Сапалық сын есімдер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

А.Құнанбаев атындағы Саран жоғарғы гуманитарлы-техникалық колледжі

Абай өлеңдеріндегі сын есім сөздердің қолданылу ерекшелігі

Қазақ тілі пәнінен курстық жұмыс

Орындаған: ҚтӘ- 9-17 тобының
студенті Ибраева Сәния
Ғылыми жетекшісі: Күленбаева А.И.
Курстық жұмыс қорғаған
Бағасы _________________
Хаттама № __ ___ ______ 20 ж

Саран 2021

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
І. Сын есімнің жалпы сипаттамасы
5
1.1Сын есімнің семантикалық топтары мен шырай категориясы ... ... ... ..
6
1.2 Сын есімнің стильдік қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
11
ІІ. Абай өлеңдеріндегі сын есімнің қолданылу ерекшеліктерін талдау ... ...
15
2.1Абай өлеңдеріндегі сын есімнің семантикасына қарай топтастырылуы...
16
2.2 Абай өлеңдеріндегі сын есімнің стильдік қолданысы ... ... ... ... ... ...
22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
28

КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Сын есім - қазақ тіліндегі негізгі сөз таптарының бірі. Сөздерді таптастыру ұстанымдары бойынша сын есімнің жалпы грамматикалық мағынасы - сындық белгі. Сындық белгі зат есімнің түрлі сындық қасиеттерінен, сындық сипатынан құралады. Бүгінгі таңдағы басты мәселе - білім саласы болғандықтан, оның ішінде қазақ тіліндегі сөз таптарының ауқымдысы, тек қазақ тілінде емес, әдебиетте де орын табатын сын есімнің орны маңызды. Қазақтың бас ақыны - Абай Құнанбайұлының өлеңдері қай кезде болмасын өз мәнін жоғалтпайтынындай, ақын өлеңдеріндегі сын есім сөздердің қолданылу ерекшелігін де талдау өзекті. Сын есім деп заттың әр түрлі сыр-сипатын (түрі-түсін, сапасын, көлемін, салмағын т.б.), қасиеттерін тікелей не басқа заттың қатысуы арқылы білдіретін сөздер аталады. Мысалы, жақсы,жаман, тоғайлы, елсіз, көңілшек, жазғы, қысқы, жеңіл, сүйық, ауыр, әдемі т.б. Бұл мысалдардағы жақсы, жаман, сұйық, ауыр,әдемі деген сын есімдер негізгі лексикалық мағынасы арқылы заттың сындық белгісін білдірген. Ал, тоғайлы, елсіз, көңілшек,жазғы, қысқы деген сын есімдер заттың белгісін білдіруге тоғай,ел, көңіл, жаз, қыс зат есімдерін қатыстырған. Сын есім заттың тұрақты белгісін білдіреді, мысалға, үлкен үй болса, ол біресе үлкен, біресе кіші болып өзгеріп тұрмайды, сондықтан сын есім заттың өзіне тән түрақты белгісін білдіреді. Зат есімдердің мағынасы шындық өмірдегі заттармен тікелей байланысты болғандықтан, олар денотатты мағыналы сөздер саналады да, сын есімдер денотатсыз мағыналы сөздер саналады, яғни сын есімдер заттың белгісі ұғымын білдіреді [1]. Сындық белгі өмірде заттан бөлек, өзінше орын алып, көрініс таба алмайды. Сондықтан сын есім сөздерді орыс тілінде денотатсыз сөздер деп санайды. Осымен байланысты сын есім өзі белгісін білдіретін зат атауымен тіркесте қолданылады.
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны ретінде Абай Құнанбайұлының өлеңдеріндегі, лирикасындағы сын есімнің жасалу ерекшелігі негіз етілді. Сонымен қатар, ақынның шығармаларының сын есімнің стильдік, бейнелік құбылыстарын кеңінен тарқата зерттеймін.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты - қазақ поэзиясының көрнекті тұлғасы, хәкім Абайдың өлеңдеріндегі сын есімнің мәнін ашу болып табылады. Сол арқылы танымал тұлғаның қаламгерлік нысанасын зерделеу. Ақын әлеміне ену, ізденіс арналарына назар аудару, тақырыпты меңгеру, сын есімнің жасалуындағы көркемдік амал-тәсілдерді қолдану мүмкіндіктеріне зер салу болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда ұстау міндет етілді:
Абай өлеңдеріндегі сын есімнің сипатын әр қырынан зерттеу және зерделеу;
Ақындық өнерін тақырып табиғаты, жанрлық-көркемдік жүйесі, тіл-стиль сипаттары аясында қарастыру;
Ақын лирикасындағы сын есімнің категориялары мен семантикалық бөлінісі негізінен саралау.
Сын есімдердің мағыналық топтары, оның теориялық мәселелері, жасалу тәсілдері біршама зерттелгенмен, сын есімдердің көркем шығарма, яғни ақын стиліндегі семантикасы әлі де болса зерттелінбей, көңіл бөлуді қажет ететін келелі мәселелердің бірі.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен практикалық мәні: Абай лирикасындағы сын есімдердің жасалу ерекшеліктері мен стильдік құбылыстарының мәні лингвистикалық талдауға түседі. Зерттеу жұмысына алынған нәтижелер қазіргі қазақ поэзиясының зерттеулерін толықтырып, одан әрі дамытуға өзіндік үлесін қосады.
Ақын ойын көріктендіріп, әріне әр қоса түсуде сын есімдер өзінің құрылымы жағынан ғана емес, мағынасы жағынан да ақын поэзиясынан өзіндік орын алады, сын есімдердің мағыналық түрлері өлеңдерінде де жиі кездеседі. Сондықтан олардың ақынның қолданысындағы мағынасын айқындау және нақты мысалдармен дәлелдеу үшін талдау барысында сын есімдердің тек сыртқы формасы ғана алынбай, әрбір сын есімнің мазмұнына да, өзінің байланысатын сөзімен тіркесу ерекшелігіне де көңіл бөлінеді.
Курстық жұмыста қолданылған әдістер: жүйелеу мен жинақтау, сипаттау мен тұжырым жасау, салыстырмалы талдау мен кешенді түрде қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы. Бұл курстық жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Сын есімнің жалпы сипаттамасы

Қазақ тіл білімінде сын есім өзіндік түр мен сипатқа ие, семантикалық, грамматикалық я морфологиялық жағынан сөз түрлендірушілік мәнде кездеседі. Ол тіркесіп келіп басқа сөз табымен байланысқа түсе алады. Осыған байланысты оны өзіндік ерекшелігі бар сөз табы деп айтуға болады.
Сын есім дегеніміз - семантикалық жағынан заттың, құбылыстың сапасын, белгісі мен түр-түсін білдіретін сөздерді айтамыз.
Оның өзіндік белгілері де бар. Мәселен:
заттың түрі мен түсіне байланысты сөздерді жатқызуымызға болады. ақ,боз, қызыл сияқты сөздерді мысал етуімізге болады
заттың көлемдік, аумақтық белгісін,сынын білдіретін сөздерді айтуымызға болады. мысалы: мол,ауыр,берік, жүйрік сөздерді айта аламыз.
заттың сапалық сипатын білдіреді. Мысалы, ашық, әдемі сияқты сөздерді жатқыза аламыз.
заттың дәм,иіс сипатына қарай байланысын білдіретін сөздерді айта аламыз.
Әуелден сын есімнің табиғи қызметі - ешқандай өзгеріске түспей-ақ зат есіммен тіркесіп, заттың әртүрлі қызметін сындық белгісін анықтау. Мысалы: Жақсы тәртіп әдетке айналса - ырыс, жаман тәртіп әдетке айналса - қырсық. Мұндағы жақсы, жаман сөздері тіркесіп келіп, сындық белгіні атқарып тұр.
Ал сын есімді грамматикалық не морфологиялық жағынан сипаттайтын болсақ - сөз түрленбейтін сөз табы деп айтсақ қателік емес. Оның ішінде шырай тұлғалары сын есімге тән түрлену жүйесі емес, сын есімнің бір ғана мағыналық тобына, сапалық сын есімге ғана тән, ал қатыстық сын есімдерге шырай тұлғалары жалғанбайды. Мәселен, шалықтайсың қарлы Алатау тіркесін алар болсақ, осындағы қарлы сөзі шырай жұрнақтары арқылы жалғана алмайды.
Сын есімге септік, тәуелдік, көптік жалғауларының бірі жалғанар болса, онда ол субстантивтеніп, зат есімнің орнына жұмсалады. Жамандар қыла алмай жүр адал еңбек деген Абай өлеңінде жамандар сөзі заттанып тұр.
Сын есімнің синтаксистік қызметі - зат есіммен сөз байланыстырушы тұлғаларсыз, орын тәртібі арқылы қабыса байланысып анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы Абайдың Құлақтан кіріп бойды алар,
Әсем ән мен тәтті күй өлеңінде әсем, тәтті сөздері анықтауыш қызметін атқарып тұр.
Сын есім етістікпен синтаксистік қатынаста жұмсалғанда адвербиалды яғни үстеу мәнінде келіп, пысықтауыш болады. Жасымда албырт өстім, ойдан жырақ (Абай). Осындағы албырт сөзі жоғарыда айтылғандардың дәлелі.
Заттанған сын есім атау септік тұлғасында тұрып бастауыш қызметін атқарады. Бақпен асқан патшадан, мимен асқан қара артық (Абай). Осындағы қара сөзі заттанған сын есім қызметінде келген.
Жоғарыдағы талдауларды қорыта келгенде, сын есімнің сөйлемдегі негізгі қызметі анықтауыш формасында тұруы. Оның сын есім сөз табы болғанымен маңызды семантикалық белгісі осы анықтауыш қызметі. Сонымен қатар, сын есім басқа сөз таптарымен сөйлем мүшесі болып тұрып, қызмет атқарады. Сөзімізге дәлел ретінде, сын есім септік жалғауымен келіп заттанып кетуі, атау септікте тұрып бастауыш, ал етістікпен тіркесіп пысықтауыш күйінде де жұмсала береді. Бұл айтылғандар сын есімнің басқа да қызметте қолданысқа ие екендігін аңғартады.

1.1Сын есімнің семантикалық топтары мен шырай категориясы

Семантикалық жағынан сын есімдер екі топқа бөлінеді:
1) сапалық сын есім;
2) катыстық сын есім.
Сапалық сын есімдер. Сапалық сын есімдер қатыстық сын есімдерден айырмашылығы, білдіретін мағынасына қарай болады. Сапалық сын есімдер семантикалық жағынан заттың әр алуан сын-сипатын, сапалық белгілерін, түр-түсін білдереді және де шырай тұлғаларымен түрлене алады. Сонымен қатар, сапалық сын есімдер қосымшасыз тұрып, семантикасы жағынан тікелей заттың сынын білдіре алады. Мәселен, Абайдың мына өлеңдерінен байқай аламыз:
Терей ой, терең ғылым іздемейді.
Өтірік пен өсекті жүндей сабап.

Жақсы ат пен тату жолдас бір ғанибет,
Ыңғайлы, ықшам киім аңшы адамға [2,36].
Осындағы терең ой, терең ғылым, жақсы, тату сөздері жоғарыда айтылған ереженің дәлелі.
Сапалық сын есімнің морфологиялық сипаты - шырай тұлғаларымен түрлене алатынын да ұмытпауымыз керек. Мысалы:
Жұп-жұмыр ақ торғындай мойыны бар (Абай). Осындағы жұп-жұмыр сөзі шырай тұлғаларымен түрленіп келген.
Сапалық сын есімдер негізінен түбір сөздер болып та келе береді. Олардың қатарындағы сөздердің біразы тарихи жағынан туынды түбірлер де, түбір мен қосымшаның жігі ажырамастай бірігіп кеткендерін де кездестіріп жатамыз. Мәселен, қызғылт, ұзақ, ұзар деген сөздердегі туындылық әуелден түбірлес екенін түсінуімізге болады. Осында үлке-ю сөзін де жатқызуға болады. Сондай-ақ ашық, толық, ақылды, қараңғы сөздеріндегі түбірлер аш, тол,ақыл, қараң деген түбірлерден жасалынып кеткен.
Жоғарыда айтылған сын есімдерге, шырай тұлғалары үстеле алып, сапалық сын есімдердің шырай категориясын жасай алатын болған: ашық-ашығырақ, ашықтау, тым ашық сияқты сөздерді айта аламыз.
Қатыстық сын есімдер.Қазіргі қазақ тіліндегі қатыстық сын есімдер деп - белгілі бір заттың, қимылдың сынның қатысы арқылы білдірілетін сөздерді жатқызуымызға болады.
Қатыстық сын есімдер көбінесе жұрнақтар арқылы жасалады. Яғни басқа сөз таптарынан жасалатын туынды сөздерді қатыстық сын есім дейді. Мәселен:
Желсіз түнде жарық ай,сәулесі суда дірілдеп (Абай). Бұл мысалдағы желсіз сөзі тынық түн мәнінде нақытланып айтылып отыр.
Көптеген сапалық сын есімдер қимыл мәнде келіп, қатыстық сын есімдер үстеу қызметінде жұмсалады.
Бетті бастым, қатты састым. Осындағы қатты сөзі - сапалық сын есім.
Қатыстық сын есімдер морфологиялық құрамы бойынша сөзжасамның қосымшалар арқылы жасалып, туынды немесе күрделі сөздерден құралады.
Мағыналық жағынан қатыстық сын есімдер заттың сынын білдіре отырып, белгілі бір сапалық заттың екінші бір затқа, я ұғымға қатысын немесе сондай сапаның жоқтығын, яғни заттың түрі мен түсіне, сыры мен сынына, я ішкі қасиетіне, сол сияқты мекен мен мезгіліне байланысты сындық ұғымдарды білдіретінін естен шығармау керек.
Сонымен, қазақ тіліндегі -лы-лі, -ды-ді,-ты-ті, -лык-лік, -дык-дік, -тық-тік, -ғы-гі,-қы-кі, -сыз-сіз, -шыл-шіл, -и , -паз, -қой, -ық-ік, -ғыш-гіш,-шақ-шек,-ғыр-гір, т.б. сөзжасам қосымшалары зат атауын білдіретін немесе есім мәнді және қимылды білдіретін сездерге жалғанып, сол сездің мағынасына қатысты ол ұғымдардың бар, я жок, соған бейімділік, мекендік т.б. тәрізді сезжасамдык (деривациялық) мағына тудырады да, ол екінші бір затқа қатысы болу аркылы қатыстық сын есім болады. Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, Ол - ақынның білімсіз бейшарасы (А.Құнанбаев). Бүгінгі кеш Қайыңдыға қонғалы келе жатқан (М.Әуезов). Әбілқайырды азулы тілектестері хан етіп, ақ киізге көтерді (І.Есенберлин). Бұл мысалдардағы білімсіз, бүгінгі, азулы қатыстық сын есімдері екінші бір затқа, яғни бейшара, кеш, тілектестері деген зат есімдерге қатысы болу арқылы қатыстық сын есім мәнінде тұр [3, 341].
Тілдің даму барысында туынды түбір кейбір қатыстық сын есімдер қатыстық мағынамен бірге заттың сапалық сипатын да білдіреді, сөйтіп, бара-бара сапалық сын есімдерге ауысып кетеді. Оны ажыратудың бірден-бір белгісі - мағыналық жағымен бірге шырай қосымшаларының жалғанылуы немесе керісінше жалғана алмауы.
Қатыстық сын есімдерге шырай қосымшалары жалғана алмайды. Ал қосымша арқылы жасалған туындысын есімдерге шырай тұлғалары жалғанса, олар сапалық сын есімдерге ауысқан сөздер болып табылады. Өткір-өткірлеу - өп-өткір, өте өткір; тұнық - тұп-тұнық, өте тұнық т.б.
Осылардың қатарына ақылды, ақылсыз сияқты сөздер де жатады. Демек, кейбір қатыстық сын есімдер семантикалық жағынан қатыстық мәннен сапалық мәнге ауыса бастайды.
Сөйтіп, қатыстық сын есімдер басқа сөз таптарынан жасалған туынды сөздер болып келеді.
Сапалық сын есімнің шырай категориясы. Шырай категориясы, әдетте, сын есімнің категориясы деп танылып жүр. Бірак, біріншіден, сын есімнің бәрі бірдей, яғни сын есім сөз табына жататын сөздердің шырай тұлғаларымен түрленбейді, шырай тұлғалары кез келген сын есімге жалғана бермейді. Мысалы, жақсы-жақсырақ - жап-жақсы, үлкен - үлкендеу - үп-үлкен, сары - сарылау - сап-сары- өте сары т.б. болса да, таулы дегеннен таулырақ,тап-таулы, өте таулы деп, кешкі дегеннен кешкілеу,кеп-кешкі, аса кешкі деп шырай түрлерін жасауға болмайды. Яғни сын есімнің бір түрі - сапалық сын есімдерге шырай жұрнақтары жалғанып, шырай түрлерін жасауға болса, сын есімнің мағыналық екінші тобы - қатыстық сын есімдерден шырай түрлері жасалмайды. Яғни шырай категориясы жалпы сын есімге емес, сын есімнің бір ғана семантикалык түрі - сапалық сын есімге ғана тән. Екіншіден, сын есім - казақ тілінде түрленбейтін сез табы. Яғни сын есім сөзінің семантикалық (мағыналық), қызметтік ерекшелігі - зат атауының (зат есімнің) әр түрлі сапалық, сындық белгілерін, түр-түсін, бір сөзбен айтканда, заттың әр түрлі белгісін білдіретін сөздер болғандықтан, сөйлеу процесінде осы мәнде негізінен зат есіммен тіркесіп қолданылатыны белгілі.
Кейде қимыл, іс-әрекеттің, процесте сын-қимылын білдіріп, етістікпен тіркесіп, кейде тіпті зат есімнің орнына субстантивтеніп жұмсалуы сын есімнің әдеттен тыс колданылуы болып саналады. Сын есімнің әдеттегі колданысында ол түбір тұлғасында тұрып, өзі анықтайтын зат есіммен (немесе заттанған сезоен) тек орын тәртібі аркылы байланысып, синтетикалык түрлену тәсілінін оған ешбір қатысы болмайды. Мысалы:
Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып, дымқыл тұман жерді баскан (Абай).

Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ (Абай).

Желсіз түнде жарық ай.
Сәулесі суда дірілдеп
Ауылдың маңы терең сай (Абай) [2,69].
Берілген мысалда сын есімдер зат атауын анықтап, сұр деген бұлтты, дымқыл деген тұманды, шоқпардай деген кекілді аныктап, атрибуттык қатынаста орын тәртібі аркылы байланыса колданылған. Бұл мысалдан сын есімдердің, біріншіден, сапалық түрі болсын, қатыстық түрі болсын, өзі анықтайтын сөзімен байланысында, сол сөзге катысында сол сөздің қандай тұлғада жұмсалуына бейтарап екенін, кызметі жағынан анықтауыштын, байланысу тәсілі жағынан таза орын тәртібі арқылы ерекшеленетінін байқау қиын емес.
Екіншіден, сын есім түбір күйінде колданылса да, шырай тұлғаларында колданылса да, оның бұл грамматикалық тұлғалық көрсеткіші, яғни шырай формасы,зат есіммен грамматикалық байланысқа ешбір катысы болмай, тек сол сын есімнің семантикалық сипатын, семантикалык реңдік мәнін айқындау, көрсету үшін колданылғанын көреміз.
Жоғарыда көрсетілген мысалдан грамматикалық сипаты мүлде басқаша. Сондықтан осындай грамматикалық сипатқа қарап, сын есімді сан есім, үстеу сияқты түрленбейтін сөз табы деуге болады. Ал шырай тұлғалары жалпы, сын есімнің түрлену тұлғасы емес, бір ғана мағыналық тобының семантикалық сипатын көрсететін лексико-грамматикалық тұлғасы болып табылады.
Шырай категориясы арнайы затқа, құбылысқа,байланысты біртектес, біріңғай сынын, сапалық белгінің түр-түсін т.б. сапалық сипаттың артық немесе кемін, тым кемартық екенін белгілі қосымшалардың жалғануы арқылы жасалатын сапалық сын есімнің парадигмалық түрі.
Сондықтан шырай категориясы, біріншіден, жалпы сын есім атаулының емес, тек сапалық сын есімнің, екіншіден, таза грамматикалық емес, лексика-грамматикалық категориясы болып табылады. Өйткені жоғарыда көрсетілгендермен бірге, шырай қосымшалары сапалық сын есімдердің (сын есім түбірдің) семантикасына (жалпы грамматикалық мағынасына) өзгеріс енгізеді, семантикалық жағынан үлкен мен үлкендеу, үп-үлкен, өте үлкен, биік пен биіктеу, біп-биік, күрең мен күреңдеу, күп-күрең т.б. бір емес.
Қазақ тіліндегі сөз тудырушы және форма тудырушы қосымшалардың ара жігін айыру үшін, олардың сөз мағынасын өзгерту, өзгертпеуі толық критерий бола алмайды. Сондыктан да форма тудырушы қосымшаларды сөз тудырушы қосымшалардан айырудың екінші бір басты белгісі оның грамматикалық абстракция жасау қабілетіне сүйенген жөн. Былайша айтқанда, форма тудырушы косымша бір сөз табына, не бір сөз табының бір тобына, тіпті кейбіреулері бірнеше сөз табына түгелдей жалғанады. Шырай формаларынын морфемалары сын есімнің бір тобы сапалық сын есімдерді түгелдей камтитын грамматикалық көрсеткіші болып саналады. Мысалы, жақсырақ, ақылдырақ, үлкендеу, тарлау т.б. Мұндағы -рақ, -рек, -лау, -леу, -дау, -деу, -may, -теу қосымшалары сапалық сын есімдерге түгелдей жалғанады. Ал -ғыш, -гіш, -ғылт, -шыл косымшалары бірді-екілі создердің ғана кұрамында кездеседі. Сонымен бірге ақшыл, сарғыш, сүрғылт сөздерінің өзі шырай формасымен түрленеді. Мысалы, ақшылырак,сарғыштау т.б. Жалпы тіл білімінің қағидасы бойынша, бір категорияға жататын грамматикалық формалары бірінің үстіне бірі жалғанбайды. Бір септік жалғауының үстіне екінші септік жалғауы, бір есімше формасының үстіне екінші бір есімше қосымшасы жалғанбайды. Олай болса, сын есімге жалғанатын -ғыш. -шыл. -ғылт косымшалары шырай формасының грамматикалық көрсеткіші емес, олар сөз тудырушы қосымшаға жатады.Жол-жөнекей айта кету керек, Ы.Мамановтың бұл позициясының тілдегі грамматикалық тұлғалардың мәнін анықтай түсуде ғылыми негізі бар мәнді дәлел екенін, көптеген грамматикалық құбылыстарды қайта қарап, кайта саралау керек екенін көрсете отырып, ғалым пікірінің екінші критерийіне байланысты тіл заңдары қатып қалған, өзгермейтін қағида емес,белгілі бір құбылыстарға байланысты кейбір шарттылық та болып отыратындығын да ескерткен жөн екенін естен шығармауымыз керек. Етіс жұрнактарының бірінің үстіне бірі жалғануы соның көрінісі, тілдік құбылыстың грамматикалық емес, лексикалық немесе лексика-семантикалық сипатының бір белгісі болуы керек.
Салыстырмалы шырай. Салыстырмалы шырай бір заттың сынын, я сипатын, түсін екінші заттын біртектес сынымен, белгісімен салыстырып, сол салыстыратын белгілердің, түрлердің бір-бірінен, я артық, я кем екенін білдіріп, белгілі қосымшалар аркылы жасалады. Ол қосымшалар: а) -рақ-рек, -ырақ-ірек.
Сапалық сын есімдерге ғана жалғанып, салыстырмалы шырай жасайтын жұрнақтар да бар.
Олар: l . -ғыл, -гіл, -ғылт, -кылт, -ғылтым, -қылтым. Сарғылт мұнай заводты көрсетпейді (Ғ.Мұстафин). Етікші шыңы бұл күнде бозғылт мұнарға оранған (Қ.Жұмаділов). Бір сәтте кел үстінде үлкен қызғылт шәлі жайына қалып, сол толкындалып жатқан тәрізді керінді (Ж.Аймауытов).
2. -шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім. Көкшіл кездерінің астын кіреукелетіп келеңке басқан (Х.Ерғалиев). Үлкен көкшіл кезі мелдіреп күлімдеп тұр (З.Шашкин).
3. -ғыш, -ілдір. Сарғыш шашы ұйпаланып қалыпты. Бет бітімі жұқалаң, ақшыл сарғыш (М.Әуезов).
4. -аң, -кай, -ша, -ше. Бала қоңыркай сопақша беті күреңденген күйі отырып қалды (Х.Есенжанов) [4,185].
Күшейтпелі шырай. Күшейтпелі шырай бір заттың бастапкы сынын, белгісін күшейтіп, асыра көрсетіп тұрады. Ол, біріншіден, күшейтпелі буын арқылы жасалады.
Екіншіден, өте, аса, ең, тым, тіпті т.б. күшейтпелі үстеулер арқылы жасалады. Ең ыстық, ен тәтті кенжесі Мағжан - бәрі де Ділдәнің бауырында ескен (Әуезов).
Сонымен жоғарыда қарастырылған мәселелер негізінде сын есімнің түрлері мен шырай категориясын ғалымдарымыз кеңінен зерттеп, қарастырған. Осындағы түйіндейтініміз, қазақ тіліндегі сын есімдер лексико-семантикалық жағынан ең ауқымды сөз табы қатарында, оның сөйлемдегі қызметі жоғары деп айта аламыз.

1.2 Сын есімнің стильдік қолданысы

Соңғы жылдары ғалымдар тілдік бірліктердің қызметін сөйлеу актісімен, прагматикамен байланыстыра қарастыруды басшылыққа алып отыр. Адамзат баласының дүниетанымының қалыптасуы тілдік бірліктер қолданысындағы стилистикалық күрделі категорияларды терең меңгеруіне де тікелей қатысты. Тілдік бірліктерді қарым-қатынас аясына қарай қолданыстық тұрғыдан меңгеру стиль ұғымын қалыптастырады. Стиль табиғатын жан-жақты тану қолданыстағы тілдік бірліктердің мағыналық-стилистикалық өрісін анықтаумен тығыз байланысты. Белгілі бір қарым-қатынас аясындағы тіл бірліктерінің стильдік қызметін айқындау стилистика ғылымының өзекті де өміршең міндеттерінің біріне айналды.
Стиль - әдебиеттің деңгейі мен бағыт-бағдарын тануда, көркем шығармашылықты бағалауда ерекше орны бар ұғым. Стиль термині ғылымның әр саласында (әдебиеттану, өнер, тіл білімі, мәдениеттану, эстетика) қолданылады. Эстетикалық категория ретінде стиль, Ю.Боревтің пікірінше, шығармашылық процестің, көркемдік ойлау процесінің, көркемдік қарым-қатынастың, туындының факторы болып табылады [5, 181-182].
Көркем әдебиеттегі стиль туралы сөз қозғағанда, оның қаламгер қолтаңбасын дараландырып тұратын поэтикалық сипатына үңіле қарамастан бұрын, ол туралы айтылып аксиомаға айналған пікір-тұжырымдарға назар аударғанда, Гегель еңбегін айналып өтуге болмайды. Өзінің әйгілі Эстетикасында Гегель мәнер, стиль, және даралық (манера, стиль, оригинальность) ұғымдарын бір-бірімен тығыз байланыстыра қарап, белгілі бір қорытындыға келеді. Сондай-ақ көркем туындыдағы стильдің көрінбеуін өзіндік бейнелеу тәсілін қолдануға қабілеттің жетпеуі, болмаса заңды талапқа бағынғаннан гөрі, өзінің қыңырлығына салынып, стильді нашар мәнермен алмастырғысы келетіндігінен болады деп түсіндіреді [6, 304].
Гегель мәнер, стиль, даралық, мәселелерін сөз еткенде, ойларын қорытындылай келіп, стильге ерекше мән береді.
Стильдік мәні бар, түрлі мақсатта жұмсалатын сөз табы - сын есім.
Сын есімнің стильдік қызметін дұрыс білу, түсіну үшін ең алдымен оның лексика-семантикалық табиғатына мән беруіміз керек. Яғни жоғарыда келтірген мысалдар мен ақпаратты жіті түсіну арқылы сын есімнің шырай категорияларын түсініп алуымыз қажет. Мәселен, сапалық сын есімдер көбіне түрлі реңк пен түрлі мәнде қолданылса, қатыстық сын есімдерде мұндай қасиет жоқтың қасы. Мысалы, үлкен деген сөздің мәнін түсініп алайық. Бұл сөз қайбір мәтінде болсын әрқилы реңке ие бола отырып, жеке бір сөзбен де, тіркеспен де сөйлеммен де түрлі тәсілдер арқылы байланысқа түсе алады. Мәселен: ірі, ұлы, дөкей, орасан, дәу т.с.с. деген тіркестер үлкен ұғымды бере бермейді.
Сын есімнің шырай жұрнақтары да көркем әдебиет стиілнде жиі қолданылады. Онда шырай жұрнақтары автордың стильдік қызметтерінде де жұмсалып, поэтикалық образ жасауда тиімді қолданысқа түсіп отырады. Ол тілдік норманың уәжді ауытқуы деп есептелінеді.
Сын есімнің қазіргі стильдердің барлық түрінде, соның ішінде ресми стильде "сөз сапасы" ретінде көрінуі жиі байқалады, сөздік қорының икемділік және стильдік белсенділігін арттыруға қызмет етеді.
Ресми және ғылыми стильдерде өнімді жұрнақтар арқылы жасалынған сын есімдер көп кездеседі әрі сөздің нақты мағынасына қатысты қасиеттерді білдіретін туынды сын есімдер жасалынады.
Қазіргі уақытта экономика саласында немесе ресми стильде, яғни экономикалық-статистикалық құжаттар тілінде қазақ тілінің төл сөздерінен немесе орыс тілінен енген сөздерге қосымша жалғану арқылы жасалған сын есімдер стилистикалық категорияны көрсететін стильдік мән арқалайтын сөздер бірлігі болып табылады. Мысалы: Акционерлік қоғам- акцияларды сату жолымен ақша қаражатын орталықтандыру негізінде өндірісті ұйымдастыру нысаны.
Ақшалай кірісті индексациялау - халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғаудың мемлекеттік жүйесінің бір бөлігі, бұл олардың ақшалай кірісінің сатып алу қабілетін қолдауға бағытталған, тұтыну тауарлары мен қызмет көрсету бағаларының өсуіне байланысты шығындарды толық немесе ішінара өтеуді көздейді. Сондай-ақ, бағалы қағаздар, бухгалтерлік есеп, бюджеттік қаржыландыру, валюталық ескертпе, вексельдік несие, тәуекелдік мәмілелер, диллерлік жеңілдік, импорттық инфляция, кәсіпкерлік қызмет, коммерциялық несие, лицензиялық келісім, монополиялық шарт, өтімдік мәміле, саудасыз төлемдер, т.б[7].
Жоғарыда келтірілген мысалдардан байқағанымыздай, сын есімдер ресми стильде терминдік сипат алуға бейімділік танытады.
Ғылыми стильде жаратылыстану ғылымдарында оның қолдану ерекшелігінің мүмкіншіліктері өте кең, яғни анықтамалық, көлемдік, өлшемдік сапасын көрсету сипатында стильдік мәні жоғары сөздер ретінде жиі ұшырасады. Мысалы: айырымдық схема, өткізгіштік теңдеу, айқындамаған сызықтар, шекаралық есеп т.б.
Жоғарыдағы келтірілген мысалдарға тағы қоса кететін жайт сын есім адам бейнесінің жалпы портретін нақты кескін - келбетін беруде стильдік портрет жасау үшін қолданылады. Адамның бет - пішін жүзі, көзі, жалпы сипаты адам ойының, жан - дүиесінің, көңіл - күйінің, ақыл - парасатының айғағы ретінде алынады. Адам портретін беру арқылы оның сырт келбетімен ішкі әлемінің контраст суреті шықса, кейде бірін - бірі толықтыратын ішкі - сыртқы ортақ информация алынады. Кей сәттерде адамның сыртқы сұлылығына ішкі әлемнің сай еместігін көрсетіп, жансыз, сезімсіз бейнесін танытады. Адамның жүзін, шаш, мұрын, маңдай, көз мүсінін сын есім ғана стильдік мәні арқылы көрсетіп бере алады, оған басқа сөз таптары жете алмайды.
Адам бейнесінің әр сәтін, әр деталін суреттеу адамның көңіл қуанышын бере алады, құштарлық сезімін оятады, өмірдің әр кезеңіндегі жас, орта жас, егде адамның ерік - жігерін танытады. Сөз таптарының ішінде сын есім басқа сөз таптарымен салыстырғанда "сұлулық сырын ашушы" сөз образы ретінде ең көрнекті орынға ие бола алады [8,74].
Көркем шығармада - лар сын есімдерге, есімше формасына қосылғанда олар субстантивтендіруде көптік мағына қосады.
Менсінбек жөпшендіні көп маңғаздар
Тең таппай кекеп, мұқар сансыз таңдар. (М.Жұмабаев)
Маңғаздар сын есімдерді - лар көптік жалғауын қосып алып ауыспалы мағынада қолданғандықтан, оның эмоциялық әсері әр түрлі мақсатта жұмсалады. Маңғыздардың астарының прагматикалық мақсатын былай көрсетуге болады: менсінбеушілік пен тәкаппарлық, өркөкіректік, кербездік, көкірек керу, көзіне ілмеу сияқты мәнді танытып тұр.
Публицистикалық стильде керемет жаңалық, таңқаларлық хабар сияқты гиперболалық сын есімдер өзі хабарлап отырған мәліметтің сипатын ерекше тосын қуатын көрсету мақсатында пайдаланады, осындай хабарлар публицистикада әр түрлі хабар жеткізу деректерінің қаншалықты сапаға ие болғанын көрсетеді. Публицистикалық стильдегі мезгілсіз қайғы, мезгілсіз ажал деген сияқты хабарлар адам басына түсер ауыртпалықты көрсетеді, бұл өмірдің "мәңгілік емес" сияқты танымдық қөзқарасты жеткізу процесінде сын есімдерді пайдаланады.
Сын есімдер өзінің образды емес қызметінде стильдердің барлық түрінде кездесе алады: хабарлама сипатта - қалалық, әкімшілік, қалалық департамент; кейде сапалық касиеті белгілі контектсте бейнелегіш мәнерімен стильдік өң алып отырады: ақ мрамор, қара мрамор, ақ сатен.
Функциональдық стильдерде сын есімнің салыстырмалы шыраймен келетін тұстарында бір затпен екінші заттың көлем, мөлшер сапалық қасиетін салыстырғанда нақты шындық ұғымды дәлелдеуді мақсат етеді. Сондықтан стильдік салыстыру ұғымы тек қана контраст суреттеуді көрсететін лексикалық қабаттың жеке меншігі емес,иморфологияның да кұзыретіне жатады. Ауызекі сөйлеуде прагаматикалық әсер ету ерекшелігін танытатын сын есімдер кейде заттың, құбылыстың стильдік нәрін айқындау үшін жиі қолданысқа түсіп отырады. Мысалы: ащы шындық, жалғаны жоқ шындық, жылы қабылдау, жылы сөйлеу, тамаша ақыл, т.б.
Сын есімдердің сөйлеу стиліндегі қарапайым формасы да кездеседі. Мысалы: сұлу - көркемдік бейнемен айтылады, ал сұлусымақ деген кекесінді түрде айтылады. Сұлу - сөзі сын есім, ол өзі аңықтайтын сөзбен тіркесіп сұлу қыз, сұлу жігіт деп нақты адамның кескін - кейпін анықтайтын сөз ретінде алынады, бір қарағанда сұлу қыз,сұлу жігіт сын есімдері эмоционалдық қызметімен жігіт пен қыздың бейнесін ажарландырып тұр. Ал осы сөз таза стильдік айшыққа айналып эстетикалық бейнелілікке көтеріле алады, оңда сұлу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.