Сарысу өзені алабының көлдері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Кенжеғали Ж.М.
______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Су ресурстары саласындағы Қазақстан-Қырғызстан өзара қарым-қатынастары
5В020200 - Халықаралық қатынастар
Орындаған: Исабеков Ж.С.
Ғылыми жетекші: Кенжеғали Ж.М.
Қарағанды 2021
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Факультет: Тарих
Мамандық: Халықаралық қатынастар
Кафедра: Бүкіләлем тарихы және халықаралық қатынастар
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
04 _11_2020 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студент Исабеков Жалғас Сәкенұлы
4 курс, МО-41к пя, Халықаралық қатынастар, күндізгі
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Су ресурстары саласындағы Қазақстан-Қырғызстан өзара қарым-қатынастары
университет бойынша _02_ қараша 2020 ж. № 1105 бұйрықпен бекітілді.
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _30_ сәуір 2020 ж.
3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік мәліметтер):
"ҚР су объектілерін, су ресурстарын және су шаруашылығы құрылыстарын мемлекетаралық пайдалану туралы" ҚР Заңы (23.07.2001 ж.); ҚР Президентінің "ҚР-да қалыптасатын және шектес мемлекеттердің аумағында туындайтын өзендердің су ресурстарын пайдалану саласындағы ҚР сыртқы саясатының негіздері туралы" 6.10.1997 ж. жарлығы; ОА мемлекет басшылары 1993 жылғы 26 наурызда Қызылордада қол қойған Арал теңізі мен Арал өңірінің проблемаларын шешу, Арал өңірін экологиялық сауықтыру және әлеуметтік-экономикалық дамытуды қамтамасыз ету жөніндегі бірлескен іс-қимыл туралы келісім;
4. Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәселелер тізімі: Қазақстан Республикасымен және Қырғызстан Республикасынын су мәселесі және саясат жағынан ынтымақтастықты қарастыру; Орта Азия елдерінің арасындағы су мәселесі жайында зерттеу.
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.): Қазақстан мен Қырғыстанның су ресурстары қорының және т. б . кестелері
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1 Водные ресурсы Кыргызстана. [https:www.open.kgabout-kyrgyzst annature7-vodnye-resursy.html
2 Аламанов С.К., соавт. Позиции стран Центральной Азии по вопросу использования трансграничных водных ресурсов. http:www.centrasia.runewsA.php?s t
3 Тезисы выступления Президента РК Н. Назарбаева на самми-те ШОС в Бишкеке (сентябрь, 2013). URL:http:www.vb.kg243357
4 Управление риском транграничных наводнений 08.10.2015. http:www.unece.orgfileadminDAM envwaterpublicationsdocumentslo w_res_Flood_Management_ru.pdf
5 Соглашения о совместных действиях по решению проблемы Аральского моря и Приаралья, экологическому оздоровлению и обеспе-чению социально-экономического развития Аральского ре-гиона, подписанного главами государств ЦА 26 марта 1993 года в Кызыл-Орде. http:base.spinform.rushow_doc.fw x?rgn=8609
6 Мироненков. Что кроется за нехваткой воды: ситуация с наличием водных ресурсов и водопользованием в Центральной Азии 18 ноября 2006. http:c-asia.org
7 Ужулис В. Водные конфликты в Киргизии как фактор политического риска в Центральной Азии 11 октября 2006. http:www.c-asia.org
7 Жұмыс бойынша консультациялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсетумен)
Бөлімнің, тараудың нөмірі, атауы
Ғылыми жетекші, кеңесші
Тапсырманы алу мерзімдері
Тапсырманы берді (қолы)
Тапсырманы қабылдады (қолы)
Тақырып таңдау, жоспар
құру және библиография қарастыру
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қыркүйек 2020ж.
1- бөлім Тұрақты даму концепциясының пайда болуы, мақсаты мен стратегияларын айқындауға арналған консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қазан-қараша 2020 ж.
2-бөлім Жаһандану жағдайындағы тұрақты даму және экология мәселелері деп аталатындықтан экология проблемалары туралы консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Желтоқсан- қаңтар 2020 ж.
Негізгі бөлім бойынша консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қаңтар-ақпан
2021 ж.
Жұмыстың кіріспе бөлімі бойынша
консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Сәуір 2021 ж.
Қорытынды бойынша консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Сәуір 2021 ж.
1. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту, жоспарын құру
Қыркүйек 2020ж.
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек 2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қазан-қараша 2020ж.
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (2 тарау)
Желтоқсан-қаңтар 2021ж
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз айының аяғы сәуірдің басы 2021ж
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Сәуір 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын- пікірге ұсыну
Мамырдың басы 2021ж.
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2021ж.
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Мамыр-маусым 2021ж.
МАК кестесіне сәйкес
2. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту
Қыркүйек 2020ж.
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек 2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қазан-қараша 2020ж.
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (2-тарау)
Желтоқсан-қаңтар 2021ж
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз 2021ж
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші
аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Сәуір 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын- пікірге ұсыну
Мамыр 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Мамыр-маусым 2021ж.
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні 10 09 2020 ж.
Ғылыми жетекшісі PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Тапсырманы қабылдады: студент Исабеков Жалғас Сәкенұлы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...7
1.1 Қазақстан Республикасының су қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстанның су ресурстық мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... .20
1.3 Қырғызстанның су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...34
2 Қазақстан мен Қырғызстан су-энергетика саласындағы ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1 Орталық Азиядағы су ресурстары мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.2 Қазақстан мен Қырғызстанның су-энергетика саласындағы ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.3 Орталық Азиядағы су мәселелері: Шу және Талас өзендерінің мысалында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 65
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Су ресурстарының тапшылығы, сондай-ақ олардың сапасының елеулі нашарлауы бүгінде жекелеген елдер мен тұтас өңірлер тап болып отырған ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Су-кез келген эко-әлеуметтік жүйенің ажырамас бөлігі және су жүйелеріне адами және техногендік әсер етуден туындаған оның жағдайының күрт нашарлауы сөзсіз табиғи және әлеуметтік-экономикалық дағдарыстарға әкеледі. Суды әлемдік тұтынудың өсуі, оның ластану деңгейінің артуымен қатар, су ресурстарына қол жетімділігі төмендейтін елдер санының өсуіне алып келеді. Осыған байланысты су көптеген елдер мен жекелеген аймақтардың экономикалық дамуының негізгі шектеуші факторларының біріне айналды.
Орта Азия өңірі елдерінің экономикасы трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалануға қатты тәуелді. Аймақ халқының көп бөлігі трансшекаралық өзендердің бассейндерінде суармалы егіншілікпен айналысады және барлық ауылшаруашылық өнімдерін береді. Өңірде өнеркәсіптің өндіруші, өңдеуші және жоғары технологиялық салалары да су ресурстарын пайдаланады.
Алайда, Орта Азия аймағына су ресурстарының шектеулі болуы, оларды пайдаланудың маусымдық және аумақтық біркелкі еместігі тән. Өзендердің төменгі ағысында орналасқан Орталық Азия аймағының елдері жоғары ағыстағы пайдаланушыларға байланысты. Өз кезегінде, өзендердің жоғарғы ағысында орналасқан елдер төменгі ағыс елдерінің сұраныстарына байланысты қиындықтарға тап болуы мүмкін. Судың жетіспеушілігі және оның ластануы аймақ елдерінің экономикалары тап болатын ең маңызды мәселеге айналады. Өсіп келе жатқан су тапшылығы халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету және жұмыспен қамту деңгейін төмендетеді, бұл өңір елдеріндегі кедейлікпен күрес проблемасын шешуді қиындатады.
Су ресурстарының сарқылуы мен ластануы экологиялық ахуалдың нашарлауына да себепші болады.
Қазіргі және болашақтағы су пайдалану қажеттіліктерін әділ және тұрақты қамтамасыз ету Орталық Азия өңірі мемлекеттерінің су айрықтары қазіргі мемлекеттік шекараларға сәйкес келмейтін өзендердің су ресурстарын трансшекаралық басқару саласындағы экономикалық өзара іс-қимылын талап етеді. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ортақ су ресурстарының болуы халықаралық қақтығыстардың себебі де, көрші елдердің интеграциясы үшін қосымша экономикалық негіз бола алады.
Қалыптасқан жағдай Қазақстан Республикасы мен Қырғызстан Республикаларына су ресурстарын бірлесіп басқарудың сенімді тетігін әзірлеуді және осы саладағы ынтымақтастықтың орнықтылығын арттыруға және өңір елдерінің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекетаралық институттарды қалыптастыруға бағытталған экономикалық саясатты тиісті түзетуді талап етеді.
Бүгінгі таңда Орталық Азия аймағында энергетикалық ресурстарға, ең алдымен, өзара экономикалық қатынастардың су шаруашылығы құрамдас бөлігіне ерекше назар аударылуы кездейсоқ емес, бұл дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысында шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалауда қарастырылып отырған мәселеленің қазіргі күн тәртібіндегі өте көлемді және күрделі екендігін аңғаруға болады. Мәселенің ауқымдылығы мен маңызы қазіргі уақытта Орталық Азия өңірінде және атап айтқанда Қазақстан-Қырғызстан аумағында трансшекаралық су ресурстарын пайдалану мәселелерін кешенді зерттейтін жұмыстар әлі де аз деп айтуға мүмкіндік береді. Осы тақырып бойынша жарияланған жұмыстардың көпшілігі негізінен Орта Азия аймағының су мәселесінің құқықтық немесе саяси аспектілеріне қатысты. Сонымен қатар, өңірде трансшекаралық су ресурстарын пайдаланудың экономикалық құрамдасына едәуір аз көңіл бөлінді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік маңызы. Қазақстан-Қырғызстан мемлекеттері үшін маңызды трансшекаралық өзендердің бірлескен су ресурстарын басқарудың жаңа тетігін қамтамасыз ету қажеттілігі, бірлсекен механизмдерді ойластыру, аймақтағы қазіргі су-энергетиклық мәселелерді қарастырған кезде маңызды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы түркі тілдес бауырлас екі ел арасындағы қарым-қатынастың Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кездегі жаңа сипаттағы ынтымақтастықтың қалыптасуы мен даму барысын, проблемаларын, болашағын арнайы тақырып ретінде жүйелі түрде ғылыми тұрғыдан зерттеуге талпыныс жасалды.
Қазақстан мен Қырғызстан Республикалары арасындағы дипломатиялық байланыстар орнағаннан кезеңнен бастап су ресурстары саласындағы өзара қарым-қатынастарының даму динамикасы, мемлекеттердің ұстанымдары деректер мен жарық көрген ғылыми зерттеулерге сүйене отырылып зерттеліп, бір жүйеге келтірілді.
Тарихи оқиғаларды жүйелей отырып халықаралық құқық талаптарында өзара сыйластық пен тең құқылы қағидаға негізделген Қазақстан мен Қырғызстан мемлекеттері арасындағы су ресурстарын реттеу саласындағы ынтымақтастықтың басым бағыттары қарастырылып, олардың болашағына болжау жасалды, қазіргі уақытта орын алып отырған кемшіліктер көрсетілді.
Зерттеудің мақсаты. Трансшекаралық су ресурстарын пайдалануға байланысты Қазақстан-Қырғызстан проблемаларының барлық спектрін кешенді зерттеу, сондай-ақ осы негізде бар мәселелерді шешу және Қазақстан мен Қырғызстанның экономикалық қатынастарын нығайту мүддесінде трансшекаралық ынтымақтастықтың жаңа тетігін әзірлеу бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Қазіргі таңдағы Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстық мәселелері және оларды шешу жолдарын анықтау;
- Қазақстан мен Қырғызстан су-энергетика саласындағы ынтымақтастығына талдау жүргізу;
- Орталық Азиядағы туындап отырған қақтығыстық жағдайлар негізінде су ресурстарының мәселесін шешуде Шу-Талас өзендерінің мысалын қолдану ерекшеліктерін анықтау;
Диплом жұмысының деректік негізі. Деректік негізін төмендегідей құқықтық нормативтік құжаттар, келісімшартар құрайды:
Қырғыз Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы Шу және Талас өзендеріндегі мемлекетаралық пайдаланудағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану туралы келісім (Астана, 2000 жылғы 21 қаңтар); Қырғыз Республикасы мен Қазақстан Республикасының Шу және Талас өзендеріндегі мемлекетаралық пайдаланудағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану жөніндегі комиссиясы туралы ереже, және т. б.
Диплом жұмысының тарихнамалық негізі. Осындай маңызды және өзекті тақырыпты: Ян Зелинский, Аламанов С.К., Мироненков А. П., Ясинский В. А., Сәрсембеков Т. Т. және т. б. авторлар зерттеді.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Қазақстан-Қырғызстан арасындағы қатынастар мысалында трансшекаралық су ресурстарын пайдалану және қорғау саласындағы өңірлік мәселелер, осы проблемаларды реттеу бойынша қалыптасып отырған ахуал, сондай-ақ ұлттық және өңірлік деңгейлерде мемлекетаралық ынтымақтастықтың жаңа тетігін құру перспективалары болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі мен тәжірибелік базасы. Құрылымдық, жүйелік және салыстырмалы талдау болды, оның ішінде статистикалық әдістерді қолдана отырып, зерттеу объектісі мен тақырыбын кешен мен динамикада зерттеуге, оның маңызды элементтерін, олардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігін анықтауға мүмкіндік берді. Екі елдің трансшекаралық су ресурстарын пайдалану проблемалары - экономикалық аспект басым болған кезде - адам өмірінің әртүрлі салаларына әсер ететіндіктен, автор пәнаралық тәсілді де қолданды.
Жұмыстың негізгі тұжырымдары мен нәтижелері жоғары оқу орындарының халықаралық қатынастар және география, тарих мамандықтарында оқитын студенттері үшін көмекші құрал бола алады, сонымен қатар курстық жұмыс және эссе, реферат, баяндама сияқты жазба жұмыстарын орындау кезінде студенттерге әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға болады.
1. Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстары
1.1 Қазақстан Республикасының су қорлары
Қазақстан аумағының сумен қамтамасыз етілу көрсеткіші бойынша жаңартылатын су ресурстарының шектеулі қорына ие. Бұл ең бай табиғи қорларды игерудің және тұрақты дамудың маңызды шектеулі факторы болып саналады. Климаттың географиялық орналасуы, континенталдылығы және қуаңшылығы, жер бедері құрылымының сипаты су ресурстарының аумақ бойынша және жыл мезгілдері бойынша біркелкі бөлінбеуіне себепші бола отырып, елдің жер үсті суларының қалыптасу процестері мен режиміне ерекше ерекшелік береді.
Елді сумен қамтамасыз ету проблемаларының күрделілігі Қазақстанның жаңартылатын су ресурстарының жартысына жуығы оның шегінен тыс жерлерде қалыптасуымен айқындалады. Жер асты сулары, сондай-ақ
аймақтардың аумағы бойынша біркелкі бөлінбеуі бар, олардың сапасы мен қорлары елдің аймақтарында әр түрлі. Елдің су ресурстарын қалыптастырудың табиғи-климаттық және геосаяси жағдайларының жиынтығы көптеген өңірлер мен экономика салаларының суға қол жеткізуін айтарлықтай қиындатады. Ауыл шаруашылығы-суды негізгі тұтынушы, оның үлесіне пайдаланылатын су ресурстарының жалпы көлемінің 75 пайыздан астамы тиесілі. Өнеркәсіп орта есеппен 18-22 пайызды пайдаланады, ал жылдық коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктерге су шығыны барлық экономика салалардың жалпы шығындарының шамамен 7 пайызын құрайды. Қамтамасыз ету проблемасы бірнеше жылдар бойы республика үшін өте өзекті болып қалуда халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету. халықты орта есеппен су құбырымен қамтамасыз ету 75% - ды құрайды, соңғы жылдары ауыз су үшін орталықтандырылмаған көздерден-құдықтардан, ашық су қоймаларынан және арықтардан суды пайдалану өсуде. Қазақстандағы сумен жабдықтау және кәріз жүйелерінің қиын жағдайда екенін атап өтуге болады: олар жеткілікті сумен жабдықтауды қамтамасыз етпейді; сумен жабдықтау сенімсіз және сапасы төмен; су көздерін пайдалану және ағынды суларды тазарту барған сайын артып тиімсіз болып келеді; судың төмен сапасына байланысты аурулардың саны артып келеді. Су ресурстарының шектеулілігі, олардың аумақтық және маусымдық біркелкі бөлінбеуі қатал жылдардың жоғары қайталануымен бірге су үшін бәсекелестіктің күшеюі қақтығыс жағдайларының ықтимал ошақтарын тудырады. Егер кеңестік кезеңде Орталық Азия аумағында олар жергілікті ретінде қарастырылса, енді олардың халықаралық аспектісі бар, және реттелмеген жағдайда аймақтағы этносаяси тұрақсыздық пен шиеленісті тудыруы мүмкін.
Трансшекаралық өзендерді бірлесіп басқару және қорғау - ең күрделі халықаралық проблемалар, өйткені бір өзен бассейнінде орналасқан елдердің экономикалық және саяси мүдделері, әдетте, сәйкес келмейді. Құқықтық және экономикалық аспектілері бойынша ұстанымдарды жақындастыру халықаралық су ағындарын басқарудағы ынтымақтастық өте ұзақ процесс, халықаралық құқықтық қатынастарға сүйенуге тиіс мемлекеттік саяси диалогты талап етеді.
Осы саладағы нормалар, бірлескен бассейндік ынтымақтастық шеңберіндегі екі және көпжақты ынтымақтастық тәжірибесін сақтау үшін арнайы комиссиялар немесе комитеттер құрылды.
Соңғы онжылдықта жинақталған көптеген проблемаларға қарамастан,
Республика үкңметі саланы қиын жағдайдан шығару бойынша белсенді іс-қимыл жасауда. 2002 жылдан бастап экономиканың су секторын қаржыландыру қалпына келтірілді, республикалық бюджеттен
2 320 млн теңге (15,4 млн АҚШ доллары) бөлінді. 2003 жылы бұл көрсеткіш 6 000 млн теңгені (40 млн АҚШ долл.) құрады. Инвестициялар көлемін көздейтін "ауыз су" салалық бағдарламасы қабылданды.
Бағдарламаны 2010 жылға дейін іске асыру үшін - 115,1 миллиард теңге (0,8 млрд АҚШ долл.) бөлінді.
Елдің одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы, экологиялық проблемаларды шешу мемлекеттік су саясатымен, стратегияны дұрыс таңдаумен,. елдің су шаруашылығын дамыту және басқаруымен, елде болып жатқан түбегейлі реформамен анықталады.
Саясат - экономика, оның ішінде су шаруашылығы саласы да су саласына белгілі бір талаптар қояды.
Экономика салалары мен табиғи кешендерді сумен қамтамасыз ету табиғи су ресурстарының қолда бар үлесін ұлғайту және оларды ұтымды пайдалану бағыттарында жүзеге асырылуы тиіс.
Су ресурстарын өзен бассейнінің су жинау алаңындағы бірыңғай гидрологиялық процестің құрамдас бөлігі ретінде қарастырған жөн. Қазіргі жағдайда өзен жүйелері бассейндік су шаруашылығы жүйесін құрайтын өзара байланысты объектілердің табиғи-антропогендік кешені болып табылады. Мұндай жүйелерді басқарудың мақсаты су ресурстарын қалыптастыру, бөлу, пайдалану және қорғау үшін құқықтық, инженерлік және экологиялық негізде оңтайлы жағдайларды қамтамасыз ету болып табылады.
Суды пайдаланудың қазіргі заманғы тұжырымдамасы суға деген қажеттілікті және оның сапасын реттеуді ғана емес, сонымен бірге бүкіл өзен бассейнінде табиғи экожүйелерді сақтауды да қамтиды. Өзен бассейнінің экожүйелерінің тұтастығын сақтауда судың сапасын сақтау маңызды рөл атқарады. Су сапасының нормативтік көрсеткіштеріне қол жеткізу ұлттық заңнамада және трансшекаралық өзендерге қатысты келісімдерде тіркелген су саясатының мақсаты болуға тиіс. Экожүйелік критерийлерді ескере отырып, суға деген сұранысты және оның сапасын басқару ұлттық су саясатының негізгі ережелерін құрауы керек [1, 6 бет].
Қазақстан аумағының ерекшелігі оның көп бөлігі әлемдік мұхитқа шыға алмайтын Каспий және Арал теңіздерінің, Балқаш, Алакөл және т.б. көлдерінің ағынсыз бассейндері болуында. Осыған байланысты, ел аумағында орналасқан трансшекаралық өзендердің төменгі ағысында ластаушы заттардың едәуір жинақталуы байқалады, олар өзен ағындарымен тасымалданады, атмосфералық жауын-шашынмен бірге түседі, өнеркәсіптік, коммуналдық қалдықтар мен ластаушы заттардың шығарындылары, сондай-ақ басқа көздерден түседі. Осының барлығы Қазақстанның су объектілерінің су ресурстары мен су сапасын басқару проблемасының елеулі шиеленісуін туындатады.
Өткенге біраз шегініс жасасақ, сонау 1992 жылдың ақпан айында Алматы қаласында Орталық Азия мемлекеттері арасында Сырдария өзенінің су қатынастары мәселелерін реттеу, трансшекаралық су ағындарының режім проблемаларын шешу, әсіресе, жазғы суармалы мерзім кезінде су ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауды бірлесіп басқару саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылған болатын. Ал 1998 жылдың наурыз айында осы өзеннің су-энергетикалық ресурстарын келісілген шартпен іске асыру мақсатында Орталық Азия экономикалық ынтымақтастығы ұйымының үкіметаралық негіздемелік келісіміне қол қойылды [1, 18-19 бет].
ҚР Су кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасының мемлекеттік су қоры мемлекеттік су кадастрына7,15,35енгізілген немесе енгізілуге жататын барлық су объектілерінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағының шегінде шоғырланған су ресурстарының жиынтығын қамтиды [2, 14 бет].
Өзеңдер. Қазақстан аумағында 85 мыңға жуық өзен ағып өтеді. Оның ішінде ұзындығы 8 мыңнан астам өзен 10 км. өзен торабының шоғыры асады аумағы. Егер солтүстігінде 0,03 км-ден 0,05 кмкм2-ге дейін, ал шөл зонасында жақсы ылғалданған таулы жерлерде азая құрайды, 0,4 дейін 1,8 кмкм2.
Жауын-шашынның аздығына және қар жамылғысының аздығына байланысты өзендердің сулылығы аз. Орташа жылдық ағын модулі сирек 1 л(км2-ден), оңтүстікте 0,1 л(км2-ден) дейін, тіпті Балкаштың солтүстік жағалауында, Сарысу мен Торғайдың төменгі ағысында нөлге дейін төмендейді.
Ағынды сулардың барлығы дерлік көктемде өтеді. Бетінің салыстырмалы түрде қарапайым сипаты, біз оңтүстіктен солтүстікке қарай нөлдік изотералардың жылдам өтуі кейбір жылдары жоғары шыңы бар су тасқынының өте өткір толқынын тудырады.
Демек, жыл сайынғы және максималды ағынның ерекше біркелкі еместігі. Мысалы, Торғай және Мойынты өзендерінде судың максималды шығынының экстремалды мәні шамамен 5400 есе ерекшеленеді. Судың жылдық және максималды шығындарының өзгеру коэффициенті 1,2 және 1,3-тен асып кетуі мүмкін. Мұнда Еуразияның бүкіл континентіндегі Cv ағынының өзгеруінің жоғары коэффициенттері бар, сондықтан стиктің сенімді статистикалық сипатын алу үшін басқа аймақтарға қарағанда ұзағырақ сериялар қажет.
Өзендердегі су деңгейінің көтерілуі өте жоғары. Жайық, Есіл, Торғай өзендеріндегі межелі деңгейден ең жоғары горизонттың артуы 10...13 м-ге жетеді, егер ма ла арнасының өткізу қабілеті болса, Жайылманың бедері тегіс, өзендер көптеген де сятка километрге ендік төгіледі. Қатты қыс және айтарлықтай мұз жамылғысы мұз құбылыстарының су тасқынының жүру сипатына, атап айтқанда, судың максималды деңгейіне, әсіресе кептелу кезінде айтарлықтай әсер етеді.
Көлдер. Қазақстан көлдері өте көп, олардың саны 48262, су бетінің жалпы ауданы 45002 км2 . Кіші көлдер саны бойынша (1 км2 - ден аз) 94% - ды, ал ауданы бойынша-10% - ды құрайды. Үлкен көлдер (1 км2 -ден астам) 3014 ауданы 40769 км2 (90%). Олардың ішінде көлемі 100 км2 - ден асатын 21 көл бар, олардың ауданы 26886 км2 немесе 59% құрайды. Осы табиғи су қоймаларындағы судың жалпы көлемі 190 км3 құрайды [2, 15 бет].
Республика аумағы бойынша көлдер біркелкі орналаспайды: бір-бірінен бөліп тұратын жүздеген километрден бастап олар өте тығыз орналасқан көл облыстарының пайда болуына дейін. Солтүстік Қазақстанға барлық көлдердің 45% - ы, орталық және Оңтүстік көлдерге-барлығы 36%, басқа өңірлерге -19% тиесілі. Қазақстанның ең ірі көлдері республикаға тиесілі Каспий және Арал теңіздерінің акваториялары, Орталық Қазақстандағы Балқаш және теңіз көлдері, Жоңғар қақпасындағы Алакөл және Сасықкөл, Шығыс Қазақстандағы Зайсан және Марқакөл болып табылады. Көптеген көлдер орманды дала мен дала аймағының солтүстік бөлігінде орналасқан. Олардың ішіндегі ең ірілері Қорғалжын, Шалқар - Теңіз, Үлкен Шабақты, Щучье, Сілеті-Теңіз.
Мұздықтар. Қазақстан мұздықтарының негізгі массасы республиканың оңтүстігі мен шығысында орналасқан, мұнда теңіз деңгейінен 4 мың метрден астам биіктікке Тянь-Шань - Талас, Қырғыз, Іле, Күнгей және Теріскей Алатауының тау жоталары, сондай-ақ Жоңғар Алатауы мен Қазақстандық Алтай жоталары көтеріледі.
XX ғасырдың 80-жылдарының соңында Қазақстан аумағында 2720 мұздық, оның ішінде ауданы 0,6 км2 және одан астам 1975 мұздық болды. Қазақстан Республикасында мұзданудың жалпы ауданы 2033,3 км2 құрады, оларда сақталатын су ресурстары қорының жалпы көлемі - 95 км3, бұл мемлекеттің барлық өзендерінің жылдық ағынының шамасына жақын. Қазақстан Республикасының мұздану аумағының жартысына жуығы Жоңғар Алатауы (1000 км2 ) тауларына тиесілі, екінші орынды Іле және Күнгей Алатау (660,7 км2 ), үшінші орынды Теріскей Алатау (144,9 км2 ), одан кейін Сауры бар қазақстандық Алтай (106,2 км2 ) және Қырғыз және Талас Алатауы (101,5 км2 ) жоталары алып жатыр [2, 15 бет].
Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні. Жайық-Каспий ауданының өзен желісінің таралуының ерекшелігі Каспий теңізінің оңтүстік-батысында, ал солтүстік шығысында-Оңтүстік Оралдың тау түзілімдерінде болуымен байланысты, сондықтан мұндағы өзендер солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай ағыстың жалпы бағытына ие.
Қарастырылып отырған бассейнде жүзден астам өзен бар, оның ішінде ұзындығы 200 км-ден асатын 12 өзен бар, ауданның негізгі өзені-жалпы ұзындығы 2534 км және ауданы 232 мың км2 Жайық. Өзен Ресей Федерациясының (РФ) аумағында қалыптасады, Оңтүстік Оралдан, Оралтаудан басталады, Атырау қаласында Каспий теңізіне құяды. Өзен ұзындығы 1084 км-ді құрайды. Жайық өзенінің жоғарғы ағысында тау өзені, Жоғарғы Орал қаласынан төмен - жазық өзен бар.
Жалпы сырттан басталатын өзендер-не Жайықтың оң саласы (Шаған, Деркөл), не Каспий маңы ойпатының ағынсыз ойпаттарына (Сары және Қара өзен, Шөжын 1, Шөжын 2, Ащыөзек, Батыс Дюрасы және Шығыс Дюрасы) құяды. Орал алды бор жоталарынан (Өлеңті, Бұлдырты, Қалдығайты, Ойыл, Сағыз) басталатын өзендер Утва, Б.Қобда (Елек тармағы) және Жем өзендерінің су алаптарының арасында ағып, Каспий маңы ойпатының ағынсыз көлдерінде жоғалады.
Еділ-Жайық өзендері аралығындағы ең ірі көлдер-Аралсор және Боткөл, Қараөзен (үлкен Өзен) өзендері аяқталатын Қамыс-Самар көлдерінің тобына жатады. Ең үлкен табиғи су қоймасы-көл. Айна ауданы 200 км2 болатын Жібек.
Тобыл-Торғай су шаруашылығы бассейні. Тобыл Торғай су шаруашылығы бассейні Торғай да болған өзен бассейндерін қамтиды. Тобыл-Торғай су шаруашылығы бас жотасының ауданы 347 679,5 км2 құрайды, оның ішінде Ақмола облысында - 1688,3 км2, Ақтөбе облысында - 95 365,3 км2, Қарағанды облысында - 60 236,2 км2, Қостанай облысында - 190 389,7 км2. Тобыл өзенінің бассейнінде ұзындығы 10 км-ден астам 142 су ағыны бар, оның жартысынан көбін ұзындығы 20 км-ге дейінгі уақытша су тоғы құрайды. Өзен желісі Тобыл өзенінің бассейніне және Тобыл - Торғай өзенінің ағынсыз аралығына жатады. Тығыздығы өзен және овраж бірақ-балочной желісінің орташа есеппен 6...7 км 100 км2. Тобыл өзені Оңтүстік Ур ла-ның Шығыс сілемдерінен (Қара-Адыр жотасы) басталып, Тобыл қаласының сол жағалауынан Ертіс өзеніне құяды. Өзен ұзындығы 1591 км - ді құрайды, су алабының ауданы 395 000 км2 (Қостанай облысында-Обаған өзенінің құйылысына дейін ұзындығы 682 км болатын өзеннің жоғарғы ағысы және ауданы 121 000 км2 құрайтын су жинау бөлігі ғана орналасқан). Батысында өзен бассейні Жайық өзенінің бассейнімен, оңтүстігінде және шығысында Торғай және Есіл өзендерінің бассейндерімен шектеседі. Бұл әдеттегі жазық дала өзені, Қазақстанда суы аз. Ағынның 90% - дан астамы көктемде өтеді. Левобережные салалары Болса болды - Сынтасты, Әйет, Үй де басталады беткейлерінде Орал. Оң жаққа тек Обаған құяды. Гидрографиялық желі негізінен Орал тауларының шығыс беткейлерінен бастау алатын Тобыл өзенінің ағысы кезінде ағатын бассейннің сол жақ бөлігінде дамыған. Бассейннің қалған бөлігінде жазықтық-жазықтық бедердің басым болуы гидрографиялық желінің әлсіз дамуына себепші болады. Мұнда Тобыл өзені бір ғана ірі өзен - Обаған өзенін алады, оның аңғары кең Торғайдың солтүстік бөлігін түбіне дейін кесіп өтеді. Физикалық-географиялық жағдайлардың сипаты бойынша Тобыл өзенінің бассейнін бес ауданға бөлуге болады: Жоғарғы Тобыл, Тобыл-Торғай, Обаған, Батыс-Қостанай, Шығыс Қостанай.
Есіл су шаруашылығы бассейні. Есіл су шаруашылығы бассейні ҚР шегінде Есіл өзені бассейнінің бір бөлігін қамтиды. Есіл өзені - Ертіс өзенінің сол жағалау су алабы өзен ұзындығы 2450 км құрайды, су жинау көлемі - 177 000 км2, оның ішінде белсенді 141 000 км2.
Қарағанды облысындағы өзен - басталады, Ниаз тауларында (Қазақтың ұсақ шоқыларының солтүстік шеті), 560 м белгісінде Есіл - Қалқұтан мен Жабай өзендерінің жағалаулары Көкшетау тауларынан ағады. Терісаққан өзенінің сол жағалауындағы бассейнде Ақмола облысының аумағына Ұлытау тауларының сілемдері шығады.
Су жинау рельефі әртүрлі. Бассейннің жоғарғы жағында Ниаз таулары, оң жағалауында - Көкшетау қыратының оңтүстік беткейлері, ал оңтүстік - батысында-Ұлытау тауларының сілемдері орналасқан. Алайда, тіпті ұсақ шоқылардың осы көтерілген аудандарының рельефінің тегістігіне байланысты, жалпы алғанда, су жинау салыстырмалы тегістелумен сипатталады. Ақмола облысындағы бассейннің орташа биіктігі шамамен 350 м, ал Астана қаласына дейін - 460 м.Астана қаласынан төмен өзен жазыққа шығады.
1967 жылы Астана қаласынан 84 км жоғары Астана (Вячеслав) су қоймасын толтыру басталды, ол Астана қаласы мен Есіл өзенінің маңындағы кенттерді сумен жабдықтауға, сондай-ақ суаруға арналған. Су қоймасы 1970 жылы жұмыс істей бастады, оның ұзындығы 32 км, орташа ені 1,9 км, максималды тереңдігі шамамен 29 м.оның айнасының ауданы (қалыпты деңгейде, яғни су қоймасы толтырылған кезде) - 60,9 км2, толық көлемі - 419 млн м3. Ұзындығы 1154 м жер бөгеті 25 м қысым жасайды, жотаның ені 10 м.
Өзеннің жоғарғы ағысы мен оң жағалаулық салалары ағыс модульдерімен 0,5...1,0 лс км2 сипатталады, су жинаудың негізгі бөлігі - 0,3...0,5 лс км2, әсіресе оңтүстікте ағыс модульдерінің төмендігі. Астана қаласынан жоғары су жинау алаңының төрттен бір бөлігі ағынды қалыптастыру тұрғысынан әрекет етпейді.
Нұра-Сарысу су шаруашылығы бассейні. Нұра Сарысу су шаруашылығы бассейніне Нұра және Сарысу өзендерінің бассейндері кіреді.
Нұра өзені Қарағанды облысындағы Қазақтың ұсақ шоқыларының батыс бөлігінен 1100...1200 м биіктікте, Қорғалжын көлдері жүйесі арқылы өтеді. Ол ағынсыз көлге құяды. Теңіз (БС 340 м), Ақмола облысында орналасқан. Өзен 60 800 км2 су жинау алаңына ие, ал Нұра өзенінің бассейніне тартылатын Жарлы өзенінің ағынсыз бассейнінсіз - 55 100 км2. Ағынсыз аудандар 6500 км2 - барлық су жинаудың 12% алып жатыр. Өзен ұзындығы 978 км-ді құрайды. Бассейннің неғұрлым ірі су ағындары: Шерубай Нұра өзені - 250 км, Ақбастау - 83 км, Матақ - 54 км, Ащысу - 86 км, Құр - 102 км, Үлкенқұндызды - 115 км, Есен-85 км және Есіл өзенінен басқа да су айрығы нашар көрінеді.
Нұра мен Есіл өзендерінің қосылуы Есіл өзеніне құятын кезде бір арнаға біріктірілетін Сарқырама, Козгош және Мухор үш арнасы бойынша жүреді. Өзен сағасы Есіл өзенінің сол жағалауынан 9 км қашықтықта орналасқан. Жақсы дамыған арнада тек Сарқырама каналы бар, қалған екі каналдың арналары әлсіз көрінеді және таяз шұңқырлар мен оларды жалғайтын жұмсақ депрессияларды білдіреді. Нұра және Есіл өзендерінің бифуркациясы орнындағы өзенаралық беті уақытша су ағындарының арналарымен ғана емес, сондай-ақ кейбір бөлігі көлдер алып жатқан тұйық төмендеулердің көптігімен қатты қиылысқан. Кеңес заманының өзінде Нұра өзенінің суын пайдалану идеясы пайда болып, оны Есіл өзенінің арнасымен байланыстырды.
Сарысу өзені Сырдария жүйесіне қарай тартылуда. Сарысу басқа 120 өзенмен қатар бұрынғы КСРО-ның су жинау аумағы 50 000 км2-ден асатын үлкен өзендердің "клубына" қосылды. Осы 121 өзеннің тек қазақстандық Обаған маңында жылдық ағын модулі 0,1 лс·км2 төмен, тіпті біздің Торғайда шамамен тең ағын модулі - 0,15 лс·км2 бар.
Ұлытау және Арғанаты тауларынан ағатын Қаракеңгір (немесе жай Кеңгір) ағыны салыстырмалы түрде толы. Сарысу оны шөлде қабылдаса да, оның сулары есебінен одан да 100 км-ден астам жерде ыстық шөл арқылы ағып, кеуіп кетпейді, сондықтан бұл учаскеде карталарда қатты сызық бейнеленген. Өзеннен оңтүстікке, құрғақ ыстыққа қарай ағады. Бірақ содан кейін шөл өзін алады. Дегенмен, Қазақстанның басқа бірде-бір өзені солтүстіктен шөлді аймаққа терең ене алмайды.
Жалпы алғанда, жалпы ұзындығы 13 815 км болатын 1853 су ағыны бар, олардың шамамен 80% - ы ұзындығы 10 км - ден аз өте аз уақытша су ағындары.тек бір өзен-Сарысудың өзі 500 км-ден асады, Иә Қаракеңгір 300 км-ге жетпейді. салыстырмалы түрде үлкен өзендердің орташа өлшенген беткейлері (су жинау ауданы 1000 км2-ден асады) 1,0...1,5, ал кіші-2...4%. Негізгі өзендердің су жинауының орташа биіктігі 470...740 М. өзен желісінің тығыздығы 0,1-ден 0,3 кмкм2-ге дейін.
Нұра өзені бассейнінің көлдері гидрографиялық желінің соңғы буыны, буландырғыштың бір түрі болып табылады, ол үшін су қысқа су тасқыны кезінде жыл сайын өзендер мен сайлар үнемі жеткізіліп тұрады. Мұнда, ең алдымен, Нұра мен Құланөтпес қоректендіретін ең үлкен көл - теңіз, сондай-ақ керей, қыпшақ, Қияты, Қожакөл, Алакөл, Итейман және басқа да ағынды көлдер жатады, мысалы, Қорғалжын, Шолақ-Шалқар, Жәнібек-Шалқар. Өзендердің алқаптарында көптеген ұсақ тоғандар бар. Су қоймаларының көпшілігі Нұра өзенінің төменгі ағысына жақын жерде орналасқан.
Теңіз көлі-ең ірі тұзды көл. Оның айнасының ауданы 1136 км2, ұзындығы 74,4 км. су массасының көлемі 2,865 км3. Су жиналатын алабы 94 900 км2, оның 20% - ы ағынсыз аудандар. Көл Теңіз-Қорғалжын ойысының солтүстік-батыс бөлігінде, сулы-батпақты алқаптар кешені болып табылады. Көлге Нұра өзені құяды-ол көлден өткеннен кейін. Қорғалжын, Құланөтпес ө. және батыстан - бірнеше ұсақ кеуіп бара жатқан су ағындары. Солтүстіктен бассейні тяготеет бессточная область, оз. Қожакөл. Көл солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр. Оның оңтүстік бөлігінде-ені 32 км болатын негізгі плес, солтүстік-шығыс бөлігінде-ұзын Шығанақ, ол тенизге ұзартылған пішін береді. Жағалауы төмен, жұмсақ, сазды, негізгі плестің батыс жағалауы кейде жартасты. Шығыс кесілген, бірқатар аралдар бар. Ең үлкен тереңдігі-6,75 М, түбі тегіс. Көктемгі су тасқыны кезінде деңгейдің көтерілуі 0,5 м-ге жетеді.қатты толқу кезінде су төмен жағалауларға көтеріледі. Желтоқсан айында көл қатып, мұздың қалыңдығы 1 м-ге жетеді.
Қорғалжын Көлі. Оның айнасының ауданы 471 км2 деп саналады, бірақ көлдің мөлшері жыл бойына айтарлықтай өзгереді. Максималды ұзындығы-33 км, ені-21 км.судың жоғары деңгейінде көл біртұтас су қоймасы болып табылады, ал төмен деңгейде ол бір-бірімен нашар байланысқан 5 зеңге бөлінеді. Көлдің пішіні ұзартылған, жағалау сызығы орамалы. Оның солтүстік бөлігінде Көкай және Сұлтанкелді шығанақтары орналасқан. Шығыста бірқатар шығанақтар көлден құм түктері мен истмустармен бөлінеді. Солтүстік және шығыс жағалаулары биік, батыс және Оңтүстік жұмсақ. Түбі тегіс, тереңдігі шамамен 2 м. Су деңгейінің режимі Нұра өзенінің ағынына сәйкес келеді, бірақ көтерілу 15...20 күнге кешіктіріледі. Деңгейлердің жылдық амплитудасы 0,5-тен 1,2 м-ге дейін.
Қожакөл Көлі. Көлден солтүстік-шығысқа қарай 25 км жерде орналасқан. Тениз. Алып жатқан жер аумағы 407 км2 шамасында. Алып жатқан жер аумағы 1380 км2 шамасында. Су жинау тегіс, оның беті қатты бөлінген. Көл күрделі конфигурацияға ие. Жағалары жұмсақ және төмен. Тереңдігі 2...3 м-ге жетеді.көлге Қарасу өзені құяды, ал оған қарай тартылған бірқатар ұсақ су ағындары су қоймасына жетпейді. Сулы жылдары деңгейдің көтерілуі 1...3 м, ал суы аз жылдары - санаулы сантиметрге жетуі мүмкін.
Итеймен көлі тұзды, Ақмола облысының солтүстік шекарасында орналасқан, Ақсуат өзенімен қоректенеді, мұнда екі жыра ағып жатыр. Алып жатқан жер аумағы 56,2 км2 шамасында.
Сарысу өзені алабының көлдері. Сарысу өзенінің бассейніндегі көлдердің пайда болуы мен өмір сүруіне климаттың құрғақтығы және топырақ пен топырақтың сүзу қабілетінің жоғарылауы кедергі келтіреді. Мұнда көрші Нұра бассейніне, Кона және Құланөтпес бассейндеріне, тіпті Солтүстік Балқаш маңындағы бассейндерге қарағанда көлдер аз. Таяз көлдер тән, олар көбінесе жаздың аяғында кебеді. Сонымен, жалпы ауданы 231,5 км2 болатын 20 көл мен су қоймасы бар. Көлдер негізінен ағынсыз, тұзды, су жиналатын аумағы аз. Бұл көлдердің айнасының әр 1 км2 ауданы орта есеппен 320 км2 құрайды, бұл Нұра бассейніне қарағанда төрт есе көп. Бұл көрсеткіш көлдердің өмір сүруі үшін қолайсыз жағдайларды көрсетеді. Шұңқырлар әдетте сопақша болады. Беткейлер пологие нашар расчлененные, лестік суглинистыми грунтпен. Көптеген көлдер жазда кебеді.
Телекөл Көлі. Сарысу өз суларын көлге тек су тасқыны кезінде ғана жеткізеді және жыл сайын емес. Аумағы 4,98 км2, ұзындығы 3,2 км, ең үлкен ені 2,1 км, жағалау бойының ұзындығы 13,6 км.
Көктенкөл Көлі. Бір қызығы, ол арқылы Жаман Сарысу өзені ағып өтеді. 540 м биіктікте орналасқан, айна ауданы 13,2 км2, ұзындығы 4,4 км, ең үлкен ені 3,7 км, жағалау сызығының ұзындығы 16,2 км, максималды тереңдігі 2,5 м, көлемі 13,0 млн м3.
Алып жатқан жер аумағы 2584 км2 шамасында. Судың мөлдірлігі 1,5 м. Барақкөл көлі. Қаракеңгірдің жоғарғы ағысында 590 м шамасында орналасқан. Айна ауданы 12 км2, ұзындығы 4,3 км, максималды ені 3,5 м, жағалау сызығының ұзындығы 12,5 км, максималды тереңдігі 2,9 м.су массасының көлемі 24 млн м3. Су жиналатын алабы 92 км2. Көл кеуіп кетпейді.
Ащыкөл Көлі. Қаракеңгір және Терісаққан жүйелерінің суайрығында 595 м белгісінде орналасқан. айна ауданы 16 км2, ұзындығы 6,2 км (таңғажайып пішінді көл), ең үлкен ені 4,0 км, жағалау сызығының ұзындығы 19,6 км, максималды тереңдігі 1,4 м.су массасының көлемі 12 млн м3. Су жиналатын алабы 150 км2. Көлі пересыхающее.
Қабыршақты Көлі. Қызылжар станциясынан солтүстік-батысқа қарай 8 км жерде орналасқан. Мұнда Сарыөзек өзені құяды. Айнаның ауданы 5,8 км2, ұзындығы 4,3 км, ең үлкен ені 2,0 км, жағалау сызығының ұзындығы 14,3 км, ең үлкен тереңдігі 1,3 м.су массасының көлемі 5,0 млн м3. Су жиналатын алабы 916 км2. Көл кеуіп кетпейді.
Ертіс су шаруашылығы бассейні. Жоғарғы Ертіс бассейнінің гидрографиялық желісінің құрылымы күрделі рельефке, ендік және тік аймақтарға, әртүрлі климаттық жағдайларға байланысты. Өзінің физико-географиялық ерекшеліктері, предопределяющим гидрографию және режимі өзендер, бассейн, р. Ертіс бөлінеді таулы және жазық бөлігінде.
Ертіс өзені алабының таулы бөлігінде (Семей қаласына дейін) 13 201 өзен бар. Оның ішінде ұзындығы 200 км - ден асатын үлкен және орта өзендерге 6 өзен, қалған 13 195-і шағын өзендер санатына жатады. Бұл ретте олардың 13 016-сы ұзындығы 25 км-ден аз су ағындарын құрайды.
Ертіс өзені бассейнінің жазық бөлігінде, Павлодар облысында ұзындығы 10 км астам өзендер мен уақытша су ағындарының жалпы саны 130-ға жуықты құрайды. Су ағындарының шамамен 90 % - ы ұзындығы 50 км-ге дейін және тек 10% - ы 50 км-ден асады.
Ертіс бассейні бойынша өзен желісінің тығыздығы орта есеппен 0,27 км км2 құрайды. Ең Үлкен мәндер оң жағалаудағы, жақсы ылғалданған бассейн аудандарымен сипатталады (Батыс және Солтүстік Алтай), оң жағалаудың кейбір аудандарында 0,70...0,75 кмкм2ъ2 жетеді (Обь өзенінің бассейні). Сол жағалаудың жазық және төбелі ұсақ шоқылы құрғақ аудандары сирек гидрографиялық желімен сипатталады-0,10...0,15 кмкм2, жекелеген аудандарда 0,02...0,04 кмкм2 дейін азаяды. Қазақтың ұсақ шоқыларының гидрографиясы өзендердің транзиттік учаскелерімен және анда - санда жұмыс істейтін су ағындарының арналарымен, ал Жайсаң қазаншұңқырында және Ертіс маңы жазығында-көптеген құрғақ арналармен, жыралармен, тұйық көлдермен толтырылған ағынсыз ойыстармен ұсынылған. Тек Шыңғызтау, Тарбаға тай, Сауыр және Қалба жоталарының баурайларында өзен желісінің тығыздығы жергілікті жер биіктігінің ұлғаюымен 0,40...0,50 кмкм2-ге дейін артады және тиісінше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Тарих факультеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Кенжеғали Ж.М.
______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Су ресурстары саласындағы Қазақстан-Қырғызстан өзара қарым-қатынастары
5В020200 - Халықаралық қатынастар
Орындаған: Исабеков Ж.С.
Ғылыми жетекші: Кенжеғали Ж.М.
Қарағанды 2021
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Факультет: Тарих
Мамандық: Халықаралық қатынастар
Кафедра: Бүкіләлем тарихы және халықаралық қатынастар
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
04 _11_2020 ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студент Исабеков Жалғас Сәкенұлы
4 курс, МО-41к пя, Халықаралық қатынастар, күндізгі
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Су ресурстары саласындағы Қазақстан-Қырғызстан өзара қарым-қатынастары
университет бойынша _02_ қараша 2020 ж. № 1105 бұйрықпен бекітілді.
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _30_ сәуір 2020 ж.
3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік мәліметтер):
"ҚР су объектілерін, су ресурстарын және су шаруашылығы құрылыстарын мемлекетаралық пайдалану туралы" ҚР Заңы (23.07.2001 ж.); ҚР Президентінің "ҚР-да қалыптасатын және шектес мемлекеттердің аумағында туындайтын өзендердің су ресурстарын пайдалану саласындағы ҚР сыртқы саясатының негіздері туралы" 6.10.1997 ж. жарлығы; ОА мемлекет басшылары 1993 жылғы 26 наурызда Қызылордада қол қойған Арал теңізі мен Арал өңірінің проблемаларын шешу, Арал өңірін экологиялық сауықтыру және әлеуметтік-экономикалық дамытуды қамтамасыз ету жөніндегі бірлескен іс-қимыл туралы келісім;
4. Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәселелер тізімі: Қазақстан Республикасымен және Қырғызстан Республикасынын су мәселесі және саясат жағынан ынтымақтастықты қарастыру; Орта Азия елдерінің арасындағы су мәселесі жайында зерттеу.
5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.): Қазақстан мен Қырғыстанның су ресурстары қорының және т. б . кестелері
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1 Водные ресурсы Кыргызстана. [https:www.open.kgabout-kyrgyzst annature7-vodnye-resursy.html
2 Аламанов С.К., соавт. Позиции стран Центральной Азии по вопросу использования трансграничных водных ресурсов. http:www.centrasia.runewsA.php?s t
3 Тезисы выступления Президента РК Н. Назарбаева на самми-те ШОС в Бишкеке (сентябрь, 2013). URL:http:www.vb.kg243357
4 Управление риском транграничных наводнений 08.10.2015. http:www.unece.orgfileadminDAM envwaterpublicationsdocumentslo w_res_Flood_Management_ru.pdf
5 Соглашения о совместных действиях по решению проблемы Аральского моря и Приаралья, экологическому оздоровлению и обеспе-чению социально-экономического развития Аральского ре-гиона, подписанного главами государств ЦА 26 марта 1993 года в Кызыл-Орде. http:base.spinform.rushow_doc.fw x?rgn=8609
6 Мироненков. Что кроется за нехваткой воды: ситуация с наличием водных ресурсов и водопользованием в Центральной Азии 18 ноября 2006. http:c-asia.org
7 Ужулис В. Водные конфликты в Киргизии как фактор политического риска в Центральной Азии 11 октября 2006. http:www.c-asia.org
7 Жұмыс бойынша консультациялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсетумен)
Бөлімнің, тараудың нөмірі, атауы
Ғылыми жетекші, кеңесші
Тапсырманы алу мерзімдері
Тапсырманы берді (қолы)
Тапсырманы қабылдады (қолы)
Тақырып таңдау, жоспар
құру және библиография қарастыру
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қыркүйек 2020ж.
1- бөлім Тұрақты даму концепциясының пайда болуы, мақсаты мен стратегияларын айқындауға арналған консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қазан-қараша 2020 ж.
2-бөлім Жаһандану жағдайындағы тұрақты даму және экология мәселелері деп аталатындықтан экология проблемалары туралы консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Желтоқсан- қаңтар 2020 ж.
Негізгі бөлім бойынша консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Қаңтар-ақпан
2021 ж.
Жұмыстың кіріспе бөлімі бойынша
консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Сәуір 2021 ж.
Қорытынды бойынша консультация
PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Сәуір 2021 ж.
1. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту, жоспарын құру
Қыркүйек 2020ж.
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек 2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қазан-қараша 2020ж.
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (2 тарау)
Желтоқсан-қаңтар 2021ж
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз айының аяғы сәуірдің басы 2021ж
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Сәуір 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын- пікірге ұсыну
Мамырдың басы 2021ж.
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2021ж.
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Мамыр-маусым 2021ж.
МАК кестесіне сәйкес
2. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту
Қыркүйек 2020ж.
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
Қыркүйек 2020ж.
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (1 тарау)
Қазан-қараша 2020ж.
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (2-тарау)
Желтоқсан-қаңтар 2021ж
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Наурыз 2021ж
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінгі бірінші
аптада
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Сәуір 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын- пікірге ұсыну
Мамыр 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен және сын-пікірмен соңғы нұсқасын тапсыру
Мамыр 2021ж.
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
Мамыр-маусым 2021ж.
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні 10 09 2020 ж.
Ғылыми жетекшісі PhD, доцент Кенжеғали Ж.М.
Тапсырманы қабылдады: студент Исабеков Жалғас Сәкенұлы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...7
1.1 Қазақстан Республикасының су қорлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстанның су ресурстық мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... .20
1.3 Қырғызстанның су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...34
2 Қазақстан мен Қырғызстан су-энергетика саласындағы ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1 Орталық Азиядағы су ресурстары мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.2 Қазақстан мен Қырғызстанның су-энергетика саласындағы ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.3 Орталық Азиядағы су мәселелері: Шу және Талас өзендерінің мысалында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 65
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Су ресурстарының тапшылығы, сондай-ақ олардың сапасының елеулі нашарлауы бүгінде жекелеген елдер мен тұтас өңірлер тап болып отырған ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Су-кез келген эко-әлеуметтік жүйенің ажырамас бөлігі және су жүйелеріне адами және техногендік әсер етуден туындаған оның жағдайының күрт нашарлауы сөзсіз табиғи және әлеуметтік-экономикалық дағдарыстарға әкеледі. Суды әлемдік тұтынудың өсуі, оның ластану деңгейінің артуымен қатар, су ресурстарына қол жетімділігі төмендейтін елдер санының өсуіне алып келеді. Осыған байланысты су көптеген елдер мен жекелеген аймақтардың экономикалық дамуының негізгі шектеуші факторларының біріне айналды.
Орта Азия өңірі елдерінің экономикасы трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалануға қатты тәуелді. Аймақ халқының көп бөлігі трансшекаралық өзендердің бассейндерінде суармалы егіншілікпен айналысады және барлық ауылшаруашылық өнімдерін береді. Өңірде өнеркәсіптің өндіруші, өңдеуші және жоғары технологиялық салалары да су ресурстарын пайдаланады.
Алайда, Орта Азия аймағына су ресурстарының шектеулі болуы, оларды пайдаланудың маусымдық және аумақтық біркелкі еместігі тән. Өзендердің төменгі ағысында орналасқан Орталық Азия аймағының елдері жоғары ағыстағы пайдаланушыларға байланысты. Өз кезегінде, өзендердің жоғарғы ағысында орналасқан елдер төменгі ағыс елдерінің сұраныстарына байланысты қиындықтарға тап болуы мүмкін. Судың жетіспеушілігі және оның ластануы аймақ елдерінің экономикалары тап болатын ең маңызды мәселеге айналады. Өсіп келе жатқан су тапшылығы халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету және жұмыспен қамту деңгейін төмендетеді, бұл өңір елдеріндегі кедейлікпен күрес проблемасын шешуді қиындатады.
Су ресурстарының сарқылуы мен ластануы экологиялық ахуалдың нашарлауына да себепші болады.
Қазіргі және болашақтағы су пайдалану қажеттіліктерін әділ және тұрақты қамтамасыз ету Орталық Азия өңірі мемлекеттерінің су айрықтары қазіргі мемлекеттік шекараларға сәйкес келмейтін өзендердің су ресурстарын трансшекаралық басқару саласындағы экономикалық өзара іс-қимылын талап етеді. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ортақ су ресурстарының болуы халықаралық қақтығыстардың себебі де, көрші елдердің интеграциясы үшін қосымша экономикалық негіз бола алады.
Қалыптасқан жағдай Қазақстан Республикасы мен Қырғызстан Республикаларына су ресурстарын бірлесіп басқарудың сенімді тетігін әзірлеуді және осы саладағы ынтымақтастықтың орнықтылығын арттыруға және өңір елдерінің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекетаралық институттарды қалыптастыруға бағытталған экономикалық саясатты тиісті түзетуді талап етеді.
Бүгінгі таңда Орталық Азия аймағында энергетикалық ресурстарға, ең алдымен, өзара экономикалық қатынастардың су шаруашылығы құрамдас бөлігіне ерекше назар аударылуы кездейсоқ емес, бұл дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Диплом жұмысында шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалауда қарастырылып отырған мәселеленің қазіргі күн тәртібіндегі өте көлемді және күрделі екендігін аңғаруға болады. Мәселенің ауқымдылығы мен маңызы қазіргі уақытта Орталық Азия өңірінде және атап айтқанда Қазақстан-Қырғызстан аумағында трансшекаралық су ресурстарын пайдалану мәселелерін кешенді зерттейтін жұмыстар әлі де аз деп айтуға мүмкіндік береді. Осы тақырып бойынша жарияланған жұмыстардың көпшілігі негізінен Орта Азия аймағының су мәселесінің құқықтық немесе саяси аспектілеріне қатысты. Сонымен қатар, өңірде трансшекаралық су ресурстарын пайдаланудың экономикалық құрамдасына едәуір аз көңіл бөлінді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік маңызы. Қазақстан-Қырғызстан мемлекеттері үшін маңызды трансшекаралық өзендердің бірлескен су ресурстарын басқарудың жаңа тетігін қамтамасыз ету қажеттілігі, бірлсекен механизмдерді ойластыру, аймақтағы қазіргі су-энергетиклық мәселелерді қарастырған кезде маңызды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы түркі тілдес бауырлас екі ел арасындағы қарым-қатынастың Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кездегі жаңа сипаттағы ынтымақтастықтың қалыптасуы мен даму барысын, проблемаларын, болашағын арнайы тақырып ретінде жүйелі түрде ғылыми тұрғыдан зерттеуге талпыныс жасалды.
Қазақстан мен Қырғызстан Республикалары арасындағы дипломатиялық байланыстар орнағаннан кезеңнен бастап су ресурстары саласындағы өзара қарым-қатынастарының даму динамикасы, мемлекеттердің ұстанымдары деректер мен жарық көрген ғылыми зерттеулерге сүйене отырылып зерттеліп, бір жүйеге келтірілді.
Тарихи оқиғаларды жүйелей отырып халықаралық құқық талаптарында өзара сыйластық пен тең құқылы қағидаға негізделген Қазақстан мен Қырғызстан мемлекеттері арасындағы су ресурстарын реттеу саласындағы ынтымақтастықтың басым бағыттары қарастырылып, олардың болашағына болжау жасалды, қазіргі уақытта орын алып отырған кемшіліктер көрсетілді.
Зерттеудің мақсаты. Трансшекаралық су ресурстарын пайдалануға байланысты Қазақстан-Қырғызстан проблемаларының барлық спектрін кешенді зерттеу, сондай-ақ осы негізде бар мәселелерді шешу және Қазақстан мен Қырғызстанның экономикалық қатынастарын нығайту мүддесінде трансшекаралық ынтымақтастықтың жаңа тетігін әзірлеу бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Қазіргі таңдағы Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстық мәселелері және оларды шешу жолдарын анықтау;
- Қазақстан мен Қырғызстан су-энергетика саласындағы ынтымақтастығына талдау жүргізу;
- Орталық Азиядағы туындап отырған қақтығыстық жағдайлар негізінде су ресурстарының мәселесін шешуде Шу-Талас өзендерінің мысалын қолдану ерекшеліктерін анықтау;
Диплом жұмысының деректік негізі. Деректік негізін төмендегідей құқықтық нормативтік құжаттар, келісімшартар құрайды:
Қырғыз Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы Шу және Талас өзендеріндегі мемлекетаралық пайдаланудағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану туралы келісім (Астана, 2000 жылғы 21 қаңтар); Қырғыз Республикасы мен Қазақстан Республикасының Шу және Талас өзендеріндегі мемлекетаралық пайдаланудағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану жөніндегі комиссиясы туралы ереже, және т. б.
Диплом жұмысының тарихнамалық негізі. Осындай маңызды және өзекті тақырыпты: Ян Зелинский, Аламанов С.К., Мироненков А. П., Ясинский В. А., Сәрсембеков Т. Т. және т. б. авторлар зерттеді.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Қазақстан-Қырғызстан арасындағы қатынастар мысалында трансшекаралық су ресурстарын пайдалану және қорғау саласындағы өңірлік мәселелер, осы проблемаларды реттеу бойынша қалыптасып отырған ахуал, сондай-ақ ұлттық және өңірлік деңгейлерде мемлекетаралық ынтымақтастықтың жаңа тетігін құру перспективалары болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі мен тәжірибелік базасы. Құрылымдық, жүйелік және салыстырмалы талдау болды, оның ішінде статистикалық әдістерді қолдана отырып, зерттеу объектісі мен тақырыбын кешен мен динамикада зерттеуге, оның маңызды элементтерін, олардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігін анықтауға мүмкіндік берді. Екі елдің трансшекаралық су ресурстарын пайдалану проблемалары - экономикалық аспект басым болған кезде - адам өмірінің әртүрлі салаларына әсер ететіндіктен, автор пәнаралық тәсілді де қолданды.
Жұмыстың негізгі тұжырымдары мен нәтижелері жоғары оқу орындарының халықаралық қатынастар және география, тарих мамандықтарында оқитын студенттері үшін көмекші құрал бола алады, сонымен қатар курстық жұмыс және эссе, реферат, баяндама сияқты жазба жұмыстарын орындау кезінде студенттерге әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға болады.
1. Қазақстан мен Қырғызстанның су ресурстары
1.1 Қазақстан Республикасының су қорлары
Қазақстан аумағының сумен қамтамасыз етілу көрсеткіші бойынша жаңартылатын су ресурстарының шектеулі қорына ие. Бұл ең бай табиғи қорларды игерудің және тұрақты дамудың маңызды шектеулі факторы болып саналады. Климаттың географиялық орналасуы, континенталдылығы және қуаңшылығы, жер бедері құрылымының сипаты су ресурстарының аумақ бойынша және жыл мезгілдері бойынша біркелкі бөлінбеуіне себепші бола отырып, елдің жер үсті суларының қалыптасу процестері мен режиміне ерекше ерекшелік береді.
Елді сумен қамтамасыз ету проблемаларының күрделілігі Қазақстанның жаңартылатын су ресурстарының жартысына жуығы оның шегінен тыс жерлерде қалыптасуымен айқындалады. Жер асты сулары, сондай-ақ
аймақтардың аумағы бойынша біркелкі бөлінбеуі бар, олардың сапасы мен қорлары елдің аймақтарында әр түрлі. Елдің су ресурстарын қалыптастырудың табиғи-климаттық және геосаяси жағдайларының жиынтығы көптеген өңірлер мен экономика салаларының суға қол жеткізуін айтарлықтай қиындатады. Ауыл шаруашылығы-суды негізгі тұтынушы, оның үлесіне пайдаланылатын су ресурстарының жалпы көлемінің 75 пайыздан астамы тиесілі. Өнеркәсіп орта есеппен 18-22 пайызды пайдаланады, ал жылдық коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктерге су шығыны барлық экономика салалардың жалпы шығындарының шамамен 7 пайызын құрайды. Қамтамасыз ету проблемасы бірнеше жылдар бойы республика үшін өте өзекті болып қалуда халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету. халықты орта есеппен су құбырымен қамтамасыз ету 75% - ды құрайды, соңғы жылдары ауыз су үшін орталықтандырылмаған көздерден-құдықтардан, ашық су қоймаларынан және арықтардан суды пайдалану өсуде. Қазақстандағы сумен жабдықтау және кәріз жүйелерінің қиын жағдайда екенін атап өтуге болады: олар жеткілікті сумен жабдықтауды қамтамасыз етпейді; сумен жабдықтау сенімсіз және сапасы төмен; су көздерін пайдалану және ағынды суларды тазарту барған сайын артып тиімсіз болып келеді; судың төмен сапасына байланысты аурулардың саны артып келеді. Су ресурстарының шектеулілігі, олардың аумақтық және маусымдық біркелкі бөлінбеуі қатал жылдардың жоғары қайталануымен бірге су үшін бәсекелестіктің күшеюі қақтығыс жағдайларының ықтимал ошақтарын тудырады. Егер кеңестік кезеңде Орталық Азия аумағында олар жергілікті ретінде қарастырылса, енді олардың халықаралық аспектісі бар, және реттелмеген жағдайда аймақтағы этносаяси тұрақсыздық пен шиеленісті тудыруы мүмкін.
Трансшекаралық өзендерді бірлесіп басқару және қорғау - ең күрделі халықаралық проблемалар, өйткені бір өзен бассейнінде орналасқан елдердің экономикалық және саяси мүдделері, әдетте, сәйкес келмейді. Құқықтық және экономикалық аспектілері бойынша ұстанымдарды жақындастыру халықаралық су ағындарын басқарудағы ынтымақтастық өте ұзақ процесс, халықаралық құқықтық қатынастарға сүйенуге тиіс мемлекеттік саяси диалогты талап етеді.
Осы саладағы нормалар, бірлескен бассейндік ынтымақтастық шеңберіндегі екі және көпжақты ынтымақтастық тәжірибесін сақтау үшін арнайы комиссиялар немесе комитеттер құрылды.
Соңғы онжылдықта жинақталған көптеген проблемаларға қарамастан,
Республика үкңметі саланы қиын жағдайдан шығару бойынша белсенді іс-қимыл жасауда. 2002 жылдан бастап экономиканың су секторын қаржыландыру қалпына келтірілді, республикалық бюджеттен
2 320 млн теңге (15,4 млн АҚШ доллары) бөлінді. 2003 жылы бұл көрсеткіш 6 000 млн теңгені (40 млн АҚШ долл.) құрады. Инвестициялар көлемін көздейтін "ауыз су" салалық бағдарламасы қабылданды.
Бағдарламаны 2010 жылға дейін іске асыру үшін - 115,1 миллиард теңге (0,8 млрд АҚШ долл.) бөлінді.
Елдің одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы, экологиялық проблемаларды шешу мемлекеттік су саясатымен, стратегияны дұрыс таңдаумен,. елдің су шаруашылығын дамыту және басқаруымен, елде болып жатқан түбегейлі реформамен анықталады.
Саясат - экономика, оның ішінде су шаруашылығы саласы да су саласына белгілі бір талаптар қояды.
Экономика салалары мен табиғи кешендерді сумен қамтамасыз ету табиғи су ресурстарының қолда бар үлесін ұлғайту және оларды ұтымды пайдалану бағыттарында жүзеге асырылуы тиіс.
Су ресурстарын өзен бассейнінің су жинау алаңындағы бірыңғай гидрологиялық процестің құрамдас бөлігі ретінде қарастырған жөн. Қазіргі жағдайда өзен жүйелері бассейндік су шаруашылығы жүйесін құрайтын өзара байланысты объектілердің табиғи-антропогендік кешені болып табылады. Мұндай жүйелерді басқарудың мақсаты су ресурстарын қалыптастыру, бөлу, пайдалану және қорғау үшін құқықтық, инженерлік және экологиялық негізде оңтайлы жағдайларды қамтамасыз ету болып табылады.
Суды пайдаланудың қазіргі заманғы тұжырымдамасы суға деген қажеттілікті және оның сапасын реттеуді ғана емес, сонымен бірге бүкіл өзен бассейнінде табиғи экожүйелерді сақтауды да қамтиды. Өзен бассейнінің экожүйелерінің тұтастығын сақтауда судың сапасын сақтау маңызды рөл атқарады. Су сапасының нормативтік көрсеткіштеріне қол жеткізу ұлттық заңнамада және трансшекаралық өзендерге қатысты келісімдерде тіркелген су саясатының мақсаты болуға тиіс. Экожүйелік критерийлерді ескере отырып, суға деген сұранысты және оның сапасын басқару ұлттық су саясатының негізгі ережелерін құрауы керек [1, 6 бет].
Қазақстан аумағының ерекшелігі оның көп бөлігі әлемдік мұхитқа шыға алмайтын Каспий және Арал теңіздерінің, Балқаш, Алакөл және т.б. көлдерінің ағынсыз бассейндері болуында. Осыған байланысты, ел аумағында орналасқан трансшекаралық өзендердің төменгі ағысында ластаушы заттардың едәуір жинақталуы байқалады, олар өзен ағындарымен тасымалданады, атмосфералық жауын-шашынмен бірге түседі, өнеркәсіптік, коммуналдық қалдықтар мен ластаушы заттардың шығарындылары, сондай-ақ басқа көздерден түседі. Осының барлығы Қазақстанның су объектілерінің су ресурстары мен су сапасын басқару проблемасының елеулі шиеленісуін туындатады.
Өткенге біраз шегініс жасасақ, сонау 1992 жылдың ақпан айында Алматы қаласында Орталық Азия мемлекеттері арасында Сырдария өзенінің су қатынастары мәселелерін реттеу, трансшекаралық су ағындарының режім проблемаларын шешу, әсіресе, жазғы суармалы мерзім кезінде су ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауды бірлесіп басқару саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылған болатын. Ал 1998 жылдың наурыз айында осы өзеннің су-энергетикалық ресурстарын келісілген шартпен іске асыру мақсатында Орталық Азия экономикалық ынтымақтастығы ұйымының үкіметаралық негіздемелік келісіміне қол қойылды [1, 18-19 бет].
ҚР Су кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасының мемлекеттік су қоры мемлекеттік су кадастрына7,15,35енгізілген немесе енгізілуге жататын барлық су объектілерінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағының шегінде шоғырланған су ресурстарының жиынтығын қамтиды [2, 14 бет].
Өзеңдер. Қазақстан аумағында 85 мыңға жуық өзен ағып өтеді. Оның ішінде ұзындығы 8 мыңнан астам өзен 10 км. өзен торабының шоғыры асады аумағы. Егер солтүстігінде 0,03 км-ден 0,05 кмкм2-ге дейін, ал шөл зонасында жақсы ылғалданған таулы жерлерде азая құрайды, 0,4 дейін 1,8 кмкм2.
Жауын-шашынның аздығына және қар жамылғысының аздығына байланысты өзендердің сулылығы аз. Орташа жылдық ағын модулі сирек 1 л(км2-ден), оңтүстікте 0,1 л(км2-ден) дейін, тіпті Балкаштың солтүстік жағалауында, Сарысу мен Торғайдың төменгі ағысында нөлге дейін төмендейді.
Ағынды сулардың барлығы дерлік көктемде өтеді. Бетінің салыстырмалы түрде қарапайым сипаты, біз оңтүстіктен солтүстікке қарай нөлдік изотералардың жылдам өтуі кейбір жылдары жоғары шыңы бар су тасқынының өте өткір толқынын тудырады.
Демек, жыл сайынғы және максималды ағынның ерекше біркелкі еместігі. Мысалы, Торғай және Мойынты өзендерінде судың максималды шығынының экстремалды мәні шамамен 5400 есе ерекшеленеді. Судың жылдық және максималды шығындарының өзгеру коэффициенті 1,2 және 1,3-тен асып кетуі мүмкін. Мұнда Еуразияның бүкіл континентіндегі Cv ағынының өзгеруінің жоғары коэффициенттері бар, сондықтан стиктің сенімді статистикалық сипатын алу үшін басқа аймақтарға қарағанда ұзағырақ сериялар қажет.
Өзендердегі су деңгейінің көтерілуі өте жоғары. Жайық, Есіл, Торғай өзендеріндегі межелі деңгейден ең жоғары горизонттың артуы 10...13 м-ге жетеді, егер ма ла арнасының өткізу қабілеті болса, Жайылманың бедері тегіс, өзендер көптеген де сятка километрге ендік төгіледі. Қатты қыс және айтарлықтай мұз жамылғысы мұз құбылыстарының су тасқынының жүру сипатына, атап айтқанда, судың максималды деңгейіне, әсіресе кептелу кезінде айтарлықтай әсер етеді.
Көлдер. Қазақстан көлдері өте көп, олардың саны 48262, су бетінің жалпы ауданы 45002 км2 . Кіші көлдер саны бойынша (1 км2 - ден аз) 94% - ды, ал ауданы бойынша-10% - ды құрайды. Үлкен көлдер (1 км2 -ден астам) 3014 ауданы 40769 км2 (90%). Олардың ішінде көлемі 100 км2 - ден асатын 21 көл бар, олардың ауданы 26886 км2 немесе 59% құрайды. Осы табиғи су қоймаларындағы судың жалпы көлемі 190 км3 құрайды [2, 15 бет].
Республика аумағы бойынша көлдер біркелкі орналаспайды: бір-бірінен бөліп тұратын жүздеген километрден бастап олар өте тығыз орналасқан көл облыстарының пайда болуына дейін. Солтүстік Қазақстанға барлық көлдердің 45% - ы, орталық және Оңтүстік көлдерге-барлығы 36%, басқа өңірлерге -19% тиесілі. Қазақстанның ең ірі көлдері республикаға тиесілі Каспий және Арал теңіздерінің акваториялары, Орталық Қазақстандағы Балқаш және теңіз көлдері, Жоңғар қақпасындағы Алакөл және Сасықкөл, Шығыс Қазақстандағы Зайсан және Марқакөл болып табылады. Көптеген көлдер орманды дала мен дала аймағының солтүстік бөлігінде орналасқан. Олардың ішіндегі ең ірілері Қорғалжын, Шалқар - Теңіз, Үлкен Шабақты, Щучье, Сілеті-Теңіз.
Мұздықтар. Қазақстан мұздықтарының негізгі массасы республиканың оңтүстігі мен шығысында орналасқан, мұнда теңіз деңгейінен 4 мың метрден астам биіктікке Тянь-Шань - Талас, Қырғыз, Іле, Күнгей және Теріскей Алатауының тау жоталары, сондай-ақ Жоңғар Алатауы мен Қазақстандық Алтай жоталары көтеріледі.
XX ғасырдың 80-жылдарының соңында Қазақстан аумағында 2720 мұздық, оның ішінде ауданы 0,6 км2 және одан астам 1975 мұздық болды. Қазақстан Республикасында мұзданудың жалпы ауданы 2033,3 км2 құрады, оларда сақталатын су ресурстары қорының жалпы көлемі - 95 км3, бұл мемлекеттің барлық өзендерінің жылдық ағынының шамасына жақын. Қазақстан Республикасының мұздану аумағының жартысына жуығы Жоңғар Алатауы (1000 км2 ) тауларына тиесілі, екінші орынды Іле және Күнгей Алатау (660,7 км2 ), үшінші орынды Теріскей Алатау (144,9 км2 ), одан кейін Сауры бар қазақстандық Алтай (106,2 км2 ) және Қырғыз және Талас Алатауы (101,5 км2 ) жоталары алып жатыр [2, 15 бет].
Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні. Жайық-Каспий ауданының өзен желісінің таралуының ерекшелігі Каспий теңізінің оңтүстік-батысында, ал солтүстік шығысында-Оңтүстік Оралдың тау түзілімдерінде болуымен байланысты, сондықтан мұндағы өзендер солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай ағыстың жалпы бағытына ие.
Қарастырылып отырған бассейнде жүзден астам өзен бар, оның ішінде ұзындығы 200 км-ден асатын 12 өзен бар, ауданның негізгі өзені-жалпы ұзындығы 2534 км және ауданы 232 мың км2 Жайық. Өзен Ресей Федерациясының (РФ) аумағында қалыптасады, Оңтүстік Оралдан, Оралтаудан басталады, Атырау қаласында Каспий теңізіне құяды. Өзен ұзындығы 1084 км-ді құрайды. Жайық өзенінің жоғарғы ағысында тау өзені, Жоғарғы Орал қаласынан төмен - жазық өзен бар.
Жалпы сырттан басталатын өзендер-не Жайықтың оң саласы (Шаған, Деркөл), не Каспий маңы ойпатының ағынсыз ойпаттарына (Сары және Қара өзен, Шөжын 1, Шөжын 2, Ащыөзек, Батыс Дюрасы және Шығыс Дюрасы) құяды. Орал алды бор жоталарынан (Өлеңті, Бұлдырты, Қалдығайты, Ойыл, Сағыз) басталатын өзендер Утва, Б.Қобда (Елек тармағы) және Жем өзендерінің су алаптарының арасында ағып, Каспий маңы ойпатының ағынсыз көлдерінде жоғалады.
Еділ-Жайық өзендері аралығындағы ең ірі көлдер-Аралсор және Боткөл, Қараөзен (үлкен Өзен) өзендері аяқталатын Қамыс-Самар көлдерінің тобына жатады. Ең үлкен табиғи су қоймасы-көл. Айна ауданы 200 км2 болатын Жібек.
Тобыл-Торғай су шаруашылығы бассейні. Тобыл Торғай су шаруашылығы бассейні Торғай да болған өзен бассейндерін қамтиды. Тобыл-Торғай су шаруашылығы бас жотасының ауданы 347 679,5 км2 құрайды, оның ішінде Ақмола облысында - 1688,3 км2, Ақтөбе облысында - 95 365,3 км2, Қарағанды облысында - 60 236,2 км2, Қостанай облысында - 190 389,7 км2. Тобыл өзенінің бассейнінде ұзындығы 10 км-ден астам 142 су ағыны бар, оның жартысынан көбін ұзындығы 20 км-ге дейінгі уақытша су тоғы құрайды. Өзен желісі Тобыл өзенінің бассейніне және Тобыл - Торғай өзенінің ағынсыз аралығына жатады. Тығыздығы өзен және овраж бірақ-балочной желісінің орташа есеппен 6...7 км 100 км2. Тобыл өзені Оңтүстік Ур ла-ның Шығыс сілемдерінен (Қара-Адыр жотасы) басталып, Тобыл қаласының сол жағалауынан Ертіс өзеніне құяды. Өзен ұзындығы 1591 км - ді құрайды, су алабының ауданы 395 000 км2 (Қостанай облысында-Обаған өзенінің құйылысына дейін ұзындығы 682 км болатын өзеннің жоғарғы ағысы және ауданы 121 000 км2 құрайтын су жинау бөлігі ғана орналасқан). Батысында өзен бассейні Жайық өзенінің бассейнімен, оңтүстігінде және шығысында Торғай және Есіл өзендерінің бассейндерімен шектеседі. Бұл әдеттегі жазық дала өзені, Қазақстанда суы аз. Ағынның 90% - дан астамы көктемде өтеді. Левобережные салалары Болса болды - Сынтасты, Әйет, Үй де басталады беткейлерінде Орал. Оң жаққа тек Обаған құяды. Гидрографиялық желі негізінен Орал тауларының шығыс беткейлерінен бастау алатын Тобыл өзенінің ағысы кезінде ағатын бассейннің сол жақ бөлігінде дамыған. Бассейннің қалған бөлігінде жазықтық-жазықтық бедердің басым болуы гидрографиялық желінің әлсіз дамуына себепші болады. Мұнда Тобыл өзені бір ғана ірі өзен - Обаған өзенін алады, оның аңғары кең Торғайдың солтүстік бөлігін түбіне дейін кесіп өтеді. Физикалық-географиялық жағдайлардың сипаты бойынша Тобыл өзенінің бассейнін бес ауданға бөлуге болады: Жоғарғы Тобыл, Тобыл-Торғай, Обаған, Батыс-Қостанай, Шығыс Қостанай.
Есіл су шаруашылығы бассейні. Есіл су шаруашылығы бассейні ҚР шегінде Есіл өзені бассейнінің бір бөлігін қамтиды. Есіл өзені - Ертіс өзенінің сол жағалау су алабы өзен ұзындығы 2450 км құрайды, су жинау көлемі - 177 000 км2, оның ішінде белсенді 141 000 км2.
Қарағанды облысындағы өзен - басталады, Ниаз тауларында (Қазақтың ұсақ шоқыларының солтүстік шеті), 560 м белгісінде Есіл - Қалқұтан мен Жабай өзендерінің жағалаулары Көкшетау тауларынан ағады. Терісаққан өзенінің сол жағалауындағы бассейнде Ақмола облысының аумағына Ұлытау тауларының сілемдері шығады.
Су жинау рельефі әртүрлі. Бассейннің жоғарғы жағында Ниаз таулары, оң жағалауында - Көкшетау қыратының оңтүстік беткейлері, ал оңтүстік - батысында-Ұлытау тауларының сілемдері орналасқан. Алайда, тіпті ұсақ шоқылардың осы көтерілген аудандарының рельефінің тегістігіне байланысты, жалпы алғанда, су жинау салыстырмалы тегістелумен сипатталады. Ақмола облысындағы бассейннің орташа биіктігі шамамен 350 м, ал Астана қаласына дейін - 460 м.Астана қаласынан төмен өзен жазыққа шығады.
1967 жылы Астана қаласынан 84 км жоғары Астана (Вячеслав) су қоймасын толтыру басталды, ол Астана қаласы мен Есіл өзенінің маңындағы кенттерді сумен жабдықтауға, сондай-ақ суаруға арналған. Су қоймасы 1970 жылы жұмыс істей бастады, оның ұзындығы 32 км, орташа ені 1,9 км, максималды тереңдігі шамамен 29 м.оның айнасының ауданы (қалыпты деңгейде, яғни су қоймасы толтырылған кезде) - 60,9 км2, толық көлемі - 419 млн м3. Ұзындығы 1154 м жер бөгеті 25 м қысым жасайды, жотаның ені 10 м.
Өзеннің жоғарғы ағысы мен оң жағалаулық салалары ағыс модульдерімен 0,5...1,0 лс км2 сипатталады, су жинаудың негізгі бөлігі - 0,3...0,5 лс км2, әсіресе оңтүстікте ағыс модульдерінің төмендігі. Астана қаласынан жоғары су жинау алаңының төрттен бір бөлігі ағынды қалыптастыру тұрғысынан әрекет етпейді.
Нұра-Сарысу су шаруашылығы бассейні. Нұра Сарысу су шаруашылығы бассейніне Нұра және Сарысу өзендерінің бассейндері кіреді.
Нұра өзені Қарағанды облысындағы Қазақтың ұсақ шоқыларының батыс бөлігінен 1100...1200 м биіктікте, Қорғалжын көлдері жүйесі арқылы өтеді. Ол ағынсыз көлге құяды. Теңіз (БС 340 м), Ақмола облысында орналасқан. Өзен 60 800 км2 су жинау алаңына ие, ал Нұра өзенінің бассейніне тартылатын Жарлы өзенінің ағынсыз бассейнінсіз - 55 100 км2. Ағынсыз аудандар 6500 км2 - барлық су жинаудың 12% алып жатыр. Өзен ұзындығы 978 км-ді құрайды. Бассейннің неғұрлым ірі су ағындары: Шерубай Нұра өзені - 250 км, Ақбастау - 83 км, Матақ - 54 км, Ащысу - 86 км, Құр - 102 км, Үлкенқұндызды - 115 км, Есен-85 км және Есіл өзенінен басқа да су айрығы нашар көрінеді.
Нұра мен Есіл өзендерінің қосылуы Есіл өзеніне құятын кезде бір арнаға біріктірілетін Сарқырама, Козгош және Мухор үш арнасы бойынша жүреді. Өзен сағасы Есіл өзенінің сол жағалауынан 9 км қашықтықта орналасқан. Жақсы дамыған арнада тек Сарқырама каналы бар, қалған екі каналдың арналары әлсіз көрінеді және таяз шұңқырлар мен оларды жалғайтын жұмсақ депрессияларды білдіреді. Нұра және Есіл өзендерінің бифуркациясы орнындағы өзенаралық беті уақытша су ағындарының арналарымен ғана емес, сондай-ақ кейбір бөлігі көлдер алып жатқан тұйық төмендеулердің көптігімен қатты қиылысқан. Кеңес заманының өзінде Нұра өзенінің суын пайдалану идеясы пайда болып, оны Есіл өзенінің арнасымен байланыстырды.
Сарысу өзені Сырдария жүйесіне қарай тартылуда. Сарысу басқа 120 өзенмен қатар бұрынғы КСРО-ның су жинау аумағы 50 000 км2-ден асатын үлкен өзендердің "клубына" қосылды. Осы 121 өзеннің тек қазақстандық Обаған маңында жылдық ағын модулі 0,1 лс·км2 төмен, тіпті біздің Торғайда шамамен тең ағын модулі - 0,15 лс·км2 бар.
Ұлытау және Арғанаты тауларынан ағатын Қаракеңгір (немесе жай Кеңгір) ағыны салыстырмалы түрде толы. Сарысу оны шөлде қабылдаса да, оның сулары есебінен одан да 100 км-ден астам жерде ыстық шөл арқылы ағып, кеуіп кетпейді, сондықтан бұл учаскеде карталарда қатты сызық бейнеленген. Өзеннен оңтүстікке, құрғақ ыстыққа қарай ағады. Бірақ содан кейін шөл өзін алады. Дегенмен, Қазақстанның басқа бірде-бір өзені солтүстіктен шөлді аймаққа терең ене алмайды.
Жалпы алғанда, жалпы ұзындығы 13 815 км болатын 1853 су ағыны бар, олардың шамамен 80% - ы ұзындығы 10 км - ден аз өте аз уақытша су ағындары.тек бір өзен-Сарысудың өзі 500 км-ден асады, Иә Қаракеңгір 300 км-ге жетпейді. салыстырмалы түрде үлкен өзендердің орташа өлшенген беткейлері (су жинау ауданы 1000 км2-ден асады) 1,0...1,5, ал кіші-2...4%. Негізгі өзендердің су жинауының орташа биіктігі 470...740 М. өзен желісінің тығыздығы 0,1-ден 0,3 кмкм2-ге дейін.
Нұра өзені бассейнінің көлдері гидрографиялық желінің соңғы буыны, буландырғыштың бір түрі болып табылады, ол үшін су қысқа су тасқыны кезінде жыл сайын өзендер мен сайлар үнемі жеткізіліп тұрады. Мұнда, ең алдымен, Нұра мен Құланөтпес қоректендіретін ең үлкен көл - теңіз, сондай-ақ керей, қыпшақ, Қияты, Қожакөл, Алакөл, Итейман және басқа да ағынды көлдер жатады, мысалы, Қорғалжын, Шолақ-Шалқар, Жәнібек-Шалқар. Өзендердің алқаптарында көптеген ұсақ тоғандар бар. Су қоймаларының көпшілігі Нұра өзенінің төменгі ағысына жақын жерде орналасқан.
Теңіз көлі-ең ірі тұзды көл. Оның айнасының ауданы 1136 км2, ұзындығы 74,4 км. су массасының көлемі 2,865 км3. Су жиналатын алабы 94 900 км2, оның 20% - ы ағынсыз аудандар. Көл Теңіз-Қорғалжын ойысының солтүстік-батыс бөлігінде, сулы-батпақты алқаптар кешені болып табылады. Көлге Нұра өзені құяды-ол көлден өткеннен кейін. Қорғалжын, Құланөтпес ө. және батыстан - бірнеше ұсақ кеуіп бара жатқан су ағындары. Солтүстіктен бассейні тяготеет бессточная область, оз. Қожакөл. Көл солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр. Оның оңтүстік бөлігінде-ені 32 км болатын негізгі плес, солтүстік-шығыс бөлігінде-ұзын Шығанақ, ол тенизге ұзартылған пішін береді. Жағалауы төмен, жұмсақ, сазды, негізгі плестің батыс жағалауы кейде жартасты. Шығыс кесілген, бірқатар аралдар бар. Ең үлкен тереңдігі-6,75 М, түбі тегіс. Көктемгі су тасқыны кезінде деңгейдің көтерілуі 0,5 м-ге жетеді.қатты толқу кезінде су төмен жағалауларға көтеріледі. Желтоқсан айында көл қатып, мұздың қалыңдығы 1 м-ге жетеді.
Қорғалжын Көлі. Оның айнасының ауданы 471 км2 деп саналады, бірақ көлдің мөлшері жыл бойына айтарлықтай өзгереді. Максималды ұзындығы-33 км, ені-21 км.судың жоғары деңгейінде көл біртұтас су қоймасы болып табылады, ал төмен деңгейде ол бір-бірімен нашар байланысқан 5 зеңге бөлінеді. Көлдің пішіні ұзартылған, жағалау сызығы орамалы. Оның солтүстік бөлігінде Көкай және Сұлтанкелді шығанақтары орналасқан. Шығыста бірқатар шығанақтар көлден құм түктері мен истмустармен бөлінеді. Солтүстік және шығыс жағалаулары биік, батыс және Оңтүстік жұмсақ. Түбі тегіс, тереңдігі шамамен 2 м. Су деңгейінің режимі Нұра өзенінің ағынына сәйкес келеді, бірақ көтерілу 15...20 күнге кешіктіріледі. Деңгейлердің жылдық амплитудасы 0,5-тен 1,2 м-ге дейін.
Қожакөл Көлі. Көлден солтүстік-шығысқа қарай 25 км жерде орналасқан. Тениз. Алып жатқан жер аумағы 407 км2 шамасында. Алып жатқан жер аумағы 1380 км2 шамасында. Су жинау тегіс, оның беті қатты бөлінген. Көл күрделі конфигурацияға ие. Жағалары жұмсақ және төмен. Тереңдігі 2...3 м-ге жетеді.көлге Қарасу өзені құяды, ал оған қарай тартылған бірқатар ұсақ су ағындары су қоймасына жетпейді. Сулы жылдары деңгейдің көтерілуі 1...3 м, ал суы аз жылдары - санаулы сантиметрге жетуі мүмкін.
Итеймен көлі тұзды, Ақмола облысының солтүстік шекарасында орналасқан, Ақсуат өзенімен қоректенеді, мұнда екі жыра ағып жатыр. Алып жатқан жер аумағы 56,2 км2 шамасында.
Сарысу өзені алабының көлдері. Сарысу өзенінің бассейніндегі көлдердің пайда болуы мен өмір сүруіне климаттың құрғақтығы және топырақ пен топырақтың сүзу қабілетінің жоғарылауы кедергі келтіреді. Мұнда көрші Нұра бассейніне, Кона және Құланөтпес бассейндеріне, тіпті Солтүстік Балқаш маңындағы бассейндерге қарағанда көлдер аз. Таяз көлдер тән, олар көбінесе жаздың аяғында кебеді. Сонымен, жалпы ауданы 231,5 км2 болатын 20 көл мен су қоймасы бар. Көлдер негізінен ағынсыз, тұзды, су жиналатын аумағы аз. Бұл көлдердің айнасының әр 1 км2 ауданы орта есеппен 320 км2 құрайды, бұл Нұра бассейніне қарағанда төрт есе көп. Бұл көрсеткіш көлдердің өмір сүруі үшін қолайсыз жағдайларды көрсетеді. Шұңқырлар әдетте сопақша болады. Беткейлер пологие нашар расчлененные, лестік суглинистыми грунтпен. Көптеген көлдер жазда кебеді.
Телекөл Көлі. Сарысу өз суларын көлге тек су тасқыны кезінде ғана жеткізеді және жыл сайын емес. Аумағы 4,98 км2, ұзындығы 3,2 км, ең үлкен ені 2,1 км, жағалау бойының ұзындығы 13,6 км.
Көктенкөл Көлі. Бір қызығы, ол арқылы Жаман Сарысу өзені ағып өтеді. 540 м биіктікте орналасқан, айна ауданы 13,2 км2, ұзындығы 4,4 км, ең үлкен ені 3,7 км, жағалау сызығының ұзындығы 16,2 км, максималды тереңдігі 2,5 м, көлемі 13,0 млн м3.
Алып жатқан жер аумағы 2584 км2 шамасында. Судың мөлдірлігі 1,5 м. Барақкөл көлі. Қаракеңгірдің жоғарғы ағысында 590 м шамасында орналасқан. Айна ауданы 12 км2, ұзындығы 4,3 км, максималды ені 3,5 м, жағалау сызығының ұзындығы 12,5 км, максималды тереңдігі 2,9 м.су массасының көлемі 24 млн м3. Су жиналатын алабы 92 км2. Көл кеуіп кетпейді.
Ащыкөл Көлі. Қаракеңгір және Терісаққан жүйелерінің суайрығында 595 м белгісінде орналасқан. айна ауданы 16 км2, ұзындығы 6,2 км (таңғажайып пішінді көл), ең үлкен ені 4,0 км, жағалау сызығының ұзындығы 19,6 км, максималды тереңдігі 1,4 м.су массасының көлемі 12 млн м3. Су жиналатын алабы 150 км2. Көлі пересыхающее.
Қабыршақты Көлі. Қызылжар станциясынан солтүстік-батысқа қарай 8 км жерде орналасқан. Мұнда Сарыөзек өзені құяды. Айнаның ауданы 5,8 км2, ұзындығы 4,3 км, ең үлкен ені 2,0 км, жағалау сызығының ұзындығы 14,3 км, ең үлкен тереңдігі 1,3 м.су массасының көлемі 5,0 млн м3. Су жиналатын алабы 916 км2. Көл кеуіп кетпейді.
Ертіс су шаруашылығы бассейні. Жоғарғы Ертіс бассейнінің гидрографиялық желісінің құрылымы күрделі рельефке, ендік және тік аймақтарға, әртүрлі климаттық жағдайларға байланысты. Өзінің физико-географиялық ерекшеліктері, предопределяющим гидрографию және режимі өзендер, бассейн, р. Ертіс бөлінеді таулы және жазық бөлігінде.
Ертіс өзені алабының таулы бөлігінде (Семей қаласына дейін) 13 201 өзен бар. Оның ішінде ұзындығы 200 км - ден асатын үлкен және орта өзендерге 6 өзен, қалған 13 195-і шағын өзендер санатына жатады. Бұл ретте олардың 13 016-сы ұзындығы 25 км-ден аз су ағындарын құрайды.
Ертіс өзені бассейнінің жазық бөлігінде, Павлодар облысында ұзындығы 10 км астам өзендер мен уақытша су ағындарының жалпы саны 130-ға жуықты құрайды. Су ағындарының шамамен 90 % - ы ұзындығы 50 км-ге дейін және тек 10% - ы 50 км-ден асады.
Ертіс бассейні бойынша өзен желісінің тығыздығы орта есеппен 0,27 км км2 құрайды. Ең Үлкен мәндер оң жағалаудағы, жақсы ылғалданған бассейн аудандарымен сипатталады (Батыс және Солтүстік Алтай), оң жағалаудың кейбір аудандарында 0,70...0,75 кмкм2ъ2 жетеді (Обь өзенінің бассейні). Сол жағалаудың жазық және төбелі ұсақ шоқылы құрғақ аудандары сирек гидрографиялық желімен сипатталады-0,10...0,15 кмкм2, жекелеген аудандарда 0,02...0,04 кмкм2 дейін азаяды. Қазақтың ұсақ шоқыларының гидрографиясы өзендердің транзиттік учаскелерімен және анда - санда жұмыс істейтін су ағындарының арналарымен, ал Жайсаң қазаншұңқырында және Ертіс маңы жазығында-көптеген құрғақ арналармен, жыралармен, тұйық көлдермен толтырылған ағынсыз ойыстармен ұсынылған. Тек Шыңғызтау, Тарбаға тай, Сауыр және Қалба жоталарының баурайларында өзен желісінің тығыздығы жергілікті жер биіктігінің ұлғаюымен 0,40...0,50 кмкм2-ге дейін артады және тиісінше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz