Адвокаттың азаматтық процеске өкіл ретінде қатысу мәселелері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Айдәулет Айдар Шәриұлы
Адвокаттың азаматтық процеске өкіл ретінде қатысу мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В04246 (5В030100) - Құқықтану
Қызылорда 2021 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Қорғауға жіберілді
Құқықтану кафедрасының меңгерушісі
__________з.ғ.к. Л.М.Қаржаубаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Адвокаттың азаматтық процеске өкіл ретінде
қатысу мәселелері
6В04246 (5В030100) - Құқықтану
Орындаған Айдаулетов А.Ш.
Ғылыми жетекшісі Исаева Ж.А.
Қызылорда 2021
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Экономика және құқық институты
Құқықтану кафедрасы
Мамандығы - 6В04246 (5В030100) - Құқықтану
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
________________
____ ___________ 2021 ж.
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ________________________
(фамилиясы, аты, әкесінің аты)
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ __________
___________________________________ ________________________
___________________________________ ________________________
Жоғарғы оқу орны бұйрығымен бекітілді. № ___ ________20___ ж.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі ______________20___ ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: ___________________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ________________________________
Дипломдық жұмысты дайындау
КЕСТЕСІ
№
Өңделген сұрақтар тізімі,
бөлімдер атауы
Ғылыми жетекшісіне ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
2
3
4
Жұмыстың берілген күні ____________________________
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ ____
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ _____
(қолы) (аты-жөні)
Жұмысты орындауға тапсырма алған
студент ___________________________________ ____
(қолы) (аты-жөніi)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АДВОКАТТЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Адвокат азаматтық процессуалдық құқықтың субьектісі ретінде ... ... .
1.2 Азаматтық процесте адвокаттың келісім бойынша қатысуы ... ..11
1.3 Азаматтық процесте адвокаттың тағайындау бойынша қатысуы ... ... .14
2. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ӘР КЕЗЕНДЕРІНДЕ АДВОКАТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1 Адвокаттың азаматтық процестің сотқа дейінгі кезендегі қызметі ... ... 18
2.2 Адвокаттың сот процесіне қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3 Адвокаттың азаматтық істі қайта қарау сатысында қатысуы ... ... ... ... .28
3. АДВОКАТ ҚЫЗМЕТІ ҮШІН СЫЙАҚЫ ТӨЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... 33
3.1 Адвокаттың келісім бойынша ақы төлеу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ...33
3.2 АПК бойынша адвокаттардың азаматтық іске өкіл ретінде қатысуы
проблемаларын жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 45
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңында әрбір азаматтың заңдық білікті көмек алуға конституциялық құқығы бар делінген. Азаматтық процесте адвокат осы құқықты жүзеге асырудың кепілі болып табылады[1].
Адвокаттың қызмет түрлерінің бірі - азаматтық сот ісін жүргізуде сенім білдірушінің мүдделерін ұсыну. Адвокат кәсіби заңгер ретінде азаматтық сот ісін жүргізуде өкілдікті жүзеге асыру кезінде өзіне заңмен және сенім білдірушімен жүктелген міндеттерді тиімді орындау үшін жеткілікті білімі мен тәжірибесі бар.
Азаматтардың өз істерін жеке немесе өкілдер арқылы жүргізу құқығы ҚР Азаматтық Процестік Кодексте бекітілген, азаматтың іске жеке қатысуы оны осы іс бойынша өкілге ие болу құқығынан айырмайды. Осылайша, азамат азаматтық процеске қатысудың бір түрін таңдай алады: істі жеке өзі немесе өкілмен бірге немесе өкіл арқылы процеске қатыспай-ақ жүргізе алады. Талапкердің немесе жауапкердің мүдделерін білдіру бүгінгі таңда ең өзекті тақырыптардың бірі.
Адвокаттың азаматтық процеске қатысуы тақырыбы көп талқыланатын және өзекті тақырыптарының бірі болып табылады. Бұл мәселе бойынша көптеген ғылыми жұмыстар жазылды және көптеген пікірлер айтылды. Алайда, сот жүйесі мен адвокатура институтын реформалау үдерісі бір орында тұрмауына байланысты бұл тақырып өзектілігін жоғалтпайды.
Қазіргі уақытта отандық адвокатураны реформалаудың белсенді процесі жалғасуда. Реформаның жалпы тенденциясы сот отырысына көптеген мәселелерде құзыретті білікті өкілдің қатысуын болжайды. Мұндай өкіл ол - адвокат.
Адвокаттың қызметін жүйелеуде 2015 жылдың 01 қаңтарынан бастап жұмыс істейтін адвокаттардың кәсіби этика Кодексі маңызды рөл атқарады. Кодекстің мазмұнынан адвокаттардың кәсіби мінез-құлқын реттеу негізделген:
- белгілі бір әрекеттерді жасауға немесе мамандықтың беделіне нұқсан келтіруге тыйым салу;
- тиісті жағдайларда өзін дұрыс ұстау.
Кодекс тыйым салу арқылы адвокаттың кәсіби мінез-құлқын егжей-тегжейлі реттейді. Тыйым басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзудың алдын алу, адвокаттардың кәсіби қызметіне деген сенімге нұқсан келтірмеу қажеттілігінен туындайды. Кәсіби қызметті жүзеге асыру кезінде адвокат әрқашан тек табыс көзі ғана емес, сонымен қатар білікті заң көмегін көрсетудің тиісті деңгейінің негізгі кепілдіктерінің бірі екенін білуі керек. Алайда, білікті заңгерлік көмек көрсету деңгейінде кемшіліктер де жиі кездеседі.
Осыған байланысты адвокаттың азаматтық процеске қатысу мәселесін зерттеу өзекті міндетке айналады.
Қазіргі уақытта адвокаттар сот ісін жүргізудің қатысушылары бола отырып, бірқатар жариялы маңызды функцияларды жүзеге асырады, осыған байланысты оларға біліктілік пен моральдық-этикалық талаптарды жоғарылату негізделген.
Сондықтан адвокатура институты мемлекет пен қоғамның тұрақты назарында, ал адвокатура функцияларының жария сипатының үйлесуі және адвокаттық қоғамдастықтың тәуелсіздігі адвокатура, қоғам және мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың негізі болып табылады.
Біз дипломдық жұмыста адвокатура және соттағы өкілдік етудің мәні мен маңызы, азаматтық іс жүргізудегі адвокаттық құқықтық жағдайы, азаматтық істі қозғау және істі сот талқылауына әзірлеу сатыларына адвокаттың өкіл ретінде қатысуы, адвокаттық бірінші саты сотында іс талқылауға қатысты тәртібі, сот актілерін қайта қарау сатыларына адвокаттың өкіл ретінде қатысу ерекшеліктері, адвокаттық сот актілерін атқару сатысына қатысуы мәселелерін қарастырамыз. Адвокаттардың құқықтық мәртебесі, олар көрсететін заң қызметінің түрлері және де казіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы адвокаттық қызметтің өзекті мәселелері, сондай-ақ адвокаттардың құқықтық жағдайы қарастырылады.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздерін ғалым-құқықтанушылар, мамандар мен тәжірибешілердің ғылыми пікірлері құрайды.
Аталған аспектілерді зерттеу барысында шетелдік белгілі ғалымдар В.А.Мусин, Н.А.Чечина, Д.М.Елизаров, С.Л.Герзон, Е.А.Борисова т.б. еңбектері пайдаланылды. Тікелей адвокатура институты және адвокаттың сот процесіне қатысуы у. и.Баженова (2002 ж.), а. г. Кучерена (2002 ж.), Э. Е. Колоколова (2005 ж.), С. З. Рамазанов (2006 ж.), о. Н. бондар (2008 ж.), а. а. Воронова (2008 ж.), H. H. Гончарова (2008 ж.), м. п. Потанина (2009 ж.), Ю. М. Руденко (2009 ж.), Т. А. Федотова (2009 ж.), А. Д. Бойкова (2010 ж.), о. о. Гуртова (2010 ж.), С. С. Колобашкина (2011 ж.), м. е. Семеняко (2011 ж.). еңбектерінде зерттелген.
Сонымен қатар, Ресей Федерациясында адвокаттардың азаматтық процеске өкіл ретінде қатысуы, қызметі, ұйымдастырылуы келелі мәселелерімен қатар терең зерттеліп жазылған К. С. Сергеевна, А.И. Танцырева, Гоматина О.Д, Д.П.Ватман, Я.А.Розенбергтің еңбектерінде сотта азаматтық істердің қаралуына адвокаттың өкіл ретінде қатысуы негіздері, сатылары кеңірек жазылған.
Азаматтық процестің әр кезеңдерінде адвокат қызметінің ерекшеліктері атты бөлімді жазу барысында қазіргі таңдағы мәселелер жоғарыда аталған ғылыми еңбектерде аталғанымен де, өзектілігі қоғам талабына сай келе бермейтіндіктен, көбінесе баспасөз беттерінде жарияланған материалдарға сүйене отырып, дербес пікірімізді білдірдік.
Елімізде Қазақстандық адвокаттардың азаматтық процеске өкіл ретінде қатысуы жөнінде арнайы еңбектер болмағанымен, кей мәселелер С.Т.Тыныбеков, З.Х.Баймолдина, О.В.Арсентьев, т.б. білікті заңгер-ғалымдардың еңбектерін де қарастырдық.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде сонымен бірге негізгі заң ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі, Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы Заң, Адвокаттар және заң көмегі туралы заңы Адвокаттардың кәсіптік әдебі кодексі және де ғылыми теориялық конференциялар мен ғылыми еңбектер, жинақтар, республикалық басылымдарда жарияланған материалдар да пайдаланылды.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты адвокаттың азаматтық процеске қатысушы ретіндегі құқықтық жағдайын анықтап, адвокаттардың сот процесіне қатысу барысында кездесетін мәселелерді талдап, оны жетілдіру шараларын ұсыну.
Мақсат келесі зерттеу міндеттерін шешу қажеттілігін анықтайды:
- Азаматтық процестегі адвокаттың қызметін құқықтық реттеудің даму тенденцияларын анықтау
- азаматтық процестегі өкіл ретінде адвокаттың құқықтық негізін құрайтын құқық нормаларын зерттеу;
- азаматтық процестегі адвокаттар көрсететін білікті заң көмегі туралы түсінік қалыптастыру;
- қолданыстағы іс жүргізу және арнайы заңнаманы жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстарды тұжырымдау;
Дипломдық жұмыстың объектісі - адвокаттың азаматтық процесске қатысуына байланысты қатынастар.
Зерттеу жұмысының пәні - адвокаттың азаматтық процестегі өкілі ретіндегі қызметі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, сег сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АДВОКАТТЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ МӘРТЕБЕСІ
0.1 Адвокат азаматтық процессуалдық құқықтың субьектісі ретінде
Адам және азамат құқықтарына кепілдік беретін негізгі заңымыз ҚР Конституциялық ережелерінің ішінде маңызды конституциялық принцип ретінде қолданылатын білікті заң көмегі құқығы ерекше орын маңызға ие. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағында әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігі айқын көрсетілген. Ал заңда көзделген жағдайларда мұндай көмек ақысыз көрсетіледі [2].
Бүгінгі таңда Қазақстанда адам мен азаматтың құқықтарын қорғауға жауапты әр түрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар, мекемелер мен қоғамдық ұйымдар және т.б ұйымдар бар. Мысалы, сот, прокурор, полиция және сот органдары жоғарыда аталған құқық қорғау функцияларын өзара тығыз байланыста жүзеге асырады. Алайда, бұл міндеттерді ойдағыдай жүзеге асыру адвокаттар алқасы сияқты қоғамдық құқық институтынсыз мүмкін емес. Қазақстандық заңнама адвокатураны құқық қорғау органы ретінде анықтамағанымен, іс жүзінде ол құқық қорғау органының функцияларын орындайды. Әдетте, құқық қорғау органдары деп азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғауға бағытталған және арнайы мемлекеттік органдар заңға сәйкес және олар белгілеген тәртіптерді қатаң сақтай отырып, заңдық санкциялар қолдану арқылы жүзеге асыратын қызметті түсінеміз. Осылайша, адвокатураға құқық қорғау жүйесінде маңызды орынға ие, ол азаматтардың білікті заң көмегін алу құқығын қамтамасыз етуі керек.
Адвокаттар алқасының негізгі құқықтық нысаны - адвокаттар алқасы, білікті заңгерлердің кәсіби ұйымы болып табылады. Оның миссиясы - жеке және заңды тұлғаларға заң көмегін көрсету, құқықтар мен заңды мүдделердің сақталуы мен нығаюына, заңның үстемдігін қамтамасыз етуге көмектесу, сондай-ақ заңнамада көзделген кейбір басқа міндеттерді орындау.
Адвокаттар алқасы адвокаттар алқасының шынайы өзін-өзі басқаруын, адвокаттардың кәсібилігін, сондай-ақ олардың құқықтық және әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуге көмектеседі. Жеке құқықтарды кез келген қол сұғушылықтан қорғау, заңның үстемдігі үшін күресу және сот жүйесіне көмектесу адвокаттар үшін үлкен саяси және әлеуметтік маңызы бар. Адвокатураның тиімділігі белгілі бір деңгейде әр азаматтың ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғамның құқықтық қорғалу деңгейіне байланысты.
Кез-келген азамат сотта өзінің құқықтары мен бостандықтарын кез-келген тәсілмен қорғауға құқылы, оның ішінде адвокатқа жүгіну құқығы бар осы құқығын пайдалана отырып - заңгерлік білімі бар және азаматтар мен ұйымдарды қорғау үшін қажетті дағдылары бар кәсіби адвокатқа жүгінуге құқылы.
Сотта өз істерін тиімді жүргізу үшін азаматтар азаматтық заңнаманы және сот ісін жүргізу ережелерімен таныс болуы керек. Мұндай білім барлық азаматтарда бола бермейтіні белгілі. Сондықтан адвокатқа жүгінуге тура келеді. Іске қатысушы адамның заңгерлік кеңес беру, қажетті процессуалдық құжаттарды толтыру, оның сот ісін жүргізудегі құқықтары мен мүдделерін қорғау қызметі қорғаушылық деп аталады. Профессор Н.А. Чечинаның, айтуынша құқық қорғаушылық соттағы өкілділіктің жеке бір көрінісі болып табылады. Алайда, егер өкіл әдетте сотта өзі өкілдік ететін адамды толығымен алмастырса, адам құқықтары жөніндегі кеңесші сот ісін жүргізуде ол өкілдік ететін адамды алмастырмай, оған іс жүргізу барысында көмек көрсететін маңызды және тәуелсіз рөл атқарады.
Құқық қорғаушылар қажеттілігіне байланысты адвокаттар алқасы деп аталатын арнайы институт пайда болды. Римдіктер өздерінің республикасында сот кезінде кеңес берген жақын туыстары мен достарын осылай атайды. Ежелгі Римдегі адвокатура тарихында сот өкілі мен адам құқығы оның қызмет салаларының өзара байланысты болуына біріккен. Азаматтық іс жүргізудегі өкілдік етудің мақсаты - тараптар мен үшінші тұлғалардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау үшін заңда көзделген барлық әдістер мен процессуалдық тәсілдерді қолдану. Егер жауапкер немесе талапкер процеске өзінің атынан қатысса, оның материалдық және заңды мүдделерін дәлелдейтін болса, сот өкілі процеске үшінші тұлғалардың немесе тараптардың мүдделері үшін олардың атынан қатысады. Сонымен, сот зерттеуінің пәні өкілдің жеке материалдық және заңды мүдделері емес, азаматтық дауға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері болады [4].
Адвокат сөзі латын тілінен аударғанда қорғаушы, жақтаушы, іс қуушы деп мағынада аударылады. Ежелгі Римде адвокат деп айыпталушының достары мен туыстары түсініліп, оны сотқа ертіп баруын өтінген.
Азаматтық іс жүргізудегі өкіл - бұл сенім білдірушінің (азаматтың немесе ұйымның) атынан өзінің мүддесі үшін процессуалдық әрекеттерді жүзеге асыратын адам. Заңды өкіл - бұл сотқа азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыруға көмектесетін және өкіл берушінің құқықтарын жүзеге асыруға көмектесетін, сондай-ақ өз атынан тиімді сот шешімі шығару үшін азаматтық сот ісін жүргізудегі құқықтардың бұзылуына жол бермеуге заң көмегін көрсететін тұлға. Соттағы өкілдік бір адамның екінші адамның мүддесі үшін жүзеге асыратын қызметі.
Адвокат өзі өкіл болып қорғайтын адамның құқықтары мен заңды мүдделерін білдіреді. Әдебиеттерде заңды мүддені анықтамасы әр түрлі жолдармен қарастырылған. Көп жағдайда заңды мүдде белгілі бір себептермен субъективті құқықтардың жанама әсер етпейтін нақты қызығушылығымен немесе қажеттілігімен анықталады. Заңды мүдденің мәні мүдде иесінің немесе адамның оған қарсы әрекетінің мазмұнына байланысты. Егер қызығушылық қандай-да бір әрекеттен бас тартуға қанағаттанса, онда тек осы жағдайда ғана заңды мүдде пайда болады. Өкіл мен сенім білдірушінің арасындағы қатынастар материалдық құқық (азаматтық, отбасылық, еңбек құқығы). Ал өкіл мен сот арасындағы қатынастар азаматтық іс жүргізу нормаларымен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында өзiн тәуелсiз мемлекет ретiнде орнықтыра отырып ең басты қазынасы ретiнде адам және азаматтың өмiрi, құқықтары мен бостандықтары туралы нақты айтылған.
Адвокаттар алқасы - бұл барлық жағдайда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға және заң көмегін көрсететін жалғыз заңды ұйым. Заң көмегінің түрлері және заң көмегін көрсету әдістері, сондай-ақ заңнамалық база алуан түрлі және өзіндік ерекшеліктерге ие. Қазіргі нарықтық экономикаға байланысты адвокаттар көрсететін қызметтер заңның әр саласында, сондай-ақ кәсіби және білікті қызметтерді көрсетіп жатыр.
Адвокаттардың қазiргi таңдағы көрсететiн заң көмегiнiң түрлерi:
- шешiлуi кәсiби заң бiлiмдерiн қажет ететiн мәселелер бойынша консультациялар, түсiндiрмелер, кеңестер мен жазбаша қорытындылар бередi;
- талап қою арыздарын, шағымдар мен құқықтық сипаттағы басқа құжаттарды жасайды;
- соттарда, мемлекеттiк және өзге де органдарда азаматтық iстерде, сонымен қатар әкiмшiлiк құқық бұзушылық iстерiнде өкiл ретiнде қатысады;
-алдын ала тергеу кезiнде, сотта қылмыстық iстер бойынша қорғаушы ретiнде заң көмегiн көрсетедi, жәбiрленушiнiң, азаматтың талапкер, азаматтың жауапкер өкiлдiгiн жүзеге асырады[1].
Қазіргі таңда адвокаттар азаматтар мен ұйымдарға Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған өзге де заң көмегiн көрсетеді.
Адвокаттардың көрсететiн заң көмегi түрлерiнiң iшiнде азаматтық процесте бойынша адвокаттың өкiл ретінде қатысуын ашып қарастырайық.
Әр адам азаматтық процесс барысында бiлiктi заң көмегiн алуға құқығы бар. Әрбiр адам бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау үшiн Азаматтық iс жүргiзу кодексiнде белгiленген тәртiппен сотқа жүгiнуге құқылы. Азаматтар өздерiне берiлген азаматтық құқықтарды, соның iшiнде өздерiн қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әдiл әрекет жасап заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершiлiк қағидаттарын сақтауға тиiс. Азаматтар азаматтық iсте өз iстерiн өздерi немесе өкiлдерi арқылы жүргiзуге құқылы. Азамат iске өзi қатыса отырып өкiлiн де осы iс бойынша қатыстыра алады. Азаматтың iске қатысуы өзiне бiраз ыңғайсыздық туғыздырады. Мысалы, тараптар сот процесiнде өздерiнiң күнделiктi жұмыстарынан, қызметтерiнен босай алмаған жағдайда өздерiнiң мүдделерiн қорғауға процесте өз өкiлдерiне бередi. ҚР АПК 58-бабында тапсырма бойынша өкiлдiк етуге өкiлеттi азаматтардың тiзiмi берiлген. Соның iшiнде ең негiзгiсi, әрi маңыздысы - адвокаттар.
Азаматтық iсте адвокаттың өкіл ретінде қатысуының негiзi - тапсырма бойынша iске асырылады және де оның iс жүргiзудегi өкiлеттiгi сенiмхатта белгiленедi. Сотта өкiлеттiк процессуалдық сипатқа ие. Бiр тұлғаның (өкiл алушы) екiншi тұлғаның (өкiл берушi) атынан процессуалдық құқықтары мен мүдделерiн қорғауға және бiлдiруге бағытталған әрекеттi - сотта өкiлдiк ету деп белгiленген. Бұл құқықтық қатынастың негiзi әрi бастауы, азаматтық - құқықтық шартта болады, яғни осы шарт негiзiнде екi тараптың арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Сонымен қорыта айтқанда Дамудың демократиялық қағидаттарын қамтамасыз етуде адвокатураның алатын орны ерекше. Ол ең алдымен қоғамның әртүрлi салаларында жиi-жиi кездесiп тұратын заңсыздықтарды болдырмау үшiн күреседi. Соңғы кездерi әлеуметтiк көмек мәселесi көп проблемаларды туындатып отыр. Көп жағдайларда әлеуметтiк көмектi мүшелерiнiң заң талаптарын жете бiлмеуi салдарынан кейбiр азаматтарға тиесiлi әлеуметтiк көмек көрсетiлмей келедi. Немесе керiсiнше, алуға тиiстi емес азаматтар иеленiп кетiп жатады. Әрине, соңғыларына көп жағдайларда қылмыстық, азаматтық iс қозғалатыны да заңды құбылыс. Бiрақ, соған тек әлеуметтiк көмек алып жүрген адам ғана кiнәлi ме? Мiне, осындай кездерi адвокат қорғаушылардың атқаратын рөлi зор.
Азаматтардың өздерiнiң сот iстерiн өздерi жеке жүргiзуге көптеген жағдайларда мүмкiндiктерi бола бермейдi. Олар басқа қалада өтетiн сот отырысына өздерiнiң күнделiктi шаруасынан қол үзiп барулары керек болады, сондай-ақ ертедегi римдiктердiң тарихын қарайтын болсақ өз iстерiн жеке жүргiзу ауруда, жасының келуi де, аяқ астынан жол сапарларда және көптеген басқа себептерде кедергi келтiредi демекшi, шын мәнiсiнде барлық уақытта ойлағанындай, барам деген жерiңе бара алмайсың, айтсам ба деген ойыңды айта алмайсың. Сондықтан кейбiр нақты iс-әрекеттердi атқару үшiн басқа адамдарға өз атыңнан өкiлдiк берiп, өз iстерiңдi атқаруды тапсыру қажеттiлiгi туындайды яғни соттағы iс-әрекетiңдi атқару, соттағы өкiлдiк дегенiмiз - бiр тараптың яғни өкiлдiң екiншi тараптың, яғни екiншi өкiлдiк берушiнiң мүддесiн қорғап, iс жүргiзуге қатысуы. Сотта өз iстерiн табысты жүргiзу үшiн заңдарды жақсы бiлiп және сот өндiрiсiнiң формальдылығын жете сезiнiп түсiнумен қатар, өз ойын анық бiр-бiрiмен байланыстыра жеткiзе бiлуi керек. Бiрақ кез келген азамат мұндай бiлiмдер мен қасиеттерге ие емес. Осылардың негiзiнде қажеттi заң көмегiн алуда сот iстерiнде тек қана кеңестер берiп қоймай, сот iсiн де өзiнiң сөзiмен, сөйлеу өнерiмен алып шығатын адамның қажеттiгi туады. Осындай уақытта адвокаттың рөлі ерекше болып табылады. Сот iсiне қатысып отырған заң көмегiн берушi тараптың әрекетiне қосымша оның атынан iс жүргiзу құжаттарын толтырып, сот жарыссөзiнде азаматтың құқығымен мүддесiн қорғап сөйлеуiн құқық қорғау деп атаймыз. Шынында, құқық қорғау соттағы өкiлдiктiң жеке оқиғасы iспеттес болып табылады.
1.2 Азаматтық процесте адвокаттың келісім бойынша қатысуы
Қазақстан Республикасының Конституциясына және Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 2015 жылғы 31 қазандағы ережелеріне сәйкес, әркімнің бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын, бостандықтарын және де заңмен қорғалатын заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы. Мемлекеттік органдар және де заңды тұлғалар мен азаматтар заңда көзделген жағдайларда басқа адамдардың белгілі бір тобының құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беру арқылы жүгінуге құқығы бар [3]. Азаматтық процестің негізгі қатысушы тараптар ретінде - талапкер мен жауапкер қатысады. Талапкерлер - бұл өз мүдделерін немесе мәлімделген мүдделерді көздейтін талапкерлер мен азаматтар және де заңды тұлғалар талап қоюшылар ретінде танылады.. Жауапкерлер дегеніміз, талап қоюшының пікірі бойынша, мүдделері мен заңмен қорғалатын құқықтарын бұзатын немесе даулайтын тұлғаларды жауапкер болады. Сот процесінде тараптардың әрқайсысының қарама- қайшылықты мүдделері бар. Талапкер мен жауапкер сотта өз атынан әрекет етеді, сот шешімінің материалдық және құқықтық күші қолданылатын іс бойынша сот шығындарын көтереді. Іс бойынша өкілге, оның ішінде кәсіби адвокатқа азаматтық іс жүргізу қабілеттілігінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Азаматтық іске талапкердің немесе жауапкердің және де үшінші тұлғалардың өзінің қатысуы ешқандай жағдайда оны өз өкілін ұстау құқығынан айыра алмайды. Азаматтық процестік кодексінде азаматтарға сотта өз ісін жүргізудің ең ыңғайлы әдістеріне мыналар жатады:
- істі жеке жүргізуге;
- істі өкілмен бірге жүргізуге;
- істі процеске қатыспай өкілі арқылы жүргізуге мүмкіндік береді[3].
Азаматтық істерді талқылау кезінде сотта өкілдік ету әрбір тараптың, оның ішінде үшінші тұлғаның құқықтарымен заңды мүдделерін қорғау үшін заңда көзделген барлық іс жүргізу құралдары мен әдістерін пайдалануды өз мақсаты етеді. Талапкер мен жауапкер процесте өз атынан сөз сөйлеп мән-жайларға талаптар мен наразылықтардың заңдылығын негіздейтін айғақтарды келтіру арқылы өзінің материалдық-құқықтық мүдделерін қорғайды. Ал сот өкілдері болса, сот ісіне олардың немесе үшінші тұлғалардың атынан қатыса отыра, өзі мүддесін білдіріп отырған тараптың құқығын қалпына келтіретін не дауға түсіп отырған құқықты бұзудан қоғайтын шешім шығару қажеттігі үшін соттың көзін жеткізуге тырысады. Сөйтіп, соттық талқының мәні өкілдің іс бойынша жоқ жеке материалдық-құқықтық мүддесі емес, керісінше өзі мүддесін білдіріп отырған азаматтық-құқықтық дауға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері болып табылады.
Сотта өкілдік етудің бірнеше түрлері бар:
-заң бойынша өкілдік ету;
- келісім негізінде өкілдік ету.
Заңмен өкілдік ету процесте әрекетке қабілетсіз азаматтардың, әрекет қабілетіне толық ие емес немесе әрекетке қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтары, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау мақсатында жүзеге асырылады. Өздерінің өкілеттігін куәландыратын құжаттарды сотқа көрсеткен ата-аналар, асырап алушылар, қамқоршылар немесе қрғаншылар заңды өкіл бола алады.
Сотта келісім шарт негізінде өкіл бола алатындар:
- адвокаттар;
- заңды тұлғалардың қызметкерлері- осы заңды тұлғалардың істері бойынша;
- кәсіптік одақтардың уәкілетті адамдары-құқықтары мен мүдделерін қорғауды осы кәсіптік одақтар жүзеге асыратын жұмысшылардың, қызметшілердің, сондай-ақ басқа да адамдардың істері бойынша;
- іске қатысушылардың өтінуімен сот рұқсат еткен басқа да адамдар келісім бойынша сотта өкіл бола алады[3].
Енді адвокаттың сотта келісім негізінде қатысуына тоқталатын болсақ келісім бойынша өкілдік етуді азаматтармен немесе ұйымдармен жасалынған келісім шарт негізінде адвокаттар немесе заң консультантары адвокаттық кеңселер жүзеге асырады. Адвокат азаматтық іс жүргізуде тарап болып танылмаса да, ол келісім шарттан туындайтын барлық міндеттемелерді орындауға, клиентке оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттемелерін жүзеге асыруға көмектесу мақсатында оның өкілі ретінде қатысуға өкілеттенеді. Сотта азаматтық істі қарау кезінде азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін білдіру-адвокаттық қызметтің маңызды жақтарының бірі. Өзіне өтінген клиентке азаматтық процесте олардың мүддесіне өкілдік ету жолымен білікті заң көмегін адвокаттың көрсету мүмкіндігі бір қатар келісім шарттарға байланысты. Бұл келісім шарттар адвокаттың сотта іс жүргізуді өзіне қабылдауына немесе одан бас тартуына ықпал етеді. Азаматтың сотта өз құқығын жеке қорғауын және өз ісін жүргізуді кәсіби өкілге - адвокатқа тапсыру құқығының айырмашылығын айыра білуіміз керек. Егер мүдделі тұлға заңда белгіленген барлық жағдайда өзінің заңды құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгінуге құқықты болса, онда осындай тұлғалардың адвокатқа азаматтық сот ісінде өзінің өкілі болу туралы өтініш тек белгілі бір келісім негізінде да ғана қанағаттандырылуы мүмкін. Азаматтық процесте адвокаттың-сенім білдірілгеннің іс жүргізу құқығы тек құқықтық айқындама болғанда ғана ықтимал болады. Құқықтық айқындама түсінігі адвокаттың сенім білдірілгеннің азаматтық істі жүргізу тапсырмасын мына жағдайларда ғана қабылдауын немесе бас тартуын білдіреді: егер оның клиент талаптарының немесе наразылықтарының заңдылығына көзі жетсе; заңмен рұқсат етілген және іс жургізу жолымен алынған шын дәлелдемелер тапсырылса; істің заңи болашағы қолайлы шешілетін болса, ал даулы құқықтық мүдде мен оның қорғау құралдары ақталса және заңды болса. Сөйтіп, азаматтық іс бойынша құқықтық айқындама түсінігі бірнеше элементтарді қамтиды. Адвокат тек өзіне заң көмегі үшін жүгінген тұлғаның заңды мүддесін ғана қорғайды. Даулы мүдденің заңдылығы - бұл құқықтық айқындаманың алғашқы элементі. Сондықтан, бірінші кезекте, адвокат клиент талабының немесе наразылығының заңдылығы, яғни даулы мүдденің заңға сәйкестігі немесе оның ережелеріне қайшылығы туралы мәселені анықтап алуға тиіс. Бұл үшін даулы құқық қатынасының мәнін, талаптың немесе наразылықтың материалдық құқықтық негізін зерттеуі қажет. Іс бойынша құқықтық айқындаманың екінші элементі - клиент қорғанысында қажетті дәлелдемелердің болуы. Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады. Іске қатысы жоқ туралы мәліметтер бағаланып алынып тасталғаннан кейін, дәлелдің өзге құралдарын адвокат олардың іс жүргізуге жіберілуі тұрғысынан зерттейді. Дәлелдемені жіберу тәртібі нақты деректердің АПК-те қарастырылған ретпен алынғанымен, тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттық дәлелдемелерімен, сарапшылардың қорытындыларымен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады[3]. Дәлелдеме, егер тексеріс нәтижесінде оның ақиқатқа сәйкестілігі анықталса, рас болып саналады.
Негіздемелер мен наразылықтардың заңдылығын зерттеу және дәлелдеме материалдарын шынайы бағалау адвокатқа істің заңи болашағы - құқықтық айқындаманың үшінші элементіне көшуге мүмкіндік береді. Адвокаттың заңи болашағы жоқ істі жүргізуі клиенттің көп уақытының кетуімен, денсаулығын, қаражатын жоғалтуымен қатар судьяның адвокатқа сенімін жоғалтады, жалпы адвокатураның беделін түсіреді. Сондықтан адвокат клиентке іс барысының ықтимал сәтсіздігі, оның соттың басталуы мен жалғасуы немесе оны тоқтату туралы шешім қабылдай алуы үшін өз көзқарасының әлсіз және сенімсіз тұстары туралы ашық айту парызы болып табылады. Адвокаттың заңи болашақты бағалауы уақытша сипатта. Ол сотқа ұсынылуы мүмкін дәлелдемелердің маңыздылығына, сот талқысы барысындағы олардың өзара байланысы мен даулы құқықтық мүдденің негізінде жатқан мән-жайдың бар-жоғы туралы қисынды қорытындыға талдау жүргізеді.
Ордер немесе сенімхат пен келісімшартта адвокат лицензиясының нөмірі және берілген күні көрсетілуі керек. Өкіл беруші келісім шарттың негізінде келісімнің тарапы ретінде адвокаттың әрекеттерін кез келген уақытта біржақты арыз беру арқылы тоқтатуға құқылы болып табылады. Өкіл берушінің шартты бұзуы адвокаттың заңды өкіл ретіндегі өкілеттігін тоқтатады. Осылайша, адвокат клиенттің оған берген өкілеттігі шегінде ғана әрекет етеді,өкіл беруші немесе клиент адвокатқа берген өз өкілеттілігін кез-келген уақытта алып тастайд немесе тоқтата алады. Бұл жағдайда ол өкіл беруші мен (клиентпен) азаматтық іс жүргізу бойынша маңызды процедуралық мәселелер бойынша келісе алмауы мүмкін. Алайда, адвокат өз өкіл берушісінің кез-келген тілегін орындайды дегенді білдірмейді және де адвокат заңда көрсетілген мән-жайларды, қажеттіліктер мен моральдарды басшылыққа алуы тиіс. Өкіл берушінің талабы нақты, заңға сәйкес шынайы және де іске асыра алатындай болуы керек.
Адвокат азаматтық істің тарапы ретінде емес, тек клиенттің өкілі ретінде әрекет еткенімен де адвокат азаматтық процесте кез-келген процессуалдық әрекеттерді жасаған кезде жеке өзі шешім қабылдайды және өзінің өкіл берушісінің тек процестің түпкі мақсатында өзінің өкіл берушісінен екенін дәлелдеуі үшін байланысты іс жүргізудің түпкі мақсаты осы.
Адвокат өкіл берушімен өзінің шешімдері мен процесуалдық әрекеттерінің әрқайсысы туралы келісетін болса (мысалы, соттағы мәлімдеме; екінші тараптың өтінішіне наразылық білдіру; іс барысында туындаған мәселелер бойынша өз пікірін білдіруі және т.б.), онда өкіл берушінің өкілі ретінде іс жүргізуде және сотта өзіне берілген міндеттерді атқаруы мүмкін емес болар еді. Адвокаттың азаматтық іс жүргізуде өзінің өкіл берушісінен процессуалдық тәуелсіздігі мен тәуелсіздігінің маңызды элементі - қабылдаған тапсырмадан бас тарту құқығы. Азаматтық процесстегі адвокаттың позициясы қылмыстық іс бойынша адвокаттың позициясынан айтарлықтай ерекшеленеді.
Адвокаттың қылмыстық іс бойынша қатысу жағдайының ерекшелігі мынада қылмыстық іс бойынша адвокат күдіктіні, айыпталушыны немесе сотталушыны қорғау жөнінде өзіне қабылдаған міндетінен бас тартуға құқылы емес азаматтық процестегі адвокаттың қатысуы жағдайынан ерекшелігі осында.
Қорытындылай келе, адвокаттың азаматтық іс бойынша өкіл ретінде қатысуын келесідей анықтауға болады. Сенім білдірілген өкіл ретінде адвокат ол кәсіби негізде заңгерлік көмек көрсетеді, сенім білдірушінің заңды құқықтары мен материалдық мүдделерін іске асыруға заңдық тұрғыдан үлес қосады.
Адвокат сотта өкілдік ету туралы өкіл беруші мен жасалған келісім шарттың тарапы болып табылмайды, сотта өкіл берушінің барлық міндеттемелерін орындайды және егер өкіл берушінің сот талқылауы кезінде оған көмек көрсету қажеттілігі болмаса, өкіл берушінің тапсырмасын орындауды тоқтатуға құқылы.
1.3 Азаматтық процесте адвокаттың тағайындау бойынша қатысуы
ҚР АПК-нің 57-бабында азаматтар өз істерін сотта өздері немесе өз өкілдері арқылы жүргізуге құқығы бар екендігі туралы айтылған. Яғни процессуалдық өкілдік - бұл басқа тұлғаның атынан жəне соның мүддесінде процессуалдық əрекеттерді бір тұлғаның орындауы. Сот өкілдігінің мақсаты - азаматтар мен ұйымдардың мүдделерін толық қорғау үшін қамтамасыз ету қажеттілігімен анықталады. Қазіргі жағдайда сот өкілдігінің маңызы бірнеше себептерге байланысты өсуде. Біріншіден, азаматтық процестің сайыскершілік моделіне өтуі мен дəлелдеу бойынша соттың міндетінің болмауымен байланысты. Екіншіден, құқықтық жүйенің өзі барған сайын күрделендіріліп, жаңа құқықтық құрылымдарға өзгеруде. Сонымен қатар құқықтық актілердің саны ұлғаюмен заңгерлер арасында мамандардың болуын талап етеді. Сондықтан білікті заңгердің қатысуынсыз білікті деңгейде сот процесін жүргізу мүмкін емес. Аталған себептерге құқықтық қоғамда адвокатура институтын түсіндіруге болады. Процеске қатысушы тұлға заңи білімі болмағандықтан ғана емес, сонымен қатар іс соттылық ережесі бойынша оның тұрғылықты жерінен алыс қалада қарастырылуына байланысты өзі іске қатыса алмауы мүмкін. Сондай-ақ мұндай тұлғалардың процеске жеке өзі қатысуы əртүрлі қиындықтарға əкеп соқтыруы мүмкін (жол жүруі, материалдық шығындар, жəне т.б.). Сот өкілдігінің болуы мұндай мəселелерді шешеді. Бірқатар азаматтар үшін өкілдік олардың азаматтық процесте заңды мүдделерін қорғаудың жалғыз нысаны болып табылады. Мəселен, бас бостандығын айыруға сотталған тұлғалар жеке өздері іске қатыса алмайды. Сонымен қатар, əрекет қабілеттілігі жоқ тұлғалар өз мүдделерін сотта қорғай алмайды. Ал əрекет қабілеттілігі шектелген азаматтар бірқатар істер бойынша сотқа дербес қатыса алмайды. Сотта заңды тұлғалардың істерін заңмен, жарғымен белгілеген өкілеттілігінің шегінде олардың органдары немесе олардың өкілдері атқарады[5]. Заңды тұлғаның органы ретінде шығатын ұйымдардың басшылары олардың қызметтік жағдайын немесе өкілеттілігін растайтын құжаттарды сотқа ұсынуы қажет. Өкілге істің жүргізуін тапсыратын тұлға сенім білдіруші тұлға деп аталады. Сот өкілі болып өкіл немесе басқа тұлғаның құқықтарын қорғау тапсырылған сенімді тұлға табылады. Азаматтық-құқықтық жəне процессуалдық өкілдіктердің бірқатар ортақ белгілері бар.
Сонымен қатар сот өкілдігін азаматтық құқықтағы өкілдіктен ажырата білген жөн. Олардың арасын мақсаты мен сипаты бойынша бөліп қарастыруға болады. Мəселен, азаматтық-құқықтық өкілдіктің мақсаты - сенім білдірілген тұлға үшін азаматтық құқықтар мен міндеттерді құру, өзгерту немесе тоқтату болып табылады. Ал соттық өкілдіктің мақсаты - сенім білдірілген тұлғаның сотта мүдделерін қорғау, өзінің процессуалдық құқықтарын жүзеге асыру мен процессуалдық міндеттерін орындауда көмек көрсету болып табылады. Процессуалдық өкілдікте өкіл азаматтық процесте басқа тұлғаны қорғау қажеттілігімен бірқатар кешенді процессуалдық əрекеттерді іске асырады. Сот өкілі сенім білдірушінің атынан процессуалдық құжаттарды дайындайды, процесс барысында туындайтын барлық сұрақтар бойынша сот отырысында қатысады. Дегенмен, азаматтық процестің субъектісі (тарабы) болып сенім білдіруші тұлға табылады[5].
Сотта өкілдіктің пайда болу негіздеріне байланысты бөлінеді:
а. ерікті;
б. заңды;
в. жарғы мен арнайы басқа негізгі құжаттардың негізінде;
г. міндетті өкілдік[5].
Ерікті өкілдік тапсырма шартының немесе еңбек шартының негізінде пайда болады. Ерікті өкілдік туралы АПК-нің 58- бабында нақты айтылған.
Заңды өкілдікті мына тұлғалар жүзеге асырады (АПК-нің
62- бабы):
а) əрекет қабілеттілігі жоқ, сонымен қатар толық əрекет қабілеттілігі жоқ немесе əрекет қабілеттілігі шектелген деп танылған тұлғалардың істері бойынша ата-аналары, қорғаншылары мен қамқоршылары;
б) хабар-ошарсыз кетті деп танылған азаматтың мүлкін қорғауға тағайындалған қорғаншылар;
в) егер мұраны ешкім қабылдап алмаса, онда мұрагерлік мүлікті қорғау жəне басқару үшін тағайындалған қорғаншылар[3].
Жарғы мен арнайы басқа негізгі құжаттардың негізіндегі өкілдік мына жағдайда орын алады:
:: заңды тұлғалардың бірыңғай органдары;
oo төменгі ұйымдарға жоғары тұрған органдар болған жағдайда;
:: арнайы заңдардың негізінде ұйымдардың мүдделерін қорғау үшін;
:: қоғамдық өкілдік барысында[5].
Міндетті өкілдікке тоқталатын болсақ бұл жерде соттың тағайындауы бойынша адвокат өкіл ретінде қатысады. Міндетті өкілдіктің бастамашысы болып сот табылады. АПК-нің 58-бабына сəйкес, сот тұрғылықты жері белгісіз болған жауапкердің өкілі болмаған жағдайда өкілі ретінде адвокаттарды тағайындайды.
Сонымен қатар адам, егер мүдделері өзі өкіл болып отырған адамның мүдделеріне қайшы келетін адамдарға осы іс бойынша заң көмегін көрсетсе немесе бұрын көрсеткен болса немесе судья, прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, куə, немесе айғақшы ретінде қатысса, сондай-ақ егер ол істі қарауға қатысушы лауазымды адаммен туыстық қатынастарда болса, өкіл бола алмайды. Міндетті өкіл оған заңмен берілген өкілеттіктер шегінде ғана қызмет атқарады және де өкіл етушінің құқықтары мен міндеттерін процесте білдіреді. Азаматтық процестік кодексіне сəйкес өкіл сот процесінде бағдарлаушы сұрақтар қоюға тыйым салынады. Бағдарлаушы сұрақтарға берілген жауаптар сенімсіздік тудырады. Сондықтан кез келген процесте адвокат бағдарлаушы сұрақтар қоймай, қажетті жауаптарға өзге жолдармен қол жеткізуі тиіс. Қойылатын сұрақтар міндетті түрде жауап алынып отырған тұлғаның пікірін білу мақсатында емес, нақты фактілерге қатысты болуы керек. Біріншіден, мұндай сұрақ дəлелдеу пəнінің шегінен шығып кетеді. Екіншіден, тиісті деңгейде өткізілген жауап алу соттың дұрыс шешім қабылдауына ықпал етуі мүмкін. Азаматтық процестік кодексіне сәйкес сот отырысына келмеген адвокаттың қатысуы болмаған жағдайда сот істі мәні бойынша қарай ала ма деген мәселе ерекше назар аударуға тұрарлық. Адвокат соттың тағайындауы бойынша келмеген кезде істің қаралмайды.
Сонымен қорытындылайтын болсам сот тағайындаған адвокат өзінің өкілі ретінде әрекет ете отырып, талапкердің немесе жауапкердің мүдделеріне қарсы қандай-да бір түрде әрекет ете алмайды және оның құқықтарын, талапкер мен жауапкердің өз позицияларын жүзеге асыруға кедергі келтіре алмайды. Өкіл берушінің тапсырмасынан басқа азаматтық талапты мойындауға, өкіл берушінің өтініштерін немесе шағымның кері қайтарылуына байланысты оған белгілі болған мәліметтерге қарамастан, талапкер мен жауапкердің өтініші, заң көмегі туралы өтініш және оның орындалуы туралы мәліметтерді жариялауға құқылы емес.
Сот тағайындаған адвокат өкіл ретінде бас сот талқысына қатысады жəне дəлелдемелер беруге жəне дəлелдемелерді зерттеу тəртібі туралы ұсыныс жасауға (оның ішінде дəлелдемелерді зерттеуте қатысуға); қолдау хат пен бас тартуды жариялауға; азаматтық талапты қолдауға жəне соттан мəлімделген талапты қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдау туралы өтінуге; сот отырысының хаттамасымен танысуға жəне оған ескерту беруге; үкімнің көшірмесін алуға; соттың үкімі мен қаулысына шағымдануға; іс бойынша əкелінген шағымдар мен наразылықтарды білуге жөне оған қарсылық ұсынуға құқығы бар.
Сот тағайындаған адвокат заң көмегіне жүгінген адамның немесе өкіл берушінің заңды мүдделерін ғана білдіруі керек. Даулы мүдденің заңдылығы құқықтық позицияның бірінші элементі болып табылады. Сондықтан, ең алдымен адвокат заң көмегіне жүгінген адамның талап-арызының немесе наразылығының заңдылығын, яғни даулы мүдденің заңдылығын немесе оның ережелеріне қайшылығын анықтауы керек. Ол үшін даулы құқықтық қатынастардың мәнін, талаптың немесе наразылықтың материалдық негіздерін алдымен зерттеу қажет. Азаматтық істер бойынша сот тағайындаған адвокат заңға сәйкес өзінің өкілеттігі шегінде заңды көмекке жүгінген өкіл берушінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауы тиіс.
2. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ӘР КЕЗЕНДЕРІНДЕ АДВОКАТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Адвокаттың азаматтық процестің сотқа дейінгі кезендегі қызметі
Адвокат азаматтық сот ісін жүргізуге дейін немесе азаматтық іс бойынша процессуалдық өкілеттіктерді алғанға дейін оған жүгінген азаматқа немесе клиентке құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Айдәулет Айдар Шәриұлы
Адвокаттың азаматтық процеске өкіл ретінде қатысу мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В04246 (5В030100) - Құқықтану
Қызылорда 2021 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Қорғауға жіберілді
Құқықтану кафедрасының меңгерушісі
__________з.ғ.к. Л.М.Қаржаубаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Адвокаттың азаматтық процеске өкіл ретінде
қатысу мәселелері
6В04246 (5В030100) - Құқықтану
Орындаған Айдаулетов А.Ш.
Ғылыми жетекшісі Исаева Ж.А.
Қызылорда 2021
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Экономика және құқық институты
Құқықтану кафедрасы
Мамандығы - 6В04246 (5В030100) - Құқықтану
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
________________
____ ___________ 2021 ж.
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ________________________
(фамилиясы, аты, әкесінің аты)
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ __________
___________________________________ ________________________
___________________________________ ________________________
Жоғарғы оқу орны бұйрығымен бекітілді. № ___ ________20___ ж.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі ______________20___ ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: ___________________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ___________________________________ ________________________ ________________________________
Дипломдық жұмысты дайындау
КЕСТЕСІ
№
Өңделген сұрақтар тізімі,
бөлімдер атауы
Ғылыми жетекшісіне ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
2
3
4
Жұмыстың берілген күні ____________________________
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ ____
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ _____
(қолы) (аты-жөні)
Жұмысты орындауға тапсырма алған
студент ___________________________________ ____
(қолы) (аты-жөніi)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АДВОКАТТЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Адвокат азаматтық процессуалдық құқықтың субьектісі ретінде ... ... .
1.2 Азаматтық процесте адвокаттың келісім бойынша қатысуы ... ..11
1.3 Азаматтық процесте адвокаттың тағайындау бойынша қатысуы ... ... .14
2. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ӘР КЕЗЕНДЕРІНДЕ АДВОКАТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1 Адвокаттың азаматтық процестің сотқа дейінгі кезендегі қызметі ... ... 18
2.2 Адвокаттың сот процесіне қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3 Адвокаттың азаматтық істі қайта қарау сатысында қатысуы ... ... ... ... .28
3. АДВОКАТ ҚЫЗМЕТІ ҮШІН СЫЙАҚЫ ТӨЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... 33
3.1 Адвокаттың келісім бойынша ақы төлеу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ...33
3.2 АПК бойынша адвокаттардың азаматтық іске өкіл ретінде қатысуы
проблемаларын жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 45
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңында әрбір азаматтың заңдық білікті көмек алуға конституциялық құқығы бар делінген. Азаматтық процесте адвокат осы құқықты жүзеге асырудың кепілі болып табылады[1].
Адвокаттың қызмет түрлерінің бірі - азаматтық сот ісін жүргізуде сенім білдірушінің мүдделерін ұсыну. Адвокат кәсіби заңгер ретінде азаматтық сот ісін жүргізуде өкілдікті жүзеге асыру кезінде өзіне заңмен және сенім білдірушімен жүктелген міндеттерді тиімді орындау үшін жеткілікті білімі мен тәжірибесі бар.
Азаматтардың өз істерін жеке немесе өкілдер арқылы жүргізу құқығы ҚР Азаматтық Процестік Кодексте бекітілген, азаматтың іске жеке қатысуы оны осы іс бойынша өкілге ие болу құқығынан айырмайды. Осылайша, азамат азаматтық процеске қатысудың бір түрін таңдай алады: істі жеке өзі немесе өкілмен бірге немесе өкіл арқылы процеске қатыспай-ақ жүргізе алады. Талапкердің немесе жауапкердің мүдделерін білдіру бүгінгі таңда ең өзекті тақырыптардың бірі.
Адвокаттың азаматтық процеске қатысуы тақырыбы көп талқыланатын және өзекті тақырыптарының бірі болып табылады. Бұл мәселе бойынша көптеген ғылыми жұмыстар жазылды және көптеген пікірлер айтылды. Алайда, сот жүйесі мен адвокатура институтын реформалау үдерісі бір орында тұрмауына байланысты бұл тақырып өзектілігін жоғалтпайды.
Қазіргі уақытта отандық адвокатураны реформалаудың белсенді процесі жалғасуда. Реформаның жалпы тенденциясы сот отырысына көптеген мәселелерде құзыретті білікті өкілдің қатысуын болжайды. Мұндай өкіл ол - адвокат.
Адвокаттың қызметін жүйелеуде 2015 жылдың 01 қаңтарынан бастап жұмыс істейтін адвокаттардың кәсіби этика Кодексі маңызды рөл атқарады. Кодекстің мазмұнынан адвокаттардың кәсіби мінез-құлқын реттеу негізделген:
- белгілі бір әрекеттерді жасауға немесе мамандықтың беделіне нұқсан келтіруге тыйым салу;
- тиісті жағдайларда өзін дұрыс ұстау.
Кодекс тыйым салу арқылы адвокаттың кәсіби мінез-құлқын егжей-тегжейлі реттейді. Тыйым басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзудың алдын алу, адвокаттардың кәсіби қызметіне деген сенімге нұқсан келтірмеу қажеттілігінен туындайды. Кәсіби қызметті жүзеге асыру кезінде адвокат әрқашан тек табыс көзі ғана емес, сонымен қатар білікті заң көмегін көрсетудің тиісті деңгейінің негізгі кепілдіктерінің бірі екенін білуі керек. Алайда, білікті заңгерлік көмек көрсету деңгейінде кемшіліктер де жиі кездеседі.
Осыған байланысты адвокаттың азаматтық процеске қатысу мәселесін зерттеу өзекті міндетке айналады.
Қазіргі уақытта адвокаттар сот ісін жүргізудің қатысушылары бола отырып, бірқатар жариялы маңызды функцияларды жүзеге асырады, осыған байланысты оларға біліктілік пен моральдық-этикалық талаптарды жоғарылату негізделген.
Сондықтан адвокатура институты мемлекет пен қоғамның тұрақты назарында, ал адвокатура функцияларының жария сипатының үйлесуі және адвокаттық қоғамдастықтың тәуелсіздігі адвокатура, қоғам және мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың негізі болып табылады.
Біз дипломдық жұмыста адвокатура және соттағы өкілдік етудің мәні мен маңызы, азаматтық іс жүргізудегі адвокаттық құқықтық жағдайы, азаматтық істі қозғау және істі сот талқылауына әзірлеу сатыларына адвокаттың өкіл ретінде қатысуы, адвокаттық бірінші саты сотында іс талқылауға қатысты тәртібі, сот актілерін қайта қарау сатыларына адвокаттың өкіл ретінде қатысу ерекшеліктері, адвокаттық сот актілерін атқару сатысына қатысуы мәселелерін қарастырамыз. Адвокаттардың құқықтық мәртебесі, олар көрсететін заң қызметінің түрлері және де казіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы адвокаттық қызметтің өзекті мәселелері, сондай-ақ адвокаттардың құқықтық жағдайы қарастырылады.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздерін ғалым-құқықтанушылар, мамандар мен тәжірибешілердің ғылыми пікірлері құрайды.
Аталған аспектілерді зерттеу барысында шетелдік белгілі ғалымдар В.А.Мусин, Н.А.Чечина, Д.М.Елизаров, С.Л.Герзон, Е.А.Борисова т.б. еңбектері пайдаланылды. Тікелей адвокатура институты және адвокаттың сот процесіне қатысуы у. и.Баженова (2002 ж.), а. г. Кучерена (2002 ж.), Э. Е. Колоколова (2005 ж.), С. З. Рамазанов (2006 ж.), о. Н. бондар (2008 ж.), а. а. Воронова (2008 ж.), H. H. Гончарова (2008 ж.), м. п. Потанина (2009 ж.), Ю. М. Руденко (2009 ж.), Т. А. Федотова (2009 ж.), А. Д. Бойкова (2010 ж.), о. о. Гуртова (2010 ж.), С. С. Колобашкина (2011 ж.), м. е. Семеняко (2011 ж.). еңбектерінде зерттелген.
Сонымен қатар, Ресей Федерациясында адвокаттардың азаматтық процеске өкіл ретінде қатысуы, қызметі, ұйымдастырылуы келелі мәселелерімен қатар терең зерттеліп жазылған К. С. Сергеевна, А.И. Танцырева, Гоматина О.Д, Д.П.Ватман, Я.А.Розенбергтің еңбектерінде сотта азаматтық істердің қаралуына адвокаттың өкіл ретінде қатысуы негіздері, сатылары кеңірек жазылған.
Азаматтық процестің әр кезеңдерінде адвокат қызметінің ерекшеліктері атты бөлімді жазу барысында қазіргі таңдағы мәселелер жоғарыда аталған ғылыми еңбектерде аталғанымен де, өзектілігі қоғам талабына сай келе бермейтіндіктен, көбінесе баспасөз беттерінде жарияланған материалдарға сүйене отырып, дербес пікірімізді білдірдік.
Елімізде Қазақстандық адвокаттардың азаматтық процеске өкіл ретінде қатысуы жөнінде арнайы еңбектер болмағанымен, кей мәселелер С.Т.Тыныбеков, З.Х.Баймолдина, О.В.Арсентьев, т.б. білікті заңгер-ғалымдардың еңбектерін де қарастырдық.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде сонымен бірге негізгі заң ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі, Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы Заң, Адвокаттар және заң көмегі туралы заңы Адвокаттардың кәсіптік әдебі кодексі және де ғылыми теориялық конференциялар мен ғылыми еңбектер, жинақтар, республикалық басылымдарда жарияланған материалдар да пайдаланылды.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты адвокаттың азаматтық процеске қатысушы ретіндегі құқықтық жағдайын анықтап, адвокаттардың сот процесіне қатысу барысында кездесетін мәселелерді талдап, оны жетілдіру шараларын ұсыну.
Мақсат келесі зерттеу міндеттерін шешу қажеттілігін анықтайды:
- Азаматтық процестегі адвокаттың қызметін құқықтық реттеудің даму тенденцияларын анықтау
- азаматтық процестегі өкіл ретінде адвокаттың құқықтық негізін құрайтын құқық нормаларын зерттеу;
- азаматтық процестегі адвокаттар көрсететін білікті заң көмегі туралы түсінік қалыптастыру;
- қолданыстағы іс жүргізу және арнайы заңнаманы жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстарды тұжырымдау;
Дипломдық жұмыстың объектісі - адвокаттың азаматтық процесске қатысуына байланысты қатынастар.
Зерттеу жұмысының пәні - адвокаттың азаматтық процестегі өкілі ретіндегі қызметі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, сег сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ АДВОКАТТЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ МӘРТЕБЕСІ
0.1 Адвокат азаматтық процессуалдық құқықтың субьектісі ретінде
Адам және азамат құқықтарына кепілдік беретін негізгі заңымыз ҚР Конституциялық ережелерінің ішінде маңызды конституциялық принцип ретінде қолданылатын білікті заң көмегі құқығы ерекше орын маңызға ие. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағында әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігі айқын көрсетілген. Ал заңда көзделген жағдайларда мұндай көмек ақысыз көрсетіледі [2].
Бүгінгі таңда Қазақстанда адам мен азаматтың құқықтарын қорғауға жауапты әр түрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар, мекемелер мен қоғамдық ұйымдар және т.б ұйымдар бар. Мысалы, сот, прокурор, полиция және сот органдары жоғарыда аталған құқық қорғау функцияларын өзара тығыз байланыста жүзеге асырады. Алайда, бұл міндеттерді ойдағыдай жүзеге асыру адвокаттар алқасы сияқты қоғамдық құқық институтынсыз мүмкін емес. Қазақстандық заңнама адвокатураны құқық қорғау органы ретінде анықтамағанымен, іс жүзінде ол құқық қорғау органының функцияларын орындайды. Әдетте, құқық қорғау органдары деп азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғауға бағытталған және арнайы мемлекеттік органдар заңға сәйкес және олар белгілеген тәртіптерді қатаң сақтай отырып, заңдық санкциялар қолдану арқылы жүзеге асыратын қызметті түсінеміз. Осылайша, адвокатураға құқық қорғау жүйесінде маңызды орынға ие, ол азаматтардың білікті заң көмегін алу құқығын қамтамасыз етуі керек.
Адвокаттар алқасының негізгі құқықтық нысаны - адвокаттар алқасы, білікті заңгерлердің кәсіби ұйымы болып табылады. Оның миссиясы - жеке және заңды тұлғаларға заң көмегін көрсету, құқықтар мен заңды мүдделердің сақталуы мен нығаюына, заңның үстемдігін қамтамасыз етуге көмектесу, сондай-ақ заңнамада көзделген кейбір басқа міндеттерді орындау.
Адвокаттар алқасы адвокаттар алқасының шынайы өзін-өзі басқаруын, адвокаттардың кәсібилігін, сондай-ақ олардың құқықтық және әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуге көмектеседі. Жеке құқықтарды кез келген қол сұғушылықтан қорғау, заңның үстемдігі үшін күресу және сот жүйесіне көмектесу адвокаттар үшін үлкен саяси және әлеуметтік маңызы бар. Адвокатураның тиімділігі белгілі бір деңгейде әр азаматтың ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғамның құқықтық қорғалу деңгейіне байланысты.
Кез-келген азамат сотта өзінің құқықтары мен бостандықтарын кез-келген тәсілмен қорғауға құқылы, оның ішінде адвокатқа жүгіну құқығы бар осы құқығын пайдалана отырып - заңгерлік білімі бар және азаматтар мен ұйымдарды қорғау үшін қажетті дағдылары бар кәсіби адвокатқа жүгінуге құқылы.
Сотта өз істерін тиімді жүргізу үшін азаматтар азаматтық заңнаманы және сот ісін жүргізу ережелерімен таныс болуы керек. Мұндай білім барлық азаматтарда бола бермейтіні белгілі. Сондықтан адвокатқа жүгінуге тура келеді. Іске қатысушы адамның заңгерлік кеңес беру, қажетті процессуалдық құжаттарды толтыру, оның сот ісін жүргізудегі құқықтары мен мүдделерін қорғау қызметі қорғаушылық деп аталады. Профессор Н.А. Чечинаның, айтуынша құқық қорғаушылық соттағы өкілділіктің жеке бір көрінісі болып табылады. Алайда, егер өкіл әдетте сотта өзі өкілдік ететін адамды толығымен алмастырса, адам құқықтары жөніндегі кеңесші сот ісін жүргізуде ол өкілдік ететін адамды алмастырмай, оған іс жүргізу барысында көмек көрсететін маңызды және тәуелсіз рөл атқарады.
Құқық қорғаушылар қажеттілігіне байланысты адвокаттар алқасы деп аталатын арнайы институт пайда болды. Римдіктер өздерінің республикасында сот кезінде кеңес берген жақын туыстары мен достарын осылай атайды. Ежелгі Римдегі адвокатура тарихында сот өкілі мен адам құқығы оның қызмет салаларының өзара байланысты болуына біріккен. Азаматтық іс жүргізудегі өкілдік етудің мақсаты - тараптар мен үшінші тұлғалардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау үшін заңда көзделген барлық әдістер мен процессуалдық тәсілдерді қолдану. Егер жауапкер немесе талапкер процеске өзінің атынан қатысса, оның материалдық және заңды мүдделерін дәлелдейтін болса, сот өкілі процеске үшінші тұлғалардың немесе тараптардың мүдделері үшін олардың атынан қатысады. Сонымен, сот зерттеуінің пәні өкілдің жеке материалдық және заңды мүдделері емес, азаматтық дауға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері болады [4].
Адвокат сөзі латын тілінен аударғанда қорғаушы, жақтаушы, іс қуушы деп мағынада аударылады. Ежелгі Римде адвокат деп айыпталушының достары мен туыстары түсініліп, оны сотқа ертіп баруын өтінген.
Азаматтық іс жүргізудегі өкіл - бұл сенім білдірушінің (азаматтың немесе ұйымның) атынан өзінің мүддесі үшін процессуалдық әрекеттерді жүзеге асыратын адам. Заңды өкіл - бұл сотқа азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыруға көмектесетін және өкіл берушінің құқықтарын жүзеге асыруға көмектесетін, сондай-ақ өз атынан тиімді сот шешімі шығару үшін азаматтық сот ісін жүргізудегі құқықтардың бұзылуына жол бермеуге заң көмегін көрсететін тұлға. Соттағы өкілдік бір адамның екінші адамның мүддесі үшін жүзеге асыратын қызметі.
Адвокат өзі өкіл болып қорғайтын адамның құқықтары мен заңды мүдделерін білдіреді. Әдебиеттерде заңды мүддені анықтамасы әр түрлі жолдармен қарастырылған. Көп жағдайда заңды мүдде белгілі бір себептермен субъективті құқықтардың жанама әсер етпейтін нақты қызығушылығымен немесе қажеттілігімен анықталады. Заңды мүдденің мәні мүдде иесінің немесе адамның оған қарсы әрекетінің мазмұнына байланысты. Егер қызығушылық қандай-да бір әрекеттен бас тартуға қанағаттанса, онда тек осы жағдайда ғана заңды мүдде пайда болады. Өкіл мен сенім білдірушінің арасындағы қатынастар материалдық құқық (азаматтық, отбасылық, еңбек құқығы). Ал өкіл мен сот арасындағы қатынастар азаматтық іс жүргізу нормаларымен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында өзiн тәуелсiз мемлекет ретiнде орнықтыра отырып ең басты қазынасы ретiнде адам және азаматтың өмiрi, құқықтары мен бостандықтары туралы нақты айтылған.
Адвокаттар алқасы - бұл барлық жағдайда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға және заң көмегін көрсететін жалғыз заңды ұйым. Заң көмегінің түрлері және заң көмегін көрсету әдістері, сондай-ақ заңнамалық база алуан түрлі және өзіндік ерекшеліктерге ие. Қазіргі нарықтық экономикаға байланысты адвокаттар көрсететін қызметтер заңның әр саласында, сондай-ақ кәсіби және білікті қызметтерді көрсетіп жатыр.
Адвокаттардың қазiргi таңдағы көрсететiн заң көмегiнiң түрлерi:
- шешiлуi кәсiби заң бiлiмдерiн қажет ететiн мәселелер бойынша консультациялар, түсiндiрмелер, кеңестер мен жазбаша қорытындылар бередi;
- талап қою арыздарын, шағымдар мен құқықтық сипаттағы басқа құжаттарды жасайды;
- соттарда, мемлекеттiк және өзге де органдарда азаматтық iстерде, сонымен қатар әкiмшiлiк құқық бұзушылық iстерiнде өкiл ретiнде қатысады;
-алдын ала тергеу кезiнде, сотта қылмыстық iстер бойынша қорғаушы ретiнде заң көмегiн көрсетедi, жәбiрленушiнiң, азаматтың талапкер, азаматтың жауапкер өкiлдiгiн жүзеге асырады[1].
Қазіргі таңда адвокаттар азаматтар мен ұйымдарға Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған өзге де заң көмегiн көрсетеді.
Адвокаттардың көрсететiн заң көмегi түрлерiнiң iшiнде азаматтық процесте бойынша адвокаттың өкiл ретінде қатысуын ашып қарастырайық.
Әр адам азаматтық процесс барысында бiлiктi заң көмегiн алуға құқығы бар. Әрбiр адам бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау үшiн Азаматтық iс жүргiзу кодексiнде белгiленген тәртiппен сотқа жүгiнуге құқылы. Азаматтар өздерiне берiлген азаматтық құқықтарды, соның iшiнде өздерiн қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әдiл әрекет жасап заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершiлiк қағидаттарын сақтауға тиiс. Азаматтар азаматтық iсте өз iстерiн өздерi немесе өкiлдерi арқылы жүргiзуге құқылы. Азамат iске өзi қатыса отырып өкiлiн де осы iс бойынша қатыстыра алады. Азаматтың iске қатысуы өзiне бiраз ыңғайсыздық туғыздырады. Мысалы, тараптар сот процесiнде өздерiнiң күнделiктi жұмыстарынан, қызметтерiнен босай алмаған жағдайда өздерiнiң мүдделерiн қорғауға процесте өз өкiлдерiне бередi. ҚР АПК 58-бабында тапсырма бойынша өкiлдiк етуге өкiлеттi азаматтардың тiзiмi берiлген. Соның iшiнде ең негiзгiсi, әрi маңыздысы - адвокаттар.
Азаматтық iсте адвокаттың өкіл ретінде қатысуының негiзi - тапсырма бойынша iске асырылады және де оның iс жүргiзудегi өкiлеттiгi сенiмхатта белгiленедi. Сотта өкiлеттiк процессуалдық сипатқа ие. Бiр тұлғаның (өкiл алушы) екiншi тұлғаның (өкiл берушi) атынан процессуалдық құқықтары мен мүдделерiн қорғауға және бiлдiруге бағытталған әрекеттi - сотта өкiлдiк ету деп белгiленген. Бұл құқықтық қатынастың негiзi әрi бастауы, азаматтық - құқықтық шартта болады, яғни осы шарт негiзiнде екi тараптың арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Сонымен қорыта айтқанда Дамудың демократиялық қағидаттарын қамтамасыз етуде адвокатураның алатын орны ерекше. Ол ең алдымен қоғамның әртүрлi салаларында жиi-жиi кездесiп тұратын заңсыздықтарды болдырмау үшiн күреседi. Соңғы кездерi әлеуметтiк көмек мәселесi көп проблемаларды туындатып отыр. Көп жағдайларда әлеуметтiк көмектi мүшелерiнiң заң талаптарын жете бiлмеуi салдарынан кейбiр азаматтарға тиесiлi әлеуметтiк көмек көрсетiлмей келедi. Немесе керiсiнше, алуға тиiстi емес азаматтар иеленiп кетiп жатады. Әрине, соңғыларына көп жағдайларда қылмыстық, азаматтық iс қозғалатыны да заңды құбылыс. Бiрақ, соған тек әлеуметтiк көмек алып жүрген адам ғана кiнәлi ме? Мiне, осындай кездерi адвокат қорғаушылардың атқаратын рөлi зор.
Азаматтардың өздерiнiң сот iстерiн өздерi жеке жүргiзуге көптеген жағдайларда мүмкiндiктерi бола бермейдi. Олар басқа қалада өтетiн сот отырысына өздерiнiң күнделiктi шаруасынан қол үзiп барулары керек болады, сондай-ақ ертедегi римдiктердiң тарихын қарайтын болсақ өз iстерiн жеке жүргiзу ауруда, жасының келуi де, аяқ астынан жол сапарларда және көптеген басқа себептерде кедергi келтiредi демекшi, шын мәнiсiнде барлық уақытта ойлағанындай, барам деген жерiңе бара алмайсың, айтсам ба деген ойыңды айта алмайсың. Сондықтан кейбiр нақты iс-әрекеттердi атқару үшiн басқа адамдарға өз атыңнан өкiлдiк берiп, өз iстерiңдi атқаруды тапсыру қажеттiлiгi туындайды яғни соттағы iс-әрекетiңдi атқару, соттағы өкiлдiк дегенiмiз - бiр тараптың яғни өкiлдiң екiншi тараптың, яғни екiншi өкiлдiк берушiнiң мүддесiн қорғап, iс жүргiзуге қатысуы. Сотта өз iстерiн табысты жүргiзу үшiн заңдарды жақсы бiлiп және сот өндiрiсiнiң формальдылығын жете сезiнiп түсiнумен қатар, өз ойын анық бiр-бiрiмен байланыстыра жеткiзе бiлуi керек. Бiрақ кез келген азамат мұндай бiлiмдер мен қасиеттерге ие емес. Осылардың негiзiнде қажеттi заң көмегiн алуда сот iстерiнде тек қана кеңестер берiп қоймай, сот iсiн де өзiнiң сөзiмен, сөйлеу өнерiмен алып шығатын адамның қажеттiгi туады. Осындай уақытта адвокаттың рөлі ерекше болып табылады. Сот iсiне қатысып отырған заң көмегiн берушi тараптың әрекетiне қосымша оның атынан iс жүргiзу құжаттарын толтырып, сот жарыссөзiнде азаматтың құқығымен мүддесiн қорғап сөйлеуiн құқық қорғау деп атаймыз. Шынында, құқық қорғау соттағы өкiлдiктiң жеке оқиғасы iспеттес болып табылады.
1.2 Азаматтық процесте адвокаттың келісім бойынша қатысуы
Қазақстан Республикасының Конституциясына және Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 2015 жылғы 31 қазандағы ережелеріне сәйкес, әркімнің бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын, бостандықтарын және де заңмен қорғалатын заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы. Мемлекеттік органдар және де заңды тұлғалар мен азаматтар заңда көзделген жағдайларда басқа адамдардың белгілі бір тобының құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беру арқылы жүгінуге құқығы бар [3]. Азаматтық процестің негізгі қатысушы тараптар ретінде - талапкер мен жауапкер қатысады. Талапкерлер - бұл өз мүдделерін немесе мәлімделген мүдделерді көздейтін талапкерлер мен азаматтар және де заңды тұлғалар талап қоюшылар ретінде танылады.. Жауапкерлер дегеніміз, талап қоюшының пікірі бойынша, мүдделері мен заңмен қорғалатын құқықтарын бұзатын немесе даулайтын тұлғаларды жауапкер болады. Сот процесінде тараптардың әрқайсысының қарама- қайшылықты мүдделері бар. Талапкер мен жауапкер сотта өз атынан әрекет етеді, сот шешімінің материалдық және құқықтық күші қолданылатын іс бойынша сот шығындарын көтереді. Іс бойынша өкілге, оның ішінде кәсіби адвокатқа азаматтық іс жүргізу қабілеттілігінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Азаматтық іске талапкердің немесе жауапкердің және де үшінші тұлғалардың өзінің қатысуы ешқандай жағдайда оны өз өкілін ұстау құқығынан айыра алмайды. Азаматтық процестік кодексінде азаматтарға сотта өз ісін жүргізудің ең ыңғайлы әдістеріне мыналар жатады:
- істі жеке жүргізуге;
- істі өкілмен бірге жүргізуге;
- істі процеске қатыспай өкілі арқылы жүргізуге мүмкіндік береді[3].
Азаматтық істерді талқылау кезінде сотта өкілдік ету әрбір тараптың, оның ішінде үшінші тұлғаның құқықтарымен заңды мүдделерін қорғау үшін заңда көзделген барлық іс жүргізу құралдары мен әдістерін пайдалануды өз мақсаты етеді. Талапкер мен жауапкер процесте өз атынан сөз сөйлеп мән-жайларға талаптар мен наразылықтардың заңдылығын негіздейтін айғақтарды келтіру арқылы өзінің материалдық-құқықтық мүдделерін қорғайды. Ал сот өкілдері болса, сот ісіне олардың немесе үшінші тұлғалардың атынан қатыса отыра, өзі мүддесін білдіріп отырған тараптың құқығын қалпына келтіретін не дауға түсіп отырған құқықты бұзудан қоғайтын шешім шығару қажеттігі үшін соттың көзін жеткізуге тырысады. Сөйтіп, соттық талқының мәні өкілдің іс бойынша жоқ жеке материалдық-құқықтық мүддесі емес, керісінше өзі мүддесін білдіріп отырған азаматтық-құқықтық дауға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері болып табылады.
Сотта өкілдік етудің бірнеше түрлері бар:
-заң бойынша өкілдік ету;
- келісім негізінде өкілдік ету.
Заңмен өкілдік ету процесте әрекетке қабілетсіз азаматтардың, әрекет қабілетіне толық ие емес немесе әрекетке қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтары, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау мақсатында жүзеге асырылады. Өздерінің өкілеттігін куәландыратын құжаттарды сотқа көрсеткен ата-аналар, асырап алушылар, қамқоршылар немесе қрғаншылар заңды өкіл бола алады.
Сотта келісім шарт негізінде өкіл бола алатындар:
- адвокаттар;
- заңды тұлғалардың қызметкерлері- осы заңды тұлғалардың істері бойынша;
- кәсіптік одақтардың уәкілетті адамдары-құқықтары мен мүдделерін қорғауды осы кәсіптік одақтар жүзеге асыратын жұмысшылардың, қызметшілердің, сондай-ақ басқа да адамдардың істері бойынша;
- іске қатысушылардың өтінуімен сот рұқсат еткен басқа да адамдар келісім бойынша сотта өкіл бола алады[3].
Енді адвокаттың сотта келісім негізінде қатысуына тоқталатын болсақ келісім бойынша өкілдік етуді азаматтармен немесе ұйымдармен жасалынған келісім шарт негізінде адвокаттар немесе заң консультантары адвокаттық кеңселер жүзеге асырады. Адвокат азаматтық іс жүргізуде тарап болып танылмаса да, ол келісім шарттан туындайтын барлық міндеттемелерді орындауға, клиентке оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттемелерін жүзеге асыруға көмектесу мақсатында оның өкілі ретінде қатысуға өкілеттенеді. Сотта азаматтық істі қарау кезінде азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін білдіру-адвокаттық қызметтің маңызды жақтарының бірі. Өзіне өтінген клиентке азаматтық процесте олардың мүддесіне өкілдік ету жолымен білікті заң көмегін адвокаттың көрсету мүмкіндігі бір қатар келісім шарттарға байланысты. Бұл келісім шарттар адвокаттың сотта іс жүргізуді өзіне қабылдауына немесе одан бас тартуына ықпал етеді. Азаматтың сотта өз құқығын жеке қорғауын және өз ісін жүргізуді кәсіби өкілге - адвокатқа тапсыру құқығының айырмашылығын айыра білуіміз керек. Егер мүдделі тұлға заңда белгіленген барлық жағдайда өзінің заңды құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгінуге құқықты болса, онда осындай тұлғалардың адвокатқа азаматтық сот ісінде өзінің өкілі болу туралы өтініш тек белгілі бір келісім негізінде да ғана қанағаттандырылуы мүмкін. Азаматтық процесте адвокаттың-сенім білдірілгеннің іс жүргізу құқығы тек құқықтық айқындама болғанда ғана ықтимал болады. Құқықтық айқындама түсінігі адвокаттың сенім білдірілгеннің азаматтық істі жүргізу тапсырмасын мына жағдайларда ғана қабылдауын немесе бас тартуын білдіреді: егер оның клиент талаптарының немесе наразылықтарының заңдылығына көзі жетсе; заңмен рұқсат етілген және іс жургізу жолымен алынған шын дәлелдемелер тапсырылса; істің заңи болашағы қолайлы шешілетін болса, ал даулы құқықтық мүдде мен оның қорғау құралдары ақталса және заңды болса. Сөйтіп, азаматтық іс бойынша құқықтық айқындама түсінігі бірнеше элементтарді қамтиды. Адвокат тек өзіне заң көмегі үшін жүгінген тұлғаның заңды мүддесін ғана қорғайды. Даулы мүдденің заңдылығы - бұл құқықтық айқындаманың алғашқы элементі. Сондықтан, бірінші кезекте, адвокат клиент талабының немесе наразылығының заңдылығы, яғни даулы мүдденің заңға сәйкестігі немесе оның ережелеріне қайшылығы туралы мәселені анықтап алуға тиіс. Бұл үшін даулы құқық қатынасының мәнін, талаптың немесе наразылықтың материалдық құқықтық негізін зерттеуі қажет. Іс бойынша құқықтық айқындаманың екінші элементі - клиент қорғанысында қажетті дәлелдемелердің болуы. Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады. Іске қатысы жоқ туралы мәліметтер бағаланып алынып тасталғаннан кейін, дәлелдің өзге құралдарын адвокат олардың іс жүргізуге жіберілуі тұрғысынан зерттейді. Дәлелдемені жіберу тәртібі нақты деректердің АПК-те қарастырылған ретпен алынғанымен, тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттық дәлелдемелерімен, сарапшылардың қорытындыларымен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады[3]. Дәлелдеме, егер тексеріс нәтижесінде оның ақиқатқа сәйкестілігі анықталса, рас болып саналады.
Негіздемелер мен наразылықтардың заңдылығын зерттеу және дәлелдеме материалдарын шынайы бағалау адвокатқа істің заңи болашағы - құқықтық айқындаманың үшінші элементіне көшуге мүмкіндік береді. Адвокаттың заңи болашағы жоқ істі жүргізуі клиенттің көп уақытының кетуімен, денсаулығын, қаражатын жоғалтуымен қатар судьяның адвокатқа сенімін жоғалтады, жалпы адвокатураның беделін түсіреді. Сондықтан адвокат клиентке іс барысының ықтимал сәтсіздігі, оның соттың басталуы мен жалғасуы немесе оны тоқтату туралы шешім қабылдай алуы үшін өз көзқарасының әлсіз және сенімсіз тұстары туралы ашық айту парызы болып табылады. Адвокаттың заңи болашақты бағалауы уақытша сипатта. Ол сотқа ұсынылуы мүмкін дәлелдемелердің маңыздылығына, сот талқысы барысындағы олардың өзара байланысы мен даулы құқықтық мүдденің негізінде жатқан мән-жайдың бар-жоғы туралы қисынды қорытындыға талдау жүргізеді.
Ордер немесе сенімхат пен келісімшартта адвокат лицензиясының нөмірі және берілген күні көрсетілуі керек. Өкіл беруші келісім шарттың негізінде келісімнің тарапы ретінде адвокаттың әрекеттерін кез келген уақытта біржақты арыз беру арқылы тоқтатуға құқылы болып табылады. Өкіл берушінің шартты бұзуы адвокаттың заңды өкіл ретіндегі өкілеттігін тоқтатады. Осылайша, адвокат клиенттің оған берген өкілеттігі шегінде ғана әрекет етеді,өкіл беруші немесе клиент адвокатқа берген өз өкілеттілігін кез-келген уақытта алып тастайд немесе тоқтата алады. Бұл жағдайда ол өкіл беруші мен (клиентпен) азаматтық іс жүргізу бойынша маңызды процедуралық мәселелер бойынша келісе алмауы мүмкін. Алайда, адвокат өз өкіл берушісінің кез-келген тілегін орындайды дегенді білдірмейді және де адвокат заңда көрсетілген мән-жайларды, қажеттіліктер мен моральдарды басшылыққа алуы тиіс. Өкіл берушінің талабы нақты, заңға сәйкес шынайы және де іске асыра алатындай болуы керек.
Адвокат азаматтық істің тарапы ретінде емес, тек клиенттің өкілі ретінде әрекет еткенімен де адвокат азаматтық процесте кез-келген процессуалдық әрекеттерді жасаған кезде жеке өзі шешім қабылдайды және өзінің өкіл берушісінің тек процестің түпкі мақсатында өзінің өкіл берушісінен екенін дәлелдеуі үшін байланысты іс жүргізудің түпкі мақсаты осы.
Адвокат өкіл берушімен өзінің шешімдері мен процесуалдық әрекеттерінің әрқайсысы туралы келісетін болса (мысалы, соттағы мәлімдеме; екінші тараптың өтінішіне наразылық білдіру; іс барысында туындаған мәселелер бойынша өз пікірін білдіруі және т.б.), онда өкіл берушінің өкілі ретінде іс жүргізуде және сотта өзіне берілген міндеттерді атқаруы мүмкін емес болар еді. Адвокаттың азаматтық іс жүргізуде өзінің өкіл берушісінен процессуалдық тәуелсіздігі мен тәуелсіздігінің маңызды элементі - қабылдаған тапсырмадан бас тарту құқығы. Азаматтық процесстегі адвокаттың позициясы қылмыстық іс бойынша адвокаттың позициясынан айтарлықтай ерекшеленеді.
Адвокаттың қылмыстық іс бойынша қатысу жағдайының ерекшелігі мынада қылмыстық іс бойынша адвокат күдіктіні, айыпталушыны немесе сотталушыны қорғау жөнінде өзіне қабылдаған міндетінен бас тартуға құқылы емес азаматтық процестегі адвокаттың қатысуы жағдайынан ерекшелігі осында.
Қорытындылай келе, адвокаттың азаматтық іс бойынша өкіл ретінде қатысуын келесідей анықтауға болады. Сенім білдірілген өкіл ретінде адвокат ол кәсіби негізде заңгерлік көмек көрсетеді, сенім білдірушінің заңды құқықтары мен материалдық мүдделерін іске асыруға заңдық тұрғыдан үлес қосады.
Адвокат сотта өкілдік ету туралы өкіл беруші мен жасалған келісім шарттың тарапы болып табылмайды, сотта өкіл берушінің барлық міндеттемелерін орындайды және егер өкіл берушінің сот талқылауы кезінде оған көмек көрсету қажеттілігі болмаса, өкіл берушінің тапсырмасын орындауды тоқтатуға құқылы.
1.3 Азаматтық процесте адвокаттың тағайындау бойынша қатысуы
ҚР АПК-нің 57-бабында азаматтар өз істерін сотта өздері немесе өз өкілдері арқылы жүргізуге құқығы бар екендігі туралы айтылған. Яғни процессуалдық өкілдік - бұл басқа тұлғаның атынан жəне соның мүддесінде процессуалдық əрекеттерді бір тұлғаның орындауы. Сот өкілдігінің мақсаты - азаматтар мен ұйымдардың мүдделерін толық қорғау үшін қамтамасыз ету қажеттілігімен анықталады. Қазіргі жағдайда сот өкілдігінің маңызы бірнеше себептерге байланысты өсуде. Біріншіден, азаматтық процестің сайыскершілік моделіне өтуі мен дəлелдеу бойынша соттың міндетінің болмауымен байланысты. Екіншіден, құқықтық жүйенің өзі барған сайын күрделендіріліп, жаңа құқықтық құрылымдарға өзгеруде. Сонымен қатар құқықтық актілердің саны ұлғаюмен заңгерлер арасында мамандардың болуын талап етеді. Сондықтан білікті заңгердің қатысуынсыз білікті деңгейде сот процесін жүргізу мүмкін емес. Аталған себептерге құқықтық қоғамда адвокатура институтын түсіндіруге болады. Процеске қатысушы тұлға заңи білімі болмағандықтан ғана емес, сонымен қатар іс соттылық ережесі бойынша оның тұрғылықты жерінен алыс қалада қарастырылуына байланысты өзі іске қатыса алмауы мүмкін. Сондай-ақ мұндай тұлғалардың процеске жеке өзі қатысуы əртүрлі қиындықтарға əкеп соқтыруы мүмкін (жол жүруі, материалдық шығындар, жəне т.б.). Сот өкілдігінің болуы мұндай мəселелерді шешеді. Бірқатар азаматтар үшін өкілдік олардың азаматтық процесте заңды мүдделерін қорғаудың жалғыз нысаны болып табылады. Мəселен, бас бостандығын айыруға сотталған тұлғалар жеке өздері іске қатыса алмайды. Сонымен қатар, əрекет қабілеттілігі жоқ тұлғалар өз мүдделерін сотта қорғай алмайды. Ал əрекет қабілеттілігі шектелген азаматтар бірқатар істер бойынша сотқа дербес қатыса алмайды. Сотта заңды тұлғалардың істерін заңмен, жарғымен белгілеген өкілеттілігінің шегінде олардың органдары немесе олардың өкілдері атқарады[5]. Заңды тұлғаның органы ретінде шығатын ұйымдардың басшылары олардың қызметтік жағдайын немесе өкілеттілігін растайтын құжаттарды сотқа ұсынуы қажет. Өкілге істің жүргізуін тапсыратын тұлға сенім білдіруші тұлға деп аталады. Сот өкілі болып өкіл немесе басқа тұлғаның құқықтарын қорғау тапсырылған сенімді тұлға табылады. Азаматтық-құқықтық жəне процессуалдық өкілдіктердің бірқатар ортақ белгілері бар.
Сонымен қатар сот өкілдігін азаматтық құқықтағы өкілдіктен ажырата білген жөн. Олардың арасын мақсаты мен сипаты бойынша бөліп қарастыруға болады. Мəселен, азаматтық-құқықтық өкілдіктің мақсаты - сенім білдірілген тұлға үшін азаматтық құқықтар мен міндеттерді құру, өзгерту немесе тоқтату болып табылады. Ал соттық өкілдіктің мақсаты - сенім білдірілген тұлғаның сотта мүдделерін қорғау, өзінің процессуалдық құқықтарын жүзеге асыру мен процессуалдық міндеттерін орындауда көмек көрсету болып табылады. Процессуалдық өкілдікте өкіл азаматтық процесте басқа тұлғаны қорғау қажеттілігімен бірқатар кешенді процессуалдық əрекеттерді іске асырады. Сот өкілі сенім білдірушінің атынан процессуалдық құжаттарды дайындайды, процесс барысында туындайтын барлық сұрақтар бойынша сот отырысында қатысады. Дегенмен, азаматтық процестің субъектісі (тарабы) болып сенім білдіруші тұлға табылады[5].
Сотта өкілдіктің пайда болу негіздеріне байланысты бөлінеді:
а. ерікті;
б. заңды;
в. жарғы мен арнайы басқа негізгі құжаттардың негізінде;
г. міндетті өкілдік[5].
Ерікті өкілдік тапсырма шартының немесе еңбек шартының негізінде пайда болады. Ерікті өкілдік туралы АПК-нің 58- бабында нақты айтылған.
Заңды өкілдікті мына тұлғалар жүзеге асырады (АПК-нің
62- бабы):
а) əрекет қабілеттілігі жоқ, сонымен қатар толық əрекет қабілеттілігі жоқ немесе əрекет қабілеттілігі шектелген деп танылған тұлғалардың істері бойынша ата-аналары, қорғаншылары мен қамқоршылары;
б) хабар-ошарсыз кетті деп танылған азаматтың мүлкін қорғауға тағайындалған қорғаншылар;
в) егер мұраны ешкім қабылдап алмаса, онда мұрагерлік мүлікті қорғау жəне басқару үшін тағайындалған қорғаншылар[3].
Жарғы мен арнайы басқа негізгі құжаттардың негізіндегі өкілдік мына жағдайда орын алады:
:: заңды тұлғалардың бірыңғай органдары;
oo төменгі ұйымдарға жоғары тұрған органдар болған жағдайда;
:: арнайы заңдардың негізінде ұйымдардың мүдделерін қорғау үшін;
:: қоғамдық өкілдік барысында[5].
Міндетті өкілдікке тоқталатын болсақ бұл жерде соттың тағайындауы бойынша адвокат өкіл ретінде қатысады. Міндетті өкілдіктің бастамашысы болып сот табылады. АПК-нің 58-бабына сəйкес, сот тұрғылықты жері белгісіз болған жауапкердің өкілі болмаған жағдайда өкілі ретінде адвокаттарды тағайындайды.
Сонымен қатар адам, егер мүдделері өзі өкіл болып отырған адамның мүдделеріне қайшы келетін адамдарға осы іс бойынша заң көмегін көрсетсе немесе бұрын көрсеткен болса немесе судья, прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, куə, немесе айғақшы ретінде қатысса, сондай-ақ егер ол істі қарауға қатысушы лауазымды адаммен туыстық қатынастарда болса, өкіл бола алмайды. Міндетті өкіл оған заңмен берілген өкілеттіктер шегінде ғана қызмет атқарады және де өкіл етушінің құқықтары мен міндеттерін процесте білдіреді. Азаматтық процестік кодексіне сəйкес өкіл сот процесінде бағдарлаушы сұрақтар қоюға тыйым салынады. Бағдарлаушы сұрақтарға берілген жауаптар сенімсіздік тудырады. Сондықтан кез келген процесте адвокат бағдарлаушы сұрақтар қоймай, қажетті жауаптарға өзге жолдармен қол жеткізуі тиіс. Қойылатын сұрақтар міндетті түрде жауап алынып отырған тұлғаның пікірін білу мақсатында емес, нақты фактілерге қатысты болуы керек. Біріншіден, мұндай сұрақ дəлелдеу пəнінің шегінен шығып кетеді. Екіншіден, тиісті деңгейде өткізілген жауап алу соттың дұрыс шешім қабылдауына ықпал етуі мүмкін. Азаматтық процестік кодексіне сәйкес сот отырысына келмеген адвокаттың қатысуы болмаған жағдайда сот істі мәні бойынша қарай ала ма деген мәселе ерекше назар аударуға тұрарлық. Адвокат соттың тағайындауы бойынша келмеген кезде істің қаралмайды.
Сонымен қорытындылайтын болсам сот тағайындаған адвокат өзінің өкілі ретінде әрекет ете отырып, талапкердің немесе жауапкердің мүдделеріне қарсы қандай-да бір түрде әрекет ете алмайды және оның құқықтарын, талапкер мен жауапкердің өз позицияларын жүзеге асыруға кедергі келтіре алмайды. Өкіл берушінің тапсырмасынан басқа азаматтық талапты мойындауға, өкіл берушінің өтініштерін немесе шағымның кері қайтарылуына байланысты оған белгілі болған мәліметтерге қарамастан, талапкер мен жауапкердің өтініші, заң көмегі туралы өтініш және оның орындалуы туралы мәліметтерді жариялауға құқылы емес.
Сот тағайындаған адвокат өкіл ретінде бас сот талқысына қатысады жəне дəлелдемелер беруге жəне дəлелдемелерді зерттеу тəртібі туралы ұсыныс жасауға (оның ішінде дəлелдемелерді зерттеуте қатысуға); қолдау хат пен бас тартуды жариялауға; азаматтық талапты қолдауға жəне соттан мəлімделген талапты қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдау туралы өтінуге; сот отырысының хаттамасымен танысуға жəне оған ескерту беруге; үкімнің көшірмесін алуға; соттың үкімі мен қаулысына шағымдануға; іс бойынша əкелінген шағымдар мен наразылықтарды білуге жөне оған қарсылық ұсынуға құқығы бар.
Сот тағайындаған адвокат заң көмегіне жүгінген адамның немесе өкіл берушінің заңды мүдделерін ғана білдіруі керек. Даулы мүдденің заңдылығы құқықтық позицияның бірінші элементі болып табылады. Сондықтан, ең алдымен адвокат заң көмегіне жүгінген адамның талап-арызының немесе наразылығының заңдылығын, яғни даулы мүдденің заңдылығын немесе оның ережелеріне қайшылығын анықтауы керек. Ол үшін даулы құқықтық қатынастардың мәнін, талаптың немесе наразылықтың материалдық негіздерін алдымен зерттеу қажет. Азаматтық істер бойынша сот тағайындаған адвокат заңға сәйкес өзінің өкілеттігі шегінде заңды көмекке жүгінген өкіл берушінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауы тиіс.
2. АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ӘР КЕЗЕНДЕРІНДЕ АДВОКАТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Адвокаттың азаматтық процестің сотқа дейінгі кезендегі қызметі
Адвокат азаматтық сот ісін жүргізуге дейін немесе азаматтық іс бойынша процессуалдық өкілеттіктерді алғанға дейін оған жүгінген азаматқа немесе клиентке құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz