Мемлекеттік басқару мақсаттары
Мазмұны
Кіріспе 7
1 Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері 9
1.1 Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі.Мемлекеттік басқарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары 9
1.2 Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер етудін) тиімділігі 16
1.3 Мемлекеттік басқарудың тиімді аппаратын құрудың шетелдік тәжірибесі 39
2 Мемлекеттік басқарудағы мемлекеттік қызметтің қазіргі жағдайын талдау46
2.1 ҚР мемлекеттік қызметінің кадрлық потенциалының сапалық және сандық құрамын талдау 46
2.2 Мемлекеттік қызметшілерді әлеуметтік сауалнама арқылы кадрлық жұмыстың іске асырылу тиімділігін сараптау 54
3 Мемлекеттік басқарудағы жаңашылдықтарды енгізу механизмі65
3.1 Кадрларды іріктеу мен даярлау жүйесін жақсарту . мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру факторларының бірі 65
3.2 Ақпараттандыру . мемлекеттік басқарудың стратегиялық ресурсы ретінде77
Қорытынды80
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 8
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты.Диплом жұмыстың негізгі мәселесі Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы жаңашылдықтар енгізу механизмі болып табылады. Дипломдық жұмыста мемлекеттік басқарудың түсінгі мен мәні, шетелдік тәжірибенің тиімділігі мен жаңашылдықтар енгізу жолдарын қарастырамыз.
Диплом тақырыбының өзектілігі.Қазақстан тәуелсіздігін иеленгеннен бастап, экономикалық, саяситүрленумен қатар жалпы масштабты мемлекеттік басқаруында реформаланды. Мемлекеттік басқарудың қоғамдағы өзгерістерін бастан өткеріп, қарқындыдамып жатқан жаңа эканомикалық және саяси қатынастардан қалып қою үлкенкедергі болар еді.1990 жылдары басталған мемлекеттік құрылыспен қатар мемлекеттікбасқарудың қызметтері мен атқаратын қызметтері өзтерді. Нарықтықэкономикаға өту және шаруашылық қожалықтың либерализациясы мемлекеттікбасқарудың қызметтерінің өзгеруіне әсер етті.Жалпылай реформа жүргізу арқылы заманға сай нарықтық жүйегебейімделген мемлекеттік басқару орталықтандырылыпшекаралық дамуы мен қалыптасуына орасан зор әсерін тигізді.Мемлекеттік басқарудың дамуы елбасымыздың болашаққа жол ашқан Қазақстан-2030. Гүлдену, қазақстандықтардыңқауіпсіздігі мен әл-ауқаттылығы бағдарламасымен айқындалды.Бұл құжаттың бір бөлігімемлкеттік дамуды сапалы және жоғарғы деңгейде ұйымдастыруқарастырылған.Мемлекетті к және жергілікті басқарудағы билік өкілдеріне арнайықызмет пен жүктелер өкілеттіктерін бір жүйеге келтіру және мемлекеттікқызметтің тиімділігін арттыру осы жұмыстың өзектілігі болып саналады. Бұлмәселенің қойылу мақсаты жоғары. Себебі бұның нәтижелері мен бағалауларыарқылы мемлекеттік басқаруды одан сайын жетілдіруге жол ашылады.Халықаралық тәжірибе бірде-бір елде мемлекетік басқарудың аса жетілген құрылымының әлі құрылмағандығына көзімізді жеткізіп отыр, ал мемлекеттік өкімет органдарын реформалау үздіксіз үрдіс болып табылады.
Қазақстан Республикасында бірнеше жылдан бері Қазақстандамуының ағымдағы және келешектегі мәселелерін тиімді шешуге қабілетті кәсіби Үкімет құру мақсатында мемлекеттік басқару құрылымын ұтымды бағытта жетілдіру үрдісі жүріп жатыр.
Басқару мен мемлекеттік қызметтің қазіргі заманғы жоғары сапалы мемлекеттік жүйесін қалыптастыру - бүгінгі таңда алға қойылып отырған түйінді мәселелердің бірі. Қазақстандағы экономикалық реформалардың барысы, қоғамды демократияландыру жолымен алға жылжыту, құқықтық мемлекеттің құрылуы, елдегі тұрақтылық пен даму мемлекетті басқару машинасының жағдайына, шенеуліктердің кәсіби біліктілігіне, олардың қабілеті мен бастамашылдығына, ел ұстанған бағытқа мүдделігіне тікелей байланысты екені анық.
Мемлекеттік басқару жүйесін түбегейлі жаңа бастауларға сүйене отырып құру қажеттігін тотолитарлық жүйеден нарыққа көшуді жүзеге асырып жатқан барлық транзитті мемлекеттер сезінуде. Бұл мәселе көптеген дамушы елдердің күн тәртібінен түспей отыр. Тіптен көтпеген классикалық демократиялар өздерінің басқару жүйелеріндегі кем тұстардың теріс әсерін сезіне бастады. Дегенмен , бұл елдердегі мемлекеттік қызметтің қалыптасу, жетілу мен шыңдалу тарихы айрықша деп танылатындықтан, жинақталған тәжірбиені пайдаланудың игілігіде, сөзсіз, көп.Батыстың алдыңғы қатарлы елдеріндегі әкімшілік құрылымдарды реформалау тәжірбиесіне жүгіну кездейсоқ емес, бұл ескі басқару жүйесін сыни бағалауға, мемлекеттік қызметті жаңа бастауларға сүйене құруға, оларды өзгермелі жағдайларға дер кезінде бейімдеуге мүмкіндік береді.
^Транзиттің^ барлық мемлекеттер үшін басқарудың жаңа мемлекеттік жүйелерін құрулың жалпы тенденциялары неде? Партиялар мен қозғалыстар түріндегі реформаторлық саяси күштер күш пен тәжірбие жинақтауда, ал бірқатар елдерде әлі де болса қалыптасу сатысында.Кәсіпкерлік орта бастапқы капиталды жинақтаумен айналысуда, кірістің сыртынан пайда табу жолында.Бұл көбінде оларды әлеуметтік экономикалық процестерді тиімді реттеуге, қаржыландыру функцияларын орындауға, мемлекеттік меншікті жекешелендіру мәселелерін ретке келтіруге, экономикалық қылмыстармен күрес жүргізуге қабілетті де күшті, өркениетті құқықтық мемлекеттің қалыптасуына қарсылық білдіруге итермелейді. Мұндай жағдайда мемлекеттік қызметшілер корпусы рефорлардың басты қозғаушысы мен біржола бетбұрысының кепілі рөлін өзіне алады.
Мемлекеттік қызмет жұмысының нормативтік-құқықтық негізі жетілген және толық аяқталған деп айтылудан алыс екенін де мойындаған жөн мемлекеттік қызметті материалдық қаржылай әлеуметтік қаматамасыз ету қуатты және мықты мемлекеттік бюджеттің қалыптасуымен тығыз байланысты. Бүгінгі таңда, мемлекеттік қызметшілердің материалдық жағдайы жақсартуды талап етеді. Шенеуліктер арасындағы сыбайлас жемқорлықтың, кадрлардың биснез саласына кетіп қалуының, идеялық тұрақсыздықтың, кәсіби жетілуге қажетті көтермелеудің болмау себебі де осында. Шығатын қортынды, мемлекеттік басқару саласы кадрларды үнемі даярлау және қайта даярлауды, оларды мамандандыруды, олардың қызметін материалдық-техникалық қамтамасыз етуді нығайтуды қажет етеді.
Әрине, ұлттық ерекшеліктер мен салт-дәстүрлер де мемлекеттік қызметтің формасы мен мазмұнына айтарлықтай әсер етеді.Осы қатарда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің әлемдік қауымдастықпен жақындасу мүмкіндігін де жан-жақты таразылау қажет.
Көптеген мамандар бұл жағдайдан шығу жолы мемлекеттік басқару жүйесіне сынақтан өткен әлемдік стандарттарды ендіру, көшпелі экономикасы бар елдердің мемлекеттік қызмет құрылысында халықаралық қағидаттарды қолдану мәселелерімен тығыз байланысты деп атап көрсетеді.
Диплом тақырыбының зертелу деңгейі.Дипломдық жұмыста мынадай әдебиеттер қолданылды атап атйқанда Баянов Е. Әкімшілік құқық оқулығы соны мен қоса Б.Б.Сейдеш Қызылов М. А., Ибраева Г. А., Есенов Д. Қ., Искакова И. Е. A. А. Таранов A. А. Таранов-тың еңбектері зерделеніп қолданылды.
Талдау обьектісі бұл мемлекеттік басқару мен жаңашылдықтар мен тиімділік арттыру болып табылады.
Талдаудың пәні -Мемлекеттік басқарудағы жаңашылдықтарды енгізу механизмі болып абылады.
Диплом тақырыбының міндеттері:
- Мемлекеттік басқару теориясына шолу жасау және мемлекеттікбасқарудың ерекшеліктерін, мақсатын, міндеттері мен қағидалаларын зерделеу.
- Тиімділіктің өлшемдері мен индекаторларының әдістемесін зерттеу.
- Шетелдік мемлекеттік басқару тәжірибесінің тиімділігін анықтау.
- Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың тиімділігіне талдау жасау.
- мемлкеттік басқару тиімділігін жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші бөлімде мемлекеттік басқарудың теориялық негіздемелері және шетелдердегі мемлекеттік басқару модельдері салыстырмалы түрде баяндалған. Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы бойынша мемлекеттік қызметкерлердің сандық және сапалық көрсеткіштері қарастырылды Үшінші бөлімде нақты өзекті мәселелердің шешілу жолдары мен мемлекеттік басқару органдарының тиімді қызметі үшін жағдай жасау амалдары қарастырылған.
1 Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері
1.1 Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі.
Мемлекеттік аскарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары
Мемлекеттік басқарудың ерекшеліктерін және мазмұнын меңгерудің алдында, ең бірінші басқару дегеніміз не екенін анықтау қажет? Басқарудың ең бастысы кең тараған мәні бір нәрсені (немесе біреуді) басқару дегенді білдіреді. Бірақ мұндай констатициямен шектеуге жеткіліксіз, Басқарудың мазмұнын ашуда, оның функцианалды мәнінің қажеттілігі туындайды, Жалпытеориялық позициялар келесі қорытындыларға жеткілікті негіздерді береді.
1) Басқару функциясы әртүрлі табиғи жүйелердің ұйымдастыру (биологиялық, техникалық, әлеуметтік)олардың тұтастығын қамтиды, алдында тұрған міндеттерге жету, құрылымдық сақтау, әрекеттерінің режимдерін қолдайды.
2) Басқару осы не басқа элементтер жүйесінің мүдделерін құрауда қарым-қатынысына кұрмет етеді және барлық элементтердің міндеттерін бір бүтін көрсетуде.
3) Басқару-толық жүйенің ішкі сапасы, негізгі элементі мен субъектболады (басқарушы элемент) және объект (басқаратын элемент), әрдайымбастапқы өзіндік ұйымдастырудағы (өзін басқару) өзара әрекеттесуі
4) Басқару тек қана ішкі өзара әрекеттесуде элементтердің жүйесін құрауғаұсынады, әртүрлі иерархиялық деңгейде көптеген жалпы өзара әрекеттесужүйесі бар, ішкі жүйе сияқты басқару функцияларын жүзеге асыруда жүйеаралық сипаттаманы да ұсынады. Соңғы жағдайда жоғары тәртіптегі жүйетөмен тәртіптегі жүйе қатынасы бойынша субъект рөліне енеді, басқаруобъектісі арасындағы езара әрекеттесушеңберінде болады.
5) Баскару өз мәні бойынша басқарушы субъектіні объектіге әсер етугеәкеледі, жүйелерді реттеу мазмұны болып табылады, жалпы заңнамалық іс-шараларға сәйкес оның дамуын, қызметік мәнін қамту. Осы-бағытталғантәртіпті әсер етуі, субъект пен объектінің арасындағы байланыстарды жәнетікелей субъектіні басқаруын жүзеге асырады.
6) Басқару ақиқаттығы, егер басқарушы субъектіге қызмет ететін объект
таныс болса, басқарушы экономикалық жүйе басқаратын элемент. Демек,басқарушы (тәртіптеуші) субъект дәргейіне басқару ықпалдығы.
Жалпы басқаруды сипаттайтын түсініктің негізгі ерекшеліктері осындай.Заманауи ғылыми әдебиеттерде түрлі негіздер бойынша басқару әртүргебөлінеді. Жалпы қоғамдық өмір сүру сферасына байланысты анықтайды:жалпы баскару, экономикалық басқару, әлеуметік басқару, саясаттыбасқару рухани-идеологиялық басқару; қоғамдық құрылымдық қарым-қатынастардан, саясатқа сәйкес экономикалық басқару, қоғамдық рухани және әлеуметтік даму; басқару объектілерден: экономикалық (шаруашылық) басқару, әлеуметтік-саясаттық басқару, рухани өмірмен басқару; сипаттамасы мен көлемімен қоғамдық құбылыстарды жаулап алуын басқару: қоғаммен басқару, мемлекетпен басқару, салаларды басқару, халықшаруашылық сферасы, кәсіпорынмен, ұйыммен, мекемемен, фирмалармен және т.б. басқару.
Басқару түрлері ретінде сонымен қатар жоспарлы, аймақтық, салааралық.стратегиялық, жалпы бағдарламалық және т.б. болып табылады. Сондықтанбасқа бойынша мәселесі және мемлекеттік басқаруына сәйкес қағидалық мәш бар, немесе тек қана оның қызмет ететін және иерархиялықтиімділік пен объектілерді басқару әлбетте өзара әрекеттесу жүйесінбасқарушылық анықтама құрылады. Классификациялауға кім алатын болса,теріс жағдайда барлығы есептік нүктеге тәуелді. Құлау болмау үшін,сындарды ерекшелеуде нақты анықтау керек.
Субъектіні басқару бойынша алты басқару түрлерін атап кетуге болады,олар көп жағдайда өзара сәйкес келеді.
1) Мемлекеттік басқару, ол туралы ең бірінші бәрін айтуға болады, оның
субъектісі мемлекет болып табылады, себебі, қоғам түрі, субстрат бойыншахалық онымен қосылады. Мұнда негізгі басқару жалпылық, егемендік,қауіпсіздің тәртіптілік және тарихи уақыт шеңберінде барлық елдің әлеуметтік дамуы болып келеді.
2)Аймақтық өзара басқару төмеңгі және ерекше демократиялықмемлекеттік басқару түрі, субъектісі тұрғындары мен әкімшілік аумақтықболады, адамдардың жергілікті кешенмен орналастыру мәселелері қызмет ету мәні болады.
3) Менеджмент, жеке меншік жағынан (иесі, иегері) өзінің жекеменшігімен басқарады. Әрине, жеке меншік дегенеміз-ол қоғамдық қарым-қатынастар, онда адамдар өз көз карастарымен қатысады, тек қана жайзатармен, мүлікпен, қызметтермен пайдаланбайды. Мұнда ештеңе өзгермейді,тапсырма бойынша немесе жеке меншіктің сенімімен менеджерлер және жалдамалы басқарушылар (жоғарытөленетіндер) бола алады, егер жеке меншік жеке үлсекерлік. жалпы, акциондық, кооперативтік, ұжымдық, халықтық муниципалды, мемлекеттік және т.б. болса да. Жеке меншікбасқаруы объект кірістерден, ренталардан алудан құралады.
4) Қоғамдық басқару, субъектісі институализдік (заңгерлік ресімдеу-зан.
жарғы арқылы) қоғамдық бірлестіктер болып табылады. Мұндай субъектілер
еркін, плюристік азаматтық қоғамда көп және өз ішкі құрылымдық меншікте
басқарылады және сыртындада.
5) Топтық (ұжымдық) өзіндік реттеу, субъект болып бір топ адамдарқатысады, әрбір қоғамдық өмірде еркін (өз жеке көзқарасы бойынша) және өз уақытында басқалардың қызығушылық есебінде, мәдениет нормалары менәлеуметтік жалпы күйі жекемінезі мен қызметімен басқарады.
Максатты мінезі немесе жеке адамның қызметі, егер ол өз өміріндежасампаз огумандық мақсаттар және олардың жетістікке жету үшін өзбілімдерін, күп терін, уақыттарын береді. Бұл - фундамент, барлық басқарутүрлер нің негізі, өйткені мінездің сипаттамасынан және әс-әрекетіненадамдардың мазмұнына тәуелді, соңғы көлем мен механизмі.
Сонымен қатар, басқарудың барлық түрлерін сақтау керек:
-конституциондық және басқа құқықтық реттеуге жатады, мемлекеттік
басқару басқа басқару түрлерімен тығыз байланысты жүргізеді;
- өзара байланысты, толықтырады, оырн басады, күшейтеді және бір бірінәлсіретеді.
- әрбір тарихи сәтте өзінің даму деңгейін меңгереді, олардың басқаруын
объектілерді басқаруға сәйкес өз қабілеттілігін көрсетеді.
Сондықтан кез-келген басқарудың түріне абстрактылы жақындауғаболмайды, қайсы бір артық шығады, менеджментке бүгін бұл қалайқолданылады. Сол процесстердің әрдайым басқару ақиқаттығын көруге керек,
құбылыс пен қарым-қатынас, нақты субъектілердің басқару жағынан басқаруғажатады. Барлық басқару түрлердің арасынан мемлекеттік басқару орын алады,түсінуге болады, ерекше орны, оған тиісті үш сипаттаманы түсіндіреді:
1) Мемлекетт, басқару субъектісі ретінде орындайды, мемлекеттікбасқаруға маңызды сипат береді, онсыз ол құрылмайды. Бұл жүйеліксипаттамасы Адамдық сияқты үлкен массалық басқаруды жүзеге асыра алады,солай материалдық ресурстарды да асырылады. Осы сипат қағидаллы, текқана санын аясында келісімділігі жүзеге асады, координация, мақсаттылықжәне тиімділік.
2) Сипаттамаға анықтайтын әрекет ықпал етеді, осы басқару түрімен жүзеге асады, оның субъектісін көрсетеді, мемлекет оның ішіне еңген билік күші. Осылай, заманауи Қысқа философиялық энциклопедия мемлекетқұдай құрылымы, әрдайым адамдардың бірге іс-әрекеттесуде нәтижесіндежаңарады, осы не басқа облыста қоғамдық қызметтерді реттейді мемлекетұғынады. Мемлекет қоғамдық құрылымдардан адамдарға қатысты қайнаркөзінде құқықтық шарттастығы (легитимділігі) бар мемлекеттк биліктің, а іске асыруда мәжбүрлеу құралдары бар мемлекеттік аппарат күшінің болуымен ажыратылады. Бұл күштік қысым басқаруда алға қойылған мақсаттардың, оларда қамтылатын ұйымдастыру сәттері және онымен белгіленген нормалар орындалуы керектігіне апарады. Сәйкесінше мемлекеттік басқарумен байланысты барлық мәселелер тарихи сипатта болады: мемлекет қандай, ол не істейді және оны қалай жасайды, алдына қандай мақсаттар қояды.
3) Бұл сөзсіз, мемлекеттік басқарудың таралу шектері. Бұндай шектербүкіл қоғам шеңберінде болып жатқан емес, керісінше оның шеңберіненшыққан және осы мемлекеттің сыртқы саясатында көрініс табуымен анықталуы мүмкін. Мемлекет пен қоғам арақатынасының дұрыс нұсқасы адамдардың қоғамдық өмірі бостандықтың және өзін-өзі басқарудың орасан зор мөлшерімен сипатталады, ал автономия шектері өз кезегінде қоғамдық институттармен қалай анықталса, дәл солай мемлекетпен де анықталады. Яғни мемлекет заңнама арқылы өмірдің барлық салаларында адамдар мінез-құлқының негізгі типтерімен нормаларын белгілейді және олардың сақталуын өзінің билік күшімен қамтамасыз етеді. Бұл мәтіндегі мәселе мемлекеттік басқарудың қоғамға таралуында, себебі бұл жерде сөз технологиялық өзгерістер жайында емес, қоғам күйінің сараптамасы, өзін-өзі реттеу мен жаңашылдыққа бейімделуқабілеті туралы болғалы отыр. Бұндай сентенция мемлекеттік басқару қоғамғаәсерін сақтайды деген қорытындыға әкеледі, бірақ мәселе бұл әсердіңқаншалықты терең екендігінде. Бұл әсер өзі арқылы қоғам күйін көрсетуге жәнежаңғыртуға бағытталатындығын атап өткен маңызды. Сонымен қатар басқаруөзінің мақсаты, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсер етуін бағыттайтынүдері термен және құбылыстармен өзара байланысты болуы тиіс.Сонымен, мемлекеттік басқару - бұл адамдардың қоғамдық өміріне, биліккүшіне сүйенетін реттеу, сақтау және қайта құру мақсатындағы мемлекеттіңпрактикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері.Мақсаттардың кең ауқымды түрткі болатын, ынталандыратын жәнереттейтін функцияларды атқаратындығы белгілі. Мемлекеттік басқарумақсаттары сол қоғамның өмір сүру негізінде жатқан мақсаттар негізіндетуындайды. Олар қоғам мақсаттарынан туынды болып табылады [16, 5 б.].
Мемлекеттік басқару мақсаттары;
1) елдің ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2) елдің сенімді әрі тұрақты демократиялық дамуын қамтамасыз ететін
қоғамдық институттарды дамыту және нығайту;
3) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын конституциялық қорғау,жалпы әкімпіілік-құқықтық реттеу;
4) адамдардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған мемлекеттік саясатқалыптастыру;
5) позитивті экологиялық ахуалды қолдау;
6) нарық механизмдерін қолдау;
7) аймақтар мен орталықтың сауатты, өзара тиімді әріптестігі.
Бұл мемлекеттік басқару мақсаттарының тек жалпы көрінісі ғана. Бірақжедел және стратегиялық, түпкі және аралық, жалпы және жеке мақсаттарқамтылатын мақсаттар ағашын құру аса маңызды. Мақсаттар селбестік пенсинтезде, яғни қандай да бір тұтастықта болуы тиіс. Бірақ бұл тұтастықтыоларды іске асырудың шынайы құралдарымен, әдістерімен және тәсілдерімен біріктіру керек, әйтпесе тіпті дұрыс қойылған мақсаттардың өзі-ақ іске асыруүдерісінде отрмаланады.
Мемлекеттік басқару функциялары - мемлекеттің қоғамдық үдерістергебиліктік, мақсаттық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсерінің объективті шартталған түрлері. Мемлекеттің бұл ерекше әсері біртұтас болып келетіндігінатап өткен маңызды [16, 18 б.]. Мемлекеттік басқаруфункцияларыныңжиынтығына кемінде 2 фактор әсер етеді: қоғамдықүдерістердің күйі,құрылымы, өзара басқарылатындығы, яғни басқарылатын объектілердіңжиынтығы және мемлекеттің қоғамдағы орны мен рөлі. Осылайша, мемлекеттікасқару бір жағынан мәжбүрлеуді, яғни легитимді мәжбүрлеуді қолданатынэлемент болып табылады, екінші жағынан ол қоғамға бағынысты рөл атқарадыжәне қоғамдық дамудың мұқтаждықтарымен, тілектерімен және мүдделеріменанықталады деген қорытынды жасауға болады. Ондай қарама-қайшылытуралы сөз еткенде шектеу мен алмастыруға қарай қадам жасағың келеді,дәлірек айтқанда алғашқы сәтте бұл функцияны жою ойға келеді (яғни мәжбүрлеуді). Бірақ бұл функцияны жойса бос орынды толтыру керек, бұлорайда ең алдымен ойға өзін-өзі басқару механизмі ғана келеді, олай болмағанжағдайда біз ұйымдастырушы және реттеуші механизмдер девальвацияғаұшырап, басқару әсерінің вакуумы орын алу фактісіне, яғни аласапыранға,бассыздыкка тап боламыз.Осылайша, мемлекеттік басқару функцияларын атқара алатын және
олардың іске асырылуын қамтамасыз ете алатын қоғамдықинституттарды даярлау, іріктеу және бағалау сөз етілуі тиіс. Біз заманауиқоғамда мемлекеттік сектор азаюының (бұд жағдайда жекешелендірумемлекеттік секторда тиімділікті арттырудың негізгі тәсілі ретінде қаралады),ал басқа жағынан нарықтық қатынастарды ұйымдастыру саласында саясаттыұйымдастыру мен даярлауда мемлекеттік реттеудің рөлін арттырудыңкуәгерлері болып отырғандығымыздан қандай да бір балансқа қол жеткізуоңтайлы нұсқа.
Мемлекеттік басқарудың функциялары.
1) Жоспарлау функциясы. Сонымен қатар немен? Қалай? Қайда? Қашан?
Мақсатқа жетеді деген сұрақтарға жауап беру. Стратегиялық мағызды функция.
2) Ұйым функциясы. Адамдардың өзара әрекеттесіп, керекті нәтиже
әкелер и шығару.
3 Реттеу функциясы. Функция, адам ұйым шеңберінде тиісті мөлшердегі
іскерлікті орындау үшін бағытталған.
4) Тұлғалармен жұмыс функциясы. Әлемдік тәжірибеде берілгенфункцияға аса көп көңіл аударылады.
5) Бақылау функциясы. Барлық аталған функцияларға кері байланыс
болып табылады.
Өкінішке орай, неоконсерваторлар туралы жалпы жорамалдайды, барлыққоғамдық өмірдің ортасында рыноктық реттеу біздің мемлекетіміздіңшеңберінде еткір растау таба алмайды. Бұл жерде мемлекеттің ерекшефункцияларын анықтау маңызды, берілген функциялар рыноктықмеханизмдерге сатып алуларға кетпеуі үшін, былай істеу үшін, республикалықдеңгейдежәне рыноктық механизм деңгейінде мемлекет берілгенфункциялардың көлемін анықтау үшін. Осы кезде қорытынды салықтаржеңілдік, инвенстиция деңгейімен жүзеге асырылуы тиіс, бұл рыноктықэкономика ортасындағы бақылау. Ерекше функцияларға жатады: ғылыми-техникалық даму, еңбек қатынасындағы ортамен бақылау және реттеу, әрине,қаржылық жүйе. Берілген функциялар бөлек түр және мемлекет жағынан қатанбақылау қалайды, жайсыз жағдайда мемлекет қауіпсіздігіне қауіп туралы айту.Яғни, олардың жүзеге асу кезінде мемлекеттің барлық даму ерекшеліктерінесептеу керек, оның ерекшелігіМемлекеттік басқаруға жақындаудың әдіснамалық тұтастығынақұрылымдарды құру мен өзгертудің кешенді механизмін құруға мүмкіндік
беретін мемлек ттік басқарудың нақты қағидалары болғанда ғана қол жеткізугеболады.
Қағида (лат. "principium" - бастапқы, негіз) теория ұғымы ретінде мемлекеттік басқару жүйесінде заңдылықты, оның элементтері арасындағы қарым-қатынасты және өзара байланысты көрсетеді [16, 186 б.]. Яғни қоғамдық-саяси өмірдің сол заңдылықтары мен қарым-қатынастары, ұйымдастырушылық құрылымның және белгілі бір ғылыми ережелер түріндегі көрініс тапкан, көбісі кұқықпен бекітілген және адамдардың теориялық және практикалық басқарушылық қызметінде қолданылатын мазмұндар. Ең алдымен мемлекеттік басқару қағидаларының мәселесінде 3 өзара байланысты және өзара шарттас аспектіні бөліп қарастыруға болады:
1) Онтологиялық (бұл аспект қағидалар генезисін, олардың өздерікөрсететін заңдылықтардың табиғатымен, мәнімен, орнымен және рөлімен,қарым-қатынастарымен байланысын қамтиды);
2) Гносеологиялық (қағидалар сипатының, олардың дұрыс ғылыми талдаутілінің, қисынының және құрылымының сараптамасы);
3) Әдіснамалық (қағидаларды теориялық және практикалық қолдану
механизмдеріне нұсқайды).
Осы уақытта толық бүкіл құқықтар, олардың қарым-қатынастары қағидалары жтіғы артуы болмайды екені жайлы айқындалды. Мемлекеттік басқаруда адамдардың қарым-қатынастары оларды тәуелді болуы осы тәжірибеде анықталады. Тәжірибелік басқаруда қағидаларды білуге аса маңызды емсе, тәжірибелік қызметін қолдануды білу керек. Солайша мемлекеттік басқаруда қарым-қатынас құқықтары жайлы айту құқық түрінде, сосын ғылыми түрде меммлекеттік басқаруда ұйымның қызметі мен мәні ерекше болып келеді. Мемлекеттік басқаруда қағидаларды дәлелдеуде технологияларды анықтауда келесі талаптарды ұсынуға болады.
a) өзара әрекеттесу және қарым-қатынасы бар құқықтарды көрсету;
б) қарым-қатынас және өзара әрекеттесу құқықтары біртекті болу керек;
b) мемлекеттік басқаруда әлеуметтік қарым-қатынас өзара әрекеттесу
мақсаты және тұтастығы болум керек;
г) мемлекеттік басқаруда ерекшеліктерді көрсету керек;
Мемлекеттік басқару қағидаларының күйелігін қарастыра отырып, осы облыстағы айтарлықтай қиындықтар жайлы куәлік ететін біркелкісіздік байқалады Осы жұмыста Г.В. Атаманчуктың "Мемлекеттік басқару теориясы атты еңбегінен алынған жүйелендіру қолданылды:
Мемлекеттік басқару қағидалары:
1) қоғамдық-саяси (мемлекеттік басқарудың әлеуметтік табиғатын, оның
дамуының жалпы заңдылықтары мен негізгі ерекшеліктерін тану нәтижесінде
қалыптасады);
2) функционалды-құрылымдық (мемлекеттік-басқарушылық әсер сту
құрылымының заңдылықтарын ашады),
3)ұйымдық-құрылымдық(мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымының және қызметшілердің оларды қалыптастыру мен жетілдіруде жіберу - сөттерінің, сондай-ақ мемлекеттік-басқарушылық әсер етулерді ұйымдастырудың заңдылықтары мен ерекшелігін, сипатын көрсетеді);
4)мемлекеттік-басқарушылық қызмет (басқару функцияларын қалыптастыру және іске асыру кезіндегі мемлекеттік органдардың басқару қызметінің формалары мен кезеңдері Әдістерінің заңдылықтарын, қатынастарын және өзара байланысын ашада). Бұл қағидалар элементтердің әр тобында өз ерекшелігіне ие болады, себебі бұл топтардың мемлекеттік басқарудың онтологиялық элементтері жүйесіпдегі орны мен рөлі олардың ерекше құрылымын шарттарды.
Қорытындылай келе мемлекеттік басқару - бұл адамдардың қоғамдық өміріне, билік күшіне сүйенетін реттеу, сақтау және қайта құру мақсатындағы мемлекеттіңпрактикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері. Мемлекетті тиімді басқару осы тақырыптарға арналған ғылыми жұмыстарөте көп. Сонымен қатар, берілген әдісті бағындыруда біз тәжірибе жүзінде әртүрлі мәселелерге жолығамыз. Олар: кадрлық, экономикалық, политикалықжәне т.б. Негізі бұл дұрыс тұжырымдама, өйткені басқару жүйесі жоғарғытиімді басқару сатысымен анықталады. Сонымен қатар ғылыми түсінігі барадамдар басқарудың тиімді әдісінің проблемаларын өздерінше түсінеді.
1.2 Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер
етудін) тиімділігі
Мемлекетті тиімді басқару және жеке меншікті басқару осы тақырыптарға арналған ғылыми жұмыстар өте көп. Сонымен қатар, берілген әдісті бағындыруда біз тәжірибе жүзінде әр түрлі мәселелерге жолығамыз.Олар: кадрлық, экономикалық, политикалық және т.б. Негізі бұл дұрыс тұжырымдама, өйткені басқару жүйесі жоғарғы тиімді басқару сатысыменанықталады. Сонымен қатар ғылыми түсінігі бар адамдар басқарудың тиімдіәдісінің проблемаларын өздерінше түсінеді. Экономикалық көзбен қарағанда басқарудың тиімді әдістерін тамақ өніміне кететін шығын мен басқару механизімімен анықтауға болады. Басқару жүйесінде істейтін және белгілі бір басқару қызметін орындайтын немесе сонны жүзеге асыруға ықпал ететін жұмыскерлер, яғни басқару процесіне іскерлікпен қатысатын, әрі басқару аппаратына енетін жұмыскерлер жатады. Мемлекеттік басқару әдістері- бұл мемлекеттік орғандардың және олардың лауазымды тұлғаларының (яғни атқарушы билік субъектілерінің) басқару объектісіне (яғни басқарылатындарға - бағынышты органдар, ааматтар және т.б. объектілерге, олардың санасы мен еріктеріне) тікелей және мақсатты түрде практика жүзінде әртүрлі ықпал ету тәсілдері.
Мемлекеттік басқаруәдістеріне мына белгілер тән:
- басқару әдістері мемлекеттің еркі бойынша қалыптасадыжәне содан туындайды;
- ереже бойынша олар мемлекеттік қызметті атқару кезінде іске
асырылады;
- мемлекеттік басқару субъектілері мемлекеттің атынан және соныңмүддесі үшін пайдаланады;
- мемлекеттік - биліктік өктем өкілеттіліктер берілген;
- құқықтық және ұйымдық нысандарға ие болады;
- жан-жақты бағыттылығы болады (бұл басқару үрдісінің көп түрлілігімен күрделілігі көрінеді).
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі. Басқару міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруда қандайда бір әдістерді дұрыс қолдануға байланысты болады, сондықтан осы әдістерді жетілдіру басқарудың жақсаруын білдіреді: Мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Осыған байланысты олар көбінесе бaсқару қызметініңқұқықтық нысандарында көрсетіледі.
Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері:
1) универсалды әдістері немесе негізгі: сендіру мен мәжбүрлеу;
2) құқықтық әдістер - практикада қолданғанда заңды салдырға әкеледі, оларға мыналар жатады тікелей бөлу, ұсыныс, шешу, келісу;
3)құқықтық емес (ұйымдық) - практикада қолданғанда заңды салдарлардың туындауына әкелмейді, оларға мыналар жатады: қаулы, бұйрықтар, түсіндірме, шешімді дайындау; көрмелер, жарнама, шешімнің орындалуын тексеру.
4) басқару ықпалының мазмұны бойынша:
a) моралдық - саяси әдістер - бұл тәрбиелеу, моралдық қолдау, үгіттеу, насихаттау;
б) ұйымдық әдістер - үйлестіру, келістіру, бақылау, субъектінің өз жұмысын ұйымдастыру (нұсқау беру, сілтеу), қадағалау, тексеру;
в) әлеуметтік әдістер - бақылау, эксперимент жасау, байқау, анкетажүргізу, интервью алу;
г) психологиялық әдістер - психологиялық аяу, дәлелдеу, кәсіби іріктеумен оқыту, бедел,
д) әкімшілік әдістер - әкімшілік юрисдикция, жарлық, бұйрықтар
e) экономикалық әдіс - баға, несие, материалдық қолдау көрсету, сыйақы,жәрдемақы;
Осы әдістердің барлығы бірін-бірі жоймайды, тек бір бірінтолықтырады және әрбір басқару әдісі қандайда болмасын басқаруфункцияларын ерекше тәсілмен жүзеге асырылуымен сипатталады.Мемлекеттік басқаруда әкімшілік және экономикалық әдістер маңыздыорын алады.Әкімшілік - құқықтық әдістер - бағынушылардың басқаратындардыңеркіне бағынуымен сипатталады, яғни билік-бағыныштылық оларда басқаруқызметінің биліктік табиғатын өте айқын көрсетеді. Әкімшілік - құқықтықәдістерді пайдалану басқару субъектісінің басқарылатындарға тура ықпал етеді.Бірақтабасқарылатындарға әкімшілік әдісті пайдаланып ықпал еткендебасқарылатындардың (бағынатындардың) мүдделерді есепке алмау дегенді
білдірмейді, керісіше ғылым олардың мүдделерін ескере отырып пайдаланудыұсынады. Әкімшілік-құқықтық әдістер мемлекеттік қауіпсіздікті, ішкі істердібасқаруда ерекше орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістердің мынадай түрлерін атап көрсетугеболады:
1) көрсетілу нысаны бойынша:
a) әкімшілік-құқықтық-құқықтық нысандарда көрініс табатын;
б) әкімшілік-ұйымдық-басқарусубъектісі ніңұйымдастырушылықәрекетінде көрініс табады,
2) қасиеті бойынша:
a) пормау вті-нұсқаулар,бұйрықтар, бағынушылардың қызметінреттейтін басқада актілер;
б) жеке-нақты орындаушыға берілетін өкімдер;
3) басқару субъектілерінің мінез-құлықтарына ықпал ету тәсілдерібойынша:
a) нақты әрекеттерді жасауға міндеттейтін әдістер;
б) накты әрекеттерді істеуге өкілеттілік беретін әдістер;
в) әлеуметтік пайдалы әрекеттерді істеуді қолдайтын;
г) кандайда болмасын әрекеттерді істеуге тиым салушы әдістер;
4) нысаны бойынша:
a) императивті;
б) тапсырушы;
г) ұсыныстар.
Әкімшілік әдістердің мазмұны:
1) мемлекеттік басқару сферасында міндетті мінез-құлық ережелерінбелгілеу;
2) нақты тапсырмаларды бекіту.
3) лауазымға тағайындау:
4) белгілі бір әрекетті жасауды ұйғару;
5) белгілі бір әрекеттерді істеуге тиым салу;
6) белгілі бір әрекеттерді істеуге рұқсат беру;
7) қоғамдық қатынастарға қатысушылардың заңды мүдделерінқанағаттандыру;
8) материалдық санкция қолдану;
9) стандарттаржы белгілеу;
10) тіркеу;
11) бақылау мен қадағалау;
12) материалдық және моралдық мадақтау;
13) басқару қатынастарына қатысушылардың дауларын шешу;
14) мемлекеттік тапсырыстарды дайындау;
15) әкімшілік - мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Әкмшілк-құқықтық әдістерден айырмашылығы экономикалық әдістербасқару объекті леріне тура емес, жанама ықпал етеді, өйткені олардың басқаруықпалы материалды стимулдар беру арқылы, қажетті мінез-құлыққа деген ұмтылысын тудыратын экономикалық жағдайларды туғызу арқылы ықпалетеді. Экономикалық әдістердің ішінде баға, табыс, кіріс, несие, шаруашылықесеп маңызды рөл атқарады.Әкімшілік және экономикалық әдістер бір-бірімен тығыз байланыстыболып келеді.
Басқарушы субъектілердің қызметін ұйымдастыру процесі - бұлқұрылымды бөлімдерді құру және олардың орындауына функцияларын беру,оларды атқарушы билік органдарының күйесіне кіргізу болып табылады. Бірсөзбен айтқанда, атқарушы билік органдары алдына қойған міндеттерінебайланыстыжәне сәйкес нәтижелерге жету үшін өзінің аппаратынұйымдастырады.Басқару процесінде нақты сұрақтар жеке (министрлер, комитет төрағасы),алқалы (алқада, ғылыми-әдістемелік кеңесте) немесе ортақ бірілесіп (2 немесеодан да көп министрліктердің, комитеттердің қатысуымен) шешіледі.Басқаруды алуан түрлі белгілері бойынша бағалауға болады: басқарудеңгейі бойында - жоғарғы, орташа және төменгі буындар; кәсіптік құрылымыбойынша - инженерлер; қызмет түрі бойынша - ауыл шаруашылығы, өнеркәсіпкадрлары; басқару еңбегін мамандандыру түрі бойыншаәкімшілік,экономикалық. Білімі бойынша жоғары және арнайы орта білімді адамдар, практиктер орындайтынжұмысының күрделілігі жәнәнжауапкершілігібойынша.Басшылар ды қызметтегі рөлі бойынша мамандар және қосалқықызметшілер (қызмет көрсетушілер, техникалық қызметшілер) болып бөлінеді.
Басқару жүйесіндегі қызметшілердің бұл әрбір категориясы еңбек әрекетініңерекшеліктеріне, кәсіптік даярлығына және даярлықтан қайтадан өтуіне қарайсипатталады. Өзіндегі кызметкерлермен бірлесе отырып кадр саясатын ойластырады және жүзеге асырады, штатты жинақтайды, кадрларды іріктеуді,баулуды, орналастыруды және ауыстыруды жүзеге асырады.Есепкеала отырып басқару үрдістерінің үнемі кеңеюін әлеуметтікмемлекеттік трактовкалардан, саяси, заңдық ғылылдардан, жалпыға ортақөлшемдерді орналастырудың басқарудағы тиімділігі, мемлекеттік басқарудағыжеке меншілік, осылар жалпы біршама қиындық тудырады. Егерэкономикалық мағынада тиімділік түсінікті және оңай болса, онда басқарутеориясында оны басқарудың жүйесі деп санауға болады, басқару тиімділігіносы процесстің негізгі факторы деп те есептеуге болады. Жалпы алғанда,тиімділік басқару жүйесінің негізгі атрибуты және басқару жүйесінің өзгерісіболып саналады, осы өзгерістерден модельдеу теориясы құрылады, осыныңарқасында тиімділік арта түседі.
Осындай тезисті алға тарта отырып мынандай сұраққа жауап беру керек -егер тиімділімі бағалау қиын болса, онда оны басқаруда қалай қолдануғаболады? осы сурақтың жауабының нәтижесі шешім болып табылады. Шешімқабылдау ақпарат алмасу сияқты кез келген басқару қызметінің құрамдасбөлігі. Шешім қабылдау қажеттілігі басқарушының алға қойған мақсатыныңқалыптасуы мен сол мақсатқа жетудегі іс қимылын түгелдей қамтиды.Шешім дегеніміз - бұл баламалы немесе альтернативті таңдау. Нақтыосы шешім, басқару тобының негізгі тиімді өлшем бірлігі болып саналуымүмкін. Әлбетте басқада өлшем бірліктері де бар, бірақ соған қарамастан,дұрыс шешім шығарумен шектелу, бізге мәлім болғандай тиімді басқарудыңмемлекеттік нысандардын басқару органдары мен жоғарғы басқарузвеносымен, шешім қабылдаудың нысандандырылған әдісі зерттеушілердіңтаптырмайтын құралы болып саналады, теориялық мәселеде де және бірмәселелерді нақты шешуде де рөлі зор.
Жаңа саяси ғылымда саяси-басқару шешімін қабылдау үлгі процессініңбірнеше түрі оар. Бұл рациональды үлгі Г. Саймондікі, инкрементальды үлгіЧ.Лидбломдікі және саяси-басқару үлгісінің циклі. Г. Саймоның рациональды
үлгісінде саяси-басқарудың рациональды шешім шығарудың баламасын құружәне ұйымдастыру, басқару жүйесін тұрғызу, ұйымдастыру мүшелерініңбейнесі айқын көрсетілген.
Шешім шығаруды ұйымдастыру процессі еш қашанда тоқтатылмайды.иРациональны деп аталуы тегіс қамти алатын рационализммен байланысты,сонымен қатар сұранымды іріктеу деңгейі басқару шешімініңтөменгізвеносына ғана жатқызылады.Г. Саймонның теориясына сүйене отырып басқарудың классикалықмектебін (Classical School of Management ) ойластырып тапқан. Осыныбасқаруға жақындастыру, рациональды ұйымдастыруда жалпы принциптердіңде маңызы зор. Осы мектептің теоретиктерінің ойынша, бизнестің жаңафункциясының арқасында ұйымдастырудың жаңа жүйесін ойлап табуғаболады. Бұл тұжырымдаманың нәтижесінде функционалды және ұйымдастыруқұрылымы құрылды, атқарушы биліктің және рационалды басқару процессініңүлгісі болып бекітілді.Ең алғаш мемлекетті тиімді басқарушы бюрократшылардан М. Веберболды. Рационалды бюрократия соншалықты жоғары болды, тіпті оның өзіндік қызығушылығы да болмады және оның мақсаты ұйымның мақсатымен бірдейжәне төмендегі мінездемелерді көрсетеді:
1) Нақты еңбекті бөлу, осының нәтижесінде жоғары мамандандырылғанмамандардың дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді;
2) Иерархиялық басқарудың дәрежесі, төменгі сатыдағыларды жоғарғыдәрежелі адамдар бақылап отырады және соларға бағынады;
3) Бар жинақталған жүйемен бір тектілік мәселесінің өзгерісі жәнестандартты жұмыскерлердің жұмысты орындауы мен берілген тапсырманытиянақты шешуі;
4) Адамның сыртқы көрінісі, ресми тұлға өз міндетін атқарады;
5) Жоғарғы білімі бар жұмысшыларды жұмысқа алу тәртібін қатаң түрдежүзеге асыру, Олардың жұмыстан шығып қалмауын қадағалау.
Жеке өмірдегі шешім қабылдауға қарағанда басқарудағы шешімқабылдау оте қатал процесс. Адамдардың шешім қабылдау қабілеті де бірте -бірте тәжірибе жүзінде дамуда. Маңызды шешімдерді қабылдаудағыжауапкершілік басшылығы ауыртпалық әкеледі. Сондықтан басшыларойланып қарастырылмаған маңызды шешімдерді қабылдай алмайды.Жоспарлау жүйеге адал ететін белсенді басқару процесі болып табылады,сол арқылы белгіленген мақсатқа жету үшін өндірістің даму қарқыны,материалдық көздері мен оны жетілдіру әдістері анықталады.
Басқарудың басты функциясы ретіндегі жоспарлау:
- ұйымның болашақта дамуын анықтайды;
- алға қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістері белгіленеді;
- міндетті орындау болуы ықтимал зардаптарды көре білуді қамтиды.
Жоспарлаудың маңызы болып қоршаған сыртқы орта факторларыныңәсері мен ұйымның ішкі мүмкіндіктерін бағалай отырып белгілеу және солмақсаттарды жүзеге асыруда тиімді әдіс-жолдарынан таңдап алу танылады.
Нарық жағдайындағы жоспар өндіріс пен өткізу көрсеткіштерін үнеміқадағалап отыру мақсатында маркетинг жүйесі және бақылау процесімен тығызбайланыста болады. Басында айтқанда, және парлау мынадай сұрақтарға жауапбереді. Біздің қазіргі, бүгінгі күнгі жағдайымыз қандай? Осыдан барып,жоспарлау барысында ұйым деңгейінде жүзеге асырылатын төмендегідеймінде терді атап өтуге болады:
l) басқару жүйесі мен ұйымдық құрылымды қалыптастыру жәнеақпараттар тағылымын реттеу;
2) еңбек өнімділігі мен пайда деңгейін арттыру, өндіріс барысы менқұрал-жабдықтарды пайдалану және жарату жолдарын қарастыру,
3) сенімді бақылау жүйесін қамтамасыз ету арқылы міндеттердіорындауға қол жеткізу.
Басшылықтың алдында тұрған проблемалар мен міндеттер әрдайым өзарабайланысты әрекеттер жиынтығын талап етеді. Осы тура жоспарлаудыұйымның даму барысын белгілейтін кешенді жиынтық ретінде қарастыраотырып, біркатар бастапқы кезеңдерін атап өтуге болады.Модельді үлгілерінің жетіспеушілігінен циклдік модель және саяси-басқарушы модельдері шығарылды (Policy Cycle Дж. Андерсон. Осымоделдердің ерекшеліктері бір процесс құрудың нәтижесінде бақылаушешімдерін белгілі этаптардан өтеді. Сол этаптар мыналар: Agenda setting(күндердің құрылуының этапы); Policy formulation (альтеріативтін құрылуы);Policy adoption (шешім қабылдау); Policy implementation (шешім реалицазиясы);Policy evaluation (бағалау және шешімді өзгерту).Мемлекетті тиімді басқарудың ең тиімдісі мемлекетті орнықтыбасқарумен анықтылады, басқару аппараттарының жоғарғылығы жәнемамандардың жұмыс дәрежелерін бөліп алуымен де анықтайды. Басқарутиімділігі және мемлекетті тиімді басқару осы екі модельдің нәтижесіндемемлекеттің ішкі жүйесі құрылады, осы кейінге қалдырылған структуратиімді дамуына жол ашуы керек.Сондыктан Г. Саймон, Д. Смитбург, В. Томпсондардың ойларыншабизнес структураның ұйым мен атқарушы органдардан айырмашылығы барекенін айтқан. Осы көзқараспен қарағанда мемлекеттік әкімшіліккеңесшілдікке, ал жеке меншік басқару фирмалары іскерлік мінез-құлықтарға ие, мемлекеттік әкімшілік саясиландырылған, ал жеке меншікбасқару фирмаларында - жоқ; мемлекеттік әкімшілік нысаншылдыққа толы, алжеке меншік басқару фирмаларында - жоқ Ipi мемлекеттік және жергіліктіұйымдардың ұқсастықтары көп, ал айырмашылықтарықаз.Рациональды модельдің дамуы арқасында Г. Саймон инкрементализматанған. Жалпы бұл модель сынға ие болған, рационалды іріктеу нұсқасықұрылымға байланысты, шешім шығару және рационалды модельдер де болжапбіле алмайбындай қасиеттерге ие.
Билік құрушы белгілі бір шенеуніктік-бюрократиялық іс-әрекетті атқаруүшін тандалып алынған, қоғамнан жалақы алатын тұлғаға айналады. Олкөпшіліктің қолдауымен осы функцияны орындауға лайықты адам ретіндебелгілі бір қызметтік лауазымға сайланады,Бұл жерде басқару тиімділігі балама бағаларға, анықтаушы және дәлдептүзету стратегиясы мен тактикалық мақсаттарға да байланысты. Негізі басқарубарлық баламаны жеңіп шыға алмайды. Сонымен қатар балама еш бір кепілдікбере алмайды өйткені жалпы жүйелер күнде өзгеріп отырады. Өйткені шешімөзімшіл және басқарудың тиімді критерийі, бірақ сыртқы ортаны өзгертіпотырады, максатты және құнды орналастыру және әр түрлі түзетулер жағынанқарастырылады.
Мақсат және қаражаттар жиі бірдей өзгеріп отырады, әкімшілікпроцесстерде бірге өзгереді. Бұл тұжырымдама әкімшілік процесстер атқарушыоргандардын билігінен қандай айырмашылығы бар екенін көрсетеді.Биліктік қатынастардың ерекше проблемасы билік құрушы субъектініңбасқару құқығына келіп тіреледі: неге осы субьект билік құру құқығына иежәне неге бағыныштылар, одан келетін биліктік импульстерді әрқилы дәрежедеқабылдап, орындауға міндетті. Саяси ойлар тарихында бұл проблема әрдайымназарда болған және солай болып қала береді де. Өйткені, биліктік қатынастарсубъект-субъектілік қатынас ретінде субъективті және ситуативті болғандықтанбелгілі бір тұрақсыздықпен сипатталынады.
Қортындылай келе сонымен қатар ғылыми түсінігі барадамдар басқарудың тиімді әдісінің проблемаларын өздерінше түсінеді.Экономикалық көзбен қарағанда басқарудың тиімді әдістерін тамақөніміне кеткен шығын мен басқару механизімімен анықтауға болады. Басқаружүйесінде істейтін және белгілі бір басқару қызметін орындайтын немесе соныжүзеге асыруға ықпал ететін жұмыскерлер, яғни басқару процесіне іскерлікпенқатысатын, өрі басқару аппаратына енетін жұмыскерлер жатады.айтар болсақ, соңғы 10 жылда елде өсім күшті бюрократияарқасында байқалды.
1.3 Мемлекеттік басқарудың тиімді аппаратын құрудың шетелдік
тәжірибесі
Оңтүстік Кореяның жедел индустрияландырылуы көпшілік назарын өзінеаудартты, Көптеген зерттеушілер бұндай жетістіктерге қол жеткізу мықты бюрократияның аппараттың белсенді қатысуынсыз мүмкін емес деп есептеді.Ел экономикасын оңтайлы саяси басшылық арқасында ғана емес, соныменқатар өзгеріс агенттері рөлінде болған бюрократтардың қатысуы арқылыдамыта алды [47, 12 б.].
Бірақ қазіргі уақытта ел дамуының алдағы уақыттағы мүмкіндіктерітуралы күдік туындады. Олардың кейбіреулері Оңтүстік Корея экономикасышарықтау шегіне жетті деп есептейді. Қарқынды дамудың табиғи салдарыболып басында мән берілмеген бірқатар мәселелер табылды, олар қазіргіуақытта алдағы уақыттағы елдің дамуын тежеп отыр. Ол ең алдымен ұжым менкәсіпорын менеджменті арасындағы қысым, аймақтар, халықтың бай жәнекедей қабаттары арасында кірістерді дұрыс үлестірмеу, өмір құнының артуы,инфракұрылым дамуының артта қалуы, экология және өмір сапасымен
байланысты мәселелер.Ел дечократиясының алға ілгерілеуі барысында бірқатар күрмеуі қиынмәселелерге тап болды - саяси көшбасшылардың берік емес ұстанымы, саяситұрақсыздық, басқаруға азаматтардың қатысуынашар ұйымдастыру, ерекшемүдделері бар топтар ықпалының артуы, мемлекеттік әкімшілікте төменкәсіпқойлық деңгейі және т.б.Сыртқы байланыстар аясында Оңтүстік Корея дамыған және дамушымемлекеттер арасында аралық жағдайға ұшырайтын мемлекеттер ықпалындаболды. Оның жақсы дайындалған әрі арзан жұмыс күшінен болғанартықшылықтары тез жойылды, себебі ол дамыған мемлекеттермен бәсекелесуітиіс.Консерваторлар ойынша, демократияны экономикалық гүлдену үшінқабылдау керек. Бұл ұмтылыс негізсіз емес. Осындай демократия мениндустрия тандыру арасындағы себеп-салдардық байланысты Ұлыбритания менАҚШ-тан байқауға болады, ал Германия, КСРО және Оңтүстік Кореядаиндустрияландыру авторитарлық басқару жағдайында жүзеге асырылдыОбъективті айтар болсақ, соңғы 40 жылда елде өсім күшті бюрократияарқасында байқалды. Бірақ басқа болжамды да келтіруге болады, ол болжамға
сәйкес Оңтүстік Кореяның экономикалық дамуы толы демократияжағдайындаәлеқайда негізді болды. Демократия индустрияландыру үшін қажетті шартболуы мүмкін, бірақ ол постиндустриалды кезеңдегі адамдардың саяси жәнеәлеуметтік әл-ауқаттылығы үшін де дәл сондай. Демократия-барлықмәслелердің шешімі емес, бірақ ол инновациялық рухты жандандырып, әріқарай дамыту үшін жағдай жасайды.Жаңажағдайларда дамуды қамтамасыз ету үшін мемлекетпенбақыланатып экономиканы қайта құру керек. Жаңа индустриалдымемлекеттерде Оңтүстік Кореяны қосқанда басқарылатын экономиканыңбастапқы үлгісі қайта құрылды, ал реттеудегі мемлекет қатысы және оныменсубсидияланатын кәсіпорындар саны төмендетілді.Оңтүстік Кореяда әрі қарай дамудың перспективалары кең ауқымдаталқылануда (ресми емес, формада), әсіресе басқару мен мемлекет рөлінеқатысты, Мемлекеттік әкімшілікке келер болсақ, көптеген корей ғалымдарыескі бюрокра иялық үлгі жаңа мәселелерді шеше алмайтындығымен,демократия мен жаһандану кезеңінің талаптарына жауап бермейтіндігіменкеліседі. Сондықтан ұсынылған реформалардың нұсқалары нарықтық бағытқабет алу үрдісін көрсетеді, мемлекеттік реттеуді, жекешелендіруді қыскартады,үкімет функцияларын тарылтады, басқаруда қоғамның қатысуын күшейтедіжәне т.б.Осыған байланысты осындай мәселе туындайды: оңтүстік кореялықүкімет сырттан келген идеяларды меңгеруге жеткілікті әзір ме жәнереформаторлық көңіл-күйді ынталандыру үшін, трансформация үдерісіндегіелдегі жаңа идеялардың генерациясы үшін алдын ала жағдайлар қандай болуытиіс.Негізінен ең алдымен жерді өңдеп (яғни мемлекеттік әкімшіліктіңинфрақұрылымын жетілдіру), сонан соң дән сепкен абзал (новаторлықидеялар). Осыған байланысты екі мәселені қарастырған жөн: біріншіден,постиндустриалды кезеңдегі Оңтүстік Кореяда тиімді мемлекеттік басқаруинфрақұрылымы қандай құрылымдардан тұрады; екіншіденд ол неге маңыздымәнге ие.
Оңтүстік Корея алдында екі аспектіні қамтитын күрделі міндет тұр:біріншіден, демократияны нығайту қажет; екіншіден, мемлекеттікбюрократияны өзгерту керек. Тиімді мемлекеттік әкімшілік инфрақұрылым текдемократиялық элементтерді ғана қамтымауы тиіс, сонымен қатар тиімді
басқарудың мүмкіндігін де анықтауы тиіс. Демократиялық елдердіңкөпшілігінде ол мемлекеттік шенеуніктердің жоғары кәсібилігін, саясибейтараптықты (әкімшілік автономия) және әкімшіліктің репрезентативтікқұрамын қамтамасыз етеді. Одан өзге тағы да үш элемент қажетинновациялық климат, әкімшілік қызметтің айқындығы және мәдениеттердіңөзара әрекеттесуі.Кәсібилік арнайы білімдер, ақпаратты өңдеу қабілетімен, инновациялылықпен және тиімділікпен анықталады. Кәсіби білімдер ретіндедайындық деңгейі мен мемлекеттік басқарушының біліктілігі түсініледі. Ақпаратты өңдеу саласындағы құзыретті бағдарламаларды тиімді басқару жәнеалынған мәліметтерді тарату үшін деректердің жиналуы мен сарапталуышенеуніктің даярлығы мен қабілеттігіне байланысты. Мемлекеттік әкімшіліксаласында инновациялық басқару мүмкіндіктерін кеңейту үшін жаңа саясат пентехнологияны қабылдауға қабілеттілікті икемдеу керек. Және де осылайшатиімді бағдарламаларды іске асыруға жұмсалған ресурстар мен алынғаннәтижелер араҫындағы байланыс көрінеді.
Әкімшілік кәсібилік тиімді басқарудың алғышарты болып табылады. Оләсіресе ерікті нарықтық жүйе соңына дейін қалыптаспаған дамушы және жаңаиндустриалды елдер үшін маңызды. Олардың халықтары (дамығанмемлекеттерге қарағанда) мемлекеттік міндеттерді шешуде маңызды рөлатқармайтын жеке секторға зор үміт артпайды. Осыдан біршама қателіктер де
пайда болады.Кореяда ірі корпрорациялар мен шағын кәсіпорындаарасындағы жосықсыз бәсеке, бәсекелестіктің жалпы деструктивті сипаты,монополизмді қосқанда көптеген созылмалы мәселелер көп. Жаңа мәселелер детуындайды, әсіресе әлсіз банк жүйесі және заңсыз иммигранттардың келуі.
Бюрократия осы мәселелерді тиімді шешу үшін кәсіпқойларға мұқтаж.Әлемдік шаруашылық хал-ахуал әрдайым күрделенеді. Шығындар менқорытындылар алуантүрлілігіне әрекет ету қиындауда. Ресурстар бүкіл әлембойынша үлестіріледі. Нарықтар кіші аймақтарға жіберіледі. Білімдер көлемінеғұрлым қысқа мерзімдерде еселенуде. Технологияларды мамандандыруартуда және ұйымдар оларды жиі игеріп, жаңаларды енгізілуі тиіс. Жаһандық
бәсекелестік, тұтынушылар сұранысындағы ілгерілеуіжәне қоршаған ортадағыүдерістер барлық инстигуттардың өзгеруін талап етеді. Бұндай қиын жағдайдажұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 7
1 Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері 9
1.1 Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі.Мемлекеттік басқарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары 9
1.2 Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер етудін) тиімділігі 16
1.3 Мемлекеттік басқарудың тиімді аппаратын құрудың шетелдік тәжірибесі 39
2 Мемлекеттік басқарудағы мемлекеттік қызметтің қазіргі жағдайын талдау46
2.1 ҚР мемлекеттік қызметінің кадрлық потенциалының сапалық және сандық құрамын талдау 46
2.2 Мемлекеттік қызметшілерді әлеуметтік сауалнама арқылы кадрлық жұмыстың іске асырылу тиімділігін сараптау 54
3 Мемлекеттік басқарудағы жаңашылдықтарды енгізу механизмі65
3.1 Кадрларды іріктеу мен даярлау жүйесін жақсарту . мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру факторларының бірі 65
3.2 Ақпараттандыру . мемлекеттік басқарудың стратегиялық ресурсы ретінде77
Қорытынды80
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 8
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты.Диплом жұмыстың негізгі мәселесі Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы жаңашылдықтар енгізу механизмі болып табылады. Дипломдық жұмыста мемлекеттік басқарудың түсінгі мен мәні, шетелдік тәжірибенің тиімділігі мен жаңашылдықтар енгізу жолдарын қарастырамыз.
Диплом тақырыбының өзектілігі.Қазақстан тәуелсіздігін иеленгеннен бастап, экономикалық, саяситүрленумен қатар жалпы масштабты мемлекеттік басқаруында реформаланды. Мемлекеттік басқарудың қоғамдағы өзгерістерін бастан өткеріп, қарқындыдамып жатқан жаңа эканомикалық және саяси қатынастардан қалып қою үлкенкедергі болар еді.1990 жылдары басталған мемлекеттік құрылыспен қатар мемлекеттікбасқарудың қызметтері мен атқаратын қызметтері өзтерді. Нарықтықэкономикаға өту және шаруашылық қожалықтың либерализациясы мемлекеттікбасқарудың қызметтерінің өзгеруіне әсер етті.Жалпылай реформа жүргізу арқылы заманға сай нарықтық жүйегебейімделген мемлекеттік басқару орталықтандырылыпшекаралық дамуы мен қалыптасуына орасан зор әсерін тигізді.Мемлекеттік басқарудың дамуы елбасымыздың болашаққа жол ашқан Қазақстан-2030. Гүлдену, қазақстандықтардыңқауіпсіздігі мен әл-ауқаттылығы бағдарламасымен айқындалды.Бұл құжаттың бір бөлігімемлкеттік дамуды сапалы және жоғарғы деңгейде ұйымдастыруқарастырылған.Мемлекетті к және жергілікті басқарудағы билік өкілдеріне арнайықызмет пен жүктелер өкілеттіктерін бір жүйеге келтіру және мемлекеттікқызметтің тиімділігін арттыру осы жұмыстың өзектілігі болып саналады. Бұлмәселенің қойылу мақсаты жоғары. Себебі бұның нәтижелері мен бағалауларыарқылы мемлекеттік басқаруды одан сайын жетілдіруге жол ашылады.Халықаралық тәжірибе бірде-бір елде мемлекетік басқарудың аса жетілген құрылымының әлі құрылмағандығына көзімізді жеткізіп отыр, ал мемлекеттік өкімет органдарын реформалау үздіксіз үрдіс болып табылады.
Қазақстан Республикасында бірнеше жылдан бері Қазақстандамуының ағымдағы және келешектегі мәселелерін тиімді шешуге қабілетті кәсіби Үкімет құру мақсатында мемлекеттік басқару құрылымын ұтымды бағытта жетілдіру үрдісі жүріп жатыр.
Басқару мен мемлекеттік қызметтің қазіргі заманғы жоғары сапалы мемлекеттік жүйесін қалыптастыру - бүгінгі таңда алға қойылып отырған түйінді мәселелердің бірі. Қазақстандағы экономикалық реформалардың барысы, қоғамды демократияландыру жолымен алға жылжыту, құқықтық мемлекеттің құрылуы, елдегі тұрақтылық пен даму мемлекетті басқару машинасының жағдайына, шенеуліктердің кәсіби біліктілігіне, олардың қабілеті мен бастамашылдығына, ел ұстанған бағытқа мүдделігіне тікелей байланысты екені анық.
Мемлекеттік басқару жүйесін түбегейлі жаңа бастауларға сүйене отырып құру қажеттігін тотолитарлық жүйеден нарыққа көшуді жүзеге асырып жатқан барлық транзитті мемлекеттер сезінуде. Бұл мәселе көптеген дамушы елдердің күн тәртібінен түспей отыр. Тіптен көтпеген классикалық демократиялар өздерінің басқару жүйелеріндегі кем тұстардың теріс әсерін сезіне бастады. Дегенмен , бұл елдердегі мемлекеттік қызметтің қалыптасу, жетілу мен шыңдалу тарихы айрықша деп танылатындықтан, жинақталған тәжірбиені пайдаланудың игілігіде, сөзсіз, көп.Батыстың алдыңғы қатарлы елдеріндегі әкімшілік құрылымдарды реформалау тәжірбиесіне жүгіну кездейсоқ емес, бұл ескі басқару жүйесін сыни бағалауға, мемлекеттік қызметті жаңа бастауларға сүйене құруға, оларды өзгермелі жағдайларға дер кезінде бейімдеуге мүмкіндік береді.
^Транзиттің^ барлық мемлекеттер үшін басқарудың жаңа мемлекеттік жүйелерін құрулың жалпы тенденциялары неде? Партиялар мен қозғалыстар түріндегі реформаторлық саяси күштер күш пен тәжірбие жинақтауда, ал бірқатар елдерде әлі де болса қалыптасу сатысында.Кәсіпкерлік орта бастапқы капиталды жинақтаумен айналысуда, кірістің сыртынан пайда табу жолында.Бұл көбінде оларды әлеуметтік экономикалық процестерді тиімді реттеуге, қаржыландыру функцияларын орындауға, мемлекеттік меншікті жекешелендіру мәселелерін ретке келтіруге, экономикалық қылмыстармен күрес жүргізуге қабілетті де күшті, өркениетті құқықтық мемлекеттің қалыптасуына қарсылық білдіруге итермелейді. Мұндай жағдайда мемлекеттік қызметшілер корпусы рефорлардың басты қозғаушысы мен біржола бетбұрысының кепілі рөлін өзіне алады.
Мемлекеттік қызмет жұмысының нормативтік-құқықтық негізі жетілген және толық аяқталған деп айтылудан алыс екенін де мойындаған жөн мемлекеттік қызметті материалдық қаржылай әлеуметтік қаматамасыз ету қуатты және мықты мемлекеттік бюджеттің қалыптасуымен тығыз байланысты. Бүгінгі таңда, мемлекеттік қызметшілердің материалдық жағдайы жақсартуды талап етеді. Шенеуліктер арасындағы сыбайлас жемқорлықтың, кадрлардың биснез саласына кетіп қалуының, идеялық тұрақсыздықтың, кәсіби жетілуге қажетті көтермелеудің болмау себебі де осында. Шығатын қортынды, мемлекеттік басқару саласы кадрларды үнемі даярлау және қайта даярлауды, оларды мамандандыруды, олардың қызметін материалдық-техникалық қамтамасыз етуді нығайтуды қажет етеді.
Әрине, ұлттық ерекшеліктер мен салт-дәстүрлер де мемлекеттік қызметтің формасы мен мазмұнына айтарлықтай әсер етеді.Осы қатарда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің әлемдік қауымдастықпен жақындасу мүмкіндігін де жан-жақты таразылау қажет.
Көптеген мамандар бұл жағдайдан шығу жолы мемлекеттік басқару жүйесіне сынақтан өткен әлемдік стандарттарды ендіру, көшпелі экономикасы бар елдердің мемлекеттік қызмет құрылысында халықаралық қағидаттарды қолдану мәселелерімен тығыз байланысты деп атап көрсетеді.
Диплом тақырыбының зертелу деңгейі.Дипломдық жұмыста мынадай әдебиеттер қолданылды атап атйқанда Баянов Е. Әкімшілік құқық оқулығы соны мен қоса Б.Б.Сейдеш Қызылов М. А., Ибраева Г. А., Есенов Д. Қ., Искакова И. Е. A. А. Таранов A. А. Таранов-тың еңбектері зерделеніп қолданылды.
Талдау обьектісі бұл мемлекеттік басқару мен жаңашылдықтар мен тиімділік арттыру болып табылады.
Талдаудың пәні -Мемлекеттік басқарудағы жаңашылдықтарды енгізу механизмі болып абылады.
Диплом тақырыбының міндеттері:
- Мемлекеттік басқару теориясына шолу жасау және мемлекеттікбасқарудың ерекшеліктерін, мақсатын, міндеттері мен қағидалаларын зерделеу.
- Тиімділіктің өлшемдері мен индекаторларының әдістемесін зерттеу.
- Шетелдік мемлекеттік басқару тәжірибесінің тиімділігін анықтау.
- Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың тиімділігіне талдау жасау.
- мемлкеттік басқару тиімділігін жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші бөлімде мемлекеттік басқарудың теориялық негіздемелері және шетелдердегі мемлекеттік басқару модельдері салыстырмалы түрде баяндалған. Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы бойынша мемлекеттік қызметкерлердің сандық және сапалық көрсеткіштері қарастырылды Үшінші бөлімде нақты өзекті мәселелердің шешілу жолдары мен мемлекеттік басқару органдарының тиімді қызметі үшін жағдай жасау амалдары қарастырылған.
1 Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері
1.1 Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі.
Мемлекеттік аскарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары
Мемлекеттік басқарудың ерекшеліктерін және мазмұнын меңгерудің алдында, ең бірінші басқару дегеніміз не екенін анықтау қажет? Басқарудың ең бастысы кең тараған мәні бір нәрсені (немесе біреуді) басқару дегенді білдіреді. Бірақ мұндай констатициямен шектеуге жеткіліксіз, Басқарудың мазмұнын ашуда, оның функцианалды мәнінің қажеттілігі туындайды, Жалпытеориялық позициялар келесі қорытындыларға жеткілікті негіздерді береді.
1) Басқару функциясы әртүрлі табиғи жүйелердің ұйымдастыру (биологиялық, техникалық, әлеуметтік)олардың тұтастығын қамтиды, алдында тұрған міндеттерге жету, құрылымдық сақтау, әрекеттерінің режимдерін қолдайды.
2) Басқару осы не басқа элементтер жүйесінің мүдделерін құрауда қарым-қатынысына кұрмет етеді және барлық элементтердің міндеттерін бір бүтін көрсетуде.
3) Басқару-толық жүйенің ішкі сапасы, негізгі элементі мен субъектболады (басқарушы элемент) және объект (басқаратын элемент), әрдайымбастапқы өзіндік ұйымдастырудағы (өзін басқару) өзара әрекеттесуі
4) Басқару тек қана ішкі өзара әрекеттесуде элементтердің жүйесін құрауғаұсынады, әртүрлі иерархиялық деңгейде көптеген жалпы өзара әрекеттесужүйесі бар, ішкі жүйе сияқты басқару функцияларын жүзеге асыруда жүйеаралық сипаттаманы да ұсынады. Соңғы жағдайда жоғары тәртіптегі жүйетөмен тәртіптегі жүйе қатынасы бойынша субъект рөліне енеді, басқаруобъектісі арасындағы езара әрекеттесушеңберінде болады.
5) Баскару өз мәні бойынша басқарушы субъектіні объектіге әсер етугеәкеледі, жүйелерді реттеу мазмұны болып табылады, жалпы заңнамалық іс-шараларға сәйкес оның дамуын, қызметік мәнін қамту. Осы-бағытталғантәртіпті әсер етуі, субъект пен объектінің арасындағы байланыстарды жәнетікелей субъектіні басқаруын жүзеге асырады.
6) Басқару ақиқаттығы, егер басқарушы субъектіге қызмет ететін объект
таныс болса, басқарушы экономикалық жүйе басқаратын элемент. Демек,басқарушы (тәртіптеуші) субъект дәргейіне басқару ықпалдығы.
Жалпы басқаруды сипаттайтын түсініктің негізгі ерекшеліктері осындай.Заманауи ғылыми әдебиеттерде түрлі негіздер бойынша басқару әртүргебөлінеді. Жалпы қоғамдық өмір сүру сферасына байланысты анықтайды:жалпы баскару, экономикалық басқару, әлеуметік басқару, саясаттыбасқару рухани-идеологиялық басқару; қоғамдық құрылымдық қарым-қатынастардан, саясатқа сәйкес экономикалық басқару, қоғамдық рухани және әлеуметтік даму; басқару объектілерден: экономикалық (шаруашылық) басқару, әлеуметтік-саясаттық басқару, рухани өмірмен басқару; сипаттамасы мен көлемімен қоғамдық құбылыстарды жаулап алуын басқару: қоғаммен басқару, мемлекетпен басқару, салаларды басқару, халықшаруашылық сферасы, кәсіпорынмен, ұйыммен, мекемемен, фирмалармен және т.б. басқару.
Басқару түрлері ретінде сонымен қатар жоспарлы, аймақтық, салааралық.стратегиялық, жалпы бағдарламалық және т.б. болып табылады. Сондықтанбасқа бойынша мәселесі және мемлекеттік басқаруына сәйкес қағидалық мәш бар, немесе тек қана оның қызмет ететін және иерархиялықтиімділік пен объектілерді басқару әлбетте өзара әрекеттесу жүйесінбасқарушылық анықтама құрылады. Классификациялауға кім алатын болса,теріс жағдайда барлығы есептік нүктеге тәуелді. Құлау болмау үшін,сындарды ерекшелеуде нақты анықтау керек.
Субъектіні басқару бойынша алты басқару түрлерін атап кетуге болады,олар көп жағдайда өзара сәйкес келеді.
1) Мемлекеттік басқару, ол туралы ең бірінші бәрін айтуға болады, оның
субъектісі мемлекет болып табылады, себебі, қоғам түрі, субстрат бойыншахалық онымен қосылады. Мұнда негізгі басқару жалпылық, егемендік,қауіпсіздің тәртіптілік және тарихи уақыт шеңберінде барлық елдің әлеуметтік дамуы болып келеді.
2)Аймақтық өзара басқару төмеңгі және ерекше демократиялықмемлекеттік басқару түрі, субъектісі тұрғындары мен әкімшілік аумақтықболады, адамдардың жергілікті кешенмен орналастыру мәселелері қызмет ету мәні болады.
3) Менеджмент, жеке меншік жағынан (иесі, иегері) өзінің жекеменшігімен басқарады. Әрине, жеке меншік дегенеміз-ол қоғамдық қарым-қатынастар, онда адамдар өз көз карастарымен қатысады, тек қана жайзатармен, мүлікпен, қызметтермен пайдаланбайды. Мұнда ештеңе өзгермейді,тапсырма бойынша немесе жеке меншіктің сенімімен менеджерлер және жалдамалы басқарушылар (жоғарытөленетіндер) бола алады, егер жеке меншік жеке үлсекерлік. жалпы, акциондық, кооперативтік, ұжымдық, халықтық муниципалды, мемлекеттік және т.б. болса да. Жеке меншікбасқаруы объект кірістерден, ренталардан алудан құралады.
4) Қоғамдық басқару, субъектісі институализдік (заңгерлік ресімдеу-зан.
жарғы арқылы) қоғамдық бірлестіктер болып табылады. Мұндай субъектілер
еркін, плюристік азаматтық қоғамда көп және өз ішкі құрылымдық меншікте
басқарылады және сыртындада.
5) Топтық (ұжымдық) өзіндік реттеу, субъект болып бір топ адамдарқатысады, әрбір қоғамдық өмірде еркін (өз жеке көзқарасы бойынша) және өз уақытында басқалардың қызығушылық есебінде, мәдениет нормалары менәлеуметтік жалпы күйі жекемінезі мен қызметімен басқарады.
Максатты мінезі немесе жеке адамның қызметі, егер ол өз өміріндежасампаз огумандық мақсаттар және олардың жетістікке жету үшін өзбілімдерін, күп терін, уақыттарын береді. Бұл - фундамент, барлық басқарутүрлер нің негізі, өйткені мінездің сипаттамасынан және әс-әрекетіненадамдардың мазмұнына тәуелді, соңғы көлем мен механизмі.
Сонымен қатар, басқарудың барлық түрлерін сақтау керек:
-конституциондық және басқа құқықтық реттеуге жатады, мемлекеттік
басқару басқа басқару түрлерімен тығыз байланысты жүргізеді;
- өзара байланысты, толықтырады, оырн басады, күшейтеді және бір бірінәлсіретеді.
- әрбір тарихи сәтте өзінің даму деңгейін меңгереді, олардың басқаруын
объектілерді басқаруға сәйкес өз қабілеттілігін көрсетеді.
Сондықтан кез-келген басқарудың түріне абстрактылы жақындауғаболмайды, қайсы бір артық шығады, менеджментке бүгін бұл қалайқолданылады. Сол процесстердің әрдайым басқару ақиқаттығын көруге керек,
құбылыс пен қарым-қатынас, нақты субъектілердің басқару жағынан басқаруғажатады. Барлық басқару түрлердің арасынан мемлекеттік басқару орын алады,түсінуге болады, ерекше орны, оған тиісті үш сипаттаманы түсіндіреді:
1) Мемлекетт, басқару субъектісі ретінде орындайды, мемлекеттікбасқаруға маңызды сипат береді, онсыз ол құрылмайды. Бұл жүйеліксипаттамасы Адамдық сияқты үлкен массалық басқаруды жүзеге асыра алады,солай материалдық ресурстарды да асырылады. Осы сипат қағидаллы, текқана санын аясында келісімділігі жүзеге асады, координация, мақсаттылықжәне тиімділік.
2) Сипаттамаға анықтайтын әрекет ықпал етеді, осы басқару түрімен жүзеге асады, оның субъектісін көрсетеді, мемлекет оның ішіне еңген билік күші. Осылай, заманауи Қысқа философиялық энциклопедия мемлекетқұдай құрылымы, әрдайым адамдардың бірге іс-әрекеттесуде нәтижесіндежаңарады, осы не басқа облыста қоғамдық қызметтерді реттейді мемлекетұғынады. Мемлекет қоғамдық құрылымдардан адамдарға қатысты қайнаркөзінде құқықтық шарттастығы (легитимділігі) бар мемлекеттк биліктің, а іске асыруда мәжбүрлеу құралдары бар мемлекеттік аппарат күшінің болуымен ажыратылады. Бұл күштік қысым басқаруда алға қойылған мақсаттардың, оларда қамтылатын ұйымдастыру сәттері және онымен белгіленген нормалар орындалуы керектігіне апарады. Сәйкесінше мемлекеттік басқарумен байланысты барлық мәселелер тарихи сипатта болады: мемлекет қандай, ол не істейді және оны қалай жасайды, алдына қандай мақсаттар қояды.
3) Бұл сөзсіз, мемлекеттік басқарудың таралу шектері. Бұндай шектербүкіл қоғам шеңберінде болып жатқан емес, керісінше оның шеңберіненшыққан және осы мемлекеттің сыртқы саясатында көрініс табуымен анықталуы мүмкін. Мемлекет пен қоғам арақатынасының дұрыс нұсқасы адамдардың қоғамдық өмірі бостандықтың және өзін-өзі басқарудың орасан зор мөлшерімен сипатталады, ал автономия шектері өз кезегінде қоғамдық институттармен қалай анықталса, дәл солай мемлекетпен де анықталады. Яғни мемлекет заңнама арқылы өмірдің барлық салаларында адамдар мінез-құлқының негізгі типтерімен нормаларын белгілейді және олардың сақталуын өзінің билік күшімен қамтамасыз етеді. Бұл мәтіндегі мәселе мемлекеттік басқарудың қоғамға таралуында, себебі бұл жерде сөз технологиялық өзгерістер жайында емес, қоғам күйінің сараптамасы, өзін-өзі реттеу мен жаңашылдыққа бейімделуқабілеті туралы болғалы отыр. Бұндай сентенция мемлекеттік басқару қоғамғаәсерін сақтайды деген қорытындыға әкеледі, бірақ мәселе бұл әсердіңқаншалықты терең екендігінде. Бұл әсер өзі арқылы қоғам күйін көрсетуге жәнежаңғыртуға бағытталатындығын атап өткен маңызды. Сонымен қатар басқаруөзінің мақсаты, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсер етуін бағыттайтынүдері термен және құбылыстармен өзара байланысты болуы тиіс.Сонымен, мемлекеттік басқару - бұл адамдардың қоғамдық өміріне, биліккүшіне сүйенетін реттеу, сақтау және қайта құру мақсатындағы мемлекеттіңпрактикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері.Мақсаттардың кең ауқымды түрткі болатын, ынталандыратын жәнереттейтін функцияларды атқаратындығы белгілі. Мемлекеттік басқарумақсаттары сол қоғамның өмір сүру негізінде жатқан мақсаттар негізіндетуындайды. Олар қоғам мақсаттарынан туынды болып табылады [16, 5 б.].
Мемлекеттік басқару мақсаттары;
1) елдің ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2) елдің сенімді әрі тұрақты демократиялық дамуын қамтамасыз ететін
қоғамдық институттарды дамыту және нығайту;
3) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын конституциялық қорғау,жалпы әкімпіілік-құқықтық реттеу;
4) адамдардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған мемлекеттік саясатқалыптастыру;
5) позитивті экологиялық ахуалды қолдау;
6) нарық механизмдерін қолдау;
7) аймақтар мен орталықтың сауатты, өзара тиімді әріптестігі.
Бұл мемлекеттік басқару мақсаттарының тек жалпы көрінісі ғана. Бірақжедел және стратегиялық, түпкі және аралық, жалпы және жеке мақсаттарқамтылатын мақсаттар ағашын құру аса маңызды. Мақсаттар селбестік пенсинтезде, яғни қандай да бір тұтастықта болуы тиіс. Бірақ бұл тұтастықтыоларды іске асырудың шынайы құралдарымен, әдістерімен және тәсілдерімен біріктіру керек, әйтпесе тіпті дұрыс қойылған мақсаттардың өзі-ақ іске асыруүдерісінде отрмаланады.
Мемлекеттік басқару функциялары - мемлекеттің қоғамдық үдерістергебиліктік, мақсаттық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсерінің объективті шартталған түрлері. Мемлекеттің бұл ерекше әсері біртұтас болып келетіндігінатап өткен маңызды [16, 18 б.]. Мемлекеттік басқаруфункцияларыныңжиынтығына кемінде 2 фактор әсер етеді: қоғамдықүдерістердің күйі,құрылымы, өзара басқарылатындығы, яғни басқарылатын объектілердіңжиынтығы және мемлекеттің қоғамдағы орны мен рөлі. Осылайша, мемлекеттікасқару бір жағынан мәжбүрлеуді, яғни легитимді мәжбүрлеуді қолданатынэлемент болып табылады, екінші жағынан ол қоғамға бағынысты рөл атқарадыжәне қоғамдық дамудың мұқтаждықтарымен, тілектерімен және мүдделеріменанықталады деген қорытынды жасауға болады. Ондай қарама-қайшылытуралы сөз еткенде шектеу мен алмастыруға қарай қадам жасағың келеді,дәлірек айтқанда алғашқы сәтте бұл функцияны жою ойға келеді (яғни мәжбүрлеуді). Бірақ бұл функцияны жойса бос орынды толтыру керек, бұлорайда ең алдымен ойға өзін-өзі басқару механизмі ғана келеді, олай болмағанжағдайда біз ұйымдастырушы және реттеуші механизмдер девальвацияғаұшырап, басқару әсерінің вакуумы орын алу фактісіне, яғни аласапыранға,бассыздыкка тап боламыз.Осылайша, мемлекеттік басқару функцияларын атқара алатын және
олардың іске асырылуын қамтамасыз ете алатын қоғамдықинституттарды даярлау, іріктеу және бағалау сөз етілуі тиіс. Біз заманауиқоғамда мемлекеттік сектор азаюының (бұд жағдайда жекешелендірумемлекеттік секторда тиімділікті арттырудың негізгі тәсілі ретінде қаралады),ал басқа жағынан нарықтық қатынастарды ұйымдастыру саласында саясаттыұйымдастыру мен даярлауда мемлекеттік реттеудің рөлін арттырудыңкуәгерлері болып отырғандығымыздан қандай да бір балансқа қол жеткізуоңтайлы нұсқа.
Мемлекеттік басқарудың функциялары.
1) Жоспарлау функциясы. Сонымен қатар немен? Қалай? Қайда? Қашан?
Мақсатқа жетеді деген сұрақтарға жауап беру. Стратегиялық мағызды функция.
2) Ұйым функциясы. Адамдардың өзара әрекеттесіп, керекті нәтиже
әкелер и шығару.
3 Реттеу функциясы. Функция, адам ұйым шеңберінде тиісті мөлшердегі
іскерлікті орындау үшін бағытталған.
4) Тұлғалармен жұмыс функциясы. Әлемдік тәжірибеде берілгенфункцияға аса көп көңіл аударылады.
5) Бақылау функциясы. Барлық аталған функцияларға кері байланыс
болып табылады.
Өкінішке орай, неоконсерваторлар туралы жалпы жорамалдайды, барлыққоғамдық өмірдің ортасында рыноктық реттеу біздің мемлекетіміздіңшеңберінде еткір растау таба алмайды. Бұл жерде мемлекеттің ерекшефункцияларын анықтау маңызды, берілген функциялар рыноктықмеханизмдерге сатып алуларға кетпеуі үшін, былай істеу үшін, республикалықдеңгейдежәне рыноктық механизм деңгейінде мемлекет берілгенфункциялардың көлемін анықтау үшін. Осы кезде қорытынды салықтаржеңілдік, инвенстиция деңгейімен жүзеге асырылуы тиіс, бұл рыноктықэкономика ортасындағы бақылау. Ерекше функцияларға жатады: ғылыми-техникалық даму, еңбек қатынасындағы ортамен бақылау және реттеу, әрине,қаржылық жүйе. Берілген функциялар бөлек түр және мемлекет жағынан қатанбақылау қалайды, жайсыз жағдайда мемлекет қауіпсіздігіне қауіп туралы айту.Яғни, олардың жүзеге асу кезінде мемлекеттің барлық даму ерекшеліктерінесептеу керек, оның ерекшелігіМемлекеттік басқаруға жақындаудың әдіснамалық тұтастығынақұрылымдарды құру мен өзгертудің кешенді механизмін құруға мүмкіндік
беретін мемлек ттік басқарудың нақты қағидалары болғанда ғана қол жеткізугеболады.
Қағида (лат. "principium" - бастапқы, негіз) теория ұғымы ретінде мемлекеттік басқару жүйесінде заңдылықты, оның элементтері арасындағы қарым-қатынасты және өзара байланысты көрсетеді [16, 186 б.]. Яғни қоғамдық-саяси өмірдің сол заңдылықтары мен қарым-қатынастары, ұйымдастырушылық құрылымның және белгілі бір ғылыми ережелер түріндегі көрініс тапкан, көбісі кұқықпен бекітілген және адамдардың теориялық және практикалық басқарушылық қызметінде қолданылатын мазмұндар. Ең алдымен мемлекеттік басқару қағидаларының мәселесінде 3 өзара байланысты және өзара шарттас аспектіні бөліп қарастыруға болады:
1) Онтологиялық (бұл аспект қағидалар генезисін, олардың өздерікөрсететін заңдылықтардың табиғатымен, мәнімен, орнымен және рөлімен,қарым-қатынастарымен байланысын қамтиды);
2) Гносеологиялық (қағидалар сипатының, олардың дұрыс ғылыми талдаутілінің, қисынының және құрылымының сараптамасы);
3) Әдіснамалық (қағидаларды теориялық және практикалық қолдану
механизмдеріне нұсқайды).
Осы уақытта толық бүкіл құқықтар, олардың қарым-қатынастары қағидалары жтіғы артуы болмайды екені жайлы айқындалды. Мемлекеттік басқаруда адамдардың қарым-қатынастары оларды тәуелді болуы осы тәжірибеде анықталады. Тәжірибелік басқаруда қағидаларды білуге аса маңызды емсе, тәжірибелік қызметін қолдануды білу керек. Солайша мемлекеттік басқаруда қарым-қатынас құқықтары жайлы айту құқық түрінде, сосын ғылыми түрде меммлекеттік басқаруда ұйымның қызметі мен мәні ерекше болып келеді. Мемлекеттік басқаруда қағидаларды дәлелдеуде технологияларды анықтауда келесі талаптарды ұсынуға болады.
a) өзара әрекеттесу және қарым-қатынасы бар құқықтарды көрсету;
б) қарым-қатынас және өзара әрекеттесу құқықтары біртекті болу керек;
b) мемлекеттік басқаруда әлеуметтік қарым-қатынас өзара әрекеттесу
мақсаты және тұтастығы болум керек;
г) мемлекеттік басқаруда ерекшеліктерді көрсету керек;
Мемлекеттік басқару қағидаларының күйелігін қарастыра отырып, осы облыстағы айтарлықтай қиындықтар жайлы куәлік ететін біркелкісіздік байқалады Осы жұмыста Г.В. Атаманчуктың "Мемлекеттік басқару теориясы атты еңбегінен алынған жүйелендіру қолданылды:
Мемлекеттік басқару қағидалары:
1) қоғамдық-саяси (мемлекеттік басқарудың әлеуметтік табиғатын, оның
дамуының жалпы заңдылықтары мен негізгі ерекшеліктерін тану нәтижесінде
қалыптасады);
2) функционалды-құрылымдық (мемлекеттік-басқарушылық әсер сту
құрылымының заңдылықтарын ашады),
3)ұйымдық-құрылымдық(мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымының және қызметшілердің оларды қалыптастыру мен жетілдіруде жіберу - сөттерінің, сондай-ақ мемлекеттік-басқарушылық әсер етулерді ұйымдастырудың заңдылықтары мен ерекшелігін, сипатын көрсетеді);
4)мемлекеттік-басқарушылық қызмет (басқару функцияларын қалыптастыру және іске асыру кезіндегі мемлекеттік органдардың басқару қызметінің формалары мен кезеңдері Әдістерінің заңдылықтарын, қатынастарын және өзара байланысын ашада). Бұл қағидалар элементтердің әр тобында өз ерекшелігіне ие болады, себебі бұл топтардың мемлекеттік басқарудың онтологиялық элементтері жүйесіпдегі орны мен рөлі олардың ерекше құрылымын шарттарды.
Қорытындылай келе мемлекеттік басқару - бұл адамдардың қоғамдық өміріне, билік күшіне сүйенетін реттеу, сақтау және қайта құру мақсатындағы мемлекеттіңпрактикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері. Мемлекетті тиімді басқару осы тақырыптарға арналған ғылыми жұмыстарөте көп. Сонымен қатар, берілген әдісті бағындыруда біз тәжірибе жүзінде әртүрлі мәселелерге жолығамыз. Олар: кадрлық, экономикалық, политикалықжәне т.б. Негізі бұл дұрыс тұжырымдама, өйткені басқару жүйесі жоғарғытиімді басқару сатысымен анықталады. Сонымен қатар ғылыми түсінігі барадамдар басқарудың тиімді әдісінің проблемаларын өздерінше түсінеді.
1.2 Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер
етудін) тиімділігі
Мемлекетті тиімді басқару және жеке меншікті басқару осы тақырыптарға арналған ғылыми жұмыстар өте көп. Сонымен қатар, берілген әдісті бағындыруда біз тәжірибе жүзінде әр түрлі мәселелерге жолығамыз.Олар: кадрлық, экономикалық, политикалық және т.б. Негізі бұл дұрыс тұжырымдама, өйткені басқару жүйесі жоғарғы тиімді басқару сатысыменанықталады. Сонымен қатар ғылыми түсінігі бар адамдар басқарудың тиімдіәдісінің проблемаларын өздерінше түсінеді. Экономикалық көзбен қарағанда басқарудың тиімді әдістерін тамақ өніміне кететін шығын мен басқару механизімімен анықтауға болады. Басқару жүйесінде істейтін және белгілі бір басқару қызметін орындайтын немесе сонны жүзеге асыруға ықпал ететін жұмыскерлер, яғни басқару процесіне іскерлікпен қатысатын, әрі басқару аппаратына енетін жұмыскерлер жатады. Мемлекеттік басқару әдістері- бұл мемлекеттік орғандардың және олардың лауазымды тұлғаларының (яғни атқарушы билік субъектілерінің) басқару объектісіне (яғни басқарылатындарға - бағынышты органдар, ааматтар және т.б. объектілерге, олардың санасы мен еріктеріне) тікелей және мақсатты түрде практика жүзінде әртүрлі ықпал ету тәсілдері.
Мемлекеттік басқаруәдістеріне мына белгілер тән:
- басқару әдістері мемлекеттің еркі бойынша қалыптасадыжәне содан туындайды;
- ереже бойынша олар мемлекеттік қызметті атқару кезінде іске
асырылады;
- мемлекеттік басқару субъектілері мемлекеттің атынан және соныңмүддесі үшін пайдаланады;
- мемлекеттік - биліктік өктем өкілеттіліктер берілген;
- құқықтық және ұйымдық нысандарға ие болады;
- жан-жақты бағыттылығы болады (бұл басқару үрдісінің көп түрлілігімен күрделілігі көрінеді).
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі. Басқару міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруда қандайда бір әдістерді дұрыс қолдануға байланысты болады, сондықтан осы әдістерді жетілдіру басқарудың жақсаруын білдіреді: Мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Осыған байланысты олар көбінесе бaсқару қызметініңқұқықтық нысандарында көрсетіледі.
Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері:
1) универсалды әдістері немесе негізгі: сендіру мен мәжбүрлеу;
2) құқықтық әдістер - практикада қолданғанда заңды салдырға әкеледі, оларға мыналар жатады тікелей бөлу, ұсыныс, шешу, келісу;
3)құқықтық емес (ұйымдық) - практикада қолданғанда заңды салдарлардың туындауына әкелмейді, оларға мыналар жатады: қаулы, бұйрықтар, түсіндірме, шешімді дайындау; көрмелер, жарнама, шешімнің орындалуын тексеру.
4) басқару ықпалының мазмұны бойынша:
a) моралдық - саяси әдістер - бұл тәрбиелеу, моралдық қолдау, үгіттеу, насихаттау;
б) ұйымдық әдістер - үйлестіру, келістіру, бақылау, субъектінің өз жұмысын ұйымдастыру (нұсқау беру, сілтеу), қадағалау, тексеру;
в) әлеуметтік әдістер - бақылау, эксперимент жасау, байқау, анкетажүргізу, интервью алу;
г) психологиялық әдістер - психологиялық аяу, дәлелдеу, кәсіби іріктеумен оқыту, бедел,
д) әкімшілік әдістер - әкімшілік юрисдикция, жарлық, бұйрықтар
e) экономикалық әдіс - баға, несие, материалдық қолдау көрсету, сыйақы,жәрдемақы;
Осы әдістердің барлығы бірін-бірі жоймайды, тек бір бірінтолықтырады және әрбір басқару әдісі қандайда болмасын басқаруфункцияларын ерекше тәсілмен жүзеге асырылуымен сипатталады.Мемлекеттік басқаруда әкімшілік және экономикалық әдістер маңыздыорын алады.Әкімшілік - құқықтық әдістер - бағынушылардың басқаратындардыңеркіне бағынуымен сипатталады, яғни билік-бағыныштылық оларда басқаруқызметінің биліктік табиғатын өте айқын көрсетеді. Әкімшілік - құқықтықәдістерді пайдалану басқару субъектісінің басқарылатындарға тура ықпал етеді.Бірақтабасқарылатындарға әкімшілік әдісті пайдаланып ықпал еткендебасқарылатындардың (бағынатындардың) мүдделерді есепке алмау дегенді
білдірмейді, керісіше ғылым олардың мүдделерін ескере отырып пайдаланудыұсынады. Әкімшілік-құқықтық әдістер мемлекеттік қауіпсіздікті, ішкі істердібасқаруда ерекше орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістердің мынадай түрлерін атап көрсетугеболады:
1) көрсетілу нысаны бойынша:
a) әкімшілік-құқықтық-құқықтық нысандарда көрініс табатын;
б) әкімшілік-ұйымдық-басқарусубъектісі ніңұйымдастырушылықәрекетінде көрініс табады,
2) қасиеті бойынша:
a) пормау вті-нұсқаулар,бұйрықтар, бағынушылардың қызметінреттейтін басқада актілер;
б) жеке-нақты орындаушыға берілетін өкімдер;
3) басқару субъектілерінің мінез-құлықтарына ықпал ету тәсілдерібойынша:
a) нақты әрекеттерді жасауға міндеттейтін әдістер;
б) накты әрекеттерді істеуге өкілеттілік беретін әдістер;
в) әлеуметтік пайдалы әрекеттерді істеуді қолдайтын;
г) кандайда болмасын әрекеттерді істеуге тиым салушы әдістер;
4) нысаны бойынша:
a) императивті;
б) тапсырушы;
г) ұсыныстар.
Әкімшілік әдістердің мазмұны:
1) мемлекеттік басқару сферасында міндетті мінез-құлық ережелерінбелгілеу;
2) нақты тапсырмаларды бекіту.
3) лауазымға тағайындау:
4) белгілі бір әрекетті жасауды ұйғару;
5) белгілі бір әрекеттерді істеуге тиым салу;
6) белгілі бір әрекеттерді істеуге рұқсат беру;
7) қоғамдық қатынастарға қатысушылардың заңды мүдделерінқанағаттандыру;
8) материалдық санкция қолдану;
9) стандарттаржы белгілеу;
10) тіркеу;
11) бақылау мен қадағалау;
12) материалдық және моралдық мадақтау;
13) басқару қатынастарына қатысушылардың дауларын шешу;
14) мемлекеттік тапсырыстарды дайындау;
15) әкімшілік - мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Әкмшілк-құқықтық әдістерден айырмашылығы экономикалық әдістербасқару объекті леріне тура емес, жанама ықпал етеді, өйткені олардың басқаруықпалы материалды стимулдар беру арқылы, қажетті мінез-құлыққа деген ұмтылысын тудыратын экономикалық жағдайларды туғызу арқылы ықпалетеді. Экономикалық әдістердің ішінде баға, табыс, кіріс, несие, шаруашылықесеп маңызды рөл атқарады.Әкімшілік және экономикалық әдістер бір-бірімен тығыз байланыстыболып келеді.
Басқарушы субъектілердің қызметін ұйымдастыру процесі - бұлқұрылымды бөлімдерді құру және олардың орындауына функцияларын беру,оларды атқарушы билік органдарының күйесіне кіргізу болып табылады. Бірсөзбен айтқанда, атқарушы билік органдары алдына қойған міндеттерінебайланыстыжәне сәйкес нәтижелерге жету үшін өзінің аппаратынұйымдастырады.Басқару процесінде нақты сұрақтар жеке (министрлер, комитет төрағасы),алқалы (алқада, ғылыми-әдістемелік кеңесте) немесе ортақ бірілесіп (2 немесеодан да көп министрліктердің, комитеттердің қатысуымен) шешіледі.Басқаруды алуан түрлі белгілері бойынша бағалауға болады: басқарудеңгейі бойында - жоғарғы, орташа және төменгі буындар; кәсіптік құрылымыбойынша - инженерлер; қызмет түрі бойынша - ауыл шаруашылығы, өнеркәсіпкадрлары; басқару еңбегін мамандандыру түрі бойыншаәкімшілік,экономикалық. Білімі бойынша жоғары және арнайы орта білімді адамдар, практиктер орындайтынжұмысының күрделілігі жәнәнжауапкершілігібойынша.Басшылар ды қызметтегі рөлі бойынша мамандар және қосалқықызметшілер (қызмет көрсетушілер, техникалық қызметшілер) болып бөлінеді.
Басқару жүйесіндегі қызметшілердің бұл әрбір категориясы еңбек әрекетініңерекшеліктеріне, кәсіптік даярлығына және даярлықтан қайтадан өтуіне қарайсипатталады. Өзіндегі кызметкерлермен бірлесе отырып кадр саясатын ойластырады және жүзеге асырады, штатты жинақтайды, кадрларды іріктеуді,баулуды, орналастыруды және ауыстыруды жүзеге асырады.Есепкеала отырып басқару үрдістерінің үнемі кеңеюін әлеуметтікмемлекеттік трактовкалардан, саяси, заңдық ғылылдардан, жалпыға ортақөлшемдерді орналастырудың басқарудағы тиімділігі, мемлекеттік басқарудағыжеке меншілік, осылар жалпы біршама қиындық тудырады. Егерэкономикалық мағынада тиімділік түсінікті және оңай болса, онда басқарутеориясында оны басқарудың жүйесі деп санауға болады, басқару тиімділігіносы процесстің негізгі факторы деп те есептеуге болады. Жалпы алғанда,тиімділік басқару жүйесінің негізгі атрибуты және басқару жүйесінің өзгерісіболып саналады, осы өзгерістерден модельдеу теориясы құрылады, осыныңарқасында тиімділік арта түседі.
Осындай тезисті алға тарта отырып мынандай сұраққа жауап беру керек -егер тиімділімі бағалау қиын болса, онда оны басқаруда қалай қолдануғаболады? осы сурақтың жауабының нәтижесі шешім болып табылады. Шешімқабылдау ақпарат алмасу сияқты кез келген басқару қызметінің құрамдасбөлігі. Шешім қабылдау қажеттілігі басқарушының алға қойған мақсатыныңқалыптасуы мен сол мақсатқа жетудегі іс қимылын түгелдей қамтиды.Шешім дегеніміз - бұл баламалы немесе альтернативті таңдау. Нақтыосы шешім, басқару тобының негізгі тиімді өлшем бірлігі болып саналуымүмкін. Әлбетте басқада өлшем бірліктері де бар, бірақ соған қарамастан,дұрыс шешім шығарумен шектелу, бізге мәлім болғандай тиімді басқарудыңмемлекеттік нысандардын басқару органдары мен жоғарғы басқарузвеносымен, шешім қабылдаудың нысандандырылған әдісі зерттеушілердіңтаптырмайтын құралы болып саналады, теориялық мәселеде де және бірмәселелерді нақты шешуде де рөлі зор.
Жаңа саяси ғылымда саяси-басқару шешімін қабылдау үлгі процессініңбірнеше түрі оар. Бұл рациональды үлгі Г. Саймондікі, инкрементальды үлгіЧ.Лидбломдікі және саяси-басқару үлгісінің циклі. Г. Саймоның рациональды
үлгісінде саяси-басқарудың рациональды шешім шығарудың баламасын құружәне ұйымдастыру, басқару жүйесін тұрғызу, ұйымдастыру мүшелерініңбейнесі айқын көрсетілген.
Шешім шығаруды ұйымдастыру процессі еш қашанда тоқтатылмайды.иРациональны деп аталуы тегіс қамти алатын рационализммен байланысты,сонымен қатар сұранымды іріктеу деңгейі басқару шешімініңтөменгізвеносына ғана жатқызылады.Г. Саймонның теориясына сүйене отырып басқарудың классикалықмектебін (Classical School of Management ) ойластырып тапқан. Осыныбасқаруға жақындастыру, рациональды ұйымдастыруда жалпы принциптердіңде маңызы зор. Осы мектептің теоретиктерінің ойынша, бизнестің жаңафункциясының арқасында ұйымдастырудың жаңа жүйесін ойлап табуғаболады. Бұл тұжырымдаманың нәтижесінде функционалды және ұйымдастыруқұрылымы құрылды, атқарушы биліктің және рационалды басқару процессініңүлгісі болып бекітілді.Ең алғаш мемлекетті тиімді басқарушы бюрократшылардан М. Веберболды. Рационалды бюрократия соншалықты жоғары болды, тіпті оның өзіндік қызығушылығы да болмады және оның мақсаты ұйымның мақсатымен бірдейжәне төмендегі мінездемелерді көрсетеді:
1) Нақты еңбекті бөлу, осының нәтижесінде жоғары мамандандырылғанмамандардың дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді;
2) Иерархиялық басқарудың дәрежесі, төменгі сатыдағыларды жоғарғыдәрежелі адамдар бақылап отырады және соларға бағынады;
3) Бар жинақталған жүйемен бір тектілік мәселесінің өзгерісі жәнестандартты жұмыскерлердің жұмысты орындауы мен берілген тапсырманытиянақты шешуі;
4) Адамның сыртқы көрінісі, ресми тұлға өз міндетін атқарады;
5) Жоғарғы білімі бар жұмысшыларды жұмысқа алу тәртібін қатаң түрдежүзеге асыру, Олардың жұмыстан шығып қалмауын қадағалау.
Жеке өмірдегі шешім қабылдауға қарағанда басқарудағы шешімқабылдау оте қатал процесс. Адамдардың шешім қабылдау қабілеті де бірте -бірте тәжірибе жүзінде дамуда. Маңызды шешімдерді қабылдаудағыжауапкершілік басшылығы ауыртпалық әкеледі. Сондықтан басшыларойланып қарастырылмаған маңызды шешімдерді қабылдай алмайды.Жоспарлау жүйеге адал ететін белсенді басқару процесі болып табылады,сол арқылы белгіленген мақсатқа жету үшін өндірістің даму қарқыны,материалдық көздері мен оны жетілдіру әдістері анықталады.
Басқарудың басты функциясы ретіндегі жоспарлау:
- ұйымның болашақта дамуын анықтайды;
- алға қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістері белгіленеді;
- міндетті орындау болуы ықтимал зардаптарды көре білуді қамтиды.
Жоспарлаудың маңызы болып қоршаған сыртқы орта факторларыныңәсері мен ұйымның ішкі мүмкіндіктерін бағалай отырып белгілеу және солмақсаттарды жүзеге асыруда тиімді әдіс-жолдарынан таңдап алу танылады.
Нарық жағдайындағы жоспар өндіріс пен өткізу көрсеткіштерін үнеміқадағалап отыру мақсатында маркетинг жүйесі және бақылау процесімен тығызбайланыста болады. Басында айтқанда, және парлау мынадай сұрақтарға жауапбереді. Біздің қазіргі, бүгінгі күнгі жағдайымыз қандай? Осыдан барып,жоспарлау барысында ұйым деңгейінде жүзеге асырылатын төмендегідеймінде терді атап өтуге болады:
l) басқару жүйесі мен ұйымдық құрылымды қалыптастыру жәнеақпараттар тағылымын реттеу;
2) еңбек өнімділігі мен пайда деңгейін арттыру, өндіріс барысы менқұрал-жабдықтарды пайдалану және жарату жолдарын қарастыру,
3) сенімді бақылау жүйесін қамтамасыз ету арқылы міндеттердіорындауға қол жеткізу.
Басшылықтың алдында тұрған проблемалар мен міндеттер әрдайым өзарабайланысты әрекеттер жиынтығын талап етеді. Осы тура жоспарлаудыұйымның даму барысын белгілейтін кешенді жиынтық ретінде қарастыраотырып, біркатар бастапқы кезеңдерін атап өтуге болады.Модельді үлгілерінің жетіспеушілігінен циклдік модель және саяси-басқарушы модельдері шығарылды (Policy Cycle Дж. Андерсон. Осымоделдердің ерекшеліктері бір процесс құрудың нәтижесінде бақылаушешімдерін белгілі этаптардан өтеді. Сол этаптар мыналар: Agenda setting(күндердің құрылуының этапы); Policy formulation (альтеріативтін құрылуы);Policy adoption (шешім қабылдау); Policy implementation (шешім реалицазиясы);Policy evaluation (бағалау және шешімді өзгерту).Мемлекетті тиімді басқарудың ең тиімдісі мемлекетті орнықтыбасқарумен анықтылады, басқару аппараттарының жоғарғылығы жәнемамандардың жұмыс дәрежелерін бөліп алуымен де анықтайды. Басқарутиімділігі және мемлекетті тиімді басқару осы екі модельдің нәтижесіндемемлекеттің ішкі жүйесі құрылады, осы кейінге қалдырылған структуратиімді дамуына жол ашуы керек.Сондыктан Г. Саймон, Д. Смитбург, В. Томпсондардың ойларыншабизнес структураның ұйым мен атқарушы органдардан айырмашылығы барекенін айтқан. Осы көзқараспен қарағанда мемлекеттік әкімшіліккеңесшілдікке, ал жеке меншік басқару фирмалары іскерлік мінез-құлықтарға ие, мемлекеттік әкімшілік саясиландырылған, ал жеке меншікбасқару фирмаларында - жоқ; мемлекеттік әкімшілік нысаншылдыққа толы, алжеке меншік басқару фирмаларында - жоқ Ipi мемлекеттік және жергіліктіұйымдардың ұқсастықтары көп, ал айырмашылықтарықаз.Рациональды модельдің дамуы арқасында Г. Саймон инкрементализматанған. Жалпы бұл модель сынға ие болған, рационалды іріктеу нұсқасықұрылымға байланысты, шешім шығару және рационалды модельдер де болжапбіле алмайбындай қасиеттерге ие.
Билік құрушы белгілі бір шенеуніктік-бюрократиялық іс-әрекетті атқаруүшін тандалып алынған, қоғамнан жалақы алатын тұлғаға айналады. Олкөпшіліктің қолдауымен осы функцияны орындауға лайықты адам ретіндебелгілі бір қызметтік лауазымға сайланады,Бұл жерде басқару тиімділігі балама бағаларға, анықтаушы және дәлдептүзету стратегиясы мен тактикалық мақсаттарға да байланысты. Негізі басқарубарлық баламаны жеңіп шыға алмайды. Сонымен қатар балама еш бір кепілдікбере алмайды өйткені жалпы жүйелер күнде өзгеріп отырады. Өйткені шешімөзімшіл және басқарудың тиімді критерийі, бірақ сыртқы ортаны өзгертіпотырады, максатты және құнды орналастыру және әр түрлі түзетулер жағынанқарастырылады.
Мақсат және қаражаттар жиі бірдей өзгеріп отырады, әкімшілікпроцесстерде бірге өзгереді. Бұл тұжырымдама әкімшілік процесстер атқарушыоргандардын билігінен қандай айырмашылығы бар екенін көрсетеді.Биліктік қатынастардың ерекше проблемасы билік құрушы субъектініңбасқару құқығына келіп тіреледі: неге осы субьект билік құру құқығына иежәне неге бағыныштылар, одан келетін биліктік импульстерді әрқилы дәрежедеқабылдап, орындауға міндетті. Саяси ойлар тарихында бұл проблема әрдайымназарда болған және солай болып қала береді де. Өйткені, биліктік қатынастарсубъект-субъектілік қатынас ретінде субъективті және ситуативті болғандықтанбелгілі бір тұрақсыздықпен сипатталынады.
Қортындылай келе сонымен қатар ғылыми түсінігі барадамдар басқарудың тиімді әдісінің проблемаларын өздерінше түсінеді.Экономикалық көзбен қарағанда басқарудың тиімді әдістерін тамақөніміне кеткен шығын мен басқару механизімімен анықтауға болады. Басқаружүйесінде істейтін және белгілі бір басқару қызметін орындайтын немесе соныжүзеге асыруға ықпал ететін жұмыскерлер, яғни басқару процесіне іскерлікпенқатысатын, өрі басқару аппаратына енетін жұмыскерлер жатады.айтар болсақ, соңғы 10 жылда елде өсім күшті бюрократияарқасында байқалды.
1.3 Мемлекеттік басқарудың тиімді аппаратын құрудың шетелдік
тәжірибесі
Оңтүстік Кореяның жедел индустрияландырылуы көпшілік назарын өзінеаудартты, Көптеген зерттеушілер бұндай жетістіктерге қол жеткізу мықты бюрократияның аппараттың белсенді қатысуынсыз мүмкін емес деп есептеді.Ел экономикасын оңтайлы саяси басшылық арқасында ғана емес, соныменқатар өзгеріс агенттері рөлінде болған бюрократтардың қатысуы арқылыдамыта алды [47, 12 б.].
Бірақ қазіргі уақытта ел дамуының алдағы уақыттағы мүмкіндіктерітуралы күдік туындады. Олардың кейбіреулері Оңтүстік Корея экономикасышарықтау шегіне жетті деп есептейді. Қарқынды дамудың табиғи салдарыболып басында мән берілмеген бірқатар мәселелер табылды, олар қазіргіуақытта алдағы уақыттағы елдің дамуын тежеп отыр. Ол ең алдымен ұжым менкәсіпорын менеджменті арасындағы қысым, аймақтар, халықтың бай жәнекедей қабаттары арасында кірістерді дұрыс үлестірмеу, өмір құнының артуы,инфракұрылым дамуының артта қалуы, экология және өмір сапасымен
байланысты мәселелер.Ел дечократиясының алға ілгерілеуі барысында бірқатар күрмеуі қиынмәселелерге тап болды - саяси көшбасшылардың берік емес ұстанымы, саяситұрақсыздық, басқаруға азаматтардың қатысуынашар ұйымдастыру, ерекшемүдделері бар топтар ықпалының артуы, мемлекеттік әкімшілікте төменкәсіпқойлық деңгейі және т.б.Сыртқы байланыстар аясында Оңтүстік Корея дамыған және дамушымемлекеттер арасында аралық жағдайға ұшырайтын мемлекеттер ықпалындаболды. Оның жақсы дайындалған әрі арзан жұмыс күшінен болғанартықшылықтары тез жойылды, себебі ол дамыған мемлекеттермен бәсекелесуітиіс.Консерваторлар ойынша, демократияны экономикалық гүлдену үшінқабылдау керек. Бұл ұмтылыс негізсіз емес. Осындай демократия мениндустрия тандыру арасындағы себеп-салдардық байланысты Ұлыбритания менАҚШ-тан байқауға болады, ал Германия, КСРО және Оңтүстік Кореядаиндустрияландыру авторитарлық басқару жағдайында жүзеге асырылдыОбъективті айтар болсақ, соңғы 40 жылда елде өсім күшті бюрократияарқасында байқалды. Бірақ басқа болжамды да келтіруге болады, ол болжамға
сәйкес Оңтүстік Кореяның экономикалық дамуы толы демократияжағдайындаәлеқайда негізді болды. Демократия индустрияландыру үшін қажетті шартболуы мүмкін, бірақ ол постиндустриалды кезеңдегі адамдардың саяси жәнеәлеуметтік әл-ауқаттылығы үшін де дәл сондай. Демократия-барлықмәслелердің шешімі емес, бірақ ол инновациялық рухты жандандырып, әріқарай дамыту үшін жағдай жасайды.Жаңажағдайларда дамуды қамтамасыз ету үшін мемлекетпенбақыланатып экономиканы қайта құру керек. Жаңа индустриалдымемлекеттерде Оңтүстік Кореяны қосқанда басқарылатын экономиканыңбастапқы үлгісі қайта құрылды, ал реттеудегі мемлекет қатысы және оныменсубсидияланатын кәсіпорындар саны төмендетілді.Оңтүстік Кореяда әрі қарай дамудың перспективалары кең ауқымдаталқылануда (ресми емес, формада), әсіресе басқару мен мемлекет рөлінеқатысты, Мемлекеттік әкімшілікке келер болсақ, көптеген корей ғалымдарыескі бюрокра иялық үлгі жаңа мәселелерді шеше алмайтындығымен,демократия мен жаһандану кезеңінің талаптарына жауап бермейтіндігіменкеліседі. Сондықтан ұсынылған реформалардың нұсқалары нарықтық бағытқабет алу үрдісін көрсетеді, мемлекеттік реттеуді, жекешелендіруді қыскартады,үкімет функцияларын тарылтады, басқаруда қоғамның қатысуын күшейтедіжәне т.б.Осыған байланысты осындай мәселе туындайды: оңтүстік кореялықүкімет сырттан келген идеяларды меңгеруге жеткілікті әзір ме жәнереформаторлық көңіл-күйді ынталандыру үшін, трансформация үдерісіндегіелдегі жаңа идеялардың генерациясы үшін алдын ала жағдайлар қандай болуытиіс.Негізінен ең алдымен жерді өңдеп (яғни мемлекеттік әкімшіліктіңинфрақұрылымын жетілдіру), сонан соң дән сепкен абзал (новаторлықидеялар). Осыған байланысты екі мәселені қарастырған жөн: біріншіден,постиндустриалды кезеңдегі Оңтүстік Кореяда тиімді мемлекеттік басқаруинфрақұрылымы қандай құрылымдардан тұрады; екіншіденд ол неге маңыздымәнге ие.
Оңтүстік Корея алдында екі аспектіні қамтитын күрделі міндет тұр:біріншіден, демократияны нығайту қажет; екіншіден, мемлекеттікбюрократияны өзгерту керек. Тиімді мемлекеттік әкімшілік инфрақұрылым текдемократиялық элементтерді ғана қамтымауы тиіс, сонымен қатар тиімді
басқарудың мүмкіндігін де анықтауы тиіс. Демократиялық елдердіңкөпшілігінде ол мемлекеттік шенеуніктердің жоғары кәсібилігін, саясибейтараптықты (әкімшілік автономия) және әкімшіліктің репрезентативтікқұрамын қамтамасыз етеді. Одан өзге тағы да үш элемент қажетинновациялық климат, әкімшілік қызметтің айқындығы және мәдениеттердіңөзара әрекеттесуі.Кәсібилік арнайы білімдер, ақпаратты өңдеу қабілетімен, инновациялылықпен және тиімділікпен анықталады. Кәсіби білімдер ретіндедайындық деңгейі мен мемлекеттік басқарушының біліктілігі түсініледі. Ақпаратты өңдеу саласындағы құзыретті бағдарламаларды тиімді басқару жәнеалынған мәліметтерді тарату үшін деректердің жиналуы мен сарапталуышенеуніктің даярлығы мен қабілеттігіне байланысты. Мемлекеттік әкімшіліксаласында инновациялық басқару мүмкіндіктерін кеңейту үшін жаңа саясат пентехнологияны қабылдауға қабілеттілікті икемдеу керек. Және де осылайшатиімді бағдарламаларды іске асыруға жұмсалған ресурстар мен алынғаннәтижелер араҫындағы байланыс көрінеді.
Әкімшілік кәсібилік тиімді басқарудың алғышарты болып табылады. Оләсіресе ерікті нарықтық жүйе соңына дейін қалыптаспаған дамушы және жаңаиндустриалды елдер үшін маңызды. Олардың халықтары (дамығанмемлекеттерге қарағанда) мемлекеттік міндеттерді шешуде маңызды рөлатқармайтын жеке секторға зор үміт артпайды. Осыдан біршама қателіктер де
пайда болады.Кореяда ірі корпрорациялар мен шағын кәсіпорындаарасындағы жосықсыз бәсеке, бәсекелестіктің жалпы деструктивті сипаты,монополизмді қосқанда көптеген созылмалы мәселелер көп. Жаңа мәселелер детуындайды, әсіресе әлсіз банк жүйесі және заңсыз иммигранттардың келуі.
Бюрократия осы мәселелерді тиімді шешу үшін кәсіпқойларға мұқтаж.Әлемдік шаруашылық хал-ахуал әрдайым күрделенеді. Шығындар менқорытындылар алуантүрлілігіне әрекет ету қиындауда. Ресурстар бүкіл әлембойынша үлестіріледі. Нарықтар кіші аймақтарға жіберіледі. Білімдер көлемінеғұрлым қысқа мерзімдерде еселенуде. Технологияларды мамандандыруартуда және ұйымдар оларды жиі игеріп, жаңаларды енгізілуі тиіс. Жаһандық
бәсекелестік, тұтынушылар сұранысындағы ілгерілеуіжәне қоршаған ортадағыүдерістер барлық инстигуттардың өзгеруін талап етеді. Бұндай қиын жағдайдажұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz