Негізгі өзен бассейндері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Кенжеғали Ж.М.
______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Су ресурстары саласындағы Қазақстан-Қырғызстан өзара қарым-қатынастары
5В020200 - Халықаралық қатынастар
Орындаған: Исабеков Ж.С.
Ғылыми жетекші: Кенжеғали Ж.М.
Қарағанды 2021
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Факультет: Тарих
Мамандық: Халықаралық қатынастар
Кафедра: Бүкіләлем тарихы және халықаралық қатынастар
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
04 _11_2020 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студент Исабеков Жалғас Сәкенұлы
4 курс, МО-41к пя, Халықаралық қатынастар, күндізгі
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Су ресурстары саласындағы Қазақстан-Қырғызстан өзара қарым-қатынастары
университет бойынша _02_ қараша 2020 ж. № 1105 бұйрықпен бекітілді.
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _30_ сәуір 2020 ж.
3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік мәліметтер):
"ҚР су объектілерін, су ресурстарын және су шаруашылығы құрылыстарын мемлекетаралық пайдалану туралы" ҚР Заңы (23.07.2001 ж.); ҚР Президентінің "ҚР-да қалыптасатын және шектес мемлекеттердің аумағында туындайтын өзендердің су ресурстарын пайдалану саласындағы ҚР сыртқы саясатының негіздері туралы" 6.10.1997 ж. жарлығы; ОА мемлекет басшылары 1993 жылғы 26 наурызда Қызылордада қол қойған Арал теңізі мен Арал өңірінің проблемаларын шешу, Арал өңірін экологиялық сауықтыру және әлеуметтік-экономикалық дамытуды қамтамасыз ету жөніндегі бірлескен іс-қимыл туралы келісім;
4. Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәселелер тізімі: Қазақстан Республикасымен және Қырғызстан Республикасынын су мәселесі және саясат жағынан ынтымақтастықты қарастыру; Орта Азия елдерінің арасындағы су мәселесі жайында зерттеу.
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.): Қазақстан мен Қырғыстанның су ресурстары қорының және т. б . кестелері
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1 Водные ресурсы Кыргызстана. [https:www.open.kgabout-kyrgyzst annature7-vodnye-resursy.html
2 Аламанов С.К., соавт. Позиции стран Центральной Азии по вопросу использования трансграничных водных ресурсов. http:www.centrasia.runewsA.php?s t
3 Тезисы выступления Президента РК Н. Назарбаева на самми-те ШОС в Бишкеке (сентябрь, 2013). URL:http:www.vb.kg243357
4 Управление риском транграничных наводнений 08.10.2015. http:www.unece.orgfileadminDAM envwaterpublicationsdocumentslo w_res_Flood_Management_ru.pdf
5 Соглашения о совместных действиях по решению проблемы Аральского моря и Приаралья, экологическому оздоровлению и обеспе-чению социально-экономического развития Аральского ре-гиона, подписанного главами государств ЦА 26 марта 1993 года в Кызыл-Орде. http:base.spinform.rushow_doc.fw x?rgn=8609
6 Мироненков. Что кроется за нехваткой воды: ситуация с наличием водных ресурсов и водопользованием в Центральной Азии 18 ноября 2006. http:c-asia.org
7 Ужулис В. Водные конфликты в Киргизии как фактор политического риска в Центральной Азии 11 октября 2006. http:www.c-asia.org
7 Жұмыс бойынша консультациялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсетумен)
Бөлімнің, тараудың нөмірі, атауы
Ғылыми жетекші, кеңесші
Тапсырманы алу мерзімдері
Тапсырманы берді (қолы)
Тапсырманы қабылдады (қолы)
Тақырып таңдау, жоспар
құру және библиография қарастыру
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қыркүйек 2020ж.
1- бөлім Тұрақты даму концепциясының пайда болуы, мақсаты мен стратегияларын айқындауға арналған консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қазан-қараша 2020 ж.
2-бөлім Жаһандану жағдайындағы тұрақты даму және экология мәселелері деп аталатындықтан экология проблемалары туралы консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Желтоқсан- қаңтар 2020 ж.
Негізгі бөлім бойынша консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қаңтар-ақпан
2021 ж.
Жұмыстың кіріспе бөлімі бойынша
консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Сәуір 2021 ж.
Қорытынды бойынша консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Сәуір 2021 ж.
1. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту, жоспарын құру
Қыркүйек 2020ж.
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек 2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қазан-қараша 2020ж.
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (2 тарау)
Желтоқсан-қаңтар 2021ж
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз айының аяғы сәуірдің басы 2021ж
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Сәуір 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын- пікірге ұсыну
Мамырдың басы 2021ж.
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2021ж.
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Мамыр-маусым 2021ж.
МАК кестесіне сәйкес
2. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту
Қыркүйек 2020ж.
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек 2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қазан-қараша 2020ж.
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (2-тарау)
Желтоқсан-қаңтар 2021ж
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз 2021ж
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші
аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Сәуір 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын- пікірге ұсыну
Мамыр 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Мамыр-маусым 2021ж.
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні 10 09 2020 ж.
Ғылыми жетекшісі PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Тапсырманы қабылдады: студент Исабеков Жалғас Сәкенұлы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...4
1.1 Қазақстан Республикасының су қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Қазақстанның су ресурстық мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... .12
1.3 Қырғызстанның су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 Қазақстан мен Қырғызстан су-энергетика саласындағы ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Орталық Азиядағы су ресурстары мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазақстан мен Қырғызстанның су-энергетика саласындағы ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Орталық Азиядағы су мәселелері: Шу және Талас өзендерінің мысалында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 46
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Су ресурстарының тапшылығы, сондай-ақ олардың сапасының елеулі нашарлауы бүгінде жекелеген елдер мен тұтас өңірлер тап болып отырған ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Су-кез келген эко-әлеуметтік жүйенің ажырамас бөлігі және су жүйелеріне адами және техногендік әсер етуден туындаған оның жағдайының күрт нашарлауы сөзсіз табиғи және әлеуметтік-экономикалық дағдарыстарға әкеледі. Суды әлемдік тұтынудың өсуі, оның ластану деңгейінің артуымен қатар, су ресурстарына қол жетімділігі төмендейтін елдер санының өсуіне алып келеді. Осыған байланысты су көптеген елдер мен жекелеген аймақтардың экономикалық дамуының негізгі шектеуші факторларының біріне айналды.
Орта Азия өңірі елдерінің экономикасы трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалануға қатты тәуелді. Аймақ халқының көп бөлігі трансшекаралық өзендердің бассейндерінде суармалы егіншілікпен айналысады және барлық ауылшаруашылық өнімдерін береді. Өңірде өнеркәсіптің өндіруші, өңдеуші және жоғары технологиялық салалары да су ресурстарын пайдаланады.
Алайда, Орта Азия аймағына су ресурстарының шектеулі болуы, оларды пайдаланудың маусымдық және аумақтық біркелкі еместігі тән. Өзендердің төменгі ағысында орналасқан Орталық Азия аймағының елдері жоғары ағыстағы пайдаланушыларға байланысты. Өз кезегінде, өзендердің жоғарғы ағысында орналасқан елдер төменгі ағыс елдерінің сұраныстарына байланысты қиындықтарға тап болуы мүмкін. Судың жетіспеушілігі және оның ластануы аймақ елдерінің экономикалары тап болатын ең маңызды мәселеге айналады. Өсіп келе жатқан су тапшылығы халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету және жұмыспен қамту деңгейін төмендетеді, бұл өңір елдеріндегі кедейлікпен күрес проблемасын шешуді қиындатады.
Су ресурстарының сарқылуы мен ластануы экологиялық ахуалдың нашарлауына да себепші болады.
Қазіргі және болашақтағы су пайдалану қажеттіліктерін әділ және тұрақты қамтамасыз ету Орталық Азия өңірі мемлекеттерінің су айрықтары қазіргі мемлекеттік шекараларға сәйкес келмейтін өзендердің су ресурстарын трансшекаралық басқару саласындағы экономикалық өзара іс-қимылын талап етеді. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ортақ су ресурстарының болуы халықаралық қақтығыстардың себебі де, көрші елдердің интеграциясы үшін қосымша экономикалық негіз бола алады.
Қалыптасқан жағдай Қазақстан Республикасы мен Қырғызстан Республикаларына су ресурстарын бірлесіп басқарудың сенімді тетігін әзірлеуді және осы саладағы ынтымақтастықтың орнықтылығын арттыруға және өңір елдерінің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекетаралық институттарды қалыптастыруға бағытталған экономикалық саясатты тиісті түзетуді талап етеді.
Бүгінгі таңда Орталық Азия аймағында энергетикалық ресурстарға, ең алдымен, өзара экономикалық қатынастардың су шаруашылығы құрамдас бөлігіне ерекше назар аударылуы кездейсоқ емес, бұл дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысында шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалауда қарастырылып отырған мәселеленің қазіргі күн тәртібіндегі өте көлемді және күрделі екендігін аңғаруға болады. Мәселенің ауқымдылығы мен маңызы қазіргі уақытта Орталық Азия өңірінде және атап айтқанда Қазақстан-Қырғызстан аумағында трансшекаралық су ресурстарын пайдалану мәселелерін кешенді зерттейтін жұмыстар әлі де аз деп айтуға мүмкіндік береді. Осы тақырып бойынша жарияланған жұмыстардың көпшілігі негізінен Орта Азия аймағының су мәселесінің құқықтық немесе саяси аспектілеріне қатысты. Сонымен қатар, өңірде трансшекаралық су ресурстарын пайдаланудың экономикалық құрамдасына едәуір аз көңіл бөлінді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік маңызы. Қазақстан-Қырғызстан мемлекеттері үшін маңызды трансшекаралық өзендердің бірлескен су ресурстарын басқарудың жаңа тетігін қамтамасыз ету қажеттілігі, бірлсекен механизмдерді ойластыру, аймақтағы қазіргі су-энергетиклық мәселелерді қарастырған кезде маңызды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы түркі тілдес бауырлас екі ел арасындағы қарым-қатынастың Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кездегі жаңа сипаттағы ынтымақтастықтың қалыптасуы мен даму барысын, проблемаларын, болашағын арнайы тақырып ретінде жүйелі түрде ғылыми тұрғыдан зерттеуге талпыныс жасалды.
Қазақстан мен Қырғызстан Республикалары арасындағы дипломатиялық байланыстар орнағаннан кезеңнен бастап су ресурстары саласындағы өзара қарым-қатынастарының даму динамикасы, мемлекеттердің ұстанымдары деректер мен жарық көрген ғылыми зерттеулерге сүйене отырылып зерттеліп, бір жүйеге келтірілді.
Тарихи оқиғаларды жүйелей отырып халықаралық құқық талаптарында өзара сыйластық пен тең құқылы қағидаға негізделген Қазақстан мен Қырғызстан мемлекеттері арасындағы су ресурстарын реттеу саласындағы ынтымақтастықтың басым бағыттары қарастырылып, олардың болашағына болжау жасалды, қазіргі уақытта орын алып отырған кемшіліктер көрсетілді.
Зерттеудің мақсаты. Трансшекаралық су ресурстарын пайдалануға байланысты Қазақстан-Қырғызстан проблемаларының барлық спектрін кешенді зерттеу, сондай-ақ осы негізде бар мәселелерді шешу және Қазақстан мен Қырғызстанның экономикалық қатынастарын нығайту мүддесінде трансшекаралық ынтымақтастықтың жаңа тетігін әзірлеу бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Қазіргі таңдағы Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстық мәселелері және оларды шешу жолдарын анықтау;
- Қазақстан мен Қырғызстан су-энергетика саласындағы ынтымақтастығына талдау жүргізу;
- Орталық Азиядағы туындап отырған қақтығыстық жағдайлар негізінде су ресурстарының мәселесін шешуде Шу-Талас өзендерінің мысалын қолдану ерекшеліктерін анықтау;
Диплом жұмысының деректік негізі. Деректік негізін төмендегідей құқықтық нормативтік құжаттар, келісімшартар құрайды:
Қырғыз Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы Шу және Талас өзендеріндегі мемлекетаралық пайдаланудағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану туралы келісім (Астана, 2000 жылғы 21 қаңтар); Қырғыз Республикасы мен Қазақстан Республикасының Шу және Талас өзендеріндегі мемлекетаралық пайдаланудағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану жөніндегі комиссиясы туралы ереже, және т. б.
Диплом жұмысының тарихнамалық негізі. Осындай маңызды және өзекті тақырыпты: Ян Зелинский, Аламанов С.К., Мироненков а. п., Ясинский В. А., Сәрсембеков Т. Т. және т. б. авторлар зерттеді.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Қазақстан-Қырғызстан арасындағы қатынастар мысалында трансшекаралық су ресурстарын пайдалану және қорғау саласындағы өңірлік мәселелер, осы проблемаларды реттеу бойынша қалыптасып отырған ахуал, сондай-ақ ұлттық және өңірлік деңгейлерде мемлекетаралық ынтымақтастықтың жаңа тетігін құру перспективалары болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі мен тәжірибелік базасы. Құрылымдық, жүйелік және салыстырмалы талдау болды, оның ішінде статистикалық әдістерді қолдана отырып, зерттеу объектісі мен тақырыбын кешен мен динамикада зерттеуге, оның маңызды элементтерін, олардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігін анықтауға мүмкіндік берді. Екі елдің трансшекаралық су ресурстарын пайдалану проблемалары - экономикалық аспект басым болған кезде - адам өмірінің әртүрлі салаларына әсер ететіндіктен, автор пәнаралық тәсілді де қолданды.
Жұмыстың негізгі тұжырымдары мен нәтижелері жоғары оқу орындарының халықаралық қатынастар және география, тарих мамандықтарында оқитын студенттері үшін көмекші құрал бола алады, сонымен қатар курстық жұмыс және эссе, реферат, баяндама сияқты жазба жұмыстарын орындау кезінде студенттерге әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға болады.
1. Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстары
1.1 Қазақстан Республикасының су қорлары
Қазақстан аумағының сумен қамтамасыз етілу көрсеткіші бойынша жаңартылатын су ресурстарының шектеулі қорына ие. Бұл ең бай табиғи қорларды игерудің және тұрақты дамудың маңызды шектеулі факторы болып саналады. Климаттың географиялық орналасуы, континенталдылығы және қуаңшылығы, жер бедері құрылымының сипаты су ресурстарының аумақ бойынша және жыл мезгілдері бойынша біркелкі бөлінбеуіне себепші бола отырып, елдің жер үсті суларының қалыптасу процестері мен режиміне ерекше ерекшелік береді.
Елді сумен қамтамасыз ету проблемаларының күрделілігі Қазақстанның жаңартылатын су ресурстарының жартысына жуығы оның шегінен тыс жерлерде қалыптасуымен айқындалады. Жер асты сулары, сондай-ақ
аймақтардың аумағы бойынша біркелкі бөлінбеуі бар, олардың сапасы мен қорлары елдің аймақтарында әр түрлі. Елдің су ресурстарын қалыптастырудың табиғи-климаттық және геосаяси жағдайларының жиынтығы көптеген өңірлер мен экономика салаларының суға қол жеткізуін айтарлықтай қиындатады. Ауыл шаруашылығы-суды негізгі тұтынушы, оның үлесіне пайдаланылатын су ресурстарының жалпы көлемінің 75 пайыздан астамы тиесілі. Өнеркәсіп орта есеппен 18-22 пайызды пайдаланады, ал жылдық коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктерге су шығыны барлық экономика салалардың жалпы шығындарының шамамен 7 пайызын құрайды. Қамтамасыз ету проблемасы бірнеше жылдар бойы республика үшін өте өзекті болып қалуда халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету. халықты орта есеппен су құбырымен қамтамасыз ету 75% - ды құрайды, соңғы жылдары ауыз су үшін орталықтандырылмаған көздерден-құдықтардан, ашық су қоймаларынан және арықтардан суды пайдалану өсуде. Қазақстандағы сумен жабдықтау және кәріз жүйелерінің қиын жағдайда екенін атап өтуге болады: олар жеткілікті сумен жабдықтауды қамтамасыз етпейді; сумен жабдықтау сенімсіз және сапасы төмен; су көздерін пайдалану және ағынды суларды тазарту барған сайын артып тиімсіз болып келеді; судың төмен сапасына байланысты аурулардың саны артып келеді. Су ресурстарының шектеулілігі, олардың аумақтық және маусымдық біркелкі бөлінбеуі қатал жылдардың жоғары қайталануымен бірге су үшін бәсекелестіктің күшеюі қақтығыс жағдайларының ықтимал ошақтарын тудырады. Егер кеңестік кезеңде Орталық Азия аумағында олар жергілікті ретінде қарастырылса, енді олардың халықаралық аспектісі бар, және реттелмеген жағдайда аймақтағы этносаяси тұрақсыздық пен шиеленісті тудыруы мүмкін.
Трансшекаралық өзендерді бірлесіп басқару және қорғау - ең күрделі халықаралық проблемалар, өйткені бір өзен бассейнінде орналасқан елдердің экономикалық және саяси мүдделері, әдетте, сәйкес келмейді. Құқықтық және экономикалық аспектілері бойынша ұстанымдарды жақындастыру халықаралық су ағындарын басқарудағы ынтымақтастық өте ұзақ процесс, халықаралық құқықтық қатынастарға сүйенуге тиіс мемлекеттік саяси диалогты талап етеді.
Осы саладағы нормалар, бірлескен бассейндік ынтымақтастық шеңберіндегі екі және көпжақты ынтымақтастық тәжірибесін сақтау үшін арнайы комиссиялар немесе комитеттер құрылды.
Соңғы онжылдықта жинақталған көптеген проблемаларға қарамастан,
Республика үкңметі саланы қиын жағдайдан шығару бойынша белсенді іс-қимыл жасауда. 2002 жылдан бастап экономиканың су секторын қаржыландыру қалпына келтірілді, республикалық бюджеттен
2 320 млн теңге (15,4 млн АҚШ доллары) бөлінді. 2003 жылы бұл көрсеткіш 6 000 млн теңгені (40 млн АҚШ долл.) құрады. Инвестициялар көлемін көздейтін "ауыз су" салалық бағдарламасы қабылданды.
Бағдарламаны 2010 жылға дейін іске асыру үшін - 115,1 миллиард теңге (0,8 млрд АҚШ долл.) бөлінді.
Елдің одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы, экологиялық проблемаларды шешу мемлекеттік су саясатымен, стратегияны дұрыс таңдаумен,. елдің су шаруашылығын дамыту және басқаруымен, елде болып жатқан түбегейлі реформамен анықталады.
Саясат - экономика, оның ішінде су шаруашылығы саласы да су саласына белгілі бір талаптар қояды.
Экономика салалары мен табиғи кешендерді сумен қамтамасыз ету табиғи су ресурстарының қолда бар үлесін ұлғайту және оларды ұтымды пайдалану бағыттарында жүзеге асырылуы тиіс.
Су ресурстарын өзен бассейнінің су жинау алаңындағы бірыңғай гидрологиялық процестің құрамдас бөлігі ретінде қарастырған жөн. Қазіргі жағдайда өзен жүйелері бассейндік су шаруашылығы жүйесін құрайтын өзара байланысты объектілердің табиғи-антропогендік кешені болып табылады. Мұндай жүйелерді басқарудың мақсаты су ресурстарын қалыптастыру, бөлу, пайдалану және қорғау үшін құқықтық, инженерлік және экологиялық негізде оңтайлы жағдайларды қамтамасыз ету болып табылады.
Суды пайдаланудың қазіргі заманғы тұжырымдамасы суға деген қажеттілікті және оның сапасын реттеуді ғана емес, сонымен бірге бүкіл өзен бассейнінде табиғи экожүйелерді сақтауды да қамтиды. Өзен бассейнінің экожүйелерінің тұтастығын сақтауда судың сапасын сақтау маңызды рөл атқарады. Су сапасының нормативтік көрсеткіштеріне қол жеткізу ұлттық заңнамада және трансшекаралық өзендерге қатысты келісімдерде тіркелген су саясатының мақсаты болуға тиіс. Экожүйелік критерийлерді ескере отырып, суға деген сұранысты және оның сапасын басқару ұлттық су саясатының негізгі ережелерін құрауы керек [1, 6 бет].
Қазақстан аумағының ерекшелігі оның көп бөлігі әлемдік мұхитқа шыға алмайтын Каспий және Арал теңіздерінің, Балқаш, Алакөл және т.б. көлдерінің ағынсыз бассейндері болуында. Осыған байланысты, ел аумағында орналасқан трансшекаралық өзендердің төменгі ағысында ластаушы заттардың едәуір жинақталуы байқалады, олар өзен ағындарымен тасымалданады, атмосфералық жауын-шашынмен бірге түседі, өнеркәсіптік, коммуналдық қалдықтар мен ластаушы заттардың шығарындылары, сондай-ақ басқа көздерден түседі. Осының барлығы Қазақстанның су объектілерінің су ресурстары мен су сапасын басқару проблемасының елеулі шиеленісуін туындатады.
Өткенге біраз шегініс жасасақ, сонау 1992 жылдың ақпан айында Алматы қаласында Орталық Азия мемлекеттері арасында Сырдария өзенінің су қатынастары мәселелерін реттеу, трансшекаралық су ағындарының режім проблемаларын шешу, әсіресе, жазғы суармалы мерзім кезінде су ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауды бірлесіп басқару саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылған болатын. Ал 1998 жылдың наурыз айында осы өзеннің су-энергетикалық ресурстарын келісілген шартпен іске асыру мақсатында Орталық Азия экономикалық ынтымақтастығы ұйымының үкіметаралық негіздемелік келісіміне қол қойылды [1, 18-19 бет].
ҚР Су кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасының мемлекеттік су қоры мемлекеттік су кадастрына7,15,35енгізілген немесе енгізілуге жататын барлық су объектілерінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағының шегінде шоғырланған су ресурстарының жиынтығын қамтиды [2, 14 бет].
Өзеңдер. Республика аумағында шамамен 39 мың км2 бар. өзендер мен уақытша су ағындары бар, олардың 7 мыңнан астамының ұзындығы 10 км-ден асады. Республиканың солтүстігінде ол 0,03-0,05 кмкм2 шегінде орналасқан; Алтай, Жоңғар және Іле Алатауы аудандарында ол 0,4-1,8 кмкм2 құрайды. Өзендердің басым бөлігі Каспий және Арал теңіздерінің, Балқаш және Теңіз көлдерінің тұйық бассейндеріне жатады. Қазақстанда су шығыны 100-ден 1000 м3 дейінгі 6 өзен бар. 7 өзен - 50-ден 100-ге дейін, 40 өзен-5-тен 50-ге дейін.
Көлдер. Қазақстан көлдері өте көп, олардың саны 48262, су бетінің жалпы ауданы 45002 км2 . Кіші көлдер саны бойынша (1 км2 - ден аз) 94% - ды, ал ауданы бойынша-10% - ды құрайды. Үлкен көлдер (1 км2 -ден астам) 3014 ауданы 40769 км2 (90%). Олардың ішінде көлемі 100 км2 - ден асатын 21 көл бар, олардың ауданы 26886 км2 немесе 59% құрайды. Осы табиғи су қоймаларындағы судың жалпы көлемі 190 км3 құрайды [2, 15 бет].
Республика аумағы бойынша көлдер біркелкі орналаспайды: бір-бірінен бөліп тұратын жүздеген километрден бастап олар өте тығыз орналасқан көл облыстарының пайда болуына дейін. Солтүстік Қазақстанға барлық көлдердің 45% - ы, орталық және Оңтүстік көлдерге-барлығы 36%, басқа өңірлерге -19% тиесілі. Қазақстанның ең ірі көлдері республикаға тиесілі Каспий және Арал теңіздерінің акваториялары, Орталық Қазақстандағы Балқаш және теңіз көлдері, Жоңғар қақпасындағы Алакөл және Сасықкөл, Шығыс Қазақстандағы Зайсан және Марқакөл болып табылады. Көптеген көлдер орманды дала мен дала аймағының солтүстік бөлігінде орналасқан. Олардың ішіндегі ең ірілері Қорғалжын, Шалқар - Теңіз, Үлкен Шабақты, Щучье, Сілеті-Теңіз.
Мұздықтар. Қазақстан мұздықтарының негізгі массасы республиканың оңтүстігі мен шығысында орналасқан, мұнда теңіз деңгейінен 4 мың метрден астам биіктікке Тянь-Шань - Талас, Қырғыз, Іле, Күнгей және Теріскей Алатауының тау жоталары, сондай-ақ Жоңғар Алатауы мен Қазақстандық Алтай жоталары көтеріледі.
XX ғасырдың 80-жылдарының соңында Қазақстан аумағында 2720 мұздық, оның ішінде ауданы 0,6 км2 және одан астам 1975 мұздық болды. Қазақстан Республикасында мұзданудың жалпы ауданы 2033,3 км2 құрады, оларда сақталатын су ресурстары қорының жалпы көлемі - 95 км3, бұл мемлекеттің барлық өзендерінің жылдық ағынының шамасына жақын. Қазақстан Республикасының мұздану аумағының жартысына жуығы Жоңғар Алатауы (1000 км2 ) тауларына тиесілі, екінші орынды Іле және Күнгей Алатау (660,7 км2 ), үшінші орынды Теріскей Алатау (144,9 км2 ), одан кейін Сауры бар қазақстандық Алтай (106,2 км2 ) және Қырғыз және Талас Алатауы (101,5 км2 ) жоталары алып жатыр [2, 15 бет].
Су қоймалары. Қазіргі уақытта Қазақстан шегінде жалпы сыйымдылығы 95,5 км3 астам 200-ден астам су қоймасы бар (көктемгі ағынды ұстауға есептелген тоғандар мен шағын су қоймаларын қоспағанда).
Су қоймалары көлеміне қарай келесі түрде бөлінген:
Су қоймаларының 50 пайыздан астамында 1-5 млн. м3 су көлемі бар. Су қоймаларының көп бөлігі Ағынды суларды маусымдық реттеуге арналған. Жылдық ағынның көлеміне су қоймалары әсер етеді, олар 20-ға жуық. Олардың ішіндегі неғұрлым ірілері: толық көлемі 49,0 км3 Бұқтырма (Ертіс өзенінде), көлемі 14,0 км3 Қапшағай (Іле өзенінде), Шардара (Сырдария өзенінде) - 5,2 км3, Жоғары - Тобыл және Қаратомар (Тобыл өзенінде) - тиісінше 0,82 және 0,59 км3, Вячеслав және Сергеев (Есіл өзенінде)-0,4 және 0,7 км3 [2, 16 бет].
Жер асты сулары. Геология және жер қойнауын қорғау мемлекеттік органдарының және Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының деректеріне сәйкес Қазақстан аумағында жалпы болжамды және барланған жерасты суларының қорлары жылына 45 км3-ке немесе 1450 м3с жетеді, оның ішінде 2002 жылғы 1 қаңтарға бекітілген қорлар 16,04 км3 немесе 468 м3с құрайды [2, 16 бет].
Негізгі өзен бассейндері. Қазақстан аумағын шартты түрде сегіз су шаруашылығы бассейніне бөлуге болады: Арал - Сырдария бассейні, Балқаш-Алакөл, Ертіс, Орал-Каспий, Есіл, Нұра - Сарысу, Шу-Талас және Тобыл-Торғай.
Арал-Сырдария бассейні:
Арал-Сырдария бассейні шамамен 345 мың км2 аумақты алып жатыр және екі әкімшілік облысты - Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарын қамтиды. Бассейн халқының саны шамамен 2,6 млн.адамды құрайды (республика бойынша жалпы санның 17%), оның ішінде қала халқы 1,2 млн. адам (бассейн бойынша жалпы санның 46%) және ауыл халқы 1,4 млн. адам (54%) [2, 16 бет].
Бассейннің негізгі өзені Нарын және Қарадария өзендерінің қосылған жерінде Ферғана алқабынан Қазақстаннан тыс жерден басталатын Сырдария өзені болып табылады. Қосылған жерінен жалпы ұзындығы 2212 км, ал Нарын көзінен - 3019 км. Қазақстан шегіндегі өзеннің Шардара су қоймасынан Арал теңізіне дейінгі ұзындығы 1627 км құрайды, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында-346 км, Қызылорда облысында - 1281 км [2, 16 бет].
Қазақстан аумағындағы Сырдарияның неғұрлым ірі салалары Келес, Арыс, Бадам, Боралдай, Бөген өзендері, сондай-ақ Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейлерінен ағатын ұсақ өзендер болып табылады. Сырдария өзені бассейнінің бастауынан Түмен-Арық теміржол станциясына дейінгі су бөлу желісі байқалатын ауданы 21900 км2 құрайды. Ағынның қалыптасу аймағында (бассейннің таулы бөлігі) негізгі тамақтану көзі маусымдық қар жамылғысының еріген сулары, мұздықтардың және мәңгілік қардың сулары, сондай-ақ жаңбыр сулары болып табылады. Сырдария өзені бассейнінің су ресурстары орта есеппен 37,9 км3 құрайды. Ағынның негізгі көлемі 70% құрайды, бассейннің жоғарғы бөлігінде Ферғана алқабынан шыққанға дейін қалыптасады. Шардара су қоймасынан жоғары оң жағалау ағындарының ағымы Қазақстанға келетін жалпы су ресурстарының 21-23% - ын құрайды. Қазақстанда Арыс өзені мен Қаратау жотасынан ағатын басқа да өзендер ағынының үлесі 9-7% - ды құрайды [2, 16 бет].
Балқаш-Алакөл бассейні:
Балқаш-Алакөл бассейні Қазақстанның оңтүстік-шығысында кең аумақты және Қытайдың іргелес аумағының бір бөлігін алып жатыр. Оның ауданы 413 мың км2 құрайды, оның ішінде Қазақстан аумағында 353 мың км2 . Балқаш-Алакөл бассейнінің қазақстандық бөлігі Алматы облысының аумағын, Жамбыл облысының Мойынқұм, Қордай және Шу аудандарын, Қарағанды облысының Ақтоғай, Шет және Қарқаралы аудандарын, Шығыс Қазақстан облысының Үржар, Аягөз аудандарын қамтиды. Бассейннің Қытай бөлігі Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының солтүстік-батыс бөлігін қамтиды. Қазақстанның ең ірі мегаполисі, Алматы қаласы да осы бассейннің аумағында орналасқан.
Бассейннің қазақстандық бөлігіндегі халық саны шамамен 3,3 млн.адам. Оның негізгі бөлігі Алматы облысында тұрады және 1,6 млн.адамды құрайды. Ауылдық жерлерде 1,5 млн. адам тұрады. Бұл бассейндегі су қоры айтарлықтай және 149,4 км3 құрайды, бірақ судың негізгі көлемі (77%) негізінен Балқаштағы көлдерде орналасқан және Алматы облысының негізгі суармалы алқаптарында пайдаланылмайды. Өзен суларының үлесі 14% - ды, су қоймаларындағы су-5% - ды құрайды [2, 16 бет].
Ертіс бассейні:
Ертіс өзен бассейніне Ертіс өзені мен оның салалары кіреді. Ертіс өзені Қазақстанның ірі өзендерінің бірі болып табылады. Оның ұзындығы, Қара Ертісті қоса алғанда, 4,2 мың км құрайды.
Ертіс өзені бойынша үш ірі су қоймасы бар: Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі, олар өзен ағысына реттеушілік әсер етеді.
Бұл су ресурстарымен қамтамасыз етілген бассейн. Су қоры құрайды 43,8 км3. Негізгі су қоры 26,04 км3 (59%) көлемінде өзен ағынын құрайды. Су қоймаларының көлемі 7,7 км3 (бассейн су қорының 18%) құрайды және Қазақстанда ең үлкен болып табылады. Көлдерде шамамен бірдей су бар -16% [2, 17 бет].
Орал-Каспий бассейні:
Жайық-Каспий өзен бассейні Қазақстан Республикасының шегінде 415 мың км2 аумақты қамтиды және Орал өзенінің (236 мың км2 ), Еділ-Орал өзенаралық (107 мың км2 ) және Орал-Ембі өзенаралық (72 мың км2 ) су жинау алаңын қамтиды.
Жалпы Орал өзенінің бассейніне Ресей Федерациясы аумағының бір бөлігі, Батыс Қазақстан, Атырау облыстары және Ақтөбе облысының бір бөлігі кіреді. Қазақстан Республикасы аумағының шегінде Орал - Каспий бассейні халқының саны шамамен 2,2 миллион адамды құрайды. Су қоры 28,0 км3 құрайды, оның ішінде Жайық өзенінің бассейні бойынша -11,4 км3, Еділ бассейні бойынша
- 13,4 км3 және Ойыл, Сағыз, Ембі өзендерінің бассейндеріне-15,2 км3. Өзен сулары 94% құрайды, су қоймаларының үлесі
- 3%, жер асты сулары-3%. Бассейннің ерекшелігі, жер үсті су ағысының жартысына жуығы Еділ өзені атырауының жеңі болып табылатын Қиғаш өзенінде шоғырланған және Қазақстан аумағында тек өзінің сағалық бөлігінде орналасқан, бұл осы өзеннің ағынын пайдалануды едәуір қиындатады. Сондықтан бассейннің негізгі пайдаланылатын су артериясы Жайық өзені болып табылады, оның ағыны 8,25 км3 құрайды, оның 11,6 км3 Ресей аумағында қалыптасады [2, 17 бет].
Есіл бассейні:
Есіл өзен бассейні алады Қазақстан Республикасының аумағы 245 мың км2 (215 мың км2 ). Халық саны 1,9 млн.адамды құрайды, оның 1,09 млн. (57%)-қала халқы. Бұл ең аз қамтамасыз етілген бассейннің бірі. Су қоры құрайды (5,34 км3. Су қорының басым бөлігі көлдерде шоғырланған - 55%, өзен ағысы 34%, су қоймаларында 7% шоғырланған. Жер асты суларының қоры Қазақстан бойынша ең аз - 0,19 км3 (Балқаш-Алакөл бассейнінің қорынан 30 есе аз) және бассейннің Су балансында бар болғаны 4% - ды құрайды.
Негізгі су артериясы солтүстігінде Көкшетау қыратынан, ал оңтүстігінде Ұлытау тауларының сілемдерінен ағатын бірқатар ірі салалары бар Есіл өзені болып табылады. Есіл өзені Қарағанды облысының Ниаз тауларындағы бұлақтардан бастау алады (Қазақтың ұсақ шоқыларының солтүстік шеті). Оның ұзындығы 2450 км құрайды, оның ішінде 1717 км Қазақстан аумағы арқылы Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары шегінде өтеді. Сулылығы мен ұзындығы бойынша ең маңызды салалар-Колутон, Жабай, Терісаққан, Ақан-Бұрлық және Иман-Бұрлық өзендері. Бассейн өзендерінің ерекшелігі жыл мезгілдері бойынша ғана емес, жылдар бойынша да ағындардың біркелкі бөлінбеуі болып табылады. Әр жылдардағы су шығыны жүздеген есе өзгеруі мүмкін, бұл осы өзендердің ресурстарын экономикалық пайдалануды едәуір қиындатады [2, 18 бет].
Нұра-Сарысу бассейні:
Нұра-Сарысу бассейнінің аумағына Нұра және Сарысу өзендерінің бассейндері, Теңіз және Қарасор көлдері кіреді. Нұра-Сарысу бассейнінің аумағында тұратын халық саны бір миллионға жуық адамды құрайды. Су қоры Есіл бассейніне қарағанда одан да кедей және 4,59 км3 құрайды. Кезінде осы бассейннің су ресурстарын ұлғайту үшін Ертіс-Қарағанды каналы (қазіргі атындағы канал) салынды. Үлесі жобалық жүктеме кезінде жалпы баланстың 18% - на дейін құрауы мүмкін. Жер асты суларының үлесі 25% құрайды, қалған су ресурстары жер үсті көздерімен ұсынылған: көлдерде 20%, су қоймаларында 4% және өзен арналарында 33%. Бассейннің ең үлкен өзені-Пура өзені Қызылтас тауларының батыс сілемдерінен басталып, Теңіз көліне құяды. Өзен ұзындығы 978 км - ді құрайды. Нұра өзенінің негізгі салалары Шерубайнұра, Үлкенқұндызды және Ақбастау өзендері болып табылады. Сарысу өзені Жақсы Сарысу өзенінің екі тармағынан басталып, Атасу кентіне қосылғаннан кейін 761 км өткен соң Қызылорда облысының Телекөл көліне құяды. Сарысу өзенінің жалпы су жиналатын алабы 81,6 мың км2 . Негізгі салалары-Қаракеңгір және Кенсаз өзендері. Өзен бассейнінің аумағы ылғалдың жеткіліксіз айқын аудандарына жатады. Бассейн өзендерінің ерекшелігі-жылдық ағынның негізгі көлемі (90% және одан жоғары) көктемгі су тасқынының қысқа кезеңінде өтеді. Жаз-күз-қыс айларында өзендердің су шығыны едәуір азаяды, ал көптеген өзендерде бұл кезеңде ағын болмайды. Нұра-Сарысу өзен бассейнінің аумағында 2000-ға жуық көл және 400-ден астам жасанды су қоймалары бар. Көлдердің көпшілігі Нұра және Қарқаралы өзендерінің бассейндерінде орналасқан [2, 18 бет].
Шу-Талас бассейні:
Бассейннің аумағы Шу, Талас және Аса өзендерімен қалыптасқан, оның жалпы ауданы 64,3 мың км (Қырғыз Республикасы аумағының бір бөлігін қамтиды) құрайды. Бассейннің қазақстандық бөлігінің аумағындағы халық саны (Жамбыл облысы) - 980 мың адам. Бассейннің су қоры 6,11 км3 құрайды, бұл Арал-Сырдария бассейніне қарағанда 3,6 есе аз. Жер асты суларының қоры 1,65 км3 көлемінде есептеледі, бұл Арал-Сырдария бассейні қорларының көлемінен асып түседі, ал олардың жалпы баланстағы үлесі 27% - ды құрайды. Қалған су ресурстары жер үсті көздерінде шоғырланған: 6% - көлдерде, 8% - су қоймаларында және 59% - өзендерде. Бассейн аумағының негізгі бөлігі (73%) шөлдер мен жартылай шөлдер аймағында жатыр, Тянь-Шань тау жүйелерінің сілемдері оның аумағының 14% - ын алып жатыр. Ауыл шаруашылығын пайдалану тұрғысынан Жамбыл облысы аумағының 13% - ын алып жатқан тау бөктеріндегі дала бөлігі үлкен қызығушылық тудырады. Шу - Талас өзен бассейнінде ірілерімен қатар 204 шағын өзен (Шу өзені бассейнінде - 140 өзен, Талас өзені бассейнінде-20 және Аса өзені бассейнінде-64), сондай-ақ 35 көл, 3 ірі су қоймасы бар. Қырғыз Республикасының аумағында Шу өзенінде жобалық сыйымдылығы 0,42 км3 Орто-Токой су қоймасы және жобалық сыйымдылығы 0,55 км3 Талас - Киров су қоймасы бар. Осылайша, Шу, Талас және Аса бассейнінің негізгі өзендерінің ағыны толығымен реттелген. Бассейннің су қоймалары негізінен ирригациялық мақсатта. Шу, Талас өзендері мен Аса өзенінің негізгі саласы Кукуреу-су өзені ағынының қалыптасуы толығымен Қырғыз Республикасының аумағында жүреді [2, 18 бет].
Тобыл-Торғай бассейні:
Тобыл, Торғай және Ырғыз өзендерінің бассейндерінен тұратын өзен бассейнінің жалпы ауданы 214 мың км2 құрайды. Бассейннің аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км-ге, ал шығыстан батысқа қарай 300 км-ге созылған.
Бұл ең кедей су бассейні. Су қоры 2,9 км3. Жер асты суларының үлесі 15% құрайды, қалған су жер үсті көздерімен ұсынылған: 33% - көлдерде, 17% - су қоймаларында және 35% - өзендерде. Бассейн өзендерінің беткі ағысы тек қар жамылғысының еруі кезінде қалыптасады. Тобыл-Торғай өзен бассейнінің жылдық ағыны жекелеген жылдары айтарлықтай ауытқуларға ұшырайды, олардың ерекшелігі көп сулы және аз сулы жылдар кезеңдерінің кезектесуі болып табылады. Су көп кезеңдерінің ұзақтығы 8 жылдан 10 жылға дейін, ал су аз кезеңдер 6 жылдан 20 жылға дейін. Суы көп жылдары өзендердің ағыны орташа көпжылдық мәндерден 3-5 есе асады, ал суы аз жылдары орташа көпжылдық мәндерден 0,6 - 0,15-ке дейін төмендейді.
Тобыл өзені Орал тауларынан басталады. Бұл әдеттегі жазық дала өзені, Қазақстан шегінде суы аз. Ағынның 90% - дан астамы көктемде өтеді. Тобыл өзенінің сол жағалауы-Сытасты, Аят, Үй өзендері де Орал баурайынан басталады. Оң жақтан Обаған өзені ғана ағады. Тобыл өзенінің табиғи режимі 8 су қоймасымен өзгертілді, олардың екеуі - Верхнетобол және Қаратомар - ағынды көпжылдық реттеу режимін қамтамасыз етеді. Бассейннің шегінде 5 мыңнан астам көл бар, олардың 80% - ында айна ауданы 1 км2 -ден аз. Көлдердің көпшілігі жазда кебеді. Ең ірілері Құсмұрын, Сарықопа, Ақсуат және Сарымойын көлдері [2, 19 бет].
Жер асты су ресурстары:
Маңызды рөлі водообеспечении республикасының принадлежит жер асты сулары. Тұщы жер асты суларының жер үсті суларына қарағанда бірқатар маңызды артықшылықтары бар: олар сапасы жағынан жоғары, ластану мен инфекциядан жақсы қорғалған, олардың ресурстары көпжылдық және маусымдық ауытқуларға аз бейім. Тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасы Жер асты суларына өте бай, олардың есебінен халықтың, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының қажеттілігіне сәйкес халықты шаруашылық-ауыз сумен, техникалық және басқа да сулармен толық қамтамасыз етуге болады.
Жер асты сулары республиканың барлық таулы аймақтарында кездеседі, бірақ олар біркелкі бөлінбейді. Сонымен қатар, жер асты суларының сапасы мен Қоры әртүрлі. Жер асты суларының негізгі ресурстары (шамамен 50 %) Оңтүстік Қазақстан аумағында шоғырланған. Бұл ресурстардың едәуір аз саны (20% - ға дейін) Батыс Қазақстан шегінде қалыптасады. Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан облыстарына жер асты суларының барлық ресурстарының 30% - ға жуығы тиесілі. Барлығы республика аумағында жылына 15,83 км3 (43,38 млн.м3тәул) жиынтық қоры бар 626 кен орны мен жерасты суларының учаскелері барланған, оның ішінде: шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін - 6,14 км3 (16,84 млн. м3тәул), өндірістік-техникалық - 0,95 км3 (2,6 млн. м3тәул), жерді суару үшін - 8,73 км3 (23,91 млн. м3тәул), бальнеологиялық (минералды) сулар - 0,01 км3 (0,03 млн. м3тәул). 1 гл дейін минералдандырылған жер асты суларының болжамды ресурстары жылына - 33,85 км3 (92,76 млн.м3тәул), 10 гл дейін - жылына 57,63 км3 (157,9 млн. м3тәул) құрайды. Жер асты суларының негізгі барланған қорлары шығару конустары мен артезиан бассейндерімен шектелген және қорлардың тек 25% - ы ғана жер үсті ағынымен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасы минералды суларға бай. Оның аумағында 45 кен орны барланған, олар химиялық құрамы бойынша бальнеологиялық қасиеттері мен емдік мәні бойынша шартты түрде бес бальнеологиялық топқа біріктірілген - йод-бром (5 кен орны), кремнийлі (4), радонды (7), безді (2) және ерекше компоненттері жоқ (27). Сонымен қатар, минералды сулардың тағы 251 перспективалы көрінісі анықталды, олардың ішінде: безді - 7, радонды - 27, кремнийлі - 15, йодобромды-68, радонды - кремнийлі - 1, күкіртсутекті - 1, мышьякты-1, ерекше компоненттері мен қасиеттері жоқ -132 [2, 19 бет].
Қазақстан Республикасында шөгінді түзілімдерден құралған терең депрессиялар шегінде таралған айтарлықтай гидротермалдық ресурстар бар. Оларға артезиан бассейндері жатады - Каспий маңы, Маңғышлақ-Үстірт, Тобыл, Ертіс, Торғай, Сырдария, Шу-Сарысу, Зайсан, Іле және Балқаш-Алакөл жер асты сулары, олардың температурасы 30-40° С-тан асады. Қазақстанның гидротермалдық ресурстарының табиғи қорлары мынадай шамалармен бағаланады: 10275 км3 - су ресурстары, 679820 млн.Гкал - жылу ресурстары және 97115 млн. тонна - шартты отын ресурстары. Жылу суларын практикалық қолдану әлі де аз, бірақ оларды халық шаруашылығында қолдану перспективалары үлкен. Құрамында сілтілі металдар мен галогендер көп өнеркәсіптік сулар Каспий маңы, Маңғышлақ-Үстірт, Шу-Сарысу және Оңтүстік Торғай артезиан бассейндерінде анықталған. Өнеркәсіптік сулары бар кешендердің гидрогеологиялық тұрғыдан нашар зерттелуі олардың болжамды ресурстарының көлемін бағалауға мүмкіндік бермейді. Мұнай-газ кен орындарын барлау кезінде өнеркәсіптік су ресурстарын зерттеу үшін арнайы зерттеулер қажет. Қазақстан аумағында көптеген көлдер мен қоқыстар шоғырланған, олардың көпшілігінде емдік балшық бар. 31 учаскеде емдік балшықтың болжамды пайдалану қорлары 30915,1 мың м3 көлемінде бағаланды. Бұдан басқа, күтілетін оң нәтижелермен іздестіру-барлау жұмыстарын қою ұсынылатын 18 перспективалы орын анықталды [2, 20 бет].
Қайтарылатын сулар:
Суландырудан, өнеркәсіп пен коммуналдық-тұрмыстық шаруашылықтан коллекторлық-дренаждық, ағызу және сарқынды сулардың құрамындағы қайтарымды сулар тиісті өңдеуден кейін пайдалану үшін қосымша ресурс ретінде қарастырылады. Су тұтынудың ұлғаюы және өндірістің қазіргі заманғы жоғары емес технологиялық деңгейі кезінде бұл ресурстардың көлемі жылына 3-5% - ға өсу үрдісіне ие. Бұдан әрі су шаруашылығы жүйелерін қайта жаңарту, толық айналымды және су үнемдеуші технологияларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Кенжеғали Ж.М.
______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Су ресурстары саласындағы Қазақстан-Қырғызстан өзара қарым-қатынастары
5В020200 - Халықаралық қатынастар
Орындаған: Исабеков Ж.С.
Ғылыми жетекші: Кенжеғали Ж.М.
Қарағанды 2021
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Факультет: Тарих
Мамандық: Халықаралық қатынастар
Кафедра: Бүкіләлем тарихы және халықаралық қатынастар
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
04 _11_2020 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студент Исабеков Жалғас Сәкенұлы
4 курс, МО-41к пя, Халықаралық қатынастар, күндізгі
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Су ресурстары саласындағы Қазақстан-Қырғызстан өзара қарым-қатынастары
университет бойынша _02_ қараша 2020 ж. № 1105 бұйрықпен бекітілді.
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _30_ сәуір 2020 ж.
3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік мәліметтер):
"ҚР су объектілерін, су ресурстарын және су шаруашылығы құрылыстарын мемлекетаралық пайдалану туралы" ҚР Заңы (23.07.2001 ж.); ҚР Президентінің "ҚР-да қалыптасатын және шектес мемлекеттердің аумағында туындайтын өзендердің су ресурстарын пайдалану саласындағы ҚР сыртқы саясатының негіздері туралы" 6.10.1997 ж. жарлығы; ОА мемлекет басшылары 1993 жылғы 26 наурызда Қызылордада қол қойған Арал теңізі мен Арал өңірінің проблемаларын шешу, Арал өңірін экологиялық сауықтыру және әлеуметтік-экономикалық дамытуды қамтамасыз ету жөніндегі бірлескен іс-қимыл туралы келісім;
4. Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәселелер тізімі: Қазақстан Республикасымен және Қырғызстан Республикасынын су мәселесі және саясат жағынан ынтымақтастықты қарастыру; Орта Азия елдерінің арасындағы су мәселесі жайында зерттеу.
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.): Қазақстан мен Қырғыстанның су ресурстары қорының және т. б . кестелері
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1 Водные ресурсы Кыргызстана. [https:www.open.kgabout-kyrgyzst annature7-vodnye-resursy.html
2 Аламанов С.К., соавт. Позиции стран Центральной Азии по вопросу использования трансграничных водных ресурсов. http:www.centrasia.runewsA.php?s t
3 Тезисы выступления Президента РК Н. Назарбаева на самми-те ШОС в Бишкеке (сентябрь, 2013). URL:http:www.vb.kg243357
4 Управление риском транграничных наводнений 08.10.2015. http:www.unece.orgfileadminDAM envwaterpublicationsdocumentslo w_res_Flood_Management_ru.pdf
5 Соглашения о совместных действиях по решению проблемы Аральского моря и Приаралья, экологическому оздоровлению и обеспе-чению социально-экономического развития Аральского ре-гиона, подписанного главами государств ЦА 26 марта 1993 года в Кызыл-Орде. http:base.spinform.rushow_doc.fw x?rgn=8609
6 Мироненков. Что кроется за нехваткой воды: ситуация с наличием водных ресурсов и водопользованием в Центральной Азии 18 ноября 2006. http:c-asia.org
7 Ужулис В. Водные конфликты в Киргизии как фактор политического риска в Центральной Азии 11 октября 2006. http:www.c-asia.org
7 Жұмыс бойынша консультациялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсетумен)
Бөлімнің, тараудың нөмірі, атауы
Ғылыми жетекші, кеңесші
Тапсырманы алу мерзімдері
Тапсырманы берді (қолы)
Тапсырманы қабылдады (қолы)
Тақырып таңдау, жоспар
құру және библиография қарастыру
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қыркүйек 2020ж.
1- бөлім Тұрақты даму концепциясының пайда болуы, мақсаты мен стратегияларын айқындауға арналған консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қазан-қараша 2020 ж.
2-бөлім Жаһандану жағдайындағы тұрақты даму және экология мәселелері деп аталатындықтан экология проблемалары туралы консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Желтоқсан- қаңтар 2020 ж.
Негізгі бөлім бойынша консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қаңтар-ақпан
2021 ж.
Жұмыстың кіріспе бөлімі бойынша
консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Сәуір 2021 ж.
Қорытынды бойынша консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Сәуір 2021 ж.
1. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту, жоспарын құру
Қыркүйек 2020ж.
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек 2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қазан-қараша 2020ж.
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (2 тарау)
Желтоқсан-қаңтар 2021ж
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз айының аяғы сәуірдің басы 2021ж
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Сәуір 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын- пікірге ұсыну
Мамырдың басы 2021ж.
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2021ж.
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Мамыр-маусым 2021ж.
МАК кестесіне сәйкес
2. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту
Қыркүйек 2020ж.
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек 2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қазан-қараша 2020ж.
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (2-тарау)
Желтоқсан-қаңтар 2021ж
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз 2021ж
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші
аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Сәуір 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын- пікірге ұсыну
Мамыр 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Мамыр-маусым 2021ж.
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні 10 09 2020 ж.
Ғылыми жетекшісі PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Тапсырманы қабылдады: студент Исабеков Жалғас Сәкенұлы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...4
1.1 Қазақстан Республикасының су қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Қазақстанның су ресурстық мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... .12
1.3 Қырғызстанның су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 Қазақстан мен Қырғызстан су-энергетика саласындағы ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Орталық Азиядағы су ресурстары мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазақстан мен Қырғызстанның су-энергетика саласындағы ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Орталық Азиядағы су мәселелері: Шу және Талас өзендерінің мысалында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 46
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Су ресурстарының тапшылығы, сондай-ақ олардың сапасының елеулі нашарлауы бүгінде жекелеген елдер мен тұтас өңірлер тап болып отырған ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Су-кез келген эко-әлеуметтік жүйенің ажырамас бөлігі және су жүйелеріне адами және техногендік әсер етуден туындаған оның жағдайының күрт нашарлауы сөзсіз табиғи және әлеуметтік-экономикалық дағдарыстарға әкеледі. Суды әлемдік тұтынудың өсуі, оның ластану деңгейінің артуымен қатар, су ресурстарына қол жетімділігі төмендейтін елдер санының өсуіне алып келеді. Осыған байланысты су көптеген елдер мен жекелеген аймақтардың экономикалық дамуының негізгі шектеуші факторларының біріне айналды.
Орта Азия өңірі елдерінің экономикасы трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалануға қатты тәуелді. Аймақ халқының көп бөлігі трансшекаралық өзендердің бассейндерінде суармалы егіншілікпен айналысады және барлық ауылшаруашылық өнімдерін береді. Өңірде өнеркәсіптің өндіруші, өңдеуші және жоғары технологиялық салалары да су ресурстарын пайдаланады.
Алайда, Орта Азия аймағына су ресурстарының шектеулі болуы, оларды пайдаланудың маусымдық және аумақтық біркелкі еместігі тән. Өзендердің төменгі ағысында орналасқан Орталық Азия аймағының елдері жоғары ағыстағы пайдаланушыларға байланысты. Өз кезегінде, өзендердің жоғарғы ағысында орналасқан елдер төменгі ағыс елдерінің сұраныстарына байланысты қиындықтарға тап болуы мүмкін. Судың жетіспеушілігі және оның ластануы аймақ елдерінің экономикалары тап болатын ең маңызды мәселеге айналады. Өсіп келе жатқан су тапшылығы халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету және жұмыспен қамту деңгейін төмендетеді, бұл өңір елдеріндегі кедейлікпен күрес проблемасын шешуді қиындатады.
Су ресурстарының сарқылуы мен ластануы экологиялық ахуалдың нашарлауына да себепші болады.
Қазіргі және болашақтағы су пайдалану қажеттіліктерін әділ және тұрақты қамтамасыз ету Орталық Азия өңірі мемлекеттерінің су айрықтары қазіргі мемлекеттік шекараларға сәйкес келмейтін өзендердің су ресурстарын трансшекаралық басқару саласындағы экономикалық өзара іс-қимылын талап етеді. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ортақ су ресурстарының болуы халықаралық қақтығыстардың себебі де, көрші елдердің интеграциясы үшін қосымша экономикалық негіз бола алады.
Қалыптасқан жағдай Қазақстан Республикасы мен Қырғызстан Республикаларына су ресурстарын бірлесіп басқарудың сенімді тетігін әзірлеуді және осы саладағы ынтымақтастықтың орнықтылығын арттыруға және өңір елдерінің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекетаралық институттарды қалыптастыруға бағытталған экономикалық саясатты тиісті түзетуді талап етеді.
Бүгінгі таңда Орталық Азия аймағында энергетикалық ресурстарға, ең алдымен, өзара экономикалық қатынастардың су шаруашылығы құрамдас бөлігіне ерекше назар аударылуы кездейсоқ емес, бұл дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысында шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалауда қарастырылып отырған мәселеленің қазіргі күн тәртібіндегі өте көлемді және күрделі екендігін аңғаруға болады. Мәселенің ауқымдылығы мен маңызы қазіргі уақытта Орталық Азия өңірінде және атап айтқанда Қазақстан-Қырғызстан аумағында трансшекаралық су ресурстарын пайдалану мәселелерін кешенді зерттейтін жұмыстар әлі де аз деп айтуға мүмкіндік береді. Осы тақырып бойынша жарияланған жұмыстардың көпшілігі негізінен Орта Азия аймағының су мәселесінің құқықтық немесе саяси аспектілеріне қатысты. Сонымен қатар, өңірде трансшекаралық су ресурстарын пайдаланудың экономикалық құрамдасына едәуір аз көңіл бөлінді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік маңызы. Қазақстан-Қырғызстан мемлекеттері үшін маңызды трансшекаралық өзендердің бірлескен су ресурстарын басқарудың жаңа тетігін қамтамасыз ету қажеттілігі, бірлсекен механизмдерді ойластыру, аймақтағы қазіргі су-энергетиклық мәселелерді қарастырған кезде маңызды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы түркі тілдес бауырлас екі ел арасындағы қарым-қатынастың Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кездегі жаңа сипаттағы ынтымақтастықтың қалыптасуы мен даму барысын, проблемаларын, болашағын арнайы тақырып ретінде жүйелі түрде ғылыми тұрғыдан зерттеуге талпыныс жасалды.
Қазақстан мен Қырғызстан Республикалары арасындағы дипломатиялық байланыстар орнағаннан кезеңнен бастап су ресурстары саласындағы өзара қарым-қатынастарының даму динамикасы, мемлекеттердің ұстанымдары деректер мен жарық көрген ғылыми зерттеулерге сүйене отырылып зерттеліп, бір жүйеге келтірілді.
Тарихи оқиғаларды жүйелей отырып халықаралық құқық талаптарында өзара сыйластық пен тең құқылы қағидаға негізделген Қазақстан мен Қырғызстан мемлекеттері арасындағы су ресурстарын реттеу саласындағы ынтымақтастықтың басым бағыттары қарастырылып, олардың болашағына болжау жасалды, қазіргі уақытта орын алып отырған кемшіліктер көрсетілді.
Зерттеудің мақсаты. Трансшекаралық су ресурстарын пайдалануға байланысты Қазақстан-Қырғызстан проблемаларының барлық спектрін кешенді зерттеу, сондай-ақ осы негізде бар мәселелерді шешу және Қазақстан мен Қырғызстанның экономикалық қатынастарын нығайту мүддесінде трансшекаралық ынтымақтастықтың жаңа тетігін әзірлеу бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Қазіргі таңдағы Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстық мәселелері және оларды шешу жолдарын анықтау;
- Қазақстан мен Қырғызстан су-энергетика саласындағы ынтымақтастығына талдау жүргізу;
- Орталық Азиядағы туындап отырған қақтығыстық жағдайлар негізінде су ресурстарының мәселесін шешуде Шу-Талас өзендерінің мысалын қолдану ерекшеліктерін анықтау;
Диплом жұмысының деректік негізі. Деректік негізін төмендегідей құқықтық нормативтік құжаттар, келісімшартар құрайды:
Қырғыз Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы Шу және Талас өзендеріндегі мемлекетаралық пайдаланудағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану туралы келісім (Астана, 2000 жылғы 21 қаңтар); Қырғыз Республикасы мен Қазақстан Республикасының Шу және Талас өзендеріндегі мемлекетаралық пайдаланудағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану жөніндегі комиссиясы туралы ереже, және т. б.
Диплом жұмысының тарихнамалық негізі. Осындай маңызды және өзекті тақырыпты: Ян Зелинский, Аламанов С.К., Мироненков а. п., Ясинский В. А., Сәрсембеков Т. Т. және т. б. авторлар зерттеді.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Қазақстан-Қырғызстан арасындағы қатынастар мысалында трансшекаралық су ресурстарын пайдалану және қорғау саласындағы өңірлік мәселелер, осы проблемаларды реттеу бойынша қалыптасып отырған ахуал, сондай-ақ ұлттық және өңірлік деңгейлерде мемлекетаралық ынтымақтастықтың жаңа тетігін құру перспективалары болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі мен тәжірибелік базасы. Құрылымдық, жүйелік және салыстырмалы талдау болды, оның ішінде статистикалық әдістерді қолдана отырып, зерттеу объектісі мен тақырыбын кешен мен динамикада зерттеуге, оның маңызды элементтерін, олардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігін анықтауға мүмкіндік берді. Екі елдің трансшекаралық су ресурстарын пайдалану проблемалары - экономикалық аспект басым болған кезде - адам өмірінің әртүрлі салаларына әсер ететіндіктен, автор пәнаралық тәсілді де қолданды.
Жұмыстың негізгі тұжырымдары мен нәтижелері жоғары оқу орындарының халықаралық қатынастар және география, тарих мамандықтарында оқитын студенттері үшін көмекші құрал бола алады, сонымен қатар курстық жұмыс және эссе, реферат, баяндама сияқты жазба жұмыстарын орындау кезінде студенттерге әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға болады.
1. Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстары
1.1 Қазақстан Республикасының су қорлары
Қазақстан аумағының сумен қамтамасыз етілу көрсеткіші бойынша жаңартылатын су ресурстарының шектеулі қорына ие. Бұл ең бай табиғи қорларды игерудің және тұрақты дамудың маңызды шектеулі факторы болып саналады. Климаттың географиялық орналасуы, континенталдылығы және қуаңшылығы, жер бедері құрылымының сипаты су ресурстарының аумақ бойынша және жыл мезгілдері бойынша біркелкі бөлінбеуіне себепші бола отырып, елдің жер үсті суларының қалыптасу процестері мен режиміне ерекше ерекшелік береді.
Елді сумен қамтамасыз ету проблемаларының күрделілігі Қазақстанның жаңартылатын су ресурстарының жартысына жуығы оның шегінен тыс жерлерде қалыптасуымен айқындалады. Жер асты сулары, сондай-ақ
аймақтардың аумағы бойынша біркелкі бөлінбеуі бар, олардың сапасы мен қорлары елдің аймақтарында әр түрлі. Елдің су ресурстарын қалыптастырудың табиғи-климаттық және геосаяси жағдайларының жиынтығы көптеген өңірлер мен экономика салаларының суға қол жеткізуін айтарлықтай қиындатады. Ауыл шаруашылығы-суды негізгі тұтынушы, оның үлесіне пайдаланылатын су ресурстарының жалпы көлемінің 75 пайыздан астамы тиесілі. Өнеркәсіп орта есеппен 18-22 пайызды пайдаланады, ал жылдық коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктерге су шығыны барлық экономика салалардың жалпы шығындарының шамамен 7 пайызын құрайды. Қамтамасыз ету проблемасы бірнеше жылдар бойы республика үшін өте өзекті болып қалуда халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету. халықты орта есеппен су құбырымен қамтамасыз ету 75% - ды құрайды, соңғы жылдары ауыз су үшін орталықтандырылмаған көздерден-құдықтардан, ашық су қоймаларынан және арықтардан суды пайдалану өсуде. Қазақстандағы сумен жабдықтау және кәріз жүйелерінің қиын жағдайда екенін атап өтуге болады: олар жеткілікті сумен жабдықтауды қамтамасыз етпейді; сумен жабдықтау сенімсіз және сапасы төмен; су көздерін пайдалану және ағынды суларды тазарту барған сайын артып тиімсіз болып келеді; судың төмен сапасына байланысты аурулардың саны артып келеді. Су ресурстарының шектеулілігі, олардың аумақтық және маусымдық біркелкі бөлінбеуі қатал жылдардың жоғары қайталануымен бірге су үшін бәсекелестіктің күшеюі қақтығыс жағдайларының ықтимал ошақтарын тудырады. Егер кеңестік кезеңде Орталық Азия аумағында олар жергілікті ретінде қарастырылса, енді олардың халықаралық аспектісі бар, және реттелмеген жағдайда аймақтағы этносаяси тұрақсыздық пен шиеленісті тудыруы мүмкін.
Трансшекаралық өзендерді бірлесіп басқару және қорғау - ең күрделі халықаралық проблемалар, өйткені бір өзен бассейнінде орналасқан елдердің экономикалық және саяси мүдделері, әдетте, сәйкес келмейді. Құқықтық және экономикалық аспектілері бойынша ұстанымдарды жақындастыру халықаралық су ағындарын басқарудағы ынтымақтастық өте ұзақ процесс, халықаралық құқықтық қатынастарға сүйенуге тиіс мемлекеттік саяси диалогты талап етеді.
Осы саладағы нормалар, бірлескен бассейндік ынтымақтастық шеңберіндегі екі және көпжақты ынтымақтастық тәжірибесін сақтау үшін арнайы комиссиялар немесе комитеттер құрылды.
Соңғы онжылдықта жинақталған көптеген проблемаларға қарамастан,
Республика үкңметі саланы қиын жағдайдан шығару бойынша белсенді іс-қимыл жасауда. 2002 жылдан бастап экономиканың су секторын қаржыландыру қалпына келтірілді, республикалық бюджеттен
2 320 млн теңге (15,4 млн АҚШ доллары) бөлінді. 2003 жылы бұл көрсеткіш 6 000 млн теңгені (40 млн АҚШ долл.) құрады. Инвестициялар көлемін көздейтін "ауыз су" салалық бағдарламасы қабылданды.
Бағдарламаны 2010 жылға дейін іске асыру үшін - 115,1 миллиард теңге (0,8 млрд АҚШ долл.) бөлінді.
Елдің одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы, экологиялық проблемаларды шешу мемлекеттік су саясатымен, стратегияны дұрыс таңдаумен,. елдің су шаруашылығын дамыту және басқаруымен, елде болып жатқан түбегейлі реформамен анықталады.
Саясат - экономика, оның ішінде су шаруашылығы саласы да су саласына белгілі бір талаптар қояды.
Экономика салалары мен табиғи кешендерді сумен қамтамасыз ету табиғи су ресурстарының қолда бар үлесін ұлғайту және оларды ұтымды пайдалану бағыттарында жүзеге асырылуы тиіс.
Су ресурстарын өзен бассейнінің су жинау алаңындағы бірыңғай гидрологиялық процестің құрамдас бөлігі ретінде қарастырған жөн. Қазіргі жағдайда өзен жүйелері бассейндік су шаруашылығы жүйесін құрайтын өзара байланысты объектілердің табиғи-антропогендік кешені болып табылады. Мұндай жүйелерді басқарудың мақсаты су ресурстарын қалыптастыру, бөлу, пайдалану және қорғау үшін құқықтық, инженерлік және экологиялық негізде оңтайлы жағдайларды қамтамасыз ету болып табылады.
Суды пайдаланудың қазіргі заманғы тұжырымдамасы суға деген қажеттілікті және оның сапасын реттеуді ғана емес, сонымен бірге бүкіл өзен бассейнінде табиғи экожүйелерді сақтауды да қамтиды. Өзен бассейнінің экожүйелерінің тұтастығын сақтауда судың сапасын сақтау маңызды рөл атқарады. Су сапасының нормативтік көрсеткіштеріне қол жеткізу ұлттық заңнамада және трансшекаралық өзендерге қатысты келісімдерде тіркелген су саясатының мақсаты болуға тиіс. Экожүйелік критерийлерді ескере отырып, суға деген сұранысты және оның сапасын басқару ұлттық су саясатының негізгі ережелерін құрауы керек [1, 6 бет].
Қазақстан аумағының ерекшелігі оның көп бөлігі әлемдік мұхитқа шыға алмайтын Каспий және Арал теңіздерінің, Балқаш, Алакөл және т.б. көлдерінің ағынсыз бассейндері болуында. Осыған байланысты, ел аумағында орналасқан трансшекаралық өзендердің төменгі ағысында ластаушы заттардың едәуір жинақталуы байқалады, олар өзен ағындарымен тасымалданады, атмосфералық жауын-шашынмен бірге түседі, өнеркәсіптік, коммуналдық қалдықтар мен ластаушы заттардың шығарындылары, сондай-ақ басқа көздерден түседі. Осының барлығы Қазақстанның су объектілерінің су ресурстары мен су сапасын басқару проблемасының елеулі шиеленісуін туындатады.
Өткенге біраз шегініс жасасақ, сонау 1992 жылдың ақпан айында Алматы қаласында Орталық Азия мемлекеттері арасында Сырдария өзенінің су қатынастары мәселелерін реттеу, трансшекаралық су ағындарының режім проблемаларын шешу, әсіресе, жазғы суармалы мерзім кезінде су ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауды бірлесіп басқару саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылған болатын. Ал 1998 жылдың наурыз айында осы өзеннің су-энергетикалық ресурстарын келісілген шартпен іске асыру мақсатында Орталық Азия экономикалық ынтымақтастығы ұйымының үкіметаралық негіздемелік келісіміне қол қойылды [1, 18-19 бет].
ҚР Су кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасының мемлекеттік су қоры мемлекеттік су кадастрына7,15,35енгізілген немесе енгізілуге жататын барлық су объектілерінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағының шегінде шоғырланған су ресурстарының жиынтығын қамтиды [2, 14 бет].
Өзеңдер. Республика аумағында шамамен 39 мың км2 бар. өзендер мен уақытша су ағындары бар, олардың 7 мыңнан астамының ұзындығы 10 км-ден асады. Республиканың солтүстігінде ол 0,03-0,05 кмкм2 шегінде орналасқан; Алтай, Жоңғар және Іле Алатауы аудандарында ол 0,4-1,8 кмкм2 құрайды. Өзендердің басым бөлігі Каспий және Арал теңіздерінің, Балқаш және Теңіз көлдерінің тұйық бассейндеріне жатады. Қазақстанда су шығыны 100-ден 1000 м3 дейінгі 6 өзен бар. 7 өзен - 50-ден 100-ге дейін, 40 өзен-5-тен 50-ге дейін.
Көлдер. Қазақстан көлдері өте көп, олардың саны 48262, су бетінің жалпы ауданы 45002 км2 . Кіші көлдер саны бойынша (1 км2 - ден аз) 94% - ды, ал ауданы бойынша-10% - ды құрайды. Үлкен көлдер (1 км2 -ден астам) 3014 ауданы 40769 км2 (90%). Олардың ішінде көлемі 100 км2 - ден асатын 21 көл бар, олардың ауданы 26886 км2 немесе 59% құрайды. Осы табиғи су қоймаларындағы судың жалпы көлемі 190 км3 құрайды [2, 15 бет].
Республика аумағы бойынша көлдер біркелкі орналаспайды: бір-бірінен бөліп тұратын жүздеген километрден бастап олар өте тығыз орналасқан көл облыстарының пайда болуына дейін. Солтүстік Қазақстанға барлық көлдердің 45% - ы, орталық және Оңтүстік көлдерге-барлығы 36%, басқа өңірлерге -19% тиесілі. Қазақстанның ең ірі көлдері республикаға тиесілі Каспий және Арал теңіздерінің акваториялары, Орталық Қазақстандағы Балқаш және теңіз көлдері, Жоңғар қақпасындағы Алакөл және Сасықкөл, Шығыс Қазақстандағы Зайсан және Марқакөл болып табылады. Көптеген көлдер орманды дала мен дала аймағының солтүстік бөлігінде орналасқан. Олардың ішіндегі ең ірілері Қорғалжын, Шалқар - Теңіз, Үлкен Шабақты, Щучье, Сілеті-Теңіз.
Мұздықтар. Қазақстан мұздықтарының негізгі массасы республиканың оңтүстігі мен шығысында орналасқан, мұнда теңіз деңгейінен 4 мың метрден астам биіктікке Тянь-Шань - Талас, Қырғыз, Іле, Күнгей және Теріскей Алатауының тау жоталары, сондай-ақ Жоңғар Алатауы мен Қазақстандық Алтай жоталары көтеріледі.
XX ғасырдың 80-жылдарының соңында Қазақстан аумағында 2720 мұздық, оның ішінде ауданы 0,6 км2 және одан астам 1975 мұздық болды. Қазақстан Республикасында мұзданудың жалпы ауданы 2033,3 км2 құрады, оларда сақталатын су ресурстары қорының жалпы көлемі - 95 км3, бұл мемлекеттің барлық өзендерінің жылдық ағынының шамасына жақын. Қазақстан Республикасының мұздану аумағының жартысына жуығы Жоңғар Алатауы (1000 км2 ) тауларына тиесілі, екінші орынды Іле және Күнгей Алатау (660,7 км2 ), үшінші орынды Теріскей Алатау (144,9 км2 ), одан кейін Сауры бар қазақстандық Алтай (106,2 км2 ) және Қырғыз және Талас Алатауы (101,5 км2 ) жоталары алып жатыр [2, 15 бет].
Су қоймалары. Қазіргі уақытта Қазақстан шегінде жалпы сыйымдылығы 95,5 км3 астам 200-ден астам су қоймасы бар (көктемгі ағынды ұстауға есептелген тоғандар мен шағын су қоймаларын қоспағанда).
Су қоймалары көлеміне қарай келесі түрде бөлінген:
Су қоймаларының 50 пайыздан астамында 1-5 млн. м3 су көлемі бар. Су қоймаларының көп бөлігі Ағынды суларды маусымдық реттеуге арналған. Жылдық ағынның көлеміне су қоймалары әсер етеді, олар 20-ға жуық. Олардың ішіндегі неғұрлым ірілері: толық көлемі 49,0 км3 Бұқтырма (Ертіс өзенінде), көлемі 14,0 км3 Қапшағай (Іле өзенінде), Шардара (Сырдария өзенінде) - 5,2 км3, Жоғары - Тобыл және Қаратомар (Тобыл өзенінде) - тиісінше 0,82 және 0,59 км3, Вячеслав және Сергеев (Есіл өзенінде)-0,4 және 0,7 км3 [2, 16 бет].
Жер асты сулары. Геология және жер қойнауын қорғау мемлекеттік органдарының және Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының деректеріне сәйкес Қазақстан аумағында жалпы болжамды және барланған жерасты суларының қорлары жылына 45 км3-ке немесе 1450 м3с жетеді, оның ішінде 2002 жылғы 1 қаңтарға бекітілген қорлар 16,04 км3 немесе 468 м3с құрайды [2, 16 бет].
Негізгі өзен бассейндері. Қазақстан аумағын шартты түрде сегіз су шаруашылығы бассейніне бөлуге болады: Арал - Сырдария бассейні, Балқаш-Алакөл, Ертіс, Орал-Каспий, Есіл, Нұра - Сарысу, Шу-Талас және Тобыл-Торғай.
Арал-Сырдария бассейні:
Арал-Сырдария бассейні шамамен 345 мың км2 аумақты алып жатыр және екі әкімшілік облысты - Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарын қамтиды. Бассейн халқының саны шамамен 2,6 млн.адамды құрайды (республика бойынша жалпы санның 17%), оның ішінде қала халқы 1,2 млн. адам (бассейн бойынша жалпы санның 46%) және ауыл халқы 1,4 млн. адам (54%) [2, 16 бет].
Бассейннің негізгі өзені Нарын және Қарадария өзендерінің қосылған жерінде Ферғана алқабынан Қазақстаннан тыс жерден басталатын Сырдария өзені болып табылады. Қосылған жерінен жалпы ұзындығы 2212 км, ал Нарын көзінен - 3019 км. Қазақстан шегіндегі өзеннің Шардара су қоймасынан Арал теңізіне дейінгі ұзындығы 1627 км құрайды, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында-346 км, Қызылорда облысында - 1281 км [2, 16 бет].
Қазақстан аумағындағы Сырдарияның неғұрлым ірі салалары Келес, Арыс, Бадам, Боралдай, Бөген өзендері, сондай-ақ Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейлерінен ағатын ұсақ өзендер болып табылады. Сырдария өзені бассейнінің бастауынан Түмен-Арық теміржол станциясына дейінгі су бөлу желісі байқалатын ауданы 21900 км2 құрайды. Ағынның қалыптасу аймағында (бассейннің таулы бөлігі) негізгі тамақтану көзі маусымдық қар жамылғысының еріген сулары, мұздықтардың және мәңгілік қардың сулары, сондай-ақ жаңбыр сулары болып табылады. Сырдария өзені бассейнінің су ресурстары орта есеппен 37,9 км3 құрайды. Ағынның негізгі көлемі 70% құрайды, бассейннің жоғарғы бөлігінде Ферғана алқабынан шыққанға дейін қалыптасады. Шардара су қоймасынан жоғары оң жағалау ағындарының ағымы Қазақстанға келетін жалпы су ресурстарының 21-23% - ын құрайды. Қазақстанда Арыс өзені мен Қаратау жотасынан ағатын басқа да өзендер ағынының үлесі 9-7% - ды құрайды [2, 16 бет].
Балқаш-Алакөл бассейні:
Балқаш-Алакөл бассейні Қазақстанның оңтүстік-шығысында кең аумақты және Қытайдың іргелес аумағының бір бөлігін алып жатыр. Оның ауданы 413 мың км2 құрайды, оның ішінде Қазақстан аумағында 353 мың км2 . Балқаш-Алакөл бассейнінің қазақстандық бөлігі Алматы облысының аумағын, Жамбыл облысының Мойынқұм, Қордай және Шу аудандарын, Қарағанды облысының Ақтоғай, Шет және Қарқаралы аудандарын, Шығыс Қазақстан облысының Үржар, Аягөз аудандарын қамтиды. Бассейннің Қытай бөлігі Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының солтүстік-батыс бөлігін қамтиды. Қазақстанның ең ірі мегаполисі, Алматы қаласы да осы бассейннің аумағында орналасқан.
Бассейннің қазақстандық бөлігіндегі халық саны шамамен 3,3 млн.адам. Оның негізгі бөлігі Алматы облысында тұрады және 1,6 млн.адамды құрайды. Ауылдық жерлерде 1,5 млн. адам тұрады. Бұл бассейндегі су қоры айтарлықтай және 149,4 км3 құрайды, бірақ судың негізгі көлемі (77%) негізінен Балқаштағы көлдерде орналасқан және Алматы облысының негізгі суармалы алқаптарында пайдаланылмайды. Өзен суларының үлесі 14% - ды, су қоймаларындағы су-5% - ды құрайды [2, 16 бет].
Ертіс бассейні:
Ертіс өзен бассейніне Ертіс өзені мен оның салалары кіреді. Ертіс өзені Қазақстанның ірі өзендерінің бірі болып табылады. Оның ұзындығы, Қара Ертісті қоса алғанда, 4,2 мың км құрайды.
Ертіс өзені бойынша үш ірі су қоймасы бар: Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі, олар өзен ағысына реттеушілік әсер етеді.
Бұл су ресурстарымен қамтамасыз етілген бассейн. Су қоры құрайды 43,8 км3. Негізгі су қоры 26,04 км3 (59%) көлемінде өзен ағынын құрайды. Су қоймаларының көлемі 7,7 км3 (бассейн су қорының 18%) құрайды және Қазақстанда ең үлкен болып табылады. Көлдерде шамамен бірдей су бар -16% [2, 17 бет].
Орал-Каспий бассейні:
Жайық-Каспий өзен бассейні Қазақстан Республикасының шегінде 415 мың км2 аумақты қамтиды және Орал өзенінің (236 мың км2 ), Еділ-Орал өзенаралық (107 мың км2 ) және Орал-Ембі өзенаралық (72 мың км2 ) су жинау алаңын қамтиды.
Жалпы Орал өзенінің бассейніне Ресей Федерациясы аумағының бір бөлігі, Батыс Қазақстан, Атырау облыстары және Ақтөбе облысының бір бөлігі кіреді. Қазақстан Республикасы аумағының шегінде Орал - Каспий бассейні халқының саны шамамен 2,2 миллион адамды құрайды. Су қоры 28,0 км3 құрайды, оның ішінде Жайық өзенінің бассейні бойынша -11,4 км3, Еділ бассейні бойынша
- 13,4 км3 және Ойыл, Сағыз, Ембі өзендерінің бассейндеріне-15,2 км3. Өзен сулары 94% құрайды, су қоймаларының үлесі
- 3%, жер асты сулары-3%. Бассейннің ерекшелігі, жер үсті су ағысының жартысына жуығы Еділ өзені атырауының жеңі болып табылатын Қиғаш өзенінде шоғырланған және Қазақстан аумағында тек өзінің сағалық бөлігінде орналасқан, бұл осы өзеннің ағынын пайдалануды едәуір қиындатады. Сондықтан бассейннің негізгі пайдаланылатын су артериясы Жайық өзені болып табылады, оның ағыны 8,25 км3 құрайды, оның 11,6 км3 Ресей аумағында қалыптасады [2, 17 бет].
Есіл бассейні:
Есіл өзен бассейні алады Қазақстан Республикасының аумағы 245 мың км2 (215 мың км2 ). Халық саны 1,9 млн.адамды құрайды, оның 1,09 млн. (57%)-қала халқы. Бұл ең аз қамтамасыз етілген бассейннің бірі. Су қоры құрайды (5,34 км3. Су қорының басым бөлігі көлдерде шоғырланған - 55%, өзен ағысы 34%, су қоймаларында 7% шоғырланған. Жер асты суларының қоры Қазақстан бойынша ең аз - 0,19 км3 (Балқаш-Алакөл бассейнінің қорынан 30 есе аз) және бассейннің Су балансында бар болғаны 4% - ды құрайды.
Негізгі су артериясы солтүстігінде Көкшетау қыратынан, ал оңтүстігінде Ұлытау тауларының сілемдерінен ағатын бірқатар ірі салалары бар Есіл өзені болып табылады. Есіл өзені Қарағанды облысының Ниаз тауларындағы бұлақтардан бастау алады (Қазақтың ұсақ шоқыларының солтүстік шеті). Оның ұзындығы 2450 км құрайды, оның ішінде 1717 км Қазақстан аумағы арқылы Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары шегінде өтеді. Сулылығы мен ұзындығы бойынша ең маңызды салалар-Колутон, Жабай, Терісаққан, Ақан-Бұрлық және Иман-Бұрлық өзендері. Бассейн өзендерінің ерекшелігі жыл мезгілдері бойынша ғана емес, жылдар бойынша да ағындардың біркелкі бөлінбеуі болып табылады. Әр жылдардағы су шығыны жүздеген есе өзгеруі мүмкін, бұл осы өзендердің ресурстарын экономикалық пайдалануды едәуір қиындатады [2, 18 бет].
Нұра-Сарысу бассейні:
Нұра-Сарысу бассейнінің аумағына Нұра және Сарысу өзендерінің бассейндері, Теңіз және Қарасор көлдері кіреді. Нұра-Сарысу бассейнінің аумағында тұратын халық саны бір миллионға жуық адамды құрайды. Су қоры Есіл бассейніне қарағанда одан да кедей және 4,59 км3 құрайды. Кезінде осы бассейннің су ресурстарын ұлғайту үшін Ертіс-Қарағанды каналы (қазіргі атындағы канал) салынды. Үлесі жобалық жүктеме кезінде жалпы баланстың 18% - на дейін құрауы мүмкін. Жер асты суларының үлесі 25% құрайды, қалған су ресурстары жер үсті көздерімен ұсынылған: көлдерде 20%, су қоймаларында 4% және өзен арналарында 33%. Бассейннің ең үлкен өзені-Пура өзені Қызылтас тауларының батыс сілемдерінен басталып, Теңіз көліне құяды. Өзен ұзындығы 978 км - ді құрайды. Нұра өзенінің негізгі салалары Шерубайнұра, Үлкенқұндызды және Ақбастау өзендері болып табылады. Сарысу өзені Жақсы Сарысу өзенінің екі тармағынан басталып, Атасу кентіне қосылғаннан кейін 761 км өткен соң Қызылорда облысының Телекөл көліне құяды. Сарысу өзенінің жалпы су жиналатын алабы 81,6 мың км2 . Негізгі салалары-Қаракеңгір және Кенсаз өзендері. Өзен бассейнінің аумағы ылғалдың жеткіліксіз айқын аудандарына жатады. Бассейн өзендерінің ерекшелігі-жылдық ағынның негізгі көлемі (90% және одан жоғары) көктемгі су тасқынының қысқа кезеңінде өтеді. Жаз-күз-қыс айларында өзендердің су шығыны едәуір азаяды, ал көптеген өзендерде бұл кезеңде ағын болмайды. Нұра-Сарысу өзен бассейнінің аумағында 2000-ға жуық көл және 400-ден астам жасанды су қоймалары бар. Көлдердің көпшілігі Нұра және Қарқаралы өзендерінің бассейндерінде орналасқан [2, 18 бет].
Шу-Талас бассейні:
Бассейннің аумағы Шу, Талас және Аса өзендерімен қалыптасқан, оның жалпы ауданы 64,3 мың км (Қырғыз Республикасы аумағының бір бөлігін қамтиды) құрайды. Бассейннің қазақстандық бөлігінің аумағындағы халық саны (Жамбыл облысы) - 980 мың адам. Бассейннің су қоры 6,11 км3 құрайды, бұл Арал-Сырдария бассейніне қарағанда 3,6 есе аз. Жер асты суларының қоры 1,65 км3 көлемінде есептеледі, бұл Арал-Сырдария бассейні қорларының көлемінен асып түседі, ал олардың жалпы баланстағы үлесі 27% - ды құрайды. Қалған су ресурстары жер үсті көздерінде шоғырланған: 6% - көлдерде, 8% - су қоймаларында және 59% - өзендерде. Бассейн аумағының негізгі бөлігі (73%) шөлдер мен жартылай шөлдер аймағында жатыр, Тянь-Шань тау жүйелерінің сілемдері оның аумағының 14% - ын алып жатыр. Ауыл шаруашылығын пайдалану тұрғысынан Жамбыл облысы аумағының 13% - ын алып жатқан тау бөктеріндегі дала бөлігі үлкен қызығушылық тудырады. Шу - Талас өзен бассейнінде ірілерімен қатар 204 шағын өзен (Шу өзені бассейнінде - 140 өзен, Талас өзені бассейнінде-20 және Аса өзені бассейнінде-64), сондай-ақ 35 көл, 3 ірі су қоймасы бар. Қырғыз Республикасының аумағында Шу өзенінде жобалық сыйымдылығы 0,42 км3 Орто-Токой су қоймасы және жобалық сыйымдылығы 0,55 км3 Талас - Киров су қоймасы бар. Осылайша, Шу, Талас және Аса бассейнінің негізгі өзендерінің ағыны толығымен реттелген. Бассейннің су қоймалары негізінен ирригациялық мақсатта. Шу, Талас өзендері мен Аса өзенінің негізгі саласы Кукуреу-су өзені ағынының қалыптасуы толығымен Қырғыз Республикасының аумағында жүреді [2, 18 бет].
Тобыл-Торғай бассейні:
Тобыл, Торғай және Ырғыз өзендерінің бассейндерінен тұратын өзен бассейнінің жалпы ауданы 214 мың км2 құрайды. Бассейннің аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км-ге, ал шығыстан батысқа қарай 300 км-ге созылған.
Бұл ең кедей су бассейні. Су қоры 2,9 км3. Жер асты суларының үлесі 15% құрайды, қалған су жер үсті көздерімен ұсынылған: 33% - көлдерде, 17% - су қоймаларында және 35% - өзендерде. Бассейн өзендерінің беткі ағысы тек қар жамылғысының еруі кезінде қалыптасады. Тобыл-Торғай өзен бассейнінің жылдық ағыны жекелеген жылдары айтарлықтай ауытқуларға ұшырайды, олардың ерекшелігі көп сулы және аз сулы жылдар кезеңдерінің кезектесуі болып табылады. Су көп кезеңдерінің ұзақтығы 8 жылдан 10 жылға дейін, ал су аз кезеңдер 6 жылдан 20 жылға дейін. Суы көп жылдары өзендердің ағыны орташа көпжылдық мәндерден 3-5 есе асады, ал суы аз жылдары орташа көпжылдық мәндерден 0,6 - 0,15-ке дейін төмендейді.
Тобыл өзені Орал тауларынан басталады. Бұл әдеттегі жазық дала өзені, Қазақстан шегінде суы аз. Ағынның 90% - дан астамы көктемде өтеді. Тобыл өзенінің сол жағалауы-Сытасты, Аят, Үй өзендері де Орал баурайынан басталады. Оң жақтан Обаған өзені ғана ағады. Тобыл өзенінің табиғи режимі 8 су қоймасымен өзгертілді, олардың екеуі - Верхнетобол және Қаратомар - ағынды көпжылдық реттеу режимін қамтамасыз етеді. Бассейннің шегінде 5 мыңнан астам көл бар, олардың 80% - ында айна ауданы 1 км2 -ден аз. Көлдердің көпшілігі жазда кебеді. Ең ірілері Құсмұрын, Сарықопа, Ақсуат және Сарымойын көлдері [2, 19 бет].
Жер асты су ресурстары:
Маңызды рөлі водообеспечении республикасының принадлежит жер асты сулары. Тұщы жер асты суларының жер үсті суларына қарағанда бірқатар маңызды артықшылықтары бар: олар сапасы жағынан жоғары, ластану мен инфекциядан жақсы қорғалған, олардың ресурстары көпжылдық және маусымдық ауытқуларға аз бейім. Тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасы Жер асты суларына өте бай, олардың есебінен халықтың, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының қажеттілігіне сәйкес халықты шаруашылық-ауыз сумен, техникалық және басқа да сулармен толық қамтамасыз етуге болады.
Жер асты сулары республиканың барлық таулы аймақтарында кездеседі, бірақ олар біркелкі бөлінбейді. Сонымен қатар, жер асты суларының сапасы мен Қоры әртүрлі. Жер асты суларының негізгі ресурстары (шамамен 50 %) Оңтүстік Қазақстан аумағында шоғырланған. Бұл ресурстардың едәуір аз саны (20% - ға дейін) Батыс Қазақстан шегінде қалыптасады. Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан облыстарына жер асты суларының барлық ресурстарының 30% - ға жуығы тиесілі. Барлығы республика аумағында жылына 15,83 км3 (43,38 млн.м3тәул) жиынтық қоры бар 626 кен орны мен жерасты суларының учаскелері барланған, оның ішінде: шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін - 6,14 км3 (16,84 млн. м3тәул), өндірістік-техникалық - 0,95 км3 (2,6 млн. м3тәул), жерді суару үшін - 8,73 км3 (23,91 млн. м3тәул), бальнеологиялық (минералды) сулар - 0,01 км3 (0,03 млн. м3тәул). 1 гл дейін минералдандырылған жер асты суларының болжамды ресурстары жылына - 33,85 км3 (92,76 млн.м3тәул), 10 гл дейін - жылына 57,63 км3 (157,9 млн. м3тәул) құрайды. Жер асты суларының негізгі барланған қорлары шығару конустары мен артезиан бассейндерімен шектелген және қорлардың тек 25% - ы ғана жер үсті ағынымен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасы минералды суларға бай. Оның аумағында 45 кен орны барланған, олар химиялық құрамы бойынша бальнеологиялық қасиеттері мен емдік мәні бойынша шартты түрде бес бальнеологиялық топқа біріктірілген - йод-бром (5 кен орны), кремнийлі (4), радонды (7), безді (2) және ерекше компоненттері жоқ (27). Сонымен қатар, минералды сулардың тағы 251 перспективалы көрінісі анықталды, олардың ішінде: безді - 7, радонды - 27, кремнийлі - 15, йодобромды-68, радонды - кремнийлі - 1, күкіртсутекті - 1, мышьякты-1, ерекше компоненттері мен қасиеттері жоқ -132 [2, 19 бет].
Қазақстан Республикасында шөгінді түзілімдерден құралған терең депрессиялар шегінде таралған айтарлықтай гидротермалдық ресурстар бар. Оларға артезиан бассейндері жатады - Каспий маңы, Маңғышлақ-Үстірт, Тобыл, Ертіс, Торғай, Сырдария, Шу-Сарысу, Зайсан, Іле және Балқаш-Алакөл жер асты сулары, олардың температурасы 30-40° С-тан асады. Қазақстанның гидротермалдық ресурстарының табиғи қорлары мынадай шамалармен бағаланады: 10275 км3 - су ресурстары, 679820 млн.Гкал - жылу ресурстары және 97115 млн. тонна - шартты отын ресурстары. Жылу суларын практикалық қолдану әлі де аз, бірақ оларды халық шаруашылығында қолдану перспективалары үлкен. Құрамында сілтілі металдар мен галогендер көп өнеркәсіптік сулар Каспий маңы, Маңғышлақ-Үстірт, Шу-Сарысу және Оңтүстік Торғай артезиан бассейндерінде анықталған. Өнеркәсіптік сулары бар кешендердің гидрогеологиялық тұрғыдан нашар зерттелуі олардың болжамды ресурстарының көлемін бағалауға мүмкіндік бермейді. Мұнай-газ кен орындарын барлау кезінде өнеркәсіптік су ресурстарын зерттеу үшін арнайы зерттеулер қажет. Қазақстан аумағында көптеген көлдер мен қоқыстар шоғырланған, олардың көпшілігінде емдік балшық бар. 31 учаскеде емдік балшықтың болжамды пайдалану қорлары 30915,1 мың м3 көлемінде бағаланды. Бұдан басқа, күтілетін оң нәтижелермен іздестіру-барлау жұмыстарын қою ұсынылатын 18 перспективалы орын анықталды [2, 20 бет].
Қайтарылатын сулар:
Суландырудан, өнеркәсіп пен коммуналдық-тұрмыстық шаруашылықтан коллекторлық-дренаждық, ағызу және сарқынды сулардың құрамындағы қайтарымды сулар тиісті өңдеуден кейін пайдалану үшін қосымша ресурс ретінде қарастырылады. Су тұтынудың ұлғаюы және өндірістің қазіргі заманғы жоғары емес технологиялық деңгейі кезінде бұл ресурстардың көлемі жылына 3-5% - ға өсу үрдісіне ие. Бұдан әрі су шаруашылығы жүйелерін қайта жаңарту, толық айналымды және су үнемдеуші технологияларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz