан мәліметтер қорына сондай - ақ процедуралармен бірқатар басқа объектілер жатуы мүмкін екенін көреміз. Таблицаны көптеген объектілердің сипаттамалары бар кәдімгі екі өлшемді таблица түрінде көруге болады. Таблицаның идентификатор аты болады.
Кесте бағандары объектілердің қандайда бір сипаттамаларына - алаңдарға сәйкес. Әрбір алаң сақталатын мәліметтердің атымен және түрімен сипатталады. Алаң аты - бұл мәліметтермен пайдалану үшін, әртүрлі программаларда қолданылатын идентификатор. Ол кез келген идентификатор сияқты латын әріптерімен жазылады, бір сөзден тұрады және т.б.
Алаң түрі алаңда сақталатын мәліметтердің түрін сипаттайды. Бұл жолдар, сандар, үлкен мәтіндер (мысалы, қызметкерлердің мінездемелері), суреттер (қызметкерлердің суреттері) және т.с.с. болуы мүмкін.
Кестенің әрбір жолы объектілердің біреуіне сәйкес келеді. Ол жазба деп аталады және осы объектіні сипаттайтын барлық алаңдардың мазмұнын құрайды.
Мәліметтер қорының кестелерін құрған кезде ақпараттың қарама - қайшылықсыздығын қамтамасыз ету маңызды. Әдетте бұл негізгі алаңдарды енгізумен жасалады. Негізгі болып бір немесе бірнеше алаң болуы мүмкін.
Кестемен жұмыс кезінде пайдаланушы немесе программа жазбалар үстінен курсормен жылжып отыратын сияқты. Әрбір уақыт сәтінде ағымдағы жазба бар, содан жұмыс жүргізіледі. Мәліметтер қорының кестелерінде жазбалар қандай да бір тәртіпсіз, оларды енгізу (жаңа қызметкерлердің пайда болуы) ретіне қарай орналасуы мүмкін. Бірақ кесте мәліметтері пайдаланушыға ұсынылған кезде реттелуі керек. Пайдаланушы оларды алфавиттік тәртіпке, немесе бөлімдер бойынша реттелген, немесе туған жылының өсуіне қарай және т.б. қарауы мүмкін. Мәліметтерді реттеу үшін индекс түсінігі қолданылады. Индекс кестені қандай реттілікте қараған жөн екенін көрсетеді. Ол пайдаланушы мен кесте арасында делдал болып табылады.
Мәліметтер қоры әдетте бір емес, көптеген кестелерден тұрады. Мысалы, кейбір ұйым туралы мәліметтер қорында әрбір бөлімшенің сипаттамасы бар кесте бар. Dep атты осындай таблицаның мысалы келесі кестеде көрсетілген. Осы кестенің алаң аттары Dep және Proisv.
Dep бөлімшелері туралы мәліметтер кестесінің мысалы:
Бөлек және кестелер әрине пайдалы, бірақ одан да көп ақпаратты кестелер жиынтығынан алуға болады. Мысалы, өндірістік цехтерде жұмыс жасайтын, қызметкерлердің жалпы саны пайдаланушыға білу қажет болады. Бірақ жоғарыда көрсетілген кестелердің біреуіде бұл сұраққа жауап бермейді, себебі Pers кестесінде бөлімшелердің түрлері жайлы мағлұматтар, Dep кестесінде қызметкерлер жайлы мағлұматтар жоқ. Осындай сұраныстарға жауап алу үшін байланысқан кестелердің жиынтығын қарастыру қажет.
Байланысқан кестелерде әдетте бір кесте басты болады, ал басқасы немесе бірнеше басқа кестелер - көмекші кестелер болады. Басты және көмекші кестелер бір - бірімен кілт арқылы байланысады. Кілт ретінде екі кестеде де болатын алаң шыға алады. Мысалы, жоғарыда келтірілген кестелерде басты болып Dep кестесі, көмекші болып Pers кестесі бола алады, ал олар болса екі кестеде де бар Dep алаңы бойынша байланысады. Курсор басты кестенің индексі үстінен жүреді. Осылайша біздің мысалда егер басты кестенің Dep алаңындағы ағымдағы жазбада бухгалтерия деп жазылған болса, онда көмекші Pers кестесінде бухгалтерия қызметкерлерінің барлық жазбалары шығады.
Базаға ешқандай мәліметтер енгізілмеген жағдайда да мәліметтерқоры болып қала береді. Өйткені ондай мәліметтер болмаған күннің өзінде де, қандай да бір ақпарат бар - бұл мәліметтер қорының құрылымы. Ол мәліметтерді енгізудің және сақтаудың әдістерін анықтап береді. Мәліметтер қоры көптеген объектілерден тұрады, бірақ солардың ең негізгісі кесте болып табылады. Ең қарапайым мәліметтер қоры бір ғана кестеден тұрады. Сәйкесінше, ең қарапайым мәліметтер қорының құрылымы сол кестенің құрылымымен анықталады.
Мәліметтер қоры мен қосымшалардың өзара орналасуларына байланысты келесі мәліметтер қорларын бөліп көрсетуге болады:
:: Локальды мәліметтер қорлары;
:: Жойылған мәліметтер қорлары.
Локальды мәліметтер қорларымен операциялар жасау үшін локальды қосымшалар, ал жойылған мәліметтер қорларымен операциялар жасау үшін клиент - серверлік қосымшалар дайындалады.
Мәліметтер қорының орналасуы көптеген жағдайда осы қорда бар мәліметтерді өңдейтін қосымшалардың дайындалуына әсер етеді. Осылайша, келесі қосымшалар түрлерін бөліп көрсетуге болады:
:: Локальды мәліметтер қорын пайдаланатын қосымшаларды бір деңгейлі (бір буынды) қосымшалар деп атайды. Себебі, қосымша мен мәліметтер қоры біртұтас файлдық жүйені құрайды;
:: Жойылған мәліметтер қорын пайдаланатын қосымшаларды екі деңгейлі (екі буынды) және көп деңгейлі (көп буынды) қосымшалар деп бөледі. Екі деңгейлі қосымшаларда клиенттік және серверлік бөлшектер бар;
:: Көп деңгейлі (әдетте үш деңгейлі) қосымшалар клиенттік және серверлік бөлшектер мен қоса қосымша бөлшектерге ие. Мысалға үш деңгейлі қосымшаларда клиенттік бөлшек, қосымшалар сервері мен мәліметтер қорының сервері бар.
Бір және екі деңгейлі Delphi қосымшалары келесі механизмдерді қолдана отырып локальды және жойылған мәліметтер қорына қол жеткізе алады:
BDE (Borland Database Engine - Borland фирмасының мәліметтер қорының процессоры) мәліметтер қорымен әрекеттесу үшін AP1 дамыған интерфейсін ұсынады.
:: ADO (Active X Date Objects - Active X мәліметтерінің объектілері) OLE DB (Objects Linking and Embedding DateBase - мәліметтер қорының объектілерін байланыстыру мен ендіру) көмегімен ақпаратқа қол жеткізуді жүзеге асырады;
:: dbExpress драйверлер жинағы көмегімен мәліметтер қорындағы ақпараттарға тез қол жеткізуді қамтамасыз етеді;
:: Interbase тікелей Interbase мәліметтер қорына қол жеткізуді іске асырады.
:: Мәліметтер қорындағы ақпараттарға қол жеткізу технологиясының вариантын таңдау өңделген қосымшаны жан - жаққа тарату дайындығының ыңғайлығын ескере отырып, сондай - ақ жады ресурстарының қосымша шығындарын ескере отырып анықталады. Мысалы BDE үшін инсталляция дискдегі сыртқы жадының шамамен 15 Мб - тын және мәліметтер қорында пайдаланатын псевдонимдерді қалпына келтіруін талап етеді.
Үш деңгейлі Delphi 7 қосымшаларын DataSnap механизмі көмегімен құрастыруға болады. Мәліметтер қорының үш деңгейлі қосымшаларын құрастыру кезінде пайдаланатын компоненттер DataSnap пен DataAccess беттерінде орналасқан.
2.2 АЖО-н жобалау
2.2.1 МБ-н жобалау әдістемесі
Компьютерлік техниканың даму сатысының алғашқы сатысында кез келген қолданбалы программа арнаулы мәліметтерді жинақтаумен қатар жүрді, сондықтан оның көлемі үлкен жұмысты жылдам жүргізуге кері әсерін тигізді. 70-жылдарда ЭЕМ-нің жүйелік дамуына байланысты жағдай жақсара бастады. ЭЕМ-да шешілетін есептердің жалпы ортақ мақсаты болды. Бұл мақсатқа жету үшін алғашқы мәліметтерді жинақтап енгізу қажет. Пәндік облыстың дамуы және жұмысқа араласуына байланысты бұл деректер ішкі структурасы анықталмаған өзара байланыстылық қасиеті жоқ қажетсіз ақпараттың жиынын туындатады. Сол алғашқы мәліметтерді сипаттау, сақтау, өңдеудің жалпы ережелеріне сәйкестендіріп жүйелі түрге келтірілген, құрылымы дәр анықталған ақпараттық массив құрса, оны мәліметтер қоры немесе мәліметтер базасы деп атайды. Мәліметтер қоры мәліметтерді ұйымдастыруда сапалы жаңа этап ретінде қабылданды. Мәліметтер қорының технологиясы пайда болғанға дейін әр программада басқа есептерден тәуелсіз тек өзіне ғана қатысты есепті шешуге қажетті элементтерді толассыз енгізу керек еді.
Мәліметтер қорын ұйымдастырудың 2 жағы бар:
- объектілердің машинадан тыс өзара байланыс логикасын ұйымдастыру
- объектілердің машина ішілік әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғауға жіберілді
Автоматика және ақпараттық технологиялар
кафедрасының меңгерушісі
_________ А.Д. Золотов
______________2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Поездар кестесін қараудың ақпараттық ішкі жүйесін әзірлеу
5В070300 - Ақпараттық жүйелер мамандығы бойынша
Орындаған Тлеугазин Б.А.
Ғылыми жетекші, э.ғ.к. Смагулов С.К.
Нормобақылаушы
Семей 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
5
1.1 Зерттеу аймағына сипаттама беру
5
1.2 Автоматтандырылған жұмыс орнын құру
6
1.3 Дербес компьютер (ДК) негізіндегі АЖО нұсқаларын таңдау
8
1.4 Автоматтанған жұмыс орнын сұрыптау
13
2 ЖОБАЛЫҚ БӨЛІМ
15
2.1 Мәліметтер қорлары туралы жалпы мәліметтер
15
2.2 АЖО-н жобалау
19
2.2.1 МБ-н жобалау әдістемесі
19
2.2.2 Ақпараттық жүйесіне жалпы қойылатын талаптар
21
2.3 MS ACCESS мәліметтер базасы
26
3 АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ФУНКЦИОНАЛДЫ ЖОБАЛАУ
31
3.1 Bpwin жүйесін жобалау құралының сипаттамасы
31
3.2 Жүйенің функционалдық моделінің сипаттамасы
31
3.3 "Поездар қозғалысының кестесі" ақпараттық жүйесін инфологиялық жобалау
33
3.3.1 ERWin жобалау құралының сипаттамасы
33
3.3.4 Жүйені логикалық жобалау
34
3.3.5 Байланыс құрылымын әзірлеу
34
3.3.6 Бағдарламалық қамсыздандырудың алгоритмін құрастыру
35
3.7 Бағдарламаның сипаттамасы. Қолданушы нұсқаулығы
37
ҚОРЫТЫНДЫ
45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
46
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің экономикасында көлік үлкен рөл атқарады. Оның жұмысына өндіріс, ауылшаруашылық, жабдықтау жəне сауда кəсіп- орындарының дамуы мен қалыпты жұмыс істеуі тығыз байланысты.
Теміржол көлігінің аса маңызды рөлі оның экономикалық жəне географиялық ерекшелігімен, яғни, кəсіпорындардың орналасуымен, өндірістердің шоғырлануымен жəне олардың айтарлықтай арақашық- тығымен анықталады.
Тасымалдау үрдісі жылдың бар уақытында үздіксіз жүріп жатады. Бұл жұмыс табысы тек қана техникалық құрылғылардың сенімділігіне байланысты емес, теміржол көлігінің барлық мамандарының нақты, ретті іс-əрекетіне байланысты. Көлік конвейерінің қандай да бір элементі аз ғана бұзылса, ол дереу тасымалдау үрдісіне əсерін тигізеді.
Пойыздар жүрісінің, жолаушылардың жəне оларға қызмет көрсе- тушілердің қауіпсіздігін, тасымалдаудағы жүктердің сақталуын толық қамтамасыз ету - темір жол жұмысына қойылатын ең маңызды талап.
Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Бүгінгі таңда компьютерлік технологияларды қолдану адам қызметінің барлық салаларын автоматтандыруға мүмкіндік береді. Қазір жұмыс тиімділігі үшін есептеу техникасына жүгінбейтін ұйымдар аз. Жеке компьютерлердің жетілдірілуімен адамның компьютермен өзара әрекеттесуін жеңілдететін ыңғайлы қосымшалардың қажеттілігі артты.
Жалпы іс қағаздарының қоғам өмірінде қолданылмайтын саласы жоқ. Адам дүниеге келген сәттен бастап бақилық болғанға дейінгі бүкіл өмірі құжатпен байланысты. Өз өмірінде іс қағаздарын жүргізумен бетпе-бет келмеген жан жоқ, сірә. Адам баласы кәмелеттік жасқа толғаннан кейін қызметке тұру үшін өтініш жазудан бастап, ұрпағына арнап өсиет қалдырғанға дейін қаншама құжат толтырады, қаншама құжатқа қол қояды. Алайда мұның бәрін арнайы ретпен, белгіленген тәртіпке, жүйеге сәйкес жүргізбесе, бұл құжаттар көптеген келіспеушіліктер мен дау-жанжалдарға да себеп болады. Сондықтан да іс қағаздарын жүргізу тәсілдерін білу тек әр алуан мекемедегі қызметкерлерге ғана емес, әрбір азамат адам үшін де өте маңызды.
Кез-келген мекеме мен кәсіпорында құжаттардың, құжат айналымы жүйесін дұрыс ұйымдастырудың маңызы аса зор. Құжаттардың негізінде басқару шешімдері қабылданады, даулы мәселелер шешіледі. Қандай ұйымда болмасын, сауатты жасалып, заңды күшке ие болған құжат қана табысты жұмыстың кепілі болады.
Ұйымда құжат айналымының талапқа сай ұйымдастырылмауы құнды құжаттардың жоғалуына, кәсіпорын жұмысының жүйесіздігіне алып келеді. Мұның өз кезегінде түрлі қиыншылықтар мен даулы оқиғаларға соқтыратыны айтпаса да түсінікті. Бұлардың барлығы да Қазақстанның іс қағаздарын жүргізу саласында қолданылып жүрген заңдары мен нормативтік-құқықтық актілерінде тиісінше көрініс тапқан.
Іс қағаздарын жүргізу мекемелер мен кәсіпорынды құру сатысында-ақ басталып кетеді десе де болады. Ол болашақ ұйымның құрылтай құжаттарын дайындаудан бастап, оны мемлекеттік тіркеуден өткізу аралығын қамтиды. Белгілі-бір ұйым нақты тіркеуден өткеннен кейін заңды тұлға мәртебесіне ие болады. Міне, осы сәттен бастап ұйымда құжат айналымы жүйесін қалыптастыру қажеттігі туындайды. Көбінесе, шағын кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізумен айналысатын жеке құрылымдық бөлімше болмайды. Бұл функцияны, әдетте, хатшы-референт немесе кәсіпорын басшысының көмекшісі атқарады. Кейде ол кадр ісін де қоса алып жүреді. Мұның барлығының да кәсіпорындар мен ұйымдардың аяғынан тұрып кетуі үшін қолға алынып отырған қадамдар екендігінде сөз жоқ. Дегенмен, іс қағаздарын жүргізумен тұрақты айналысатын арнайы маманның не құрылымдық бөлімшенің болмауы құжаттамалық қамтамасыз ету саласының айтарлықтай нашарлауына алып келетінін жоққа шығара алмаймыз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны Теміржол вокзалы болып табылады.
Жұмыстың мақсаты - поездар кестесін қарайтын және билеттерді сатуды көрсететін теміржол вокзалының автоматтандырылған жүйесін жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді анықтады:
oo қарастырылып отырған кәсіпорынның қызметіне зерттеу жүргізу,
oo оның негізгі бизнес-процестерін сипаттау, даму қажеттілігін негіздеу;
oo қолданыстағы жүйелерге қысқаша талдау жасап, стратегияны таңдау
oo бағдарламалық шешімнің ақпараттық базасын жобалау;
oo бағдарламалық шешімді іске асыру және бақылау мысалын келтіру;
oo пайдаланушы нұсқаулығын әзірлеу.
Осындай ерекшеліктерді ескере келе, мен осы дипломдық жұмысымда іс қағаздарын жүргізу бойынша барынша қажет болар-ау деген маңызды ережелер мен нормалар түсіндірмелерін, жиі кездесетін құжаттардың үлгілерін топтастыруға тырыстым.
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Зерттеу аймағына сипаттама беру
Темір жол станциясы - дамыған жол желілері есебінен жолаушыларға қызмет көрсететін, жүк тасу мен қабылдау операцияларын, поездарды қалыптастыру, қабылдау мен жіберу процедураларын жүзеге асыра алатын темір жол транспортының обьектісі.
Темір жол станциясының негізгі элементтері болып табылатын:
Жол шаруашылығы - парктерге біріккен темір жол желілерінің жиынтығы. Жолдардың нумерациясы тақ және оң нөмерлердің тәртібін сақтай отырып басты жолдан төмеңге және жоғарыға қарай жүзеге асырылады. Жолдар бір-бірімен бағыттармен (стрелкалармен) біріктіріледі, олар бір станция жағынан тақ, ал екінші станция жағынан оң сандармен нөмерленеді.
Жүк шаруашылығы - жүк тасу, түсіру мен қабылдау операцияларын жүзеге асыруға арналады.
Орталық жүйе - стрелкалар мен светофорлар көмегімен поезддерді басқаруға арналады.
Темір жол станцияларының мамандалынуы бойынша классификациясы:
Пассажирлік темір жол станциясы - пассажирлік поездардын жүруі мен жолаушыларға қызымет көрсетуге арналған станция.
Жүк темір жол станциясы - жүк вагондарымен коммерциялық операцияларды жүзеге асыруға арналған станция.
Техникалық темір жол станциясы - пассажирлік, жүк поездарды техникалық қызыметпен қамтамасыз етуге арналған станция түрі. Жүк станцияларына пассажирлік және жүк қызыметтермен өзге қызымет көрсететін барлық станциялар түрі жатқызылады.
Аралық станция - поездарды қалыптастыру, вагондарды қосу, эшелондарды жіберуге мамандалған станция түрі.
Мемлекетаралық станция - мемлекетаралық коммерциялық және коммерциялық емес пассажирлік-жүк операцияларын жүзеге асыруға арналған жоғары деңгейдегі техникалық және персоналға ие станция.
Темір жол станциясының қызметі келесі құжаттармен реттеледі: Темір жолдарының Жарлығы, Темір жол станциясы жағдайы жөнінен, ПТЭ, ПДП, ИСИ, тасымалдау жоспары, поездардын жүру кестесі және оларды құру, поездарды қолданудың техникалық нормалары және станция қызыметінің техникалық процесі.
Темір жолдарының Жарлығы станция қызыметінің негізгі принциптерін айқындайды, басшылар мен өзге қызмектерлердің міндеттерін белгілейді. Жарғы алты бөлімнен тұрады: 1) станцияның статусы мен классификациясы, операцияларды жүргізу үшін станцияның ашылуы мен жабылу тәртібі; 2) станция орындайтын операциялар; 3) станцияның өндірістік-шаруашылық қызыметіне қойылатын талаптар; 4) станциялық ғымараттар мен қондырғыларды жөндеу бойынша әр түрлі станциялық құрылымдардың міндеттері; 5) станцияны қаржыландыру; 6) станция басшысының міндеттері мен құқықтары.Темір жолдар Жарлығын Көлік және коммуникация министрі белгілейді.
Станцияның тенхникалық акт поездар жүру қауіпсіздігін қамтамасыз ететін техникалық талаптарын белгілейді. Ол төрт бөлімнен тұрады: 1) станция туралы жалпы мәлімет; 2) поездарды қабылдау мен жіберу тәртібі; 3) жылжымалы (маневренная) жұмысты ұйымдастыру жөнінен; 4) техникалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Техникалық акт станцияның техникалық қызыметін толығымен сипаттау керек. Темір жол желілер ұзындығы, локомотивтерді жабдықтаудың талаптары, бригадалардың жүк және пассажирлік поездарды қызыметпен қамтудың тәртібі т.с.с. Техникалық акт белгілейді.
Станцияның технологиялық процессі келесіден тұрады:
1) Станцияның техникалық сипаттамасы;
2) Жедел жоспарлау және басқару;
3) Жұмысты диспетчерлік басқару;
4) Поездарды құру және тарату жөнінен;
5) Транзиттік поездарды техникалық қамтамасыз ету;
6) Вагондармен жұмыс істеудің тәртібі;
7) Қысқы жағдайларды жұмыс істеу ерекшелігі.
1.2 Автоматтандырылған жұмыс орнын құру
Автоматтандырылған жұмыс орны дегеніміз - жұмыс істеуші адамның компьютерлік желі қызметіне араласуын үйымдастыратын қосымша аспаптармен жабдықталған автоматтандырылған жұмыс орны; техникалық құралдардың тиісті кешенімен жарақтандырылған және тиісті программалық, ақпараттық жасақтамамен жабдықталған дара жұмыс орны. Құрамына жұмыс істеуші адамның есептеу желісі қызметіне араласуын ұйымдастыратын қосымша аспаптар кіреді.
Маманның автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) - бұл басқарушылық жұмыстың қарқындауы мен ұтымды етудің құралы.
Кәсіптік автоматтандырылған жұмыс орны - бұл жергілікті желілерде жұмыс станцияларының, үлкен интеллектуалды ЭЕМ терминалдарының, автономды жұмыс орнын қызметін атқаратын адамның ақпараттық жүйелермен қарым - қатынасының басты құралы. АЖО жеңіл бейімделеді және ашық құрылымды болады. АЖО нақты пәндік салаға мәселелі - кәсіптік бағытталып, маманның автоматтандырылған ақпараттық жүйелермен қарым - қатынасы болып табылады. Егер басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының алатын болсақ, басқарушы жұмыскердің АЖО орта және жедел деңгейлерін, АЖО жетекшісін шартты түрде айырып алуға болады. Маманның автоматтандырылған жұмыс орны:
oo Қарапайымдылықты, қолданушыға ыңғайлы және достық қарым - қатынасты;
oo Қолданушының нақты функцияларына қарапайым бейімделуді;
oo Орналастырудың ықшамдылығы және пайдалану шарттарына шағын талаптарды;
oo Жасампаздықты және үлкен сенімділікті;
oo Техникалық қызмет көрсетудің салыстырмалы қарапайым ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
Автоматтандырылған жұмыс орнының жұмыс режимінің тиімділігі болып оның жергілікті есептеуіш желі шеңберінде жұмыс жасауы. Маманның автоматтандырылған жұмыс орнының құрылуы байланыс желілерімен жіберуге және шығаруға, нәтижелі ақпараттартың нақтылығын анықтауға, ақпаратты өңдеуге, бақылау жасауға, мәліметтер енгізуге ыңғайлы, ағымдағы тапсырмаларды жедел шешетін, қолданушыға диалогті режимде жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Автоматтандырлыған жұмыс орнын ақпараттық қамтамасыз ету мына жағдайларда тиімді:
oo Басқару нәтижесінде уақытты үнемдеуге және объекттерді басқару жағдайлары туралы нақты ақпаратты жедел түрде алуда басқару үрдісінің тиімділігін көтеруде;
oo Шығармашылық еңбек үшін ақпаратты жинау және әртүрлі есептерді құру бойынша кері тартпалыққа негізделген еңбектен барлық деңгейдегі басқару органдарын жұмысын жеңілдетуге;
oo Қағаз түріндегі құжатайналымды қысқартып, қағазсыз іс жүргізуге көшуге;
oo Iс қағаздарын жүргiзудiң стандартизациясында;
oo Түрлі бағыттағы мониторинг зерттеулерін жүргізуге.
oo Әрбір маманның автоматтандырылған жұмыс орны нақты тапсырмалар тізіміне жауап береді.
Автоматтандырылған жұмыс орны шарттарында есепті ұйымдастыру технологиясы үш қадамнан тұрады:
oo Ақпаратты дайындау және оны өңдеу ;
oo Қор түрлері бойынша бақылау, саралау және оны тексеру есептерде есептік ақпараттарды жинақтау және жүйеге келтіру;
oo Кәсіпорынды басқаруда алдағы уақытта қолдану үшін ақпаратты қалыптастыру.
Кәсіпорынды басқару үрдісінде жедел, тактикалық және стратегиялық басқарушылық шешімдерде қолданылады. Осы мақсатпен басқару үш деңгейге бөлінеді. Бірінші деңгейде құрылымдық бөлімшелермен жедел басқару жүзеге асырылады (цех, дүкен, бөлімше). Бұл деңгейде ақпараттың пайда болу орнында басқару есептерін қабылдау үшін ақпараттың есебі және бейнесін өңдеуді жүзеге асыратын алғашқы деректер қалыптасады (АЖО I категориясы). АЖО I категориясы аудиторлық тапсырмаларды қажетті есептерді шешу үшін оның пайда болу орнында (цех, дүкен, бөлімше) тікелей алғашқы деректерді дайындау және қалыптандыру үшін қажет. Тапсырмаларды шешу үрдісінде кәсіпорындар, цехтар, бөлімшелерде және басқа өндірістік бірліктерді сонымен қатар әрбір жұмыс орнында ауытқуды айқындайды. Ақпаратты басқарудың екінші деңгейінде ішкі тексеру және бақылау орындалады, есеп телімдерімен, тапсырмалар кешенімен қорытындыланады және жүйеге келтіріледі. Бұл деңгейде тапсырмалар кешенімен (АЖО II категориясы) нақты басқару тапсырмаларын шешу үшін ақпарат бейімделеді және қалыптасады. АЖО II категориясында есеп бөлімшелері бойынша (тапсырмалар кешені) шартты жұмыстан ауытқуды тауып, аналитикалық және аудиторлық есептер шешіліп және алғашқы ақпараттың шығуын бақылау жүзеге асырылады. Бұл деңгейде алынған ақпарат аналитикалық және жинақтамалы есептер мәліметтер бойынша автоматты тексеру жүзеге асырылады, сонымен қатар алынған ақпарат нақтылыққа логикалық бақылау жатады. Сонымен қатар АЖО II категориясында бөлек тапсырмалар кешенінен басқару есептерін қабылдау, тексеруді жүргізу, есеп үрдістерін модельдеу жүзеге асырылады. Үшінші деңгейде кәсіпорынның қаржылық шаруашылық әрекеттерін тексеру және сараптау, бақылау, келтірілген мәліметтерді қалыптастыру жүзеге асырылады. Бұл басқару деңгейінде болашақтағы жоспарлар мен олардың орындалуын жетілдіріп, ішкі саясатын анықтап, кәсіпорынды толықтай басқару жүзеге асырылады.
Автоматтандырылған жұмыс орнының негізгі міндеті - басқарушы қызметкерлер құрамын техника және технологиялардың жаңа құрылғыларымен қамтамасыз ету болып табылады.
Автоматтандырылған жұмыс орнының қорында орналасатын немесе орталық мәліметтер қорына жиналатын, мәліметтерге жедел енетін және қолданушылардың диалогті ақпараттық өзара әрекеттестігін автоматты диалогті басқарудың негізгі функцияларын орындайтыны туралы сөз болып тұр.
Автоматтандырылған жұмыс орнын ұйымдастыру басқару міндеттерінің орындалуының техникасын және әдісін өзгертеді. Мәліметтердің көптерезелі түрде ұсыну, графиктер және диаграммалар, кестелер және электронды тізімдер - мәліметтерді көрсетудің жаңа әдісін қолдану арқылы экрандық диалогтi жүргiзудің жаңа технологиялық операциялары пайда болды.
Автоматтандырылған жұмыс орны есептер шешу үшін қолданылатын күрделі тапсырмаларды ақпараттық қолдауды қалыптастыруды қамтамасыз ететін есептік тапсырмаларды шешуді автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, автоматтандырылған жұмыс орны бұл - кәсіби бағытталған жұмыс орнында орындалатын маманның міндетін автоматтау үшін арналған техникалық, ақпараттық және бағдарламалық құралдар жиынтығы.
1.3 Дербес компьютер (ДК) негізіндегі АЖО нұсқаларын таңдау
Автоматтанған жұмыс орны (АЖО) не болмаса шетел терминологиясында жұмыс станциясы кез-келген мамандықты пайдаланушы маманның жұмыс орны, бұл жер тұлға мен арнайы қызметті орындауды автоматтандырылған түрде жүзеге асыруға арналған құралдар мен қамтамасыз етілді. Ондай құралдар, негізінен ДК болады, ол қажет етілген жағдай да басқа қосымша электрондық құрылғылармен қамсыздандырылады: дискілік сақтағыштар, басып шығару құрылғылары, оптикалық оқу құрылғылары немесе штрихтік кодты санағыштар, графикалық құрылғылары, басқа АЖО және локальді есептегіш желілерімен байланысқан құралдар және т.б.
АЖО негізінен есептегіш техниканы пайдалану бойынша арнайы дайындығы жоқ пайдаланушыға бағытталған. АЖО-ның маңызды белгіленуі жұмыс орнында мәліметті орталықтанбаған өңдеушілігін, АЖО және ДК локальдік желіге ал кейде қуатты ЭЕМ-мі бар есептегіш желілерге бірдей уақыт ішінде ену мүмкінлігі кезінде өзінің тиісті мәліметтер қорын пайдаланушылығын есептеуге болады.
Қазіргі уақытта көптеген кәсіпорындарда, мысалға ауыл шаруашылығын басқарудың таратылған жүйе концепциясы жасалуда. Оларда иерархияның әртүрлі деңгейлерінде мәліметтің локальді және көп жағынан аяқталған өңдеушілігі көзделеді. Бұл жүйелерде төменнен жоғарыға мәліметті жоғары деңгейде қажет етілгендерін жіберу ұйымдастырылады. Сонымен қатар мәліметті өңдеу нәтижелерірің маңызды бөлігі және бастапқы мәліметтер мәліметтің локальдік банктерінде сақталу керек.
Таратылған басқару ойларын жүзеге асыру үшін басқарудың әрбір деңгейіне және әрбір пәндік облысқа маманданған персоналды компьютер негізінде автоматтанған жұмыс орнын құру талап етілді. Мысалы, экономика саласында осындай АЖО да процесстерді жоспарлауға мысалдауға және оптимизациялауға, әртүрлі мәліметтік жүйеде және шешімдердің әртүрлі сәйкестігі үшін шешімдерді қабылдауға болады. Басқаруды әрбір объектісі үшін оларға сәйкес келетін АЖО-ны қарастыру керек. Бірақ кез-келген АЖО-ны құру ұстанымдары жалпы болу керек:
oo Жүйелік;
oo Икемділік
oo Тұрақтылық;
oo Нәтижелілік.
АЖО қызметі күткен нәтижені қызметті дұрыс таратылуы кезінде және ұйтқысы компьютер болып табылатын мәліметті өңдеудің машиналық құрылымы мен адам арасындағы қысымы кезінде бере алады.
Қазіргі уақытта осындай гибридті интеллектіні құру өте үлкен мәселе. Бірақ АЖО-ны ұйымдастыру мен қызметі кезіндегі осы енгізілімнің таратылымы жақсы нәтижелерді әкеле алады. АЖО тек еңбек өнімділігін және басқару нәтижелілігінің өсу құралы ғана емес, сондай-ақ мамандардың сайлануы ыңғайлылық құралы да болады. Осы жерде адам АЖО жүйесінде басқарушы буын болып қала береді.
Сонымен қатар бұл жерде АЖО-ның кез-келген мамандығына оның жасалу кезінде қамтамасыз етілуі тиіс жалпы талаптар тізімін беруге болады, ал нақты айтсақ:
oo Мәліметті өңдеудің тікелей құралдардың бар болуы;
oo Диалогты режимде жұмыс істеу мүмкіндігі;
oo Эргоэкономиканың негізгі талаптарын орындау; оператор, АЖО кешенінің элементтері мен қоршаған орта арасындағы қызметті рационалды таратуды; жұмыс істеуге жағдайлар жасау; АЖО құрамының ыңғайлылығы; адам -- операторының психологиялық факторларын ескеру; АЖО формалары мен элемент түстерінің жағымдылығы және т.б.
oo АЖО жүйесінде жұмыс жасайтын ДК жоғары өнімділігі мен сенімділігі;
oo Шешілген мәселелер санатына программалық қамсыздандырудың парапарлығы;
oo Күрделі процесстердің максимальді автоматты деңгейі;
oo Мамандарды АЖО операторлары ретіндегі өзін-өзі қамтамасыз етуіне ыңғайлы талаптары;
oo АЖО-ны жұмыс құралы ретінде пайдаланатын маманның максимальді жайлылығын және қамсыздығын қамтамасыз ететін басқа факторлар.
АЖО-ның ұйымдастырушылық қамтамасызданудың мақсаты олардың қызметін ұйымдастыру, дамыту, кадрді даярлау және әкімшіліктендіру. Соңғысына жұмысты жоспарлау, жіктеу, бақылау, талдау, реттеу, АЖО-ны пайдаланушының құқықтары мен міндеттерін құжатты түрде рәсімдеу.
Егер АЖО құрылғысы өте қиын болса, ол пайдаланушы да арнайы дағдысы болмаса, онда пайдаланушыны оның негізгі автоматтанған жұмыс орнына бірте-бірте енгізе алатын арнайы оқу құралдарын қолдану мүмкін. АЖО қызметін жүзеге асырғанда (бұл оның функционалдануы деген сөз) ағымдағы қызметінің мақсатын, мәліметтік қажеттілігін, оның тарату процесстерін бейнелейтін әртүрлі шараларын анықтау тәсілдері қажет.
АЖО-ны жоспарлау тәсілдері оның қызмет ету тәсілдерімен байланыса алмайды, өйткені АЖО-ның қызметінің дамуы пайдаланушылардың өзі мен оның даму мүмкіндігін көздейді. АЖО-ның тілдік құралдары ақырғы (соңғы) пайдаланушы көз қарасы жағынан тәсілдік құралдарын тарату болып табылады, ол бағдарламалықтар пайдаланушының тілдік құралдарын таратуды және ақырғы пайдаланушыға барлық қажет етілген әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді.
Кез-келген тілде сияқты АЖО тілдерінің негізін алдын-ала анықталған терминдер және тәсілдерді бейнелеулер (олар арқылы терминдерді ауыстырып немесе толықтырып жаңа түрлерін белгілейді) құрайды. Бұл АЖО-ны жоспарлаған кезде АЖО-ның терминологиялық негізін арнайы түрмен сұрыптау қажеттілігіне әкеледі (тілдің негізгі синтаксистік құрылымын және терминдер мен бірлескен түрлері аралығындағы семантикалық қатынасын анықтау). Осыған байланысты АЖО-ның қарапайым сұрыпталу қажеттілігі туындайды, мысалы, мәліметті өңдеудің кейбір пайдаланушылық режимдерінде көрсету мүмкіндіктері бойынша: сандық, мәтіндік, аралас. Ал өте күрделі жағдайларда АЖО сұрыпталуы мәлімет қорының ұйымдастырылуымен анықталады. Тіл мүмкіндіктері көп жағдайларда пайдаланушы мәліметтік қамтамасыздықты таратуға сәйкес келетін формальді құрылымды құра алатын ережелер тізімін анықтай алады. Мысалы, кейбір АЖО-ларда барлық мәліметтер мен құрылымдар кесте түрінде (кестелік АЖО) немесе арнайы түрдегі операторлар болып бекітіледі.
Пайдаланушының тілі АЖО-ны диалог түрлері бойынша да бөлінеді. Диалогты қолдау құралдары ақыр соңында пайдаланушыға қажет білімнің тілдік құрылымын анықтайды.
Бір АЖО құрылымымен бір емес, бірнеше диалогтың мүмкін болатын түрлері оқу немесе жұмыс процессі кезінде пайдаланушының белсенділігін, сондай-ақ пайдаланушы құралдарымен АЖО-ны дамыту қажеттілігі арқасында көзделуі мүмкін. АЖО-ны жасау кезіндегі бар болған диалогтарда ең көп пайдаланатын түрлер: ПЭЕМ-мен ынталандырған диалог, форманы толтыру диалогы, гибридті диалог, үйренбеген пайдаланушы диалогы, мәліметтің бекітілген кадр көмегіндегі диалог. ПЭЕМ-мен ынталандырған диалог кезінде АЖО пайдаланушысы толық түрде тіл құрылысын үйренуден басталады. Бұл тәсілдің өзгертілімінің бірі меню тәсілі болып табылады. Ол арқылы берілген ПЭЕМ нұсқаларының біреуі немесе бірнешеуі таңдалады.
ПЭЕМ-мен сол түрде ынталандыратын форманы пайдалану диалогы негізінде пайдаланушыны дисплейде арнайы жиналған формаларды толтырады, содан кейін талдайды және өңдейді.
Гибридті диалог пайдаланушымен де, ПЭЕМ-мен де ынталандырылады. Үйренбеген пайдаланушы диалогы кезінде ПЭЕМ жауаптарына толық айқындылық қамтамасыз етілу керек. Олар пайдаланушыда оған не істеу керектігі туралы күмәнділікті қалдырмайды.
Мәліметтің белгіленген кадрлар көмегіндегі диалог кезінде ПЭЕМ жауапты бар болатын тізімнен таңдайды. Бұл жағдайда пайдаланушы өте қысқа жауаптарды енгізеді, ол негізгі мәлімет автоматты түрде беріледі.
Диалог түрі АЖО сұрыпталуын да анықтай алады, мысалы,үйренбеген пайдаланушының диалогтық құралдары бар АЖО. АЖО-ның бұнда белгі бойынша сұрыпталуы пайдаланушының маманданған түрі бойынша бөлінуіне байланысты. Мысалы, меню тәсілі бойынша диалогы бар АЖО басқарушы персоналына жатқызылатын пайдаланушы-экономистке орынды емес, өйткені бұған операциялардың қайталана беретін көлемділігі себеп болады.
АЖО-ны тарататын бағдарламалық құралдар көз қарасы жағынан қарастыратын болсақ, онда сұрыпталуы өте кең болуы мүмкін. Олар программалау тілдері бойынша, пайдаланушыға программалаудың процедуралық құралдарды беру мүмкіндіктері бойынша, пайдалану процессі кезінде бағдарламалық жүйенің құрылысын аяқтау мүмкіндігі бойынша, мәліметтер қорын басқару жүйесінің бар болуы, пайдаланушы тілдерінен трансляторы мен интерпретаторы бойынша, қатені табу мен жою құралдары және т.б бойынша сұрыптала алады. АЖО-да қолданылатын қолданбалы бағдарламалар пакеті (ҚБП) нақты қосымшаға жүйенің байланысын қамтамасыз ету үшін параметрленген бола алады. ҚБП-нің өздерінің генераторлары пайдаланыла алады.
АЖО құрамына диалогты құру мен негізгі есептік функцияларды қамтамасыз ететін әртүрлі бағдарламалық компоненттер, сондай-ақ мәлімет қорын басқару жүйесі, трансляторлар, анықтама жүйелері, мәліметтер қорының өзі құрамында, мысалы, негізгі мәліметтер, диалог сценорит, ережелер, басқарушы шектері, қате тізімі және т.б міндетті түрде енгізіледі. АЖО-ның негізгі компоненттері оның құрамын анықтайды және АЖО-ны әртүрлі белгілері бойынша сұрыпталу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
АЖО шектерінде ақырғы пайдаланушымен АЖО-ның дамуын қамтамасыз ететін құралдарды қолдануы бойынша оны екі үлкен класқа бөледі: қамтамасыз ететін және интеллектуалды. Екеуі де әртүрлі пайдаланушыға арнала береді. Сонымен қатар, кез-келген АЖО-ның пайдаланушысы бола алмайтындығы туралы алдын-ала айта алатын пайдаланушылар да болды. Мысалы, қызмет көрсететін персоналда өзінің жұмыс ерекшелігіне қарай интеллектуалды АЖО-ны талап етпейді (өзінің тікелей қызметінде).
Ұйымдастырушылық басқару саласындағы АЖО-ға қызмет ететіндер төмендегідей бөлінеді:
oo Мәліметті;
oo Анықтамалық;
oo Есептегіш;
oo Мәтінді өңдейтін.
Интеллектуалды АЖО-лар біріншіден мәліметке бағытталған және білімге бағытталған (даталогиялық және фактологиялық) бөлінеді.
Мәліметті-анықтамалар АЖО-лар қандай да болмасын басқару процессіне қызмет етеді. Есептегіш АЖО-лар құрамы бойынша әртүрлі және пайдаланушының әртүрлі категорияларымен пайдаланыла алады. Олардың көмегімен бір-бірімен байланысқан және байланыспаған ұйымдастырушылық-экономикалық мәселелерді құруға және шешуге болады немесе АЖО қызмет ету кезінде анықтама алады. Мәтінді құрайтын АЖО-лар әртүрлі құрылымның мәтіндік мәліметтерді өңдеу мен генерациялануына және мәтін семантикалық түрде талдау туралы ұсыныстарды өңдеу генерациясына арналады.
Даталогиялық түрдегі интеллектуалды АЖО-лар мәліметтер қорын және пайдаланушы тілдерін кең пайдалануға негізделеді. Сондай-ақ осы жағдайда пайдаланушы мәлімет қоры мен тілін өз бетінше өзгерте алады және диалогтың мүмкіндіктерімен құбылта алады. Бұл АЖО-ларда мәліметтер қоры жоқ. Бұл басқарушы объектінің қандай да болмасын қасиетіне түсініктеме беретін ережелерді жинақтау мүмкін емес деген сөз. Құрама компонент түрлеріндегі білім қоры АЖО-ның фактологиялық түріне енгізіледі. Фактологиялық АЖО-лар АЖО шарттарындағы жұмыс жиналған тәжірибемен оның негізіндегі логикалық нәтиже көмегімен басым түрде анықталады.
Ұйымдастырушылық басқарудың автоматтану түрінде таратылатын негізгі бірнеше функцияларды белгілейік:
oo Интерпретатция (пәндік облыстан мәліметтер мен факті арасындағы байланыс пен жүйені анықтау үшін оларға талдаумен бейнесін жасау);
oo Диагностика (басқарылатын объектінің жағдайын іздеу, анықтау және бейнелеу);
oo Мониторинг (АЖО қызметін тұрақты бақылау мен алынған нәтижені бекіту);
oo Жоспарлау (әрекеттің берілген келісімін қамтамасыз ету);
oo Жобалау (пайдаланушылық интерфейсті және дамуды қамтамасыз ету).
1.4 Автоматтанған жұмыс орнын сұрыптау
АЖО жеке, толық және ұжымдық болады. ЭЕМ жүйесінің нәтижелі қызмет етуі үшін толық және ұжымдық АЖО-ларға қолданылатын мамандарға (ұжымға) АЖО жұмысын ұйымдастыруға талапты қатаңдату керек және бұндай жүйедегі әкімшіліктендіру функцияларын нақты анықтау керек. Адам-машина болып табылатын АЖО жүйесі ашық, икемді, тұрақты даму мен жетілдіруге икемдену керек. Ондай жүйеде мыналар қамтамасыз етілуі қажет:
oo Мамандардың мәліметті өңдеудің машиналық құралдарына максималды жақындығы;
oo Диалогты режимде жұмыс істеуі;
oo Эргономика талаптарына сәйкес АЖО-ның қамсыздануы;
oo Компьютердің жоғарғы өнімділігі;
oo Күрделі процесстерді максималды автоматтандыру;
oo Мамандардың шығармашылық белсенділігін ынталандыратын еңбек талаптарының моральді қанағаттануы;
oo Мамандардың өз бетінше оқу мүмкіндігі.
АЖО-да шешілетін мәселелерді мәліметті және есептегіш деп бөлуге болады. Мәліметтік мәселелерге кодтау, сұрыпталу, жинау, құрылымдық ұйым, дұрыстау, сақтау, іздеу және мәліметті беру.Көп жағдайларда мәліметтік мәселелерде арифметикалық және мәтіндік сипат пен қатынастың оңай есепті және логикалық процедуралары болады. Олар негізінен күрделі болады және маман жұмыс уақытының үлкен бөлігін алады.
Есептегіш мәселелерді қалаптастырылатын және қалыптаспайтын болып екіге ажыратылады. Қалыптастырылатын мәселелер формальдік алгоритмдер негізінде шешіледі және екі топқа бөлінеді: тікелей есептеу мәселелері және математикалық үлгі негізіндегі мәселелер. Тікелей есептеу мәселелері қарапайым алгоритм көмегімен шешіледі. Ал күрделі мәселелерге әртүрлі математикалық есептерді пайдалану керек.
Соңғы уақытта толық түрде қалыптастырылмайтын мәселелерді шешу құралдарын жасауға үлкен көңіл бөлінген. Олар семантикалық деп аталады. Бұндай мәселелер экономикалық объектілерді оперативті басқару кезінде және көбінесе толық емес мәлімет шарттарында шешім қабылдау кезінде туындайды. Қамтамасыз етілу жүйелерге біріншіден мыналарды жатқызады: техникалық, мәліметтік, программалық және ұйымдастырушылық. Сонымен қатар кіші жүйе түрлері де бар.
Техникалық қамтамасыздық, маманның делдалдарсыз жұмысын (программисттер, операторлар және т.б) көздейтін маманданған персоналды компьютер негіз болатын техникалық құралдар қасиетін бейнелейді. Толық АЖО-ларда оңай компьютерлермен 4-6 адам пайдалана алады. Маманданған персоналды компьютер кешеніне процессор, дисплей, пернелік тақта, мәліметтің магниттік жинағыштары, басып шығару құрылғылары және графо құрылғыштар кіреді.
Техникалық құралдар кешеніне жүйедегі әртүрлі АЖО байланысы үшін коммуникация құралдарын және телефон байланысының құралдарын жатқызады.
Мәліметтік қамсыздандыру - бұл локальді мәліметтер қорында сақталатын мәліметтер массиві. Мәліметтер, негізінен магниттік жадыларда ұйымдастырылады және сақталады. Онымен басқару мәлімет қорын басқарудың бағдарламалық жүйесімен жүзеге асырылады. Ол мәліметті жазады, мәліметтік мәселелерді іздейді, есептейді, реттейді және шешімін табады. АЖО-да бірнеше мәліметтер қоры бола алады.
Ұйымдастырушылық қамтамасыздандыру АЖО-ның қызмет ету, жетілдіру және дамуын ұйымдастыратын, сондай-ақ кадрлар мамандығын даярлау және көтеру тәсілдері мен амалдары болады. Ұйымдастырушылық қамтамасыздандыру АЖО пайдаланушыларының құқықтары мен міндеттерін анықтаумен құжаттық рәсімдеуді көздейді. Бағдарламамен қамтамасыздандыру жүйелік бағдарламалық және қолданбалы түрде болады. Жүйелік қамтамасыздық негізі операциялық жүйе мен программалау жүйесі болып табылады, мысалы, Бейсик алгоритмдік тіл. Жүйелік бағдарламалар мәліметтің рационалды технологиялық өңдеуін көздейді. Сервистік бағдарламалар деп аталатындар (олармен АЖО олардың қажеттілігіне байланысты біріктіріледі) операциялық жүйе мүмкіндіктерін кеңейтеді.АЖО жүйелерінде мәліметтік бкйланысты және АЖО-ның әртүрлі каналдар бойынша байланысып, қамтамасыз ету үшін жүйелік программалауға жатқызуға болатын бағдарламалық құралдарды жатқызуға болады.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздануды пайдаланушы бағдарламамен әртүрлі мақсаттағы қолданбалы бағдарламалар пакеті құрайды. Пайдаланушылардың стандартты бағдарламалары алгоритмдік тілдегі (көбіне Бейсик) арнайы мәселелердің бағдарламалық шешімдерін белгілейді.
ҚБП (қолданбалы бағдарламалар пакеті) үлгі ұстанымы бойынша жасалған және арнайы мәселе класының шешімдеріне бағытталған. ҚБП мәселесін бағдарламалық қамтамасыздың негізгі түрі болып табылады. Олар алгоритмді қалыптастырады, осы класстарға мәселелерді шешу талаптарын өзгертеді, шешімді бақылайды, алгоритмге өзгертулерді енгізеді және т.б. АЖО-да жұмыс істегенде ҚБП-нің диалогтық режимінде жасалады.
ҚБП-нің мысалдары: есептік операцияларды орындайтын әртүрлі құжатты қалыптастыруға арналған ҚБП, жоспарды қолайлы етуші ҚБП, боланстық шешімдер ҚБП болып табылады. АЖО-ны жасайтын ҚБП-ға өзгеше көңіл бөледі, олар әртүрлі мақсатта бола алады: кестені өңдейтін, мәліметтер массивін жүргізу, мәліметтер қорын жүргізу, құжаттық анықтамалар. Графикалық мәліметпен жұмыс істейтін пакеттер анық, және компактты күйде объектіге тән жағдайды, процессті көрсетеді және жорамалық талдау нәтижелерін бейнелеп береді.
2 ЖОБАЛЫҚ БӨЛІМ
2.1 Мәліметтер қорлары туралы жалпы мәліметтер
Мәліметтер қоры дегеніміз ақпаратты сақтауға және жинақтауға арналған ұйымдасқан құрылым. Ең алғаш мәліметтер қоры ұғымы жаңадан қалыптасқан кезде онда шындығында мәліметтер сақталатын. Бірақ қазіргі кездегі көптеген мәліметтер қоры басқару жүйелері өздерінің құрылымдарында тек мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар олардың тұтынушымен және басқа да ақпараттық - программалық кешендермен қарым - қатынасының әдістерін де қамтиды. Сондықтан біз қазіргі заманғы мәліметтер қорында тек мәліметтер ғана емес, ақпараттар да сақтай аламыз.
Мәліметтер базасы бұл ақпараттарды сақтау үшін арналған ұйымдастырылған құрылым. Алғашқы кезде, яғни, мәліметтер базасы түсінігі қалыптаса бастаған жылдары, бұл базаларда тек қана мәліметтер сақталып жүрді. Бірақ бүгінгі күнгі мәліметтер базасын басқару жүйелері (МББЖ) өз құрылымында тек қана мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар тұтынушылармен немесе басқа да программалық-ақпараттық кешендермен қарым-қатынас жүзеге асырылатын әдістерді (яғни, программалық код) де орналастыруға мүмкіндік береді. Осылайша біз қазіргі заманғы мәліметтер базасында тек қана мәліметтер ғана емес, сонымен бірге ақпарат та сақталатындығын айта аламыз.
Мәлiметтер қоры - ақпараттар сақталатын қойма. Мәлiметтер қорынан керегiне қарай қажеттi мәлiметтер алу үшiн сақталады. Басқаша айтсақ, мұнда керектi ақпаратты iздеу ұйымдастырылады.
Кесте - мәлiметтердi жазба (жол) және өрiс (бағана) түрiнде сақтауға арналған обьект болып табылады. Әрбiр кесте нақты бiр сұрақ бойынша мәлiметтердi сақтауға қолданылады.
Мәлiметтер қорында екi өлшемдi кестенiң жолдары жазбалар деп, бағандары өрiстер деп аталады. Дәлiрек айтқанда мәлiметтер қорында, кестедегi әрбiр жол жазба болып табылады, ал жазба бiрнеше өрiстерге бөлiнедi.
Сұрау - бiр немесе бiрнеше дайын кестелердiң негiзiнде құрылады. Форма мен Есеп беру бiр кесте (немесе сұрау)негiзiнде құрылады. Сұрау - қажеттi мәлiметтi бiр немесе бiрнеше кестеден алуға мүмкiндiкбередi.
Форма - мәлiметтер енгiзу үшiн қолданылады. Әрбiр формаға енгiзу үшiн, кесте өрiсiндегi мәлiметтердi бейнелеу үшiн немесе өзгерту үшiн қолданылатын басқару элементтерiн орналастыруға болады.
Есеп беру - мәлiметтердi баспадан шығаруға арналған. Есеп беру - қағазға басып шығаруға арналған, мәлiметтердi көрудiң ерекше формасы. Мәлiметтер қорын баспаға шығармастан бұрын, қағаз бетiнде қандай түрде бейнеленетiндiгiнжәне қандай жазбалар мен өрiстер енгiзiлетiндiгiн қарастыру керек. Есеп берудi кез-келген бiр кестеден, сұраудан қарауға болады.
Көп мәліметтер жұмыс жасау қажеттілігі пайда болғанда әрқашанда мәліметтер қорын пайдаланды.
Мәліметтер қоры - бұл ең алдымен кестелер жиынтығы, алайда, біз соңынан мәліметтер қорына сондай - ақ процедуралармен бірқатар басқа объектілер жатуы мүмкін екенін көреміз. Таблицаны көптеген объектілердің сипаттамалары бар кәдімгі екі өлшемді таблица түрінде көруге болады. Таблицаның идентификатор аты болады.
Кесте бағандары объектілердің қандайда бір сипаттамаларына - алаңдарға сәйкес. Әрбір алаң сақталатын мәліметтердің атымен және түрімен сипатталады. Алаң аты - бұл мәліметтермен пайдалану үшін, әртүрлі программаларда қолданылатын идентификатор. Ол кез келген идентификатор сияқты латын әріптерімен жазылады, бір сөзден тұрады және т.б.
Алаң түрі алаңда сақталатын мәліметтердің түрін сипаттайды. Бұл жолдар, сандар, үлкен мәтіндер (мысалы, қызметкерлердің мінездемелері), суреттер (қызметкерлердің суреттері) және т.с.с. болуы мүмкін.
Кестенің әрбір жолы объектілердің біреуіне сәйкес келеді. Ол жазба деп аталады және осы объектіні сипаттайтын барлық алаңдардың мазмұнын құрайды.
Мәліметтер қорының кестелерін құрған кезде ақпараттың қарама - қайшылықсыздығын қамтамасыз ету маңызды. Әдетте бұл негізгі алаңдарды енгізумен жасалады. Негізгі болып бір немесе бірнеше алаң болуы мүмкін.
Кестемен жұмыс кезінде пайдаланушы немесе программа жазбалар үстінен курсормен жылжып отыратын сияқты. Әрбір уақыт сәтінде ағымдағы жазба бар, содан жұмыс жүргізіледі. Мәліметтер қорының кестелерінде жазбалар қандай да бір тәртіпсіз, оларды енгізу (жаңа қызметкерлердің пайда болуы) ретіне қарай орналасуы мүмкін. Бірақ кесте мәліметтері пайдаланушыға ұсынылған кезде реттелуі керек. Пайдаланушы оларды алфавиттік тәртіпке, немесе бөлімдер бойынша реттелген, немесе туған жылының өсуіне қарай және т.б. қарауы мүмкін. Мәліметтерді реттеу үшін индекс түсінігі қолданылады. Индекс кестені қандай реттілікте қараған жөн екенін көрсетеді. Ол пайдаланушы мен кесте арасында делдал болып табылады.
Мәліметтер қоры әдетте бір емес, көптеген кестелерден тұрады. Мысалы, кейбір ұйым туралы мәліметтер қорында әрбір бөлімшенің сипаттамасы бар кесте бар. Dep атты осындай таблицаның мысалы келесі кестеде көрсетілген. Осы кестенің алаң аттары Dep және Proisv.
Dep бөлімшелері туралы мәліметтер кестесінің мысалы:
Бөлек және кестелер әрине пайдалы, бірақ одан да көп ақпаратты кестелер жиынтығынан алуға болады. Мысалы, өндірістік цехтерде жұмыс жасайтын, қызметкерлердің жалпы саны пайдаланушыға білу қажет болады. Бірақ жоғарыда көрсетілген кестелердің біреуіде бұл сұраққа жауап бермейді, себебі Pers кестесінде бөлімшелердің түрлері жайлы мағлұматтар, Dep кестесінде қызметкерлер жайлы мағлұматтар жоқ. Осындай сұраныстарға жауап алу үшін байланысқан кестелердің жиынтығын қарастыру қажет.
Байланысқан кестелерде әдетте бір кесте басты болады, ал басқасы немесе бірнеше басқа кестелер - көмекші кестелер болады. Басты және көмекші кестелер бір - бірімен кілт арқылы байланысады. Кілт ретінде екі кестеде де болатын алаң шыға алады. Мысалы, жоғарыда келтірілген кестелерде басты болып Dep кестесі, көмекші болып Pers кестесі бола алады, ал олар болса екі кестеде де бар Dep алаңы бойынша байланысады. Курсор басты кестенің индексі үстінен жүреді. Осылайша біздің мысалда егер басты кестенің Dep алаңындағы ағымдағы жазбада бухгалтерия деп жазылған болса, онда көмекші Pers кестесінде бухгалтерия қызметкерлерінің барлық жазбалары шығады.
Базаға ешқандай мәліметтер енгізілмеген жағдайда да мәліметтерқоры болып қала береді. Өйткені ондай мәліметтер болмаған күннің өзінде де, қандай да бір ақпарат бар - бұл мәліметтер қорының құрылымы. Ол мәліметтерді енгізудің және сақтаудың әдістерін анықтап береді. Мәліметтер қоры көптеген объектілерден тұрады, бірақ солардың ең негізгісі кесте болып табылады. Ең қарапайым мәліметтер қоры бір ғана кестеден тұрады. Сәйкесінше, ең қарапайым мәліметтер қорының құрылымы сол кестенің құрылымымен анықталады.
Мәліметтер қоры мен қосымшалардың өзара орналасуларына байланысты келесі мәліметтер қорларын бөліп көрсетуге болады:
:: Локальды мәліметтер қорлары;
:: Жойылған мәліметтер қорлары.
Локальды мәліметтер қорларымен операциялар жасау үшін локальды қосымшалар, ал жойылған мәліметтер қорларымен операциялар жасау үшін клиент - серверлік қосымшалар дайындалады.
Мәліметтер қорының орналасуы көптеген жағдайда осы қорда бар мәліметтерді өңдейтін қосымшалардың дайындалуына әсер етеді. Осылайша, келесі қосымшалар түрлерін бөліп көрсетуге болады:
:: Локальды мәліметтер қорын пайдаланатын қосымшаларды бір деңгейлі (бір буынды) қосымшалар деп атайды. Себебі, қосымша мен мәліметтер қоры біртұтас файлдық жүйені құрайды;
:: Жойылған мәліметтер қорын пайдаланатын қосымшаларды екі деңгейлі (екі буынды) және көп деңгейлі (көп буынды) қосымшалар деп бөледі. Екі деңгейлі қосымшаларда клиенттік және серверлік бөлшектер бар;
:: Көп деңгейлі (әдетте үш деңгейлі) қосымшалар клиенттік және серверлік бөлшектер мен қоса қосымша бөлшектерге ие. Мысалға үш деңгейлі қосымшаларда клиенттік бөлшек, қосымшалар сервері мен мәліметтер қорының сервері бар.
Бір және екі деңгейлі Delphi қосымшалары келесі механизмдерді қолдана отырып локальды және жойылған мәліметтер қорына қол жеткізе алады:
BDE (Borland Database Engine - Borland фирмасының мәліметтер қорының процессоры) мәліметтер қорымен әрекеттесу үшін AP1 дамыған интерфейсін ұсынады.
:: ADO (Active X Date Objects - Active X мәліметтерінің объектілері) OLE DB (Objects Linking and Embedding DateBase - мәліметтер қорының объектілерін байланыстыру мен ендіру) көмегімен ақпаратқа қол жеткізуді жүзеге асырады;
:: dbExpress драйверлер жинағы көмегімен мәліметтер қорындағы ақпараттарға тез қол жеткізуді қамтамасыз етеді;
:: Interbase тікелей Interbase мәліметтер қорына қол жеткізуді іске асырады.
:: Мәліметтер қорындағы ақпараттарға қол жеткізу технологиясының вариантын таңдау өңделген қосымшаны жан - жаққа тарату дайындығының ыңғайлығын ескере отырып, сондай - ақ жады ресурстарының қосымша шығындарын ескере отырып анықталады. Мысалы BDE үшін инсталляция дискдегі сыртқы жадының шамамен 15 Мб - тын және мәліметтер қорында пайдаланатын псевдонимдерді қалпына келтіруін талап етеді.
Үш деңгейлі Delphi 7 қосымшаларын DataSnap механизмі көмегімен құрастыруға болады. Мәліметтер қорының үш деңгейлі қосымшаларын құрастыру кезінде пайдаланатын компоненттер DataSnap пен DataAccess беттерінде орналасқан.
2.2 АЖО-н жобалау
2.2.1 МБ-н жобалау әдістемесі
Компьютерлік техниканың даму сатысының алғашқы сатысында кез келген қолданбалы программа арнаулы мәліметтерді жинақтаумен қатар жүрді, сондықтан оның көлемі үлкен жұмысты жылдам жүргізуге кері әсерін тигізді. 70-жылдарда ЭЕМ-нің жүйелік дамуына байланысты жағдай жақсара бастады. ЭЕМ-да шешілетін есептердің жалпы ортақ мақсаты болды. Бұл мақсатқа жету үшін алғашқы мәліметтерді жинақтап енгізу қажет. Пәндік облыстың дамуы және жұмысқа араласуына байланысты бұл деректер ішкі структурасы анықталмаған өзара байланыстылық қасиеті жоқ қажетсіз ақпараттың жиынын туындатады. Сол алғашқы мәліметтерді сипаттау, сақтау, өңдеудің жалпы ережелеріне сәйкестендіріп жүйелі түрге келтірілген, құрылымы дәр анықталған ақпараттық массив құрса, оны мәліметтер қоры немесе мәліметтер базасы деп атайды. Мәліметтер қоры мәліметтерді ұйымдастыруда сапалы жаңа этап ретінде қабылданды. Мәліметтер қорының технологиясы пайда болғанға дейін әр программада басқа есептерден тәуелсіз тек өзіне ғана қатысты есепті шешуге қажетті элементтерді толассыз енгізу керек еді.
Мәліметтер қорын ұйымдастырудың 2 жағы бар:
- объектілердің машинадан тыс өзара байланыс логикасын ұйымдастыру
- объектілердің машина ішілік әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz