Алаш партиясының бағдарламалық жобасының маңызы
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА ЖҰМЫСЫ
орындаған: Тұрғынбаева Ләзиза, Жуманова Айтолқын,
Нұржан Мақсат
Бакалавр дәрежесі үшін
5В020300 - Тарих
Тақырыбы:
Алаш партиясы және XX ғасырдағы реформалар
Қаскелең 2021
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілсін
Әлеуметтік ғылымдар
кафедрасының меңгерушісі
________ PhD, Саудбаев М.
"__" _____________ 2021
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА ЖҰМЫСЫ
Бакалавр дәрежесі үшін
5В020300 - Тарих
АЛАШ ПАРТИЯСЫ ЖӘНЕ XX ҒАСЫРДАҒЫ РЕФОРМАЛАР
Студент: Тұрғынбаева Ләзиза, Жуманова Айтолқын,
Нұржан Мақсат
Ғылыми жетекші: PhD, ассистент-профессор Дана Молдабаева
Норма бақылаушы: Жангүлім Хафиз
Қаскелең 2021
Мазмұны
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...iii
СУРЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. iv
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...v
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА ҚАЗАҚ ӨЛКЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ САЯСИ ПАРТИЯ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. "Алаш" партиясының құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. "Алаш" партиясының бағдарламалық жобасының маңызы ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. ұлт зиялыларының саяси күрестегі ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2."АЛАШ" ПАРТИЯСЫНЫҢ РЕФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. саяси және құқықтық реформалар (мемлекет, жергілікті бостандық, негізгі құқық, діни іс, билік және сот) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 партияның әлеуметтік-экономикалық реформалары (салықтар, жер мәселесі, елді қорғау, жұмысшылар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыру жолындағы реформалар
(білім туралы ғылым) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТАЛДАУ ЖӘНЕ НӘТИЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Аннотация
Зерттеу жұмысының басты мақсаты-Алаш партиясы ұсынған XX ғасырдағы реформалар және оларды жүзеге асыру. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан жеріндегі саяси оқиғалардың, Алаш қайраткерлерінің тәуелсіздік жолындағы қызметінің, олардың жүргізіп отырған саясатының, жүргізіп жатқан реформаларының маңызын ашу. Алаш партиясы аса ауыр саяси жағдайларда жүргізген бағдарламалық реформалардың іске асырылуы біздің зерттеу жұмысымыздың маңыздылығын айғақтайды. Егер тарихқа объективтік көзқараспен қарайтын болсақ, онда Алаш партиясы толыққанды саяси ұйымға айналмады және ол жүргізген реформалар жүзеге асырылмай қалды. Осы тұрғыдан алғанда, біздің зерттеу жұмысымыздың жаңа тақырыбын жаңа қарастыру өзекті болып табылады.
СУРЕТТЕР ТІЗІМІ
Алаш арыстары
Алаш Орда Үкіметі 1918 ж. сәуірде РСФР ХКК төрағасы В. Ленинге жіберген жеделхаттардың бірі.
1920 жылы "Алаш" көшбасшылары қорғаған 1920-1929 жылдардағы Қазақ АССР аумағының картасы.
Жымпитыдағы АлашОрда үй
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ
РСДРП Ресей социал-демократиялық жұмысшы партиясы
КСРО Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
РСФСР Ресей Социалистік Федеративтік Кеңес Республикасы
БОАК Бүкілодақтық орталық атқарушы комитеті
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихқа енген ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығы қазақ қоғамы үшін неғұрлым күрделі, қарама-қайшылықтарға толы, әртүрлі ағымдардың қарама-қайшылықтары кезеңі болды, өлкеде қалыптасқан ескі феодалдық қатынастар өзінің дамуы бойынша қуатты азайтты, күнделікті өмірдегі кедергілерді алмастырды, қоғамдық қатынастар әлі де әлсіз болды. Көрсетілген кезеңде қоғамның барлық әлеуметтік топтары бүкіл аймақты қамтыған саяси күрес жолына түсті. Отарлау және орыстандыру саясаты тереңдей түсті, Ортағасырлық мешіт пен ұлттық қысымшылық жағдайында қазақ халқының болашағына қауіп төнді. Қазақ зиялыларының жаңа саяси-әлеуметтік Күштері, ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдері қоғамдық күреске араласа бастаған осындай күрделі кезеңде бұл қазақ қоғамы үшін өтпелі кезең болды.
Отандық тарих, Тәуелсіз ел қоғамдық игілікке айналған кезде, зерттеуші тарихшылардың алдына жаңа міндеттер қойылып, әлеуметтік-саяси жағдайлардың күрделенуі жағдайында күн тәртібіне оның кейбір парақтарын шыншыл, шыншыл, шыншыл жазу мәселелері қойылады.
1917 жылы ақпанда Ресейде буржуазиялық-демократиялық төңкеріс нәтижесінде монархия құлатылды. Уақытша үкіметті империя құрамындағы басқа отаршыл елдер сияқты қазақ халқы да қолдады. Бұл уақытта қазақтардың билікке қол жеткізуі, ұлттық-қоғамдық-саяси ұйымның қазақ комитеттерінің дүниеге келуі, ұлттық саяси партияның құрылуы, оның автономия үшін күресі, земство басқару жүйесін құруға зиялы қауымның қатысуы, Құрылтай сайлауына қатысу сияқты оқиғалар орын алуда.
Міне, сол азаттыққа деген үміт сәулесін беру зиялы қауымды бірлікке-әл-ауқатқа, қоғам алдында тұрған жаңа міндеттерге мәжбүр етті. Сондықтан бұл кезең қазақ елі үшін саяси тұтастық пен бірлік, қоғамдық - саяси істер үшін мүмкіндіктер кезеңі болды. Өйткені ұлт зиялылары алғаш рет ұйымдасқан түрде бірікті және саяси күш ретінде қазақ комитеттерінің айналасына шоғырлана бастады.
Сонымен қатар, осы тарихи межені көрсетіп, өздерінің қоғамдық-саяси қызметінде қайраткер, ұйымдастырушы, дипломат және шығармашылық қабілетімен көзге түскен көрнекті азаматтарды (Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов,МДулатов, М. Шоқай, х., ж. Досмұхаметов, ж. Ақбаев, М. Жышышпаев, х. Ғаббасов және т. б.) тарихи сахнаға шығарды.
Қазақ халқының Ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық күресінің маңызды кезеңдерінің бірі Алаш партиясын құру және реформаларды жүргізу уақыты болып табылады. Алаш қайраткерлері қазақ халқының ұлт-азаттық күресін жаңа сапалық деңгейге-интеллектуалдық деңгейге көтеріп, бейбіт-дипломатиялық, саяси ұстанымдарға бет алды.
Бұл мәселені объективті бағалау үшін, жалпыадамзаттық мұраттарды таптық мүдделерден жоғары қоя отырып, ел тәуелсіздік алған кезде және туған халқының тарихын түгендеу үшін мүмкіндіктерге ие бола отырып, ұлттың бұрын ашылмаған, ұзақ жылдарға жинақталған проблемаларына, ұлттық қатынастарға талдау жасау. Оның ішінде Ресей монархиясының құлдырауы және Алаш партиясының ХХ ғасырдың басында елде реформалар жүргізуге және қызмет жолын көрсетуге, тарихи баға беруге тырысуы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыпты меңгеру деңгейі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақ тарих ғылымы коммунистік идеологияның Айви-ден босатылып, ұлттық-өркениеттік бірегейлікті қалыптастыру бағытында белсенді дамып келеді. Ұлт-азаттық қозғалыстың, Ақпан төңкерісі мен қазақ зиялыларының тарихын, олардың қоғамдық-саяси, ағартушылық-шығармашылық қызметіне қатысты тарихи болмысын қалпына келтіру және зерттеу бойынша маңызды еңбектер жарық көрді. Ә.Бөкейхан, М. Шоқай, ж. Ақбаев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов сияқты ірі тұлғалардың, саяси қайраткерлердің қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі мен еңбектерін зерттеу бойынша жұмыс жолға қойылды.
Кеңес өкіметі жылдарында тарихи-партиялық тарихнамада осы мәселелерге байланысты еңбектер партияның қандай идеологиялық және саяси принциптерді басшылыққа алғанын ескере отырып жазылды.
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеуді сол кездегі қазақ зиялыларының өзі бастаған болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар туралы Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Шоқай және т. б. өздерінің талданған еңбектерінде кеңінен жария етті. Алашорда туралы тарихи шындықта А.Байтұрсыновтың "Революция және қазақтар"атты атақты мақаласында айтылған. Бұл мақала " Ұлт өмірі "газетінде 1919 жылы 3 тамызда РСФСР Халық Комиссариатының ұлттар істері жөніндегі органы а. Байтұрсынов Кеңес өкіметіне кірді (Байтұрсынов, 1992).
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздік алуы егемен елдің тарихына деген қызығушылықты арттырғаны сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастағанын көрсетті (Қозыбаев, 1990).
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерделеу жөніндегі ең салмақты еңбектердің авторлары: жаңа және батыл тұжырымдарға объективті талдау жасаған М.Қойгелдиев (Қойгелдиев, 1995) және 1960 жылдардан бастап 30 жылдан астам уақыт бойы қос революция және азаматтық соғыс, Кеңес өкіметін орнату және Алаш қозғалысы мәселелерімен айналысқан к. Нұрпейісов бүкіл қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени дамуы тұрғысынан неғұрлым өткір және сараланған тұжырымдар жасады (Нұрпейісов, 1995).
М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" атты ауқымды еңбегінде Ақпан төңкерісіне дейін және одан кейінгі қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі, Құрылтай жиналысын сайлау мәселелері, жергілікті жерлердегі Алашорда үкіметінің органдары, Алашорда мен Уақытша үкіметтің арақатынасы туралы дәйекті мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдар келтірілген. Зерттеу жұмысында к. Нұрпейісова екі революция мен Азамат соғысы кезеңіндегі Қазақстандағы партиялардың қызметіне жан-жақты талдау жасайды-саяси, дипломатиялық, экономикалық, елді қорғау және т.б. сонымен қатар Алаштану проблемасын зерттеу жас зерттеушілерге өз қызметіндегі қисықтықты сақтауға бағыт береді.
Қоғамдық-саяси және шығармашылық қызмет, саяси және әлеуметтік көзқарастардың қалыптасуы мен дамуының эволюциясы, біз қарастырып отырған мәселеде жұмыс істеген адамдардың өмірбаяны негізінде жазылған Тарих уақыттың ерекшеліктері, осы адамның қоғамының құндылықтары туралы көптеген ақпарат береді. Ғылыми зерттеулер негізінде Мұхтар Құл-Мұхаммедтің (Құл-Мұхаммед, 1998) көзқарастарының эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған еңбектерін бөліп көрсетуге болады. Қоғамдық-саяси қызметі арқылы Ж. Ақбаевты Ақпан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңде қазақ зиялыларының отарлық жүйемен күресі және автономияға қол жеткізу жөніндегі қызметі туралы көп білеміз.
М. Қойгелдиев және Т. Омарбеков "тарих сабақтары не дейді?"(Қойгелдиев пен Омарбеков, 1993) Алаш қозғалысының көшбасшылары негізінен екі мақсатты көздеді -- қазақ елін отарлық езгіден босату және қазақ қоғамын ортағасырлық араластырғыштан өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени жолға шығару, сондықтан Алаш зиялыларын" ұлттық-демократиялық интеллигенция", ал Алаш партиясын"ұлттық-демократиялық партия" деп атау әділетті.
Қазақ зиялыларының қоғамдық - саяси қызметі мен тағдыры туралы құнды зерттеулер қалың оқырман қауымның ықыласына бөленді. Ақпан және Қазан төңкерістері мен Азамат соғысы жылдарында Қазақстанда түрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамаға елеулі үлес болып табылады.
Ғалым-зерттеуші Н. Шаяхметовтың "ел бүгін, менің ертеңім" атты еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық текетірес жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп, қарастырылады. Бұл еңбекте ұлттық-демократиялық топ өкілдері қызметінің негізгі бағыттары айқындалады (Шаяхметов, 2001).
Біздің зерттеу жұмысымызда Ақпан төңкерісі жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, әртүрлі деңгейдегі съездердің жұмысы, қазақ комитеттерінің қызметі, мұсылман қозғалысының арақатынасы, Уақытша үкімет пен Алашорда және т. б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың еңбектері кеңінен қолданылды.
Қос революция жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, әртүрлі деңгейдегі съездердің жұмысы, қазақ комитеттерінің қызметі, мұсылман қозғалысы, кеңес өкіметі мен Алашорданың арақатынасы және т. б .мәселелер бойынша Сайлаубай Е. (Сайлаубай, 2008), Мынжасов Н. (Мыңжасов, 2002), Слямов А. (Слямов, 2003), Мұсағалиева.А (Мұсағалиева, 2000) Алаш қозғалысының тарихын Д. Аманжолова (Аманжолова, 1994), Ресейдің мұрағат қорларында жиналған деректердің ғылыми айналымына негізделген, большевиктерге қарсы күресте ұлт зиялыларының түрлі саяси күштермен байланысы бойынша, Алашорда үкіметі мен Уақытша Сібір үкіметі арасындағы автономия туралы келіссөздер бойынша.
А. К. Мамраевтің (Мамраев, 1997) диссертациялық жұмысы шетелдік тарихнамада алғашқылардың бірі болып 20 ғасырдың басында қазақ қоғамының саяси, рухани, қоғамдық дамуының және ұлт - азаттық қозғалыстың жетекшісі рөлін атқарған А. Бөкейхановтың қоғамдық-саяси, шығармашылық еңбегінің ғылыми айналымға енгізілуімен ғана емес, сонымен қатар біздің зерттеуіміздің тақырыбы үшін "Қазақ" газеті мен "Айқап" журналы арасындағы пікірталасқа және Ә. Бөкейхановтың тактикалық және тактикалық ойлаумен байланысты теориялық тұжырымдарына ғылыми талдау жасауының маңыздылығымен ерекшеленеді.
Соңғы жылдары Алаш қозғалысының қайраткерлерінің 2015-2020 жылдарға арналған идеялық көзқарастарын зерделеу және тарату жөніндегі жыл сайынғы "Ақ жол" демократиялық партиясының байқауы осы тақырып бойынша жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізуге түрткі болды. Жас тарихшы ғалымдарға грант бөлу арқылы Алаш тақырыбын зерттеуге ерекше көңіл бөлінеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты объективті тарихи шынайылыққа және Алаш партиясы ұсынған XX ғасыр реформаларына бағдарлана отырып, ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмірді талдау болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері;
- Қазан төңкерісі және Алаш партиясының құрылуы талдау;
- Алашорда үкіметінің құрылу тарихы және оның өлкедегі ықпалының анықталуы;
- "Алаш" партиясының реформалары және оның іске асырылуын қарау;
Дипломдық жұмыстың нысаны: таңдалған тақырыпты толық ашып, зерттеу нысанын табу үшін зерттеу объектісінің келесі компоненттерін талдаймыз.
1.Алдымен осы тақырыпқа байланысты ХХ ғасырдың басында Қазақ өлкесінде Алаш ұлттық саяси партиясының құрылғаны туралы баяндасын.
2. қаралып отырған Алаш партиясының реформаларына талдау жасау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың 1917-20 жж.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі теориялық пікірлері пайдаланылды. Ғылыми зерттеулерде жалпы тарихи; салыстырмалылықтың Тарихи теориялары, Тарихи жүйелік әдістер қолданылды. Іздеудің мақсаттары мен міндеттерін іске асыру әдістемесі ретінде салыстырмалы тәсіл таңдалды.
Тақырыпты анықтау және мақсатқа жету кезінде зерттелетін тақырыпқа қатысты мәліметтерді жалпылау және жүйелеу әдісі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нәтижесі: ХХ ғасырдың басында Алаш партиясы жүргізген реформалардың жаңа аспектілерін ашу. Реформалардың қазақ қоғамына әсерін көрсету.
Жұмыс құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әдебиетке шолу
ХХ ғасырдың басында Алаш партиясы жүргізген реформалар туралы бүгінде көптеген зерттеу жұмыстары жазылған. Дегенмен, жергілікті терең талдауды үйрену әлі де көп нәрсені қалайды. Біздің тезисіміз осындай өзекті мәселені қозғайды.
Кеңес өкіметі жылдарында тарихи-партиялық тарихнамада осы мәселелерге байланысты еңбектер партияның қандай идеологиялық және саяси принциптерді басшылыққа алғанын ескере отырып жазылды.
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеуді сол кездегі қазақ зиялыларының өзі бастаған болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар туралы Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Шоқай және т. б. өздерінің талданған еңбектерінде кеңінен жария етті. Алашорда туралы тарихи шындықта А.Байтұрсыновтың "Революция және қазақтар"атты атақты мақаласында айтылған. Бұл мақала " Ұлт өмірі "газетінде 1919 жылы 3 тамызда РСФСР Халық Комиссариатының ұлттар істері жөніндегі органы а. Байтұрсынов Кеңес өкіметіне кірді (Байтұрсынов, 1992).
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздік алуы егемен елдің тарихына деген қызығушылықты арттырғаны сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастағанын көрсетті (Қозыбаев, 1990).
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерделеу жөніндегі ең салмақты еңбектердің авторлары: жаңа және батыл тұжырымдарға объективті талдау жасаған М.Қойгелдиев (Қойгелдиев, 1995) және 1960 жылдардан бастап 30 жылдан астам уақыт бойы қос революция және азаматтық соғыс, Кеңес өкіметін орнату және Алаш қозғалысы мәселелерімен айналысқан к. Нұрпейісов бүкіл қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени дамуы тұрғысынан неғұрлым өткір және сараланған тұжырымдар жасады (Нұрпейісов, 1995).
М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" атты ауқымды еңбегінде Ақпан төңкерісіне дейін және одан кейінгі қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі, Құрылтай жиналысын сайлау мәселелері, жергілікті жерлердегі Алашорда үкіметінің органдары, Алашорда мен Уақытша үкіметтің арақатынасы туралы дәйекті мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдар келтірілген. Қ. Нұрпейісовтің зерттеу жұмысында соғыс және соғыс кезіндегі Қазақстандағы партиялардың қызметіне-саяси, дипломатиялық, экономикалық, елді қорғау және т. б. жан-жақты талдау жасалады. Сонымен қатар, алаштану мәселесін зерттеу жас зерттеушілерге өз қызметіндегі қисықтықты сақтауға бағыт береді.
Қоғамдық-саяси және шығармашылық қызмет, саяси және әлеуметтік көзқарастардың қалыптасуы мен дамуының эволюциясы, біз қарастырып отырған мәселеде жұмыс істеген адамдардың өмірбаяны негізінде жазылған Тарих уақыттың ерекшеліктері, осы адамның қоғамының құндылықтары туралы көптеген ақпарат береді. Ғылыми зерттеулер негізінде Мұхтар Құл-Мұхаммедтің (Құл-Мұхаммед, 1998) көзқарастарының эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған еңбектерін бөліп көрсетуге болады. Қоғамдық-саяси қызметі арқылы Ж. Ақбаевты Ақпан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңде қазақ зиялыларының отарлық жүйемен күресі және автономияға қол жеткізу жөніндегі қызметі туралы көп білеміз.
М. Қойгелдиев және Т. Омарбеков "тарих сабақтары не дейді?"(Қойгелдиев пен Омарбеков, 1993) Алаш қозғалысының көшбасшылары негізінен екі мақсатты көздеді -- қазақ елін отарлық езгіден босату және қазақ қоғамын ортағасырлық араластырғыштан өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени жолға шығару, сондықтан Алаш зиялыларын" ұлттық-демократиялық интеллигенция", ал Алаш партиясын"ұлттық-демократиялық партия" деп атау әділетті.
Қазақ зиялыларының қоғамдық -- саяси қызметі мен тағдыры туралы жүргізілген зерттеулер қалың оқырман қауымның назарын аударды. Ақпан және Қазан төңкерістері мен Азамат соғысы жылдарында Қазақстанда түрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамаға елеулі үлес болып табылады.
Ғалым-зерттеуші Н. Шаяхметовтың "ел бүгін, менің ертеңім" атты еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық текетірес жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп, қарастырылады. Бұл еңбекте ұлттық-демократиялық топ өкілдері қызметінің негізгі бағыттары айқындалады (Шаяхметов, 2001).
Біздің зерттеу жұмысымызда Ақпан төңкерісі жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, әртүрлі деңгейдегі съездердің жұмысы, қазақ комитеттерінің қызметі, мұсылман қозғалысының арақатынасы, Уақытша үкімет пен Алашорда және т. б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың еңбектері кеңінен қолданылды.
Қос революция жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, әртүрлі деңгейдегі съездердің жұмысы, қазақ комитеттерінің қызметі, мұсылман қозғалысы, кеңес өкіметі мен Алашорданың арақатынасы және т. б.мәселелер бойынша Сайлаубай Е. (Сайлаубай, 2008), Мынжасов Н. (Мыңжасов, 2002), Слямов А. (Слямов, 2003), Мұсағалиева. А (Мұсағалиева, 2000), Алаш қозғалысы тарихында алғашқылардың бірі болып Д. Аманжолованың (Аманжолов, 1994) еңбектерінде Алаш қозғалысына қатысты Ресейдің мұрағат қорларынан жиналған мәліметтер, ұлт зиялыларының большевиктерге қарсы күрестегі әртүрлі саяси күштермен байланыстары, Алашорда үкіметі мен Уақытша Сібір үкіметі арасындағы автономия туралы келіссөздер жөніндегі құнды мәліметтер келтіріледі.
А. К. Мамраевтің (Мамраев, 1997) диссертациялық жұмысы шетелдік тарихнамада алғашқылардың бірі болып 20 ғасырдың басында қазақ қоғамының саяси, рухани, қоғамдық дамуының және ұлт-азаттық қозғалыстың жетекшісі рөлін атқарған А. Бөкейхановтың қоғамдық-саяси, шығармашылық еңбегінің ғылыми айналымға енгізілуімен ғана емес, сонымен қатар біздің зерттеуіміздің тақырыбы үшін "Қазақ" газеті мен "Айқап" журналы арасындағы пікірталасқа және Ә. Бөкейхановтың тактикалық және тактикалық ойлаумен байланысты теориялық тұжырымдарына ғылыми талдау жасауының маңыздылығымен ерекшеленеді.
Соңғы жылдары Алаш қозғалысының қайраткерлерінің 2015-2020 жылдарға арналған идеялық көзқарастарын зерделеу және тарату жөніндегі жыл сайынғы "Ақ жол" демократиялық партиясының байқауы осы тақырып бойынша жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізуге түрткі болды. Жас тарихшы ғалымдарға грант бөлу арқылы Алаш тақырыбын зерттеуге ерекше көңіл бөлінеді.
1. ХХ ғасырдың басында қазақ өлкесінде ұлттық саяси партия ретінде қалыптасқан Алаш қозғалысы.
1.1. "Алаш" партиясының құрылуы. Бірінші Жалпықазақ съезі 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өтті. Оған Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бөкей ордасы, сондай-ақ қазақтар тұратын Ферғана облысы аудандарының өкілдері қатысты. Съезге қатысушылар санының көп болмауына қарамастан (20-дан астам адам), күн тәртібіне сол кездегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне тікелей қатысы бар 14 аса маңызды мәселе енгізілді. Бұл мәселелердің басым бөлігі 1917 жылғы сәуір-мамырда өткен облыстық қазақ съездерінде алдын ала талқыланып, олардың ішіндегі ең маңыздылары жалпыресейлік Құрылтайға ұсынылды. Олар: "1) түрі би мемлекеттері. 2) қазақ облыстарындағы автономия. 3) Жер мәселесі. 4) халық милициясы. 5) Земство. 6) оқу мәселесі. 7) Сот мәселесі. 8) дін мәселесі. 9) әйелдер мәселесі. 10) қазақ облыстарынан депутаттарды сайлауға дайындық. 11) бүкіл Ресей мұсылмандарының кеңесі (Шура және ислам). 12) Қазақ саяси партиясы. 13) Жетісу облысының оқиғасы. 14) Қазақстанның өкілін Киевте өтетін бүкіл Ресей федералистерінің съезіне Петроградта өтетін оқу комиссиясына жіберу"
Халел Досмұхамбетовтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Әлмұхамбет Көтібаровтың, Міржақып Дулатовтың және Асылбек Сейітовтің төрағалығымен өткен бірінші Бүкілқазақ съезінің делегаттары осы 14 мәселенің ішінде ұлттық автономия, жер, Құрылтай съезіне дайындық және Қазақ саяси партиясын құру проблемаларына өз назарын аударды.
Съезд қарсаңында "Қазақ" газетінде болашақ автономия туралы түрлі пікірлер мен ұсыныстар айтылған мақалалар тізбегі жарияланды. Олар автономияның негізі ретінде не алады: аумақ немесе мәдени ерекшеліктер? Қазақ мемлекеті немесе Федеративтік Ресейдің автономиялық бөлігі? Қазақтар дербес тәуелсіз ел бола ала ма немесе басқа халықтармен одақта тәуелсіздікке қол жеткізе ала ма? - сұрақтар қойылды, бірақ оларға нақты, категориялық жауап берілмеді(Қазақ газеті, 1998).
Бірінші жалпықазақ съезі өзінің күн тәртібіндегі аса маңызды мәселелердің бірі -- Қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында осы партияны ұйымдастыру үшін іс жүзінде Құрылтай жиналысына айналды. Осы мәселе бойынша съезд қабылдаған қарарда былай делінген: "қазақ халқына өзінің саяси партиясы болуға тиіс, және осы партияның жобасын әзірлеуді съезд шура мен исламға сайланған Қазақ өкілдеріне жүктеді. Негізгі демократиялық федеративтік парламенттік республика.
Партиялық жобаны әзірлегеннен кейін өкілдер Қазақ облыстық комитеттерінің қарауына жібереді. Содан кейін Құрылтай жиналысына жиналған қазақ депутаттары қарап, бекітеді. Қазақ саяси партиясының жобасы әзірленбейінше, осы съездің каулылары қазақ депутаттарына риза болады". Жаңадан құрылған партия "Алаш"деп аталды.
Съезд шешімімен Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесіне (Шура-и-ислам) Ақмоладан Айдархан Тұрлыбаев, Семейден Әбікей Сәтбаев, Торғайдан Әлжан Байғарин, Оралдан Жаһанша Досмұхамбетов, Бөкейден Уәлихан Танашев, Жетісудан Базарбай Мәметов, Сырдариядан Мұстафа Шоқаев, Ферғана қаласынан Ғабдалрахым Оразаев сайланды.
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов сынды Либералды-демократиялық зиялылар басқаратын Алаш партиясының құрамына ең басынан бастап М.Тынышбаев, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, Ғ. Қарашев, С. Торайғыров, х. Ғаббасов, А. Ермеков, Жаһанша Досмұхамедов, М. Дулатов және басқа да Қазақ ғылыми және шығармашылық интеллигенциясының белгілі өкілдері кірді.
Олардың басым көпшілігі 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда таптық қағидаттарға негізделген Социалистік идеологияны, күрес бағдарламасын қабылдамады, өйткені Алаш партиясы қайраткерлерінің пікірінше, сол кезде жалпы қазақ қоғамы оған дайын емес еді. Сондықтан олар жалпыұлттық мүддеге негізделген "қазақ халқын отарлық езгіден құтқару үшін" ұранымен өз күрестерін шоғырландыруға бағыт алды. Бұл бағытты жүзеге асырудың басты құралы Бірінші Жалпықазақ съезінде дүниеге келген Алаш партиясы болды (Қойгелдиев, 1995).
Съездің күн тәртібіндегі 14 мәселе бойынша қабылданған қарарлардың дәйектілігі 1917 жылғы 21 қарашада "Қазақ"газетінде жарияланған Алаш партиясы бағдарламасының жобасында көрініс тапты.
Алаш бағдарламасы жобасына жасалған талдауды кейінге қалдырып: "бұл ұйым кәдімгі, дәстүрлі саяси партия дәрежесіне көтерілді ме?"- біз сұраққа жауап беру керек деп ойлаймыз.
Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен саяси партияның не екенін, тарихи дамудың қай кезеңінде, қандай жағдайда, оған қандай негізгі белгілер тән екенін есте ұстаған жөн.
Әлемдік тарихтың даму тәжірибесі көрсетіп отырғандай, саяси партиялардың пайда болуы мен дамуы қоғамның сыныптарға, әлеуметтік топтарға бөлінуімен тікелей байланысты. Біріншіден, саяси партия сыныптың немесе оның белгілі бір бөлігінің мақсаттары мен мүдделерін білдіреді және олардың ең белсенді өкілдерін өз қатарына біріктіреді. Партия саяси ұйым ретінде белгілі бір таптың немесе оның әлеуметтік негізін құрайтын белгілі бір бөлігінің мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру үшін күреседі. Әрбір құрылған саяси партияның жақын және перспективалы мақсаттарды анықтайтын бағдарламасы және оның ұйымдастырушылық құрылымы мен нақты әрекеттерін анықтайтын жарғысы болды.
Капитализмді құру және нығайту жағдайында қоғамдық таптар мен әлеуметтік топтар өздерінің саяси партиялары арқылы билік үшін күрес жүргізді. Патшалық Ресейде саяси партиялар XIX ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың басында.өздерінің әлеуметтік бостандығын құрайтын әлеуметтік таптар мен топтардың мақсаттары мен мүдделерін белсенді түрде қорғай бастады.
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін құрылған Алаш партиясының идеялық бастауларын бірінші орыс революциясы кезеңінде іздеу керек.
Ал Алаш партиясы ресми құрылғанға дейін қоғамдық-саяси аренада әрекет еткен қазақ зиялылары 20-шы жылдардан бастап ғылыми және саяси әдебиеттерде орын алғандай, Алаш немесе Алашорда сияқты жаппай айдар тағуға бола ма? Жоқ, жоқ болады. Жалпы қазақ зиялылары да бар, алаш қозғалысына қосылған зиялы қауым өкілдері де бар. Екіншіден, 1917 жылғы екі төңкеріске дейін қазақ зиялылары белсенді қатысқан қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс, 1917 жылғы шілде мен 1920 жылдар аралығындағы кезеңді қамтыған Алаш қозғалысы бар. Біз осы екі қозғалыстың жылнамасын нақты есте сақтауымыз керек, біріншіден, екіншіден, осы екі қозғалыстың саяси ағымдар ретіндегі сапалық ерекшеліктерін ажырата білуіміз керек.
Бұл екі қозғалыс, қоғамның өзі сияқты, күрделі болды. Біздің тарихнамамызда революцияға дейінгі қазақ зиялыларының саны мен әлеуметтік құрамы бүгінгі күні толық анықталмаған. Олардың қаншасы кейін Алаш қозғалысына қатысқанын айту қиын. Мұндай жағдайдың негізгі себептері біздің тарихымыздың осы сюжетінен нақты деректер аз сақталғаны және жиырмасыншы жылдардың аяғынан бастап соңғы уақытқа дейін бұл мәселелерді зерделеуге ресми түрде тыйым салынғаны болып табылады (Қозыбаев, 1992).
1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өткен бірінші жалпықазақ съезінде Алаш партиясы құрылды. Бұл партия құрылған 1917 жылдан бастап, саяси ұйым ретінде өмірден озған 20-шы жылға дейін Алаш немесе Алашорда қозғалысы Қазақстан тарихына енді.
Алаш партиясының құрылуы (дәлірек айтқанда, партияның бірінші съезде жариялануы) қазақ халқының өміріндегі маңызды оқиға болды, өйткені бұл алғашқы ұлттық саяси ұйым болды. 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда Алаш халықтың одан арғы тағдырын айқындауға тікелей қатысы бар жалпыұлттық мәселелерді саяси күрестің күн тәртібіне қойды және оларды шешуде маңызды рөл атқарды. Бұл, ең алдымен, партия бағдарламасының жобасын дайындауда, Қазақ ұлттық мемлекетін құру ісіне белсенді кірісуде, қазақ қауымынан депутаттарды Құрылтай жиналысына ұсынуда және олардың сайлауына табандылықпен қатысуда көрініс тапты. Бұл әрекеттердің барлығы 1917 жылдың екінші жартысында жасалды. 1917 жылдың шілдесінен бастап Алаш партиясы сол кездегі мүмкіндіктер аясында саяси күреске белсене қатыса бастады. Бұл күрестің түпкі мақсаты қазақ халқын отарлық езгіден құтқару және буржуазиялық стильде оның мемлекеттілігіне қол жеткізу болды. Басқаша айтқанда, Алаш қоғамдық-саяси қозғалысының көшбасшылары ғасырлар бойы Ресей империясының отары болып келген Қазақстанды тар таптық ұстанымдар емес, жалпыұлттық мақсаттар-мүдделер негізінде дербес етуге ұмтылды.
20-30 жылдардағы әдебиеттерді баяндау кезінде, тіпті соңғы 3-4 жылда осы тақырып бойынша жарияланған жұмыстарда Алаштың әлеуметтік шығу тегі туралы мәселеге қатысты ортақ пікір тұжырымдалмаған. Бір зерттеу көрсеткендей, Алаш-ұсақ буржуазиялық партия, екіншісі-либералдық-бай және шағын буржуазиялық демократиялық партия, ал үшіншісі-Алашты партия емес, қоғамдық-саяси қозғалыс ретінде анықтауды жақтайды. Алаштың әлеуметтік шығу тегі туралы мұндай пікір заңды, өйткені оның құрамында алғашқы бай, феодалдық топтардың, "ақсүйектер" (төре әулеті) өкілдерімен қатар қазақ топырағының "разночинцы" (разночинцы), еңбек етуші шаруалар өкілдері болды. Олардың көпшілігі, қазақ қауымдарының қай тобынан шыққанына қарамастан, Қазақ ұлттық зиялыларының өкілдері болды. Алаштың басты идеологиясы отарлауға қарсы бағытталған жалпыұлттық идеядан туындады. Сондықтан Алашты идеологиясы отаршылдыққа қарсы бағытталған, негізінен ұлттық интеллигенция өкілдерінен тұратын, Қазақстанды капиталистік қатынастарға бейімдеуге ұмтылатын ұлттық-демократиялық саяси ұйым ретінде айқындауға болады.
Бірінші жалпықазақ съезі Қазақстанның саяси жағдайына және өңірдің әлеуметтік-экономикалық даму мәселелеріне баса назар аударып, бұл проблемаларды Тұңғыш жалпықазақ съезі Уақытша үкіметтің ішкі және сыртқы саясатымен тығыз байланыста қарады. Алайда съезд делегаттары Ресейдегі (соның ішінде Қазақстандағы) екінші Үкіметтің рөлін іс жүзінде орындайтын жұмысшылар, сарбаздар және шаруа депутаттарының кеңестері туралы мәселені өздерінің күн тәртібіне енгізбеді және күн сайын еңбекшілер арасында өз беделін нығайта бастайды. Осылайша, бірінші жалпықазақ съезі кеңестерінің елемей, керісінше болашақта олар елдегі буржуазиялық билікке қарсы келетін балама билікке айналатынын түсіне алмауы съезде жарияланған Алаш партиясының, оның көсемдерінің мәні бойынша дәстүрлі саяси партия деңгейіне жетпеген шағын саяси тәжірибесін көрсетті.
Бірінші Жалпықазақ съезінде Алаш партиясын құру туралы хабарландыру оның дәстүрлі түсініктегі саяси партияға айналуындағы алғашқы және маңызды қадам болды. Алайда, бірнеше айға созылған қысқа өмірінде ол нағыз саяси партия ретінде қалыптасуға уақыт болмады. 1917 жылдың шілдесінде, ол құрылған кезде, оның нақты саяси партияға тән жарғысы да, бағдарламасы да болған жоқ. Сондай-ақ, мұрағатта оның мүшелеріне партиялық билеттер берілгені туралы сенімді мәліметтер бар. Осы күнге дейін сөз болып отырған және жазылатын Алаш мүшелерінің саны туралы мәліметтер тек жорамалдар болып табылады. Мұны Міржақып Дулатов 1929 жылы 30 Қарашада ОГПУ тергеушісіне берген жауабында растайды. Бұл құжатта Міржақып Дулатов былай дейді: "Алаш партиясының жарғысын бекіткен съезд болған жоқ. Газет арқылы жарияланған жобамен ("Қазақ" газеті, 1917, 21 қараша) танысып, оны мақұлдағандардың бәрі өздерін партия мүшелері деп санады ... Іс жүзінде нұсқаулар (директивалар) беретін құрылған партия болған жоқ. Бұл партиядан тек құрылтай депутаттығына кандидаттар ұсынылды, сонымен қатар партия тарапынан ешқандай әрекет болған жоқ. Сондықтан Алаш партиясы кең танылған Алашорданың көлеңкесінде қалды (1917 жылғы желтоқсанда құрылған Қазақ автономиясының үкіметі)". ОГПУ тергеушісіне 1929 жылғы 14 шілдедегі жауабында Мағжан Жұмабаев Міржақыптың бұл тұжырымына жақын пікірін білдірді. "Алашты, - дейді Мағжан, - саяси партия деп санамадым. Тек Алашорда үкіметі ғана болды".
Демек, Алаш саяси ұйым ретінде қоғамдық қозғалыс дәрежесінен кәдімгі партияға өтудің (айналудың) "кезеңінен" өткен өтпелі саяси ұйым ретінде қарастырылуы керек. Алаштың жәй саяси партияға айналу процесі 1917 жылғы шілдеден бастап сол жылдың соңына дейін, яғни Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметі құрылғанға дейін айтарлықтай қарқынмен жүрді. Оның жергілікті комитеттерінің жекелеген облыстарда 1917 жылдың қазан-қараша айларында құрылғандығы туралы құжаттар да сақталған. Алайда кеңес өкіметінің орнауына байланысты, 1918 жылдың көктемінің соңы мен жазының басында, Азамат соғысының бас кезінде Алаштың партия ретінде қалыптасуы аяқталмай қалды. Ал Алаш азаматтық соғысы жылдарында, М.Дулатов дәл айтқандай, "Алашорданың көлеңкесінде қалды" - тарихи ақиқат.
Қазақстанда Құрылтай жиналысына депутаттар сайлауы негізінен белгіленген мерзімде - 12-18 қараша аралығында өтті. Сайлау осы мерзімнен кейін ғана Жетісу және Сырдария облыстарында өткізілді. Бұған дейін барлық партиялар мен саяси топтар өз кандидатураларын ұсынып, қажетті дайындық жұмыстарын жүргізді. Бұл жұмыстан тек большевиктер ғана шықты. Бұл кезде өлкенің большевиктері Біріккен социал-демократиялық жұмысшы партиясының ұйымдарынан бөлініп, жеке партиялық ұйымдар құру кезеңін бастан өткерді. Сонымен қатар, сол кездегі большевиктер үшін ең маңыздысы Құрылтай жиналысы арқылы билік үшін күрестен тікелей революция жасауға дайындық болды.
Мұрағат қорларында сақталған толық емес мәліметтер бойынша, осы сайлауда Алаш партиясы басқа саяси ұйымдармен салыстырғанда едәуір үлкен жеңіске жеткенін көріп отырмыз. Басқа партиялармен салыстырғанда Алаштың сайлауалды бағдарламасы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өмірінің ерекшеліктерін ескере отырып, байсалдылығымен және шыншылдығымен ерекшеленді. Сол кезде Орынборда шыққан "Оңтүстік Орал" газеті Алаштың сайлауалды бағдарламасына баға бере отырып, 1917 жылғы 2 желтоқсандағы өз нөмірінде былай деп жазды: "Алаш-Демократиялық радикалды партия, оның халық бостандығы партиясынан айырмашылығы Федеративтік Демократиялық республиканы талап етеді, жерге жеке меншікке қарсы шығады және шіркеудің мемлекеттен бөлінуін жақтайды". Жекелеген облыстар мен уездердегі сайлау қорытындылары мынадай нәтижелер берді: Торғай облысы бойынша. Қостанай уезінде Алаш-72 745 дауыс, эсерлер-51 245. РСДРП-меньшевиктер-3465; Ырғыз уезінде Алаш -- 55349, эсерлер -- 181, рсджп -- меньшевиктер -- 1516; Ақтебе уезінде Алаш -- 28202, эсерлер -- 12114, РСДЖП -- меньшевиктер -- 1736; Торғай уезінде Алаш - 54978, эсерлер -- 210, РСДЖП -- меньшевиктер-41 дауыс (Жиренчин, 1996).
Нәтижесінде Торғай облысы бойынша Құрылтай жиналысының депутатына бөлінген бес орынның үшеуі-Алаш партиясы, екеуі-эсерлер партиясы.
Семей облысының аттас уезінде Алаш партиясына 59331 сайлаушы дауыс берді, эсерлер-3375, казактар (казактар -- орыстар) - 1910, ал қалған 10 партия мен ұйым бар болғаны 1300 дауыс алды.
Орал облысының Ильбишин уезінде: Алаш -- 75544 дауыс, казактар -- 19571, солшыл эсерлер -- 1325, эсерлер-125 дауыс. Орал қаласының өзінде ғана казактар 7248 дауыспен алға шықты, эсерлер (2737 дауыс) екінші орын алды, Алаш партиясы 976 дауыс алды.
Қазан төңкерісінің жеңісімен, Кеңес өкіметінің ұлттық мәселені бейтарап шешуге уәде беруімен, сондай-ақ кеңестердің екінші Бүкілресейлік съезінің халқына үндеуімен жаңа билік "жер иелері, нақты, монастырь жерлерін шаруа комитеттерінің қарамағына тегін беруді қамтамасыз етеді, армияны толық демократияландыру ісін жүргізеді, солдат құқықтарын қорғайды, өндіріске жұмыс бақылауын орнатады, Құрылтай жиналысының уақтылы шақырылуын қамтамасыз етеді, шаруа қожалықтарының уақтылы шақырылуын қамтамасыз етеді,, ауылдарға қажетті заттарды жеткізуге қамқорлық " Бірінші дүниежүзілік соғыс жағдайында одан да күшейе түскен әлеуметтік және ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген жұмысшылардың едәуір бөлігі қолдау тапты (Сапарғалиев, 1948).
Ал Алаш партиясының басшылары бұрын Қазақстанның ең басты, ең өзекті мәселелерін (ұлттық-мемлекеттік құрылыс, жер, қоныс аударушылар, қазақ-орыс әскерлерінің зорлық-зомбылығы және т.б.) шеше алмаған Кеңес өкіметіне күмәнмен қарады, ал енді оның орнына келді және жоғарыда аталған проблемаларды таптық қағидаттар негізінде шешуге уәде берді.
Сырдария Алаш партиясы ұйымының саяси бағыты да осы идеяға байланысты болды. Бұл идеяны Мұстафа Шокаевич соншалықты мәжбүрледі, ол Ресей басқарған А.Керенский Үкіметіндегі министрлік қызметінен де, большевиктердің Түркістанда Кеңес өкіметін басқару туралы ұсынысынан бас тартты.
М.Тынышбаевтың Жетісуға қоныс аударуы нәтижесінде және М. Шоқайұлының шетел эмиграциясына (Грузия-Түркия-Германия-Франция) кетуі салдарынан Алаштың оңтүстік қанаты 1918 жылдың көктемінде ыдырап кетті деуге болады. Оның кейбір мүшелері белсенді саяси қызметтен кетті, басқалары большевиктер жағына шықты, ал Алаш Жетісу ұйымының құбыр мүшелері Ыбырайым Жайнақов, Отырыш Әлжанов, Телебай Дүйсебаев және т.б. Қытай сол жақтан большевиктерге қарсы қарулы қарсылық ұйымдастыруға әрекет жасап кетті".
Алаштың оңтүстік қанаты Кеңес өкіметіне тек үш ай бойы ғана қарсы тұра алды.
Кеңес өкіметіне қарсы құрылған Сібір автономияларымен Алаш одағы Сібір облыстық думасы шеңберінде ұзаққа созылмады. Сібір думасының Сібір автономиясының органы ретінде сенімін білдіре отырып, Алаш басшылары қазақ автономиясының идеясын Сібір ауқымында жүзеге асыру жолдарын іздеуге және мемлекеттік құрылыс мәселелерінде тәжірибе жинақтауға да ұмтылды.
Кеңес өкіметі Қазақстанның барлық аудандарында жеңіл жеңіске жетті және қалыпты орныға алмады. Жергілікті кеңестер толығымен большевиктер жағына шығатын, революциялық күштер басым қызыл гвардияшылар жасақтары жақсы қаруланған аудандарда, өкімет бейбіт жолмен большевиктердің кеңестердегі көпшілікті жаулап алуы арқылы өтті (Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарында, Сырдария және Бөкей облыстарында), ал Октябрь төңкерісінде ашық контрреволюциялық күштер (контрреволюция күшінің орталығынан қашқан ақ казак әскерлері, Алаш жақтастары және т.б.). Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында билік қарулы көтеріліс жолымен орнатылды.
Уақытша үкіметтің құлдырауы, оның жергілікті билік органдарының бірінен айрылуы, большевиктердің мемлекеттік құрылыс саласындағы алғашқы қадамдары, олардың жаңа сапалы Социалистік қоғамдық құрылыс орнатуға бағдарлануы әртүрлі саяси партиялардан, соның ішінде Алаштан жаңа стратегия мен тактиканы анықтауды талап етті.
Алашордада (Орда немесе Алаш автономиясының үкіметі) аталған Ұлт Кеңесінің құрамына 15 адам сайланды: Уәлихан Танашев (Бөкей ордасы), Халел Досмұхамбетов (Орал облысы), Айдархан Тұрлыбаев (Ақмола облысы), Ахмет Бірімжанов (Торғай облысы), Халел Ғаббасов (Семей облысы), Садық Аманжолов (Жетісу облысы), Мұстафа Шоқаев (Сырдария облысы). Облыстан тыс Алашорда құрамына Әлихан Бөкейханов, Жаһанша Досмұхамбетов, Әлімхан Ермеков, Мұхаметжан Тынышбаев, Бақыткерей Құлманов, Жақып (Якуб) Ақбаев, Базарбай Мамытов, отызыншы Әлжанов сайланды. Осы 15 Үкімет мүшелерінің орынбасарлары Қазақ өлкесінің түрлі өңірлерінен тағы 15 адамның кандидатураларын бекітті.
Баламалы негізде Алашорда (Орда-Алаш үкіметі) төрағасы сайланды. Үкімет төрағасына үш қайраткердің - Әлихан Бөкейхановтың, Бақыткерей Құлмановтың және Айдархан Тұрлыбаевтың кандидатуралары ұсынылды. Жасырын дауыс беру нәтижесінде Ә.Бөкейханов - 40, А. Тұрлыбаев - 20, б. Құлманов-19 дауыс алды. Ең көп дауыс жинаған Әлихан Бөкейханов Алаш Орда-Алаш Орда үкіметінің төрағасы болып сайланды.
"Сарыарқа" газетінің жоғарыда аталған нөмірінде жарияланған Ғаббас (Халел Ғаббасов)" АВТО-Номия Алаш "мақаласында(1918, 22 Қаңтар, № 28):"... қазақ-қырғыз үкіметі-"Алашорда" - Алаш (Қазіргі Жаңа Семей) қаласының автономиясын жариялағаннан кейін, балалар бағынған қазақ-қырғыз үкіметі ант қабылдап, басқа үкіметті мойындамай, оған сенді, өз үкіметінің бұйрығын екі қылмыссыз орындауы тиіс".
Съезді шақыруға және оның жұмысына белсенді қатысқан Халел Ғаббасовтың айғақтары бойынша автономияны жариялау мерзімдері туралы қағидаттық мәселеде қарама-қарсы екі бағыт қалыптасты. Бағыттардың (ағымдардың) бірін Әлихан Бөкейханов басқарды. Оның жақтастары автономияны жариялауды съезде өкілдері жоқ Қазақстанда тұратын орыстар еркін білгенге дейін тоқтата тұру керек деп мәлімдеді. Жаһанша Досмұхамбетов бастаған екінші бағыт автономияны дереу жариялауды қолдады. Олар іс жүзінде демогогиялық дәлелдер келтіріп, автономия жариялаумен қатар жеке мүфтиат құру қажеттігі туралы мәлімдеп, қазақтардың діни сезімдерін оятуға тырысты. Дауыс беруде көпшілік бірінші бағыттың жағында болды, бірақ қарсыластар келіспеді".
Бұл ретте Әлихан Бөкейханов бастаған съезд делегаттары мен Орал облысы мен Бөкей ордасының өкілдері Жаһанша Досмұхамбетов бастаған, ұлттық, халықтық мүдделерді жеке тұлғаның саяси балдарынан жоғары қойған, Алаш автономиясын жариялау мерзіміне байланысты бірыңғай, ымыралы (ымыралы) келісімге келді.
Екінші жалпықазақ съезі Түркістан өлкесін мекендеген қазақтардың Алаш автономиясына қосылуы немесе қосылмау мәселесін талқылау үшін Сырдария облысы қазақтарының съезін шақыруды қажет деп санады және өз өкілдері ретінде Бақытқерей Құлманов, Міржақып Дулатов және Тұрағұл Құнанбаевты жіберуге шешім қабылдады. Осыған байланысты Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқаев бірлескен мәлімдемеге қол қойды.
1.2. "Алаш" партиясының бағдарламалық жобасының маңызы.
Петроградта революция жеңіске жетіп, Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату процесі жүріп жатқан кезде, "Қазақ" газетінде 1917 жылғы 21 қарашада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА ЖҰМЫСЫ
орындаған: Тұрғынбаева Ләзиза, Жуманова Айтолқын,
Нұржан Мақсат
Бакалавр дәрежесі үшін
5В020300 - Тарих
Тақырыбы:
Алаш партиясы және XX ғасырдағы реформалар
Қаскелең 2021
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілсін
Әлеуметтік ғылымдар
кафедрасының меңгерушісі
________ PhD, Саудбаев М.
"__" _____________ 2021
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА ЖҰМЫСЫ
Бакалавр дәрежесі үшін
5В020300 - Тарих
АЛАШ ПАРТИЯСЫ ЖӘНЕ XX ҒАСЫРДАҒЫ РЕФОРМАЛАР
Студент: Тұрғынбаева Ләзиза, Жуманова Айтолқын,
Нұржан Мақсат
Ғылыми жетекші: PhD, ассистент-профессор Дана Молдабаева
Норма бақылаушы: Жангүлім Хафиз
Қаскелең 2021
Мазмұны
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...iii
СУРЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. iv
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...v
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА ҚАЗАҚ ӨЛКЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ САЯСИ ПАРТИЯ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. "Алаш" партиясының құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. "Алаш" партиясының бағдарламалық жобасының маңызы ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. ұлт зиялыларының саяси күрестегі ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2."АЛАШ" ПАРТИЯСЫНЫҢ РЕФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. саяси және құқықтық реформалар (мемлекет, жергілікті бостандық, негізгі құқық, діни іс, билік және сот) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 партияның әлеуметтік-экономикалық реформалары (салықтар, жер мәселесі, елді қорғау, жұмысшылар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыру жолындағы реформалар
(білім туралы ғылым) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТАЛДАУ ЖӘНЕ НӘТИЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Аннотация
Зерттеу жұмысының басты мақсаты-Алаш партиясы ұсынған XX ғасырдағы реформалар және оларды жүзеге асыру. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан жеріндегі саяси оқиғалардың, Алаш қайраткерлерінің тәуелсіздік жолындағы қызметінің, олардың жүргізіп отырған саясатының, жүргізіп жатқан реформаларының маңызын ашу. Алаш партиясы аса ауыр саяси жағдайларда жүргізген бағдарламалық реформалардың іске асырылуы біздің зерттеу жұмысымыздың маңыздылығын айғақтайды. Егер тарихқа объективтік көзқараспен қарайтын болсақ, онда Алаш партиясы толыққанды саяси ұйымға айналмады және ол жүргізген реформалар жүзеге асырылмай қалды. Осы тұрғыдан алғанда, біздің зерттеу жұмысымыздың жаңа тақырыбын жаңа қарастыру өзекті болып табылады.
СУРЕТТЕР ТІЗІМІ
Алаш арыстары
Алаш Орда Үкіметі 1918 ж. сәуірде РСФР ХКК төрағасы В. Ленинге жіберген жеделхаттардың бірі.
1920 жылы "Алаш" көшбасшылары қорғаған 1920-1929 жылдардағы Қазақ АССР аумағының картасы.
Жымпитыдағы АлашОрда үй
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ
РСДРП Ресей социал-демократиялық жұмысшы партиясы
КСРО Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
РСФСР Ресей Социалистік Федеративтік Кеңес Республикасы
БОАК Бүкілодақтық орталық атқарушы комитеті
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихқа енген ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығы қазақ қоғамы үшін неғұрлым күрделі, қарама-қайшылықтарға толы, әртүрлі ағымдардың қарама-қайшылықтары кезеңі болды, өлкеде қалыптасқан ескі феодалдық қатынастар өзінің дамуы бойынша қуатты азайтты, күнделікті өмірдегі кедергілерді алмастырды, қоғамдық қатынастар әлі де әлсіз болды. Көрсетілген кезеңде қоғамның барлық әлеуметтік топтары бүкіл аймақты қамтыған саяси күрес жолына түсті. Отарлау және орыстандыру саясаты тереңдей түсті, Ортағасырлық мешіт пен ұлттық қысымшылық жағдайында қазақ халқының болашағына қауіп төнді. Қазақ зиялыларының жаңа саяси-әлеуметтік Күштері, ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдері қоғамдық күреске араласа бастаған осындай күрделі кезеңде бұл қазақ қоғамы үшін өтпелі кезең болды.
Отандық тарих, Тәуелсіз ел қоғамдық игілікке айналған кезде, зерттеуші тарихшылардың алдына жаңа міндеттер қойылып, әлеуметтік-саяси жағдайлардың күрделенуі жағдайында күн тәртібіне оның кейбір парақтарын шыншыл, шыншыл, шыншыл жазу мәселелері қойылады.
1917 жылы ақпанда Ресейде буржуазиялық-демократиялық төңкеріс нәтижесінде монархия құлатылды. Уақытша үкіметті империя құрамындағы басқа отаршыл елдер сияқты қазақ халқы да қолдады. Бұл уақытта қазақтардың билікке қол жеткізуі, ұлттық-қоғамдық-саяси ұйымның қазақ комитеттерінің дүниеге келуі, ұлттық саяси партияның құрылуы, оның автономия үшін күресі, земство басқару жүйесін құруға зиялы қауымның қатысуы, Құрылтай сайлауына қатысу сияқты оқиғалар орын алуда.
Міне, сол азаттыққа деген үміт сәулесін беру зиялы қауымды бірлікке-әл-ауқатқа, қоғам алдында тұрған жаңа міндеттерге мәжбүр етті. Сондықтан бұл кезең қазақ елі үшін саяси тұтастық пен бірлік, қоғамдық - саяси істер үшін мүмкіндіктер кезеңі болды. Өйткені ұлт зиялылары алғаш рет ұйымдасқан түрде бірікті және саяси күш ретінде қазақ комитеттерінің айналасына шоғырлана бастады.
Сонымен қатар, осы тарихи межені көрсетіп, өздерінің қоғамдық-саяси қызметінде қайраткер, ұйымдастырушы, дипломат және шығармашылық қабілетімен көзге түскен көрнекті азаматтарды (Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов,МДулатов, М. Шоқай, х., ж. Досмұхаметов, ж. Ақбаев, М. Жышышпаев, х. Ғаббасов және т. б.) тарихи сахнаға шығарды.
Қазақ халқының Ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық күресінің маңызды кезеңдерінің бірі Алаш партиясын құру және реформаларды жүргізу уақыты болып табылады. Алаш қайраткерлері қазақ халқының ұлт-азаттық күресін жаңа сапалық деңгейге-интеллектуалдық деңгейге көтеріп, бейбіт-дипломатиялық, саяси ұстанымдарға бет алды.
Бұл мәселені объективті бағалау үшін, жалпыадамзаттық мұраттарды таптық мүдделерден жоғары қоя отырып, ел тәуелсіздік алған кезде және туған халқының тарихын түгендеу үшін мүмкіндіктерге ие бола отырып, ұлттың бұрын ашылмаған, ұзақ жылдарға жинақталған проблемаларына, ұлттық қатынастарға талдау жасау. Оның ішінде Ресей монархиясының құлдырауы және Алаш партиясының ХХ ғасырдың басында елде реформалар жүргізуге және қызмет жолын көрсетуге, тарихи баға беруге тырысуы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыпты меңгеру деңгейі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақ тарих ғылымы коммунистік идеологияның Айви-ден босатылып, ұлттық-өркениеттік бірегейлікті қалыптастыру бағытында белсенді дамып келеді. Ұлт-азаттық қозғалыстың, Ақпан төңкерісі мен қазақ зиялыларының тарихын, олардың қоғамдық-саяси, ағартушылық-шығармашылық қызметіне қатысты тарихи болмысын қалпына келтіру және зерттеу бойынша маңызды еңбектер жарық көрді. Ә.Бөкейхан, М. Шоқай, ж. Ақбаев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов сияқты ірі тұлғалардың, саяси қайраткерлердің қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі мен еңбектерін зерттеу бойынша жұмыс жолға қойылды.
Кеңес өкіметі жылдарында тарихи-партиялық тарихнамада осы мәселелерге байланысты еңбектер партияның қандай идеологиялық және саяси принциптерді басшылыққа алғанын ескере отырып жазылды.
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеуді сол кездегі қазақ зиялыларының өзі бастаған болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар туралы Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Шоқай және т. б. өздерінің талданған еңбектерінде кеңінен жария етті. Алашорда туралы тарихи шындықта А.Байтұрсыновтың "Революция және қазақтар"атты атақты мақаласында айтылған. Бұл мақала " Ұлт өмірі "газетінде 1919 жылы 3 тамызда РСФСР Халық Комиссариатының ұлттар істері жөніндегі органы а. Байтұрсынов Кеңес өкіметіне кірді (Байтұрсынов, 1992).
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздік алуы егемен елдің тарихына деген қызығушылықты арттырғаны сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастағанын көрсетті (Қозыбаев, 1990).
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерделеу жөніндегі ең салмақты еңбектердің авторлары: жаңа және батыл тұжырымдарға объективті талдау жасаған М.Қойгелдиев (Қойгелдиев, 1995) және 1960 жылдардан бастап 30 жылдан астам уақыт бойы қос революция және азаматтық соғыс, Кеңес өкіметін орнату және Алаш қозғалысы мәселелерімен айналысқан к. Нұрпейісов бүкіл қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени дамуы тұрғысынан неғұрлым өткір және сараланған тұжырымдар жасады (Нұрпейісов, 1995).
М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" атты ауқымды еңбегінде Ақпан төңкерісіне дейін және одан кейінгі қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі, Құрылтай жиналысын сайлау мәселелері, жергілікті жерлердегі Алашорда үкіметінің органдары, Алашорда мен Уақытша үкіметтің арақатынасы туралы дәйекті мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдар келтірілген. Зерттеу жұмысында к. Нұрпейісова екі революция мен Азамат соғысы кезеңіндегі Қазақстандағы партиялардың қызметіне жан-жақты талдау жасайды-саяси, дипломатиялық, экономикалық, елді қорғау және т.б. сонымен қатар Алаштану проблемасын зерттеу жас зерттеушілерге өз қызметіндегі қисықтықты сақтауға бағыт береді.
Қоғамдық-саяси және шығармашылық қызмет, саяси және әлеуметтік көзқарастардың қалыптасуы мен дамуының эволюциясы, біз қарастырып отырған мәселеде жұмыс істеген адамдардың өмірбаяны негізінде жазылған Тарих уақыттың ерекшеліктері, осы адамның қоғамының құндылықтары туралы көптеген ақпарат береді. Ғылыми зерттеулер негізінде Мұхтар Құл-Мұхаммедтің (Құл-Мұхаммед, 1998) көзқарастарының эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған еңбектерін бөліп көрсетуге болады. Қоғамдық-саяси қызметі арқылы Ж. Ақбаевты Ақпан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңде қазақ зиялыларының отарлық жүйемен күресі және автономияға қол жеткізу жөніндегі қызметі туралы көп білеміз.
М. Қойгелдиев және Т. Омарбеков "тарих сабақтары не дейді?"(Қойгелдиев пен Омарбеков, 1993) Алаш қозғалысының көшбасшылары негізінен екі мақсатты көздеді -- қазақ елін отарлық езгіден босату және қазақ қоғамын ортағасырлық араластырғыштан өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени жолға шығару, сондықтан Алаш зиялыларын" ұлттық-демократиялық интеллигенция", ал Алаш партиясын"ұлттық-демократиялық партия" деп атау әділетті.
Қазақ зиялыларының қоғамдық - саяси қызметі мен тағдыры туралы құнды зерттеулер қалың оқырман қауымның ықыласына бөленді. Ақпан және Қазан төңкерістері мен Азамат соғысы жылдарында Қазақстанда түрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамаға елеулі үлес болып табылады.
Ғалым-зерттеуші Н. Шаяхметовтың "ел бүгін, менің ертеңім" атты еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық текетірес жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп, қарастырылады. Бұл еңбекте ұлттық-демократиялық топ өкілдері қызметінің негізгі бағыттары айқындалады (Шаяхметов, 2001).
Біздің зерттеу жұмысымызда Ақпан төңкерісі жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, әртүрлі деңгейдегі съездердің жұмысы, қазақ комитеттерінің қызметі, мұсылман қозғалысының арақатынасы, Уақытша үкімет пен Алашорда және т. б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың еңбектері кеңінен қолданылды.
Қос революция жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, әртүрлі деңгейдегі съездердің жұмысы, қазақ комитеттерінің қызметі, мұсылман қозғалысы, кеңес өкіметі мен Алашорданың арақатынасы және т. б .мәселелер бойынша Сайлаубай Е. (Сайлаубай, 2008), Мынжасов Н. (Мыңжасов, 2002), Слямов А. (Слямов, 2003), Мұсағалиева.А (Мұсағалиева, 2000) Алаш қозғалысының тарихын Д. Аманжолова (Аманжолова, 1994), Ресейдің мұрағат қорларында жиналған деректердің ғылыми айналымына негізделген, большевиктерге қарсы күресте ұлт зиялыларының түрлі саяси күштермен байланысы бойынша, Алашорда үкіметі мен Уақытша Сібір үкіметі арасындағы автономия туралы келіссөздер бойынша.
А. К. Мамраевтің (Мамраев, 1997) диссертациялық жұмысы шетелдік тарихнамада алғашқылардың бірі болып 20 ғасырдың басында қазақ қоғамының саяси, рухани, қоғамдық дамуының және ұлт - азаттық қозғалыстың жетекшісі рөлін атқарған А. Бөкейхановтың қоғамдық-саяси, шығармашылық еңбегінің ғылыми айналымға енгізілуімен ғана емес, сонымен қатар біздің зерттеуіміздің тақырыбы үшін "Қазақ" газеті мен "Айқап" журналы арасындағы пікірталасқа және Ә. Бөкейхановтың тактикалық және тактикалық ойлаумен байланысты теориялық тұжырымдарына ғылыми талдау жасауының маңыздылығымен ерекшеленеді.
Соңғы жылдары Алаш қозғалысының қайраткерлерінің 2015-2020 жылдарға арналған идеялық көзқарастарын зерделеу және тарату жөніндегі жыл сайынғы "Ақ жол" демократиялық партиясының байқауы осы тақырып бойынша жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізуге түрткі болды. Жас тарихшы ғалымдарға грант бөлу арқылы Алаш тақырыбын зерттеуге ерекше көңіл бөлінеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты объективті тарихи шынайылыққа және Алаш партиясы ұсынған XX ғасыр реформаларына бағдарлана отырып, ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмірді талдау болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері;
- Қазан төңкерісі және Алаш партиясының құрылуы талдау;
- Алашорда үкіметінің құрылу тарихы және оның өлкедегі ықпалының анықталуы;
- "Алаш" партиясының реформалары және оның іске асырылуын қарау;
Дипломдық жұмыстың нысаны: таңдалған тақырыпты толық ашып, зерттеу нысанын табу үшін зерттеу объектісінің келесі компоненттерін талдаймыз.
1.Алдымен осы тақырыпқа байланысты ХХ ғасырдың басында Қазақ өлкесінде Алаш ұлттық саяси партиясының құрылғаны туралы баяндасын.
2. қаралып отырған Алаш партиясының реформаларына талдау жасау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың 1917-20 жж.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі теориялық пікірлері пайдаланылды. Ғылыми зерттеулерде жалпы тарихи; салыстырмалылықтың Тарихи теориялары, Тарихи жүйелік әдістер қолданылды. Іздеудің мақсаттары мен міндеттерін іске асыру әдістемесі ретінде салыстырмалы тәсіл таңдалды.
Тақырыпты анықтау және мақсатқа жету кезінде зерттелетін тақырыпқа қатысты мәліметтерді жалпылау және жүйелеу әдісі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нәтижесі: ХХ ғасырдың басында Алаш партиясы жүргізген реформалардың жаңа аспектілерін ашу. Реформалардың қазақ қоғамына әсерін көрсету.
Жұмыс құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әдебиетке шолу
ХХ ғасырдың басында Алаш партиясы жүргізген реформалар туралы бүгінде көптеген зерттеу жұмыстары жазылған. Дегенмен, жергілікті терең талдауды үйрену әлі де көп нәрсені қалайды. Біздің тезисіміз осындай өзекті мәселені қозғайды.
Кеңес өкіметі жылдарында тарихи-партиялық тарихнамада осы мәселелерге байланысты еңбектер партияның қандай идеологиялық және саяси принциптерді басшылыққа алғанын ескере отырып жазылды.
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде еліміздің қоғамдық-саяси өмірінің тарихын зерттеуді сол кездегі қазақ зиялыларының өзі бастаған болатын. Қазақстан тарихында орын алған ұлттық және мұсылмандық қозғалыстар туралы Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Шоқай және т. б. өздерінің талданған еңбектерінде кеңінен жария етті. Алашорда туралы тарихи шындықта А.Байтұрсыновтың "Революция және қазақтар"атты атақты мақаласында айтылған. Бұл мақала " Ұлт өмірі "газетінде 1919 жылы 3 тамызда РСФСР Халық Комиссариатының ұлттар істері жөніндегі органы а. Байтұрсынов Кеңес өкіметіне кірді (Байтұрсынов, 1992).
Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздік алуы егемен елдің тарихына деген қызығушылықты арттырғаны сөзсіз. Зерттеуші М.Қозыбаев Алаштану салаларын зерттеуді Алаш ұғымының тарихи негіздерінен бастағанын көрсетті (Қозыбаев, 1990).
ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмір тарихын зерделеу жөніндегі ең салмақты еңбектердің авторлары: жаңа және батыл тұжырымдарға объективті талдау жасаған М.Қойгелдиев (Қойгелдиев, 1995) және 1960 жылдардан бастап 30 жылдан астам уақыт бойы қос революция және азаматтық соғыс, Кеңес өкіметін орнату және Алаш қозғалысы мәселелерімен айналысқан к. Нұрпейісов бүкіл қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени дамуы тұрғысынан неғұрлым өткір және сараланған тұжырымдар жасады (Нұрпейісов, 1995).
М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" атты ауқымды еңбегінде Ақпан төңкерісіне дейін және одан кейінгі қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі, Құрылтай жиналысын сайлау мәселелері, жергілікті жерлердегі Алашорда үкіметінің органдары, Алашорда мен Уақытша үкіметтің арақатынасы туралы дәйекті мәліметтер мен маңызды теориялық тұжырымдар келтірілген. Қ. Нұрпейісовтің зерттеу жұмысында соғыс және соғыс кезіндегі Қазақстандағы партиялардың қызметіне-саяси, дипломатиялық, экономикалық, елді қорғау және т. б. жан-жақты талдау жасалады. Сонымен қатар, алаштану мәселесін зерттеу жас зерттеушілерге өз қызметіндегі қисықтықты сақтауға бағыт береді.
Қоғамдық-саяси және шығармашылық қызмет, саяси және әлеуметтік көзқарастардың қалыптасуы мен дамуының эволюциясы, біз қарастырып отырған мәселеде жұмыс істеген адамдардың өмірбаяны негізінде жазылған Тарих уақыттың ерекшеліктері, осы адамның қоғамының құндылықтары туралы көптеген ақпарат береді. Ғылыми зерттеулер негізінде Мұхтар Құл-Мұхаммедтің (Құл-Мұхаммед, 1998) көзқарастарының эволюциясы мен қоғамдық-саяси қызметіне байланысты жазылған еңбектерін бөліп көрсетуге болады. Қоғамдық-саяси қызметі арқылы Ж. Ақбаевты Ақпан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңде қазақ зиялыларының отарлық жүйемен күресі және автономияға қол жеткізу жөніндегі қызметі туралы көп білеміз.
М. Қойгелдиев және Т. Омарбеков "тарих сабақтары не дейді?"(Қойгелдиев пен Омарбеков, 1993) Алаш қозғалысының көшбасшылары негізінен екі мақсатты көздеді -- қазақ елін отарлық езгіден босату және қазақ қоғамын ортағасырлық араластырғыштан өркениетті әлеуметтік-экономикалық және мәдени жолға шығару, сондықтан Алаш зиялыларын" ұлттық-демократиялық интеллигенция", ал Алаш партиясын"ұлттық-демократиялық партия" деп атау әділетті.
Қазақ зиялыларының қоғамдық -- саяси қызметі мен тағдыры туралы жүргізілген зерттеулер қалың оқырман қауымның назарын аударды. Ақпан және Қазан төңкерістері мен Азамат соғысы жылдарында Қазақстанда түрлі партиялар мен саяси ұйымдар бойынша зерттеулер пайда болды. Бұл зерттеулер отандық тарихнамаға елеулі үлес болып табылады.
Ғалым-зерттеуші Н. Шаяхметовтың "ел бүгін, менің ертеңім" атты еңбегінде қазақ зиялыларының азаматтық текетірес жылдарындағы қоғамдық-саяси қызметі кеңінен зерттеліп, қарастырылады. Бұл еңбекте ұлттық-демократиялық топ өкілдері қызметінің негізгі бағыттары айқындалады (Шаяхметов, 2001).
Біздің зерттеу жұмысымызда Ақпан төңкерісі жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, әртүрлі деңгейдегі съездердің жұмысы, қазақ комитеттерінің қызметі, мұсылман қозғалысының арақатынасы, Уақытша үкімет пен Алашорда және т. б. мәселелер бойынша көптеген жаңашыл авторлардың еңбектері кеңінен қолданылды.
Қос революция жылдарындағы Қазақстандағы демократиялық өзгерістер, әртүрлі деңгейдегі съездердің жұмысы, қазақ комитеттерінің қызметі, мұсылман қозғалысы, кеңес өкіметі мен Алашорданың арақатынасы және т. б.мәселелер бойынша Сайлаубай Е. (Сайлаубай, 2008), Мынжасов Н. (Мыңжасов, 2002), Слямов А. (Слямов, 2003), Мұсағалиева. А (Мұсағалиева, 2000), Алаш қозғалысы тарихында алғашқылардың бірі болып Д. Аманжолованың (Аманжолов, 1994) еңбектерінде Алаш қозғалысына қатысты Ресейдің мұрағат қорларынан жиналған мәліметтер, ұлт зиялыларының большевиктерге қарсы күрестегі әртүрлі саяси күштермен байланыстары, Алашорда үкіметі мен Уақытша Сібір үкіметі арасындағы автономия туралы келіссөздер жөніндегі құнды мәліметтер келтіріледі.
А. К. Мамраевтің (Мамраев, 1997) диссертациялық жұмысы шетелдік тарихнамада алғашқылардың бірі болып 20 ғасырдың басында қазақ қоғамының саяси, рухани, қоғамдық дамуының және ұлт-азаттық қозғалыстың жетекшісі рөлін атқарған А. Бөкейхановтың қоғамдық-саяси, шығармашылық еңбегінің ғылыми айналымға енгізілуімен ғана емес, сонымен қатар біздің зерттеуіміздің тақырыбы үшін "Қазақ" газеті мен "Айқап" журналы арасындағы пікірталасқа және Ә. Бөкейхановтың тактикалық және тактикалық ойлаумен байланысты теориялық тұжырымдарына ғылыми талдау жасауының маңыздылығымен ерекшеленеді.
Соңғы жылдары Алаш қозғалысының қайраткерлерінің 2015-2020 жылдарға арналған идеялық көзқарастарын зерделеу және тарату жөніндегі жыл сайынғы "Ақ жол" демократиялық партиясының байқауы осы тақырып бойынша жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізуге түрткі болды. Жас тарихшы ғалымдарға грант бөлу арқылы Алаш тақырыбын зерттеуге ерекше көңіл бөлінеді.
1. ХХ ғасырдың басында қазақ өлкесінде ұлттық саяси партия ретінде қалыптасқан Алаш қозғалысы.
1.1. "Алаш" партиясының құрылуы. Бірінші Жалпықазақ съезі 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өтті. Оған Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бөкей ордасы, сондай-ақ қазақтар тұратын Ферғана облысы аудандарының өкілдері қатысты. Съезге қатысушылар санының көп болмауына қарамастан (20-дан астам адам), күн тәртібіне сол кездегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне тікелей қатысы бар 14 аса маңызды мәселе енгізілді. Бұл мәселелердің басым бөлігі 1917 жылғы сәуір-мамырда өткен облыстық қазақ съездерінде алдын ала талқыланып, олардың ішіндегі ең маңыздылары жалпыресейлік Құрылтайға ұсынылды. Олар: "1) түрі би мемлекеттері. 2) қазақ облыстарындағы автономия. 3) Жер мәселесі. 4) халық милициясы. 5) Земство. 6) оқу мәселесі. 7) Сот мәселесі. 8) дін мәселесі. 9) әйелдер мәселесі. 10) қазақ облыстарынан депутаттарды сайлауға дайындық. 11) бүкіл Ресей мұсылмандарының кеңесі (Шура және ислам). 12) Қазақ саяси партиясы. 13) Жетісу облысының оқиғасы. 14) Қазақстанның өкілін Киевте өтетін бүкіл Ресей федералистерінің съезіне Петроградта өтетін оқу комиссиясына жіберу"
Халел Досмұхамбетовтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Әлмұхамбет Көтібаровтың, Міржақып Дулатовтың және Асылбек Сейітовтің төрағалығымен өткен бірінші Бүкілқазақ съезінің делегаттары осы 14 мәселенің ішінде ұлттық автономия, жер, Құрылтай съезіне дайындық және Қазақ саяси партиясын құру проблемаларына өз назарын аударды.
Съезд қарсаңында "Қазақ" газетінде болашақ автономия туралы түрлі пікірлер мен ұсыныстар айтылған мақалалар тізбегі жарияланды. Олар автономияның негізі ретінде не алады: аумақ немесе мәдени ерекшеліктер? Қазақ мемлекеті немесе Федеративтік Ресейдің автономиялық бөлігі? Қазақтар дербес тәуелсіз ел бола ала ма немесе басқа халықтармен одақта тәуелсіздікке қол жеткізе ала ма? - сұрақтар қойылды, бірақ оларға нақты, категориялық жауап берілмеді(Қазақ газеті, 1998).
Бірінші жалпықазақ съезі өзінің күн тәртібіндегі аса маңызды мәселелердің бірі -- Қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында осы партияны ұйымдастыру үшін іс жүзінде Құрылтай жиналысына айналды. Осы мәселе бойынша съезд қабылдаған қарарда былай делінген: "қазақ халқына өзінің саяси партиясы болуға тиіс, және осы партияның жобасын әзірлеуді съезд шура мен исламға сайланған Қазақ өкілдеріне жүктеді. Негізгі демократиялық федеративтік парламенттік республика.
Партиялық жобаны әзірлегеннен кейін өкілдер Қазақ облыстық комитеттерінің қарауына жібереді. Содан кейін Құрылтай жиналысына жиналған қазақ депутаттары қарап, бекітеді. Қазақ саяси партиясының жобасы әзірленбейінше, осы съездің каулылары қазақ депутаттарына риза болады". Жаңадан құрылған партия "Алаш"деп аталды.
Съезд шешімімен Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесіне (Шура-и-ислам) Ақмоладан Айдархан Тұрлыбаев, Семейден Әбікей Сәтбаев, Торғайдан Әлжан Байғарин, Оралдан Жаһанша Досмұхамбетов, Бөкейден Уәлихан Танашев, Жетісудан Базарбай Мәметов, Сырдариядан Мұстафа Шоқаев, Ферғана қаласынан Ғабдалрахым Оразаев сайланды.
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов сынды Либералды-демократиялық зиялылар басқаратын Алаш партиясының құрамына ең басынан бастап М.Тынышбаев, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, Ғ. Қарашев, С. Торайғыров, х. Ғаббасов, А. Ермеков, Жаһанша Досмұхамедов, М. Дулатов және басқа да Қазақ ғылыми және шығармашылық интеллигенциясының белгілі өкілдері кірді.
Олардың басым көпшілігі 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда таптық қағидаттарға негізделген Социалистік идеологияны, күрес бағдарламасын қабылдамады, өйткені Алаш партиясы қайраткерлерінің пікірінше, сол кезде жалпы қазақ қоғамы оған дайын емес еді. Сондықтан олар жалпыұлттық мүддеге негізделген "қазақ халқын отарлық езгіден құтқару үшін" ұранымен өз күрестерін шоғырландыруға бағыт алды. Бұл бағытты жүзеге асырудың басты құралы Бірінші Жалпықазақ съезінде дүниеге келген Алаш партиясы болды (Қойгелдиев, 1995).
Съездің күн тәртібіндегі 14 мәселе бойынша қабылданған қарарлардың дәйектілігі 1917 жылғы 21 қарашада "Қазақ"газетінде жарияланған Алаш партиясы бағдарламасының жобасында көрініс тапты.
Алаш бағдарламасы жобасына жасалған талдауды кейінге қалдырып: "бұл ұйым кәдімгі, дәстүрлі саяси партия дәрежесіне көтерілді ме?"- біз сұраққа жауап беру керек деп ойлаймыз.
Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен саяси партияның не екенін, тарихи дамудың қай кезеңінде, қандай жағдайда, оған қандай негізгі белгілер тән екенін есте ұстаған жөн.
Әлемдік тарихтың даму тәжірибесі көрсетіп отырғандай, саяси партиялардың пайда болуы мен дамуы қоғамның сыныптарға, әлеуметтік топтарға бөлінуімен тікелей байланысты. Біріншіден, саяси партия сыныптың немесе оның белгілі бір бөлігінің мақсаттары мен мүдделерін білдіреді және олардың ең белсенді өкілдерін өз қатарына біріктіреді. Партия саяси ұйым ретінде белгілі бір таптың немесе оның әлеуметтік негізін құрайтын белгілі бір бөлігінің мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру үшін күреседі. Әрбір құрылған саяси партияның жақын және перспективалы мақсаттарды анықтайтын бағдарламасы және оның ұйымдастырушылық құрылымы мен нақты әрекеттерін анықтайтын жарғысы болды.
Капитализмді құру және нығайту жағдайында қоғамдық таптар мен әлеуметтік топтар өздерінің саяси партиялары арқылы билік үшін күрес жүргізді. Патшалық Ресейде саяси партиялар XIX ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың басында.өздерінің әлеуметтік бостандығын құрайтын әлеуметтік таптар мен топтардың мақсаттары мен мүдделерін белсенді түрде қорғай бастады.
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін құрылған Алаш партиясының идеялық бастауларын бірінші орыс революциясы кезеңінде іздеу керек.
Ал Алаш партиясы ресми құрылғанға дейін қоғамдық-саяси аренада әрекет еткен қазақ зиялылары 20-шы жылдардан бастап ғылыми және саяси әдебиеттерде орын алғандай, Алаш немесе Алашорда сияқты жаппай айдар тағуға бола ма? Жоқ, жоқ болады. Жалпы қазақ зиялылары да бар, алаш қозғалысына қосылған зиялы қауым өкілдері де бар. Екіншіден, 1917 жылғы екі төңкеріске дейін қазақ зиялылары белсенді қатысқан қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс, 1917 жылғы шілде мен 1920 жылдар аралығындағы кезеңді қамтыған Алаш қозғалысы бар. Біз осы екі қозғалыстың жылнамасын нақты есте сақтауымыз керек, біріншіден, екіншіден, осы екі қозғалыстың саяси ағымдар ретіндегі сапалық ерекшеліктерін ажырата білуіміз керек.
Бұл екі қозғалыс, қоғамның өзі сияқты, күрделі болды. Біздің тарихнамамызда революцияға дейінгі қазақ зиялыларының саны мен әлеуметтік құрамы бүгінгі күні толық анықталмаған. Олардың қаншасы кейін Алаш қозғалысына қатысқанын айту қиын. Мұндай жағдайдың негізгі себептері біздің тарихымыздың осы сюжетінен нақты деректер аз сақталғаны және жиырмасыншы жылдардың аяғынан бастап соңғы уақытқа дейін бұл мәселелерді зерделеуге ресми түрде тыйым салынғаны болып табылады (Қозыбаев, 1992).
1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында өткен бірінші жалпықазақ съезінде Алаш партиясы құрылды. Бұл партия құрылған 1917 жылдан бастап, саяси ұйым ретінде өмірден озған 20-шы жылға дейін Алаш немесе Алашорда қозғалысы Қазақстан тарихына енді.
Алаш партиясының құрылуы (дәлірек айтқанда, партияның бірінші съезде жариялануы) қазақ халқының өміріндегі маңызды оқиға болды, өйткені бұл алғашқы ұлттық саяси ұйым болды. 1917 жылдың жазында қалыптасқан жағдайда Алаш халықтың одан арғы тағдырын айқындауға тікелей қатысы бар жалпыұлттық мәселелерді саяси күрестің күн тәртібіне қойды және оларды шешуде маңызды рөл атқарды. Бұл, ең алдымен, партия бағдарламасының жобасын дайындауда, Қазақ ұлттық мемлекетін құру ісіне белсенді кірісуде, қазақ қауымынан депутаттарды Құрылтай жиналысына ұсынуда және олардың сайлауына табандылықпен қатысуда көрініс тапты. Бұл әрекеттердің барлығы 1917 жылдың екінші жартысында жасалды. 1917 жылдың шілдесінен бастап Алаш партиясы сол кездегі мүмкіндіктер аясында саяси күреске белсене қатыса бастады. Бұл күрестің түпкі мақсаты қазақ халқын отарлық езгіден құтқару және буржуазиялық стильде оның мемлекеттілігіне қол жеткізу болды. Басқаша айтқанда, Алаш қоғамдық-саяси қозғалысының көшбасшылары ғасырлар бойы Ресей империясының отары болып келген Қазақстанды тар таптық ұстанымдар емес, жалпыұлттық мақсаттар-мүдделер негізінде дербес етуге ұмтылды.
20-30 жылдардағы әдебиеттерді баяндау кезінде, тіпті соңғы 3-4 жылда осы тақырып бойынша жарияланған жұмыстарда Алаштың әлеуметтік шығу тегі туралы мәселеге қатысты ортақ пікір тұжырымдалмаған. Бір зерттеу көрсеткендей, Алаш-ұсақ буржуазиялық партия, екіншісі-либералдық-бай және шағын буржуазиялық демократиялық партия, ал үшіншісі-Алашты партия емес, қоғамдық-саяси қозғалыс ретінде анықтауды жақтайды. Алаштың әлеуметтік шығу тегі туралы мұндай пікір заңды, өйткені оның құрамында алғашқы бай, феодалдық топтардың, "ақсүйектер" (төре әулеті) өкілдерімен қатар қазақ топырағының "разночинцы" (разночинцы), еңбек етуші шаруалар өкілдері болды. Олардың көпшілігі, қазақ қауымдарының қай тобынан шыққанына қарамастан, Қазақ ұлттық зиялыларының өкілдері болды. Алаштың басты идеологиясы отарлауға қарсы бағытталған жалпыұлттық идеядан туындады. Сондықтан Алашты идеологиясы отаршылдыққа қарсы бағытталған, негізінен ұлттық интеллигенция өкілдерінен тұратын, Қазақстанды капиталистік қатынастарға бейімдеуге ұмтылатын ұлттық-демократиялық саяси ұйым ретінде айқындауға болады.
Бірінші жалпықазақ съезі Қазақстанның саяси жағдайына және өңірдің әлеуметтік-экономикалық даму мәселелеріне баса назар аударып, бұл проблемаларды Тұңғыш жалпықазақ съезі Уақытша үкіметтің ішкі және сыртқы саясатымен тығыз байланыста қарады. Алайда съезд делегаттары Ресейдегі (соның ішінде Қазақстандағы) екінші Үкіметтің рөлін іс жүзінде орындайтын жұмысшылар, сарбаздар және шаруа депутаттарының кеңестері туралы мәселені өздерінің күн тәртібіне енгізбеді және күн сайын еңбекшілер арасында өз беделін нығайта бастайды. Осылайша, бірінші жалпықазақ съезі кеңестерінің елемей, керісінше болашақта олар елдегі буржуазиялық билікке қарсы келетін балама билікке айналатынын түсіне алмауы съезде жарияланған Алаш партиясының, оның көсемдерінің мәні бойынша дәстүрлі саяси партия деңгейіне жетпеген шағын саяси тәжірибесін көрсетті.
Бірінші Жалпықазақ съезінде Алаш партиясын құру туралы хабарландыру оның дәстүрлі түсініктегі саяси партияға айналуындағы алғашқы және маңызды қадам болды. Алайда, бірнеше айға созылған қысқа өмірінде ол нағыз саяси партия ретінде қалыптасуға уақыт болмады. 1917 жылдың шілдесінде, ол құрылған кезде, оның нақты саяси партияға тән жарғысы да, бағдарламасы да болған жоқ. Сондай-ақ, мұрағатта оның мүшелеріне партиялық билеттер берілгені туралы сенімді мәліметтер бар. Осы күнге дейін сөз болып отырған және жазылатын Алаш мүшелерінің саны туралы мәліметтер тек жорамалдар болып табылады. Мұны Міржақып Дулатов 1929 жылы 30 Қарашада ОГПУ тергеушісіне берген жауабында растайды. Бұл құжатта Міржақып Дулатов былай дейді: "Алаш партиясының жарғысын бекіткен съезд болған жоқ. Газет арқылы жарияланған жобамен ("Қазақ" газеті, 1917, 21 қараша) танысып, оны мақұлдағандардың бәрі өздерін партия мүшелері деп санады ... Іс жүзінде нұсқаулар (директивалар) беретін құрылған партия болған жоқ. Бұл партиядан тек құрылтай депутаттығына кандидаттар ұсынылды, сонымен қатар партия тарапынан ешқандай әрекет болған жоқ. Сондықтан Алаш партиясы кең танылған Алашорданың көлеңкесінде қалды (1917 жылғы желтоқсанда құрылған Қазақ автономиясының үкіметі)". ОГПУ тергеушісіне 1929 жылғы 14 шілдедегі жауабында Мағжан Жұмабаев Міржақыптың бұл тұжырымына жақын пікірін білдірді. "Алашты, - дейді Мағжан, - саяси партия деп санамадым. Тек Алашорда үкіметі ғана болды".
Демек, Алаш саяси ұйым ретінде қоғамдық қозғалыс дәрежесінен кәдімгі партияға өтудің (айналудың) "кезеңінен" өткен өтпелі саяси ұйым ретінде қарастырылуы керек. Алаштың жәй саяси партияға айналу процесі 1917 жылғы шілдеден бастап сол жылдың соңына дейін, яғни Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметі құрылғанға дейін айтарлықтай қарқынмен жүрді. Оның жергілікті комитеттерінің жекелеген облыстарда 1917 жылдың қазан-қараша айларында құрылғандығы туралы құжаттар да сақталған. Алайда кеңес өкіметінің орнауына байланысты, 1918 жылдың көктемінің соңы мен жазының басында, Азамат соғысының бас кезінде Алаштың партия ретінде қалыптасуы аяқталмай қалды. Ал Алаш азаматтық соғысы жылдарында, М.Дулатов дәл айтқандай, "Алашорданың көлеңкесінде қалды" - тарихи ақиқат.
Қазақстанда Құрылтай жиналысына депутаттар сайлауы негізінен белгіленген мерзімде - 12-18 қараша аралығында өтті. Сайлау осы мерзімнен кейін ғана Жетісу және Сырдария облыстарында өткізілді. Бұған дейін барлық партиялар мен саяси топтар өз кандидатураларын ұсынып, қажетті дайындық жұмыстарын жүргізді. Бұл жұмыстан тек большевиктер ғана шықты. Бұл кезде өлкенің большевиктері Біріккен социал-демократиялық жұмысшы партиясының ұйымдарынан бөлініп, жеке партиялық ұйымдар құру кезеңін бастан өткерді. Сонымен қатар, сол кездегі большевиктер үшін ең маңыздысы Құрылтай жиналысы арқылы билік үшін күрестен тікелей революция жасауға дайындық болды.
Мұрағат қорларында сақталған толық емес мәліметтер бойынша, осы сайлауда Алаш партиясы басқа саяси ұйымдармен салыстырғанда едәуір үлкен жеңіске жеткенін көріп отырмыз. Басқа партиялармен салыстырғанда Алаштың сайлауалды бағдарламасы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өмірінің ерекшеліктерін ескере отырып, байсалдылығымен және шыншылдығымен ерекшеленді. Сол кезде Орынборда шыққан "Оңтүстік Орал" газеті Алаштың сайлауалды бағдарламасына баға бере отырып, 1917 жылғы 2 желтоқсандағы өз нөмірінде былай деп жазды: "Алаш-Демократиялық радикалды партия, оның халық бостандығы партиясынан айырмашылығы Федеративтік Демократиялық республиканы талап етеді, жерге жеке меншікке қарсы шығады және шіркеудің мемлекеттен бөлінуін жақтайды". Жекелеген облыстар мен уездердегі сайлау қорытындылары мынадай нәтижелер берді: Торғай облысы бойынша. Қостанай уезінде Алаш-72 745 дауыс, эсерлер-51 245. РСДРП-меньшевиктер-3465; Ырғыз уезінде Алаш -- 55349, эсерлер -- 181, рсджп -- меньшевиктер -- 1516; Ақтебе уезінде Алаш -- 28202, эсерлер -- 12114, РСДЖП -- меньшевиктер -- 1736; Торғай уезінде Алаш - 54978, эсерлер -- 210, РСДЖП -- меньшевиктер-41 дауыс (Жиренчин, 1996).
Нәтижесінде Торғай облысы бойынша Құрылтай жиналысының депутатына бөлінген бес орынның үшеуі-Алаш партиясы, екеуі-эсерлер партиясы.
Семей облысының аттас уезінде Алаш партиясына 59331 сайлаушы дауыс берді, эсерлер-3375, казактар (казактар -- орыстар) - 1910, ал қалған 10 партия мен ұйым бар болғаны 1300 дауыс алды.
Орал облысының Ильбишин уезінде: Алаш -- 75544 дауыс, казактар -- 19571, солшыл эсерлер -- 1325, эсерлер-125 дауыс. Орал қаласының өзінде ғана казактар 7248 дауыспен алға шықты, эсерлер (2737 дауыс) екінші орын алды, Алаш партиясы 976 дауыс алды.
Қазан төңкерісінің жеңісімен, Кеңес өкіметінің ұлттық мәселені бейтарап шешуге уәде беруімен, сондай-ақ кеңестердің екінші Бүкілресейлік съезінің халқына үндеуімен жаңа билік "жер иелері, нақты, монастырь жерлерін шаруа комитеттерінің қарамағына тегін беруді қамтамасыз етеді, армияны толық демократияландыру ісін жүргізеді, солдат құқықтарын қорғайды, өндіріске жұмыс бақылауын орнатады, Құрылтай жиналысының уақтылы шақырылуын қамтамасыз етеді, шаруа қожалықтарының уақтылы шақырылуын қамтамасыз етеді,, ауылдарға қажетті заттарды жеткізуге қамқорлық " Бірінші дүниежүзілік соғыс жағдайында одан да күшейе түскен әлеуметтік және ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген жұмысшылардың едәуір бөлігі қолдау тапты (Сапарғалиев, 1948).
Ал Алаш партиясының басшылары бұрын Қазақстанның ең басты, ең өзекті мәселелерін (ұлттық-мемлекеттік құрылыс, жер, қоныс аударушылар, қазақ-орыс әскерлерінің зорлық-зомбылығы және т.б.) шеше алмаған Кеңес өкіметіне күмәнмен қарады, ал енді оның орнына келді және жоғарыда аталған проблемаларды таптық қағидаттар негізінде шешуге уәде берді.
Сырдария Алаш партиясы ұйымының саяси бағыты да осы идеяға байланысты болды. Бұл идеяны Мұстафа Шокаевич соншалықты мәжбүрледі, ол Ресей басқарған А.Керенский Үкіметіндегі министрлік қызметінен де, большевиктердің Түркістанда Кеңес өкіметін басқару туралы ұсынысынан бас тартты.
М.Тынышбаевтың Жетісуға қоныс аударуы нәтижесінде және М. Шоқайұлының шетел эмиграциясына (Грузия-Түркия-Германия-Франция) кетуі салдарынан Алаштың оңтүстік қанаты 1918 жылдың көктемінде ыдырап кетті деуге болады. Оның кейбір мүшелері белсенді саяси қызметтен кетті, басқалары большевиктер жағына шықты, ал Алаш Жетісу ұйымының құбыр мүшелері Ыбырайым Жайнақов, Отырыш Әлжанов, Телебай Дүйсебаев және т.б. Қытай сол жақтан большевиктерге қарсы қарулы қарсылық ұйымдастыруға әрекет жасап кетті".
Алаштың оңтүстік қанаты Кеңес өкіметіне тек үш ай бойы ғана қарсы тұра алды.
Кеңес өкіметіне қарсы құрылған Сібір автономияларымен Алаш одағы Сібір облыстық думасы шеңберінде ұзаққа созылмады. Сібір думасының Сібір автономиясының органы ретінде сенімін білдіре отырып, Алаш басшылары қазақ автономиясының идеясын Сібір ауқымында жүзеге асыру жолдарын іздеуге және мемлекеттік құрылыс мәселелерінде тәжірибе жинақтауға да ұмтылды.
Кеңес өкіметі Қазақстанның барлық аудандарында жеңіл жеңіске жетті және қалыпты орныға алмады. Жергілікті кеңестер толығымен большевиктер жағына шығатын, революциялық күштер басым қызыл гвардияшылар жасақтары жақсы қаруланған аудандарда, өкімет бейбіт жолмен большевиктердің кеңестердегі көпшілікті жаулап алуы арқылы өтті (Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарында, Сырдария және Бөкей облыстарында), ал Октябрь төңкерісінде ашық контрреволюциялық күштер (контрреволюция күшінің орталығынан қашқан ақ казак әскерлері, Алаш жақтастары және т.б.). Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында билік қарулы көтеріліс жолымен орнатылды.
Уақытша үкіметтің құлдырауы, оның жергілікті билік органдарының бірінен айрылуы, большевиктердің мемлекеттік құрылыс саласындағы алғашқы қадамдары, олардың жаңа сапалы Социалистік қоғамдық құрылыс орнатуға бағдарлануы әртүрлі саяси партиялардан, соның ішінде Алаштан жаңа стратегия мен тактиканы анықтауды талап етті.
Алашордада (Орда немесе Алаш автономиясының үкіметі) аталған Ұлт Кеңесінің құрамына 15 адам сайланды: Уәлихан Танашев (Бөкей ордасы), Халел Досмұхамбетов (Орал облысы), Айдархан Тұрлыбаев (Ақмола облысы), Ахмет Бірімжанов (Торғай облысы), Халел Ғаббасов (Семей облысы), Садық Аманжолов (Жетісу облысы), Мұстафа Шоқаев (Сырдария облысы). Облыстан тыс Алашорда құрамына Әлихан Бөкейханов, Жаһанша Досмұхамбетов, Әлімхан Ермеков, Мұхаметжан Тынышбаев, Бақыткерей Құлманов, Жақып (Якуб) Ақбаев, Базарбай Мамытов, отызыншы Әлжанов сайланды. Осы 15 Үкімет мүшелерінің орынбасарлары Қазақ өлкесінің түрлі өңірлерінен тағы 15 адамның кандидатураларын бекітті.
Баламалы негізде Алашорда (Орда-Алаш үкіметі) төрағасы сайланды. Үкімет төрағасына үш қайраткердің - Әлихан Бөкейхановтың, Бақыткерей Құлмановтың және Айдархан Тұрлыбаевтың кандидатуралары ұсынылды. Жасырын дауыс беру нәтижесінде Ә.Бөкейханов - 40, А. Тұрлыбаев - 20, б. Құлманов-19 дауыс алды. Ең көп дауыс жинаған Әлихан Бөкейханов Алаш Орда-Алаш Орда үкіметінің төрағасы болып сайланды.
"Сарыарқа" газетінің жоғарыда аталған нөмірінде жарияланған Ғаббас (Халел Ғаббасов)" АВТО-Номия Алаш "мақаласында(1918, 22 Қаңтар, № 28):"... қазақ-қырғыз үкіметі-"Алашорда" - Алаш (Қазіргі Жаңа Семей) қаласының автономиясын жариялағаннан кейін, балалар бағынған қазақ-қырғыз үкіметі ант қабылдап, басқа үкіметті мойындамай, оған сенді, өз үкіметінің бұйрығын екі қылмыссыз орындауы тиіс".
Съезді шақыруға және оның жұмысына белсенді қатысқан Халел Ғаббасовтың айғақтары бойынша автономияны жариялау мерзімдері туралы қағидаттық мәселеде қарама-қарсы екі бағыт қалыптасты. Бағыттардың (ағымдардың) бірін Әлихан Бөкейханов басқарды. Оның жақтастары автономияны жариялауды съезде өкілдері жоқ Қазақстанда тұратын орыстар еркін білгенге дейін тоқтата тұру керек деп мәлімдеді. Жаһанша Досмұхамбетов бастаған екінші бағыт автономияны дереу жариялауды қолдады. Олар іс жүзінде демогогиялық дәлелдер келтіріп, автономия жариялаумен қатар жеке мүфтиат құру қажеттігі туралы мәлімдеп, қазақтардың діни сезімдерін оятуға тырысты. Дауыс беруде көпшілік бірінші бағыттың жағында болды, бірақ қарсыластар келіспеді".
Бұл ретте Әлихан Бөкейханов бастаған съезд делегаттары мен Орал облысы мен Бөкей ордасының өкілдері Жаһанша Досмұхамбетов бастаған, ұлттық, халықтық мүдделерді жеке тұлғаның саяси балдарынан жоғары қойған, Алаш автономиясын жариялау мерзіміне байланысты бірыңғай, ымыралы (ымыралы) келісімге келді.
Екінші жалпықазақ съезі Түркістан өлкесін мекендеген қазақтардың Алаш автономиясына қосылуы немесе қосылмау мәселесін талқылау үшін Сырдария облысы қазақтарының съезін шақыруды қажет деп санады және өз өкілдері ретінде Бақытқерей Құлманов, Міржақып Дулатов және Тұрағұл Құнанбаевты жіберуге шешім қабылдады. Осыған байланысты Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқаев бірлескен мәлімдемеге қол қойды.
1.2. "Алаш" партиясының бағдарламалық жобасының маңызы.
Петроградта революция жеңіске жетіп, Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату процесі жүріп жатқан кезде, "Қазақ" газетінде 1917 жылғы 21 қарашада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz