Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері
[gl]Әкімшілік құқықтың түсінігі мен пәні. [:]
1. Әкімшілік құқық - құқық саласы және ғылым ретінде.
2. Әкімшілік құқық түсінігі, пәні және әдістері.
3. Әкімшілік құқықтың басқа ғылым салаларымен байланысы.
4. Әкімшілік құқықтың жүйесі және қайнар көздері.
ҚР Конституциясына сәйкес, мемлекеттің ең қымбат қазынасы - адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары танылады. Адамдар өздерінің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін мемлекеттік билік-басқару органдарымен құқықтық қарым-қатынасқа түседі. Ал сол құқықтық қатынастарды реттейтін заң нормаларының жүйесіне әкімшілік құқық ғылымы жатады.
Әкімшілік құқық ғылымы - Қазақстанның құқық ғылымының құрамдас элементі, әкімшілік құқық саласы және оның реттейтін пәні туралы ғылыми көзқарастар мен түсініктердің, білім мен теориялық ережелердің жүйесі.
Әкімшілік құқық ғылымының пәні - мемлекеттік басқарудың дамуы мен қызмет етуінің ең жалпы заңдылықтары болып табылады. Ол мемлекеттік басқарудың пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының заңдылығын, ондағы санаттар мен ұғымдар жүйесін, мемлекеттік басқарудың негізгі принциптерін, әкімшілік құқықтық заңнамаларды, әкімшілік құқық субъектілерінің құқық қолдану тәжірибесін, сондай-ақ әкімшілік құқықты жетілдіру мен дамыту туралы болжамдар мен ұсыныстарды қамтиды.
Әкімшілік құқық - Қазақстан Республикасы құқық жүйесінің жеке саласы ретінде қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттейді. Олар мемлекеттік басқару саласында пайда болып, дамып, жойылатын қатынастар.Мұндай қатынастарды басқарушылық қатынастары деп те атайды.
Әкімшілік құқық саласы - мемлекеттік басқару қызметін ұйымдастыру мен жүзеге асыру процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдық нормалардың жиынтығы.
Әкімшілік құқық саласының мынадай белгілері бар:
- әкімшілік құқық ҚР құқығының негізгі, жариялы салаларының бірі;
- әкімшілік құқықтың өзінің реттейтін пәні бар, сол арқылы ол басқа құқық
салаларынан ажыратылады.
- әкімшілік құқық өзінің құқықтық реттеу әдістеріне ие.
- әкімшілік құқық ішкі ұйымдастырушылық құрылымына ие.
- нормативтік базасына, яғни қайнар көздеріне ие.
2. Әкімшілік құқық түсінігі, пәні және әдістері.
Әкімшілік құқық атқарушы билік органдарының қызметін ұйымдастырумен байланысты қатынастарды реттейді. Олардың құрылымын, өкілеттіктері мен құзіретін, сонымен бірге олардың арасындағы өзара іс-қимылдарын анықтайды. Әкімшілік құқықпен, сондай-ақ мемлекеттік билік органдарының азаматтармен және өздерінің құзіреттеріне сәйкес мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттесуі барысында туындаған қатынастары, сонымен қатар әкімшілік құқық бұзушылықтармен байланысты қатынастар реттеледі.
ҚР әкімшілік құқығы мемлекеттік басқарудың негіздерімен байланысты мәселелерді қамтиды, атқарушы өкіметтің жүйесін ашады, сонымен қатар, жеке адамдардың мемлекетті басқарудағы ролін көрсетеді.
Әкімшілік құқықтың пәні - әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін мемлекеттік басқару сферасындағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Мемлекеттің ең қымбат қазынасы деп танылатын азаматтардың мемлекеттік басқару саласындағы құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етіп, оларды құқықтық реттеп отыратын пән - әкімшілік құқық пәні болып табылады.
Әкімшілік (администрация) сөзі латын тілінен аударғанда - басқару деген мағына береді, сондықтан бұл саланы көбіне басқару құқығы деп те атайды.
Әкімшілік құқықтың негізгі мақсат-міндеттері мыналар:
- қоғамның, мемлекеттік аппараттың, азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі басты құрал ретінде әкімшілік биліктің тиімді қызмет етуіне жағдай жасау.
- атқарушылық билікті демократиялық тұрғыда ұйымдастыру.
- азаматтар мен қоғамды атқарушы биліктің біржақты біржақты озбырлығынан қорғау.
- қоғамдық қатынастарды реттеу, нығайту.
- конституция талаптарына және қоғамдық даму заңдылықтарына сай жаңа қоғамдық қатынастарды қорғау.
- басқару саласындағы қоғам, мемлекет, азаматтар мүддесіне сай емес қатынастарды ығыстыру.
- әкімшілік нормалармен өзге де құқық салаларымен реттелген қоғамдық қатынастарды қорғау.
Әкімшілік құқықтың басты мақсаты - мемлекеттік билік аппаратын заң мүддесіне қызмет етіп, оның талаптарын орындауға бағыттау.
Әкімшілік құқықтық әдістер - әкімшілік құқықтық қатынасқа ықпал ететін тәсілдердің, амалдардың, құралдардың жиынтығы. Құқықтық реттеу әдістеріне: рұқсат ету, тыйым салу, міндет жүктеу әдістері жатады. Рұқсат ету - адамдардың өздерінің белсенді әрекетін жасауға құқық береді. Тыйым салу - белгілі бір әрекеттерді жасаудан тартынуды талап етеді. Міндет жүктеу - адамдарға олардың тиісті мінез-құлық көрсету міндетін жүктейді.
Әкімшілік құқықтық әдістерге: императивті, диспозитивті, көтермелеу, ұсыныс жасау жатады. Императивті әдіс - құқықтық нұсқамалардан бұлтаруды болғызбайтын ықпал ету әдісі. Диспозитивті әдіс - субъектілерге өзара қатынастарын заңмен белгіленген шеңберде реттеуге мүмкіндік беретін әдіс. Көтермелеу әдісі - мінез-құлықтың белгілі бір түрі үшін көтермелеуге уәде беру жолымен белсенді мінез-құлықты ынталандыратын ықпал ету тәсілі. Ұсыныс жасау - басқару субъектілеріне қолданылып жүрген заң тұрғысынан мінез-құлықтың ең пайдалы түрін ұсынатын ықпал ету тәсілі.
3. Әкімшілік құқықтың басқа ғылым салаларымен байланысы.
Әкімшілік құқық басқа құқық салаларымен тығыз байланысты. - Әкімшілік құқықтың конституциялық құқықпен арасындағы байланыс жақын. Екеуінің де қайнар көзі Конституция. Айырмашылығы субъектілеріне байланысты, конституциялық құқық өкілді органдардың құрылуы мен қызметін реттесе, ал әкімшілік құқық атқару органдарының құрылуы мен қызмет етуін реттейді.
- Әкімшілік құқық қылмыстық құқықпен тығыз байланысты. Бұл екеуі де қоғамға қауіпті іс-әрекет-құқық бұзушылыққа қарсы күрес жүргізеді. Әкімшілік құқық бұзушылықта қылмысқа қарағанда іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі дәрежесі төмен болады, әкімшілік құқыққа барлығы орындауға міндетті тәртіптер кіреді (мысалы: жол қозғалысы ережесі, паспорттық жүйе, санитарлық, өртке қарсы және т.б.). Әкімшілік жаза қолдану сотталғандық болып есептелмейді, ал қылмыстық жазаға тартылу сотталғандық болып табылады. Әкімшілік құқық субъектісі жеке тұлғамен бірге заңды тұлға да болуы мүмкін, ал қылмыс субъектісі тек ғана жеке тұлға болады.
- Әкімшілік құқық мемлекеттік қызметкерлердің қызметін реттеу жолымен еңбек құқығымен де байланысты болады. Мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттің атынан және мемлекеттің тапсырысымен қызмет етеді, сондықтан ол әкімшілік құқық нормаларымен реттеледі. Ал қызметкерлердің өз еңбектері туралы басшыларымен болатын арақатынасын еңбек құқығы реттейді.
- Әкімшілік құқық азаматтық құқық саласымен де байланысты. Әкімшілік құқық нормаларымен басқару саласына қатысты мүлікті тәркілеу, мүлікті басқа субъектіге беру реттеледі, ал азаматтық құқық нормалары мүліктік қатынастарды реттейді.
- Қаржы құқығы басқарудың қаржыға қатысты мәселелерін реттейді.
4. Әкімшілік құқықтың жүйесі және қайнар көздері.
Әкімшілік құқықтың жүйесі дегеніміз - мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін әкімшілік-құқықтық нормалардың реттелген жиынтығы.
Әкімшілік құқық жүйесі жалпы және ерекше бөлімнен тұрады. Жалпы бөлімге мемлекеттік басқару жүйесіне жалпы сипаттама беретін әкімшілік құқықтың негізгі институттарын құрайтын нормалар жатады. Бұлар: мемлекеттік басқарудың негізгі қағидалары, әкімшілік құқық субъектілерінің әкімшілік құқықтық мәртебесі, мемлекеттік басқару нысаны мен әдістері, әкімшілік құқықтық жауаптылық, әкімшілік іс жүргізу тәртібі, мемлекеттік басқарудағы заңдылықты сақтау тәртібі.
Ерекше бөлімде әр сала бойынша басқару органдары, олардың нақты атқаратын функциялары туралы айтылады. Бұлар: сыртқы істерді басқару, ішкі істерді басқару, әділетті басқару, қорғанысты басқару, денсаулық сақтауды басқару, білім беруді басқару, көлік және коммуникацияны басқару, т.б.
Әкімшілік құқықтың қайнар көздеріне мыналар жатады:
- нормативтік құқықтық акт
- әкімшілік шарт
- әкімшілік прецедент
- құқықтық әдет-ғұрып
- ғылыми-құқықтық доктрина
Нормативтік құқықтық акт дегеніміз - референдум немесе мемлекеттің өкілетті органдары мен лауазымды адамдары қабылдаған, құқықтық нормаларды белгілейтін, өзгертетін немесе тоқтатын, белгіленген нысандағы нормативті құжат.
Әкімшілік шарт дегеніміз - екі не одан да көп субъектілер арасындағы келісім, оның ережелері тек сол субъектілер үшін ғана міндетті болады.
Әкімшілік прецедент дегеніміз - әкімшілік нақты іс бойынша қабылданған шешімінің осыған ұқсас істерді қарауда, шешуде қолданылуы. Бұл англосаксондық құқықтық жүйедегі елдерде кең тараған, Қазақстанның құқықтық жүйесіне құқықтың бұл қайнар көзі тән емес.
Құқықтық әдет-ғұрып дегеніміз - қоғамда мемлекеттік биліктен тәуелсіз қалыптасқан және көп қайталануының нәтижесінде адамдардың санасына бекіп қалған ережелер.
Ғылыми құқықтық доктрина - құқықтың қандай да бір саласында немесе жалпы құқықта қалыптасқан арнайы пікірлердің, ережелердің және принциптердің көпшілік мойындаған жүйесі.
Сонымен ҚР-да әкімшілік құқықтың қайнар көздері ретінде нормативті құқықтық актілер мен шарттар алынады. ҚР әкімшілік құқықтың қайнар көзінің иерархиясы:
1. ҚР Конституциясы, 30.08.1995ж.
2. Конституциялық заңдар;
3. Заңдар;
4. ҚР Президентінің Жарлықтары;
5. ҚР Үкіметінің қаулылары;
6. Министрліктер мен ведомстволардың нормативтік актілері;
7. Парламент палаталарының қаулылары;
8. Әкімшілік құқық нормалары қаралған мемлекетаралық келісім шарттар;
9. Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Соттың қаулылары;
10. Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың нормативті актілері;
11. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының нормативті актілері;
12. Локальдық нормативтік актілер.
[kgl]
[gl]№ 2 ТАҚЫРЫП. Әкімшілік құқықтық нормалар мен қатынастар. [:]
1. Әкімшілік құқықтық нормалардың түсінігі мен құрылымы.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық қатынастардың ұғымы, құрылымы.
4. Әкімшілік құқықтық қатынастардың түрлері.
Әкімшілік құқықтық нормалар дегеніміз - мемлекеттік органдардың басқару-атқару жұмыстары процесінде пайда болатын, атқару билігі аясында қоғамдық қатынастарды реттеуші, мемлекеттік органдардың актілерінде көрсетілген, мемлекеттік заң шығару және атқару билігінің органдары тағайындаған жалпыға міндетті мінез-құлық ережелері.
Әкімшілік құқық нормалары басқару аясында пайда болатын қатынастарды ұйымдастыруға, реттеуге және жетілдіріп жоғары сатыға көтеруге негізделген.
Әкімшілік құқықтық нормалардың алдына қойған міндеттері:
-мемлекеттік басқару жүйесінің әр түрлі бөлімдерінің өзара қатынасын реттеу және жөнге салу;
-басқару функцияларына ие субъектілер мен оларға бағынышты, объектілердің заңды талаптарын орындауға қатысты ғылыми тұрғыдан негізделген және мақсатқа сәйкес келетін орынды өзара қатынасын баянды ету;
-басқару қызметінің әр түрлі салаларының байланысын және мемлекеттік органдардың басқа да құқық субъектілерімен өзара әрекеттестігінің (қатынасының) тәртібін белгілеу.
Әкімшілік құқықтық нормалар басқару аясында пайда болатын қатынастарды ұйымдастыруға, реттеуге және жетілдіріп, оларды жоғары сатыға көтеруге бағытталған. Әкімшілік құқықты нормалардың көмегімен басқару органдарының көпшілігінің құқықтық мәртебесі мен құзыры анықталады, олардың қызметінің түрлері мен әдістері және басқарудың басқа да субъектілерімен өзара қатынастың тәртібі баянды етіледі. Сонымен бірге әкімшілік құқықтық нормалар кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, мемлекеттік қызметшілердің және жеке тұлғалардың да мемлекеттік басқару аясындағы құқықтық мәртебесін анықтайды.
Әкімшілік-құқықтық нормалардың, құқықтың басқа салаларының нормалары сияқты, өзінің бөлімдерінің өзара орналасу тәртібі, яғни құрылымы бар. Әкімшілік құқықтық норманың құрылымы дегеніміз - оның ішкі құрылысы, негізгі құрамының (бөлшектерінің) өзара байланысының айқын тәртібі.
Әкімшілік құқықтық норманың ішкі құрылысы мынадай бөлшектерден тұрады:
- гипотеза;
- диспозиция;
- санкция;
Гипотеза норманы іс жүзінде асыру шартының сипаттамасы, яғни ережені қолдану шарты.
Гипотеза әкімшілік құқықтық норманың бөлшегі ретінде норманы іс жүзіне асыру шартына, яғни норманың өзі әсер етуге бейімделген және өз кезегінде нақтылы қатынастар туындауына себеп болатын қоғамдық қатынастарға жөн сілтейді. Демек, әкімшілік құқықтық норманың гипотезасын қамтитын жағдайлар әкімшілік құқықтық қатынастардың туындауына себеп болатын заңды маңызы бар фактілер болып табылады. Мысалы, азаматтың әкімшілік құқық бұзушылық жасауы, кінәліні өкілеттігі бар органдардың және лауазымды тұлғалардың әкімшілік жауапкершілікке тартуына себеп болады. Гипотеза жорамал не болжам түріндегі пікірді білдіреді.
Диспозиция - норма тағайындаған мінез-құлық ережесінің мазмұны.
Диспозиция әкімшілік құқықтық нормаларда көбінесі құқық беру, өкілеттік беру, рұқсат ету және міндеттеу, бұйрық беру, сонымен қатар тыйым салу және шек қою түрінде баяндалады. Диспозиция әрдайым субъектілер өзін-өзі қалай ұстауы керек екеніне жөн сілтейді, олардың құқықтары мен міндетттерінің өзара тығыз байланысын қарастырады.
Санкция - норма тағайындаған мінез-құлық ережесін бұзудың салдары, яғни норманы бұзғаны үшін қолданатын шара. Санкция әкімшілік құқықтық норманың бөлшегі ретінде, тек қана нормада қарастырылған құқық бұзушылыққа байланысты құқық бұзушыға қолданатын әкімшілік жолмен ықпал ету шараларының мазмұнын білдіреді. Сондықтан, әкімшілік ескерту шаралары (мысалы, карантин, шекараны жабу, жер сілкіну, су тасқыны болған жерлерді қоршап алу). санкцияға жатпайды. Себебі мұндай шаралар әкімшілік құқықтық норманың санкциясында емесе, керісінше диспозициясында көрсетіледі.
Әкімшілік құқықтық санкциялардың өзіне тән ерекшелігі әкімшілік жолмен ықпал ету әдістерінің, санкция түрлерінің көптігі, сонымен қатар өкілетті органдар мен олардың лауазымды тұлғаларына белгіленген шеңберде берілген ықпал ету шараларын қолданудың мол мүмкіндігі.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
Әкімшілік құқық нормалары мазмұны бойынша:
1. материалдық (қаржылық) нормалар
2. процессуалдық нормалар болып екіге бөлінеді.
Материалдық нормалар - азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесін, атқарушы билік органы мен ұйымдарды біріктіретін ережелер. Мысалы: атқарушы билік органдары субъектілерінің қоғамға, тұлғаларға көрсететін заңды түрдегі құзіреті (компетенциясы).
Процессуалды нормалар - мемлекетпен бекітіліп, санкцияланған материалдық нормаларды жүзеге асыру барысында және мемлекеттік басқару органдарының жаңа нормативті актілерді шығарумен сипатталады. Процессуалды нормалардың материалдық нормалардан айырмашылығы:
а) өзінің тағайындалуымен, яғни материалдық нормалар субъектілерінің әкімшілік құқықтық мәртебесін тағайындаса. ал процессуалдық нормалар олардың орындалуы мен міндеттелуін заңды түрде жүзеге асырады;
б) талап ету, яғни процессуалды нормалар, ең алдымен материалдық нормалардың орындалуын талап етеді;
в) іске асыру, яғни әкімшілік құқықтық материалдық нормалардың қабылдануын, олардың жүзеге асырылуын талап ету арқылы іске асыру.
Процессуалды нормалар материалдық нормалар сияқты классификациялау дәрежесіне байланысты жіктеледі. Мысалы: заңды күшіне байланысты, белгілі бір ортаға, яғни сфераға байланысты және т.б.
Субъектілердің мінез-құлқына әсер ететін әдістері бойынша нормалар 3-ке бөлінеді:
1. міндеттеуші;
2. тыйым салушы;
3. уәкілдік беруші әкімшілік құқықтық нормалар болып бөлінеді.
Міндеттеуші әкімшілік-құқықтық нормалар - тұлғаның белгілі бір ережелерді орындауын міндеттеп, талап етуі. Мысалы, заңды, тұлғалардың міндетті түрде Әділет органдарында тіркелуі, азаматтардың шағымдарын белгілі бір мерзімде басқару органдарының қарастыру міндеттілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік салық жүйесі мен бюджеті атты Президент Жарлығының 171-бабында салық жүйесін міндетті түрде салық қызметкерлері атқарады)
Тыйым салушы әкімшілік-құқықтық нормалар - норма көздеген мақсаттан тыс белгілі бір іс-әрекеттердің орындалуына тыйым салып, шектейді.
Тыйым салудың екі түрі бар:
а) жай тыйым салу;
б) арнайы тыйым салу.
Жай тыйым салу дегеніміз - әкімшілік құқық бұзушылық белгілері бар істердің орындалуы мен жүзеге асуын шектеуі.
Арнайы шектеу дегеніміз - Қазақстан Республикасының мемлекеттік салық жүйесі мен бюджеті атты Президент Жарлығының 174-бабында көрсетілгендей, салық қызметкерлерінің кәсіби міндеттерін өздерінің тікелей немесе жанама туыстығы бар салық төлеушілерімен қаржылық мәселелерді шешуге шектеу қоюы.
Уәкілдік беруші нормалар - субъектілердің әкімшілік-құқықтық қарым-қатынасында өз шешімі бойынша қатынастарды жүзеге асыру, бірақ нормалардың сақталуын бұзбау керек. Мысалы: Қазақстан Республикасының банктері мен банк жүйесі туралы Президент жарлығының 46-бабында былай делінген: Егер Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі ІІ дәрежедегі экономикалық нормаларды бұзған жағдайда мынадай шаралар қолданылады:
а) міндеттеуші хатты талап етеді;
б) банкпен жазбаша түрде келісім жасайды;
в) ескерту, сөгіс береді;
г) жазбаша түрде береді;
Қолданыл шегіне байланысты:
а) жалпы міндетті;
б) ішкі жүйелік.
а) жалпы міндетті нормалар әкімшілік - құқықтық қатынасқа түсетін барлық субъектілерден талап етіледі.
б) ішкі жүйелік нормалар белгілі бір атқарушы биліктің талап етуіне байланысты қолданылуы.
Мекен жайға байланысты: белгілі бір ұйым мен атқарушы билік органдарының әкімшілік-құқықтық мәртебесін белгілеу арқылы бөлу, яғни қоғамдық бірлестіктерге, мемлекеттік бірлестіктерге және азаматтарға байланысты қолданылуы.
Сонымен қорытындылай келе әкімшілік құқықтық нормалар - бұл конституцияда бекітілген белгілі бір қағидалар мен ережелердің жиынтығы. Ал әкімшілік-құқықтық қатынастар - бұл әкімшілік-құқықтық нормалармен реттелген, мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастар. Бұл екі ұғым бір-бірімен тығыз байланысты, біріншісі мемлекет бекіткен қағидалар мен ережелердің жиынтығы болса, сол ережелер құқықтық қатынастарды реттеп басқарып отырады.
3. Әкімшілік құқықтық қатынастардың ұғымы, құрылымы.
Әкімшілік құқықтық қатынастар дегеніміз - мемлекеттік басқару саласында пайда болатын әкімшілік құқықтық нормалармен реттелген қоғамдық қатынастар. Әкімшілік құқықтық қатынастардың өзіне тән белгілері бар. Олар:
1 әкімшілік құқықтық қатынастардың бір тарабы міндетті түрде билік субъектісі болуы тиіс. Азаматтар арасында әкімшілік құқықтық қатынас тууы мүмкін емес, өйткені оларға басқару не атқару құқығы мен міндеті берілмеген.
2 әкімшілік құқықтық қатынастар атқарушы билік қызметінің аясында ғана пайда болады.
3 әкімшілік құқықтық қатынастар көп кездесетіндігімен сипатталады, өйткені қоғамда басқарылмайтын сала жоқ.
Әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымы мынадай 3 элементтен тұрады:
- әкімшілік құқықтық қатынас субъектісі
- әкімшілік құқықтық қатынас объектісі
- заңды маңызы бар айғақтар (заңды фактілер)
Әкімшілік құқықтық қатынас субъектілері: ҚР азаматы, шетел азаматы, азаматтығы жоқ тұлғалар; мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, мемлекеттік қызметшілер мен қоғамдық ұйымдар қызметшілері.
Әкімшілік құқықтық қатынас субъектілері субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерге ие болады.
Әкімшілік құқықтық қатынас объектісі: әкімшілік құқықтық қатынас бағытталған мақсаты оның мазмұнын құрайды, сол бағытталған мақсатқа жету барысында құқықтық қатынастар туындайды.
Заңды фактілер - әкімшілік құқықтық қатынастардың пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына әсер ететін мән-жайлар. Заңды фактілер 2 түрге бөлінеді: оқиға және іс-әрекет. Оқиға адамдардың еркінен тыс болатын мән-жайлар. Мысалы: адамның туылуы, белгілі бір жасқа толуы; жер сілкінісі, су тасқыны,т.б. Іс-әрекет адамдардың еркімен байланысты. Іс-әрекет заңды және заңсыз болып екіге бөлінеді.
4. Әкімшілік құқықтық қатынастардың түрлері.
Әкімшілік құқықтық қатынастар байланысы сипаты бойынша - тік және көлбеу болып бөлінеді.
Мазмұны бойынша - материалдық және процессуалдық болып бөлінеді.
Құқықтың функциялары бойынша - реттейтін және қорғайтын.
Заңды фактілерінің сипаты бойынша - заңды іс-әрекеттер туғызатын, заңсыз іс-әрекеттер туғызатын, оқиғалар туғызатын болып бөлінеді.
Қорғау тәсілі бойынша - әкімшілік тәртіппен қорғалатын, сот тәртібімен қорғалатын болып бөлінеді.
Әкімшілік құқықтық қатынастар мен нормалар болмаса қоғамның дамуы мүмкін емес, өйткені әкімшілік құқықтық нормалар бекітілуі арқылы қоғамда тәртіп орнайды. Ал әкімшілік құқықтық қатынастар тек биліктік өкілеттікке ие болып қоймастан, сонымен бірге әкімшілік құүқық субъектілерінің түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін қорғап, құқықтық қатынастарды тұрақтандырады. [kgl]
[gl]№ 3 ТАҚЫРЫП. Азаматтың әкімшілік-құқықтық мәртебесі. [:]
1. Азаматтың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің негіздері. Олардың әкімшілік құқыққабілеттілігі, әрекетқабілеттілігі, деликтқабілеттілігі.
2. Мемлекеттік басқару саласындағы азаматтардың құқықтары мен міндеттері. Азаматтардың конституциялық құқықтары мен міндеттері.
3. Азаматтардың құқықтарының әкімшілік-құқықтық кепілі және олардың түрлері.
4. Азаматтардың жүгінулері. Жүгінулердің түрлері. Әкімшілік және соттық шағымдар.
Азаматтардың әкімшілік құқықтық қабілеті және әкімшілік құқықтық мәртебесі.
Жалпы барлық құқық саласының субьектісі мемлекет пен қоғамның, ұжымның өміріне араласу үшін құқықтық актілермен жүктелген сұраныстарды жүзеге асыру үшін белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болуы шарт.Өз кезегінде әкімшілік құқықтың субьектілерінде әкімшілік құқықтық нормалармен реттелетін құқықтары мен міндеттері бар болады.Азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер, мекемелер мен ұжымдар мемлекетпен әкімшілік құқықтық қатынасқа түсу арқылы өздерінің субьективтік құқықтарын жүзеге асырады.
1. Әкімшілік құқық субъектілері деп ҚР заңдарына сәйкес әкімшілік құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарға қатысушы тұлғаларды айтамыз. Әкімшілік құқық субъектілері жеке және ұжымдық субъектілер болып екіге бөлінеді.
Әкімшілік құқықтың жеке субъектілеріне - ҚР азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар, лауазымды тұлғалар жатады.
Әкімшілік құқықтың ұжымдық субъектілеріне - ҚР Үкіметі, Министрліктер, агенттіктер, мемлекеттік комитеттер, ведомстволар, жергілікті өзін өзі басқару органдары, қоғамдық және діни бірлестіктер кәсіпорындар және коммерциялық емес ұйымдар жатады.
2. Жеке субъектілерді қарастыру ең алдымен азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесінен басталады. Сондықтан азамат деген түсінікті анықтап алу қажет. Азаматтық дегеніміз - адамның адамгершілігін, негізгі құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге негізделген олардың өзара байланысты құқықтарының, міндеттері мен жауапкершілігінің жиынтығынан көрініс табатын адамның мемлекетпен тұрақты түрдегі саяси құқықтық байланысы. Азаматтық белгісі бойынша жеке тұлғалар бірнеше топқа жіктеледі: ҚР азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар, қос азаматтығы бар адамдар. Азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесі дегеніміз - азаматтардың әкімшілік құқық нормаларымен бекітілген субъективтік құқықтарының, заңды міндеттерінің және жауаптылығының жиынтығы.
Азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесі азаматтардың әкімшілік құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінен, олардың мемлекеттік басқару саласындағы құқықтары мен міндеттерінен тұрады. Құқық қабілеттілігі азаматтардың әкімшілік құқықтық қатынастарға түсуге мемлекет белгілеген және қорғайтын мүмкіндігі.
Азаматтардың әкімшілік әрекет қабілеттілігі - азаматтың құқығымен берілген өзінің іс-әрекетін жүзеге асыруға, өзінің жүріс-тұрысына заңды жауапты болуға және белгіленген міндеттерді орындауға бейімделген қабілеті. Әрекет қабілеттілік толық (18 жастан), шектеулі (16 жастан) және ішінара (7 жастан) боп бөлінеді.
Мемлекеттік басқару саласында азаматтардың мынадай құқықтары мен міндеттері болады: құқықтары: мемлекеттік басқаруға қатысу; мемлекеттік қызметке кіру; мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға өтініш жасау; еркін жүріп тұру; тұрғын үйге қол сұғылмауы; тегі мен атын өзгертуі; бірлесуге; хат жазысу, телефонмен сөйлесу, телеграф хабарларының құпиялығы; басқару органдары мен лауазымды адамдардың әрекеттеріне шағымдану; заңды бостандықтарын жүзеге асыру; білім алу; денсаулығын сақтау; мемлекеттік органдарға олардың қызметін жақсарту туралы ұсыныс енгізу, олардың кемшілігін сынға алу:
міндеттері: басқару аясында заңдылық пен мемлекеттік тәртіпті сақтау; арнайы тыйымдарды сақтау (мысалы: арнайы білімсіз заңдық практикамен айналысуға тыйым салу); бірқатар әрекеттерді жасауға басқару органдарынан рұқсат (лицензия) алу (мысалы, жолаушы тасымалдау үшін рұқсат алу; Шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғаларды ҚР-да болу мерзімі бойынша мынадай топтарға бөлінеді:
-тұрақты тұратындар; -уақытша тұратындар; -транзитпен жүріп өтетіндер.
Әкімшілік құқықтық субъектілері деп - Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес әкімшілік құқықпен реттелетін басқармалы қоғамдық қатынастардың қатысушылары жақтары болып табылатын адамды немесе ұйымды айтамыз.
Әкімшілік құқық субъектілері өз ішінде екі түрге бөлінеді: біріншісі - жеке дербес субъектілер, екіншісі - ұжымдық субъектілер.
Әкімшілік-құқықтың жеке субъектілері болып келесілер табылады:
- Қазақстан Республикасының азаматтары;
- шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар;
- лауазымды адамдар.
Ал әкімшілік құқық субъектісінің екінші түрі ұжымдық субъектілер мыналар:
- мемлекеттік ұйымдар;
- мемлекеттік емес ұйымдар.
Өзімізге белгілі мемлекеттік ұйымдар қатарынан көретін ұйымдарымыз. Ол:
- мемлекеттік басқарудың атқару билік органдары;
- мемлекеттік қазыналы кәсіпорындар мен мекемелер;
- өзіндік құзыретке ие атқару билік органдарының құрылымды бөлімдері.
Ал мемлекеттік емес ұйымдарға тоқталсақ, олар өз атауында көрсетілгендей, мемлекеттік емес, олар:
- қоғамдық бірлестіктер түрлі партия, одақтар, қорлар, қоғамдық қозғалыстар, спорттық қоғамдар;
- жергілікті өзін өзі басқару органдары;
коммерциялық ұйымдар өндірісті кооперативтер, шаруашылық серіктестіктер және т.б.
Аата заңымыздан туындайтын азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесінің құқықтық негізі, қайнар көзі 1991-жыл 20-желтоқсанда шыққан Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңы мен 1995-жылы 3-қазанда шыққан, осы заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң күші бар, Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығында қарастырылған.
Азаматтың әкімшілік құқық мәртебесі мынадай элементтерден тұрады:
1. ӘҚ қабілеттік және әрекет қабілеттік,
2. мемлекеттік басқару сферасындағы құқықтар мен міндеттері,
3. бостандықтары мен құқықтардың ӘҚ кепілдіктері,
Қазақстан Республикасы азаматтарының әкімшілік құқықтық мәртебесі мемлекет басқару саласында оларға берілген құқық пен бостандық және міндеттерінің жиынтығымен анықталады. Мемлекет басқару саласындағы азаматтардың құқық пен бостандығы және міндеттері де өзінің әлеуметті табиғаты жағынан басқа да барлық экономикалық, саяси әлеуметтік және мәдени өмір салаларындағыдай құқық пен бостандық және міндеттерден айырмашылығы жоқ. Осы негізінде ата заңымыз Қазақстан Республикасының 12-бабында адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсалютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады десе: осы негізгі заңымыздың 14-бабында Қазақстан Республикасындағы жұрттың барлығы тең дей келе, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге деген көзқарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге де жағдай аттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды делінген.
Тұлғалы адамдар деп биологиялық мән-мағынадағы адамдарды айтамыз. Ал осы тұлғалы адамдардың заңды ұғымына назар аударсақ, ол адам жағдайларын барлық әлеуметтік қатынастардың көп түрлілігіне алғашқы субъект немесе әлеуметтік дербес тұлға ретінде есептелетін олардың құқықтық қабілеттілік ерекшеліктерімен байланысады. Негізінде заң жүзіндегі тұлғалы адамдар деп азаматтарды, шетел азаматтарын және азаматтығы жоқ адамдарды айтамыз.
Осы азаматтардың көрсетілген құқық пн бостандық және міндеттерін жинақтайтын, мемлекеттік басқару саласында азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесін анықтауда шешуші институті болып әрекет қабілеттілік пен құқықтық қабілеттілік элементтерін құрайтын әкімшілік құқық субъектілік табылады.
Енді аталып өткен әкімшілік әрекет қабілеттілік пен әкімшілік құқықтық қабілеттілікке жеке-жеке тоқталайық және де анықтама берейік.
Әкімшілік құқықтылық қабілеттілік - бұл әр азаматтың мемлекет басқару саласында құқық пен міндеттердің субъектісі болу қабілеттілігі. Ол азаматтарда дүниеге келгеннен бастап пайда болып, оның өлімімен аяқталады. Әкімшілік құқықтық қабілеттіліктің көлемі мен мазмұны тиісті әкімшілік құқық нормаларын ұсынатын заңдармен, және соған негізделген басқа да басқару актілерімен анықталады.
Ал басқару азаматтардың құқық пен бостанық міндеттерінің нақты көлемі жас шамасы, денсаулық жағдайы, алған білімінде және тағы басқа бірқатар жағдаяттармен анықталады. Ендігі кезекте әкімшілік әрекет қабілеттілігінің мән-мағынасын қарастырамыз.
Әкімшілік әрекетті қабілеттілік деп, азаматтың құқығымен берілген өзінің іс-әрекетін жүзеге асыруға, өзінің жүріс-тұрысына заңды жауапты болуға және белгіленген міндеттерді орыдауға бейімдеген қабілетін айтамыз. Ол белгіленген жас мөлшерінде пайда болады, нақты айтқанда белгіленген жас мөлшеріне жеткенде туады. Әкімшілік әрекет қабілеттілік бөлшекті түрде мектеп жасындағы мөлшерінен пайда болады. Ал толық түрде әкімшілік әрекетті қабілеттілік азаматтарда мемлекеттік жас - он сегіз жасқа толғанда туады. Әкімшілік құқық саласында он алты жас мөлшерінде азаматтар әкімшілік жауапкершілікке тартылуы мүмкін.
Қазақстан республикасы азаматтары басқару саласында оларға берілген құқық пен бостандық және міндеттерін жүзеге асыру барысында мемлекеттік органдар мен олардың бөлімдері, лауазымды адамдар мен әкімшілік құқықтың басқа да субъектілерімен әкімшілік құқықтың басқа да субъектілерімен әкімшілік құқықтық қатынасқа түседі. Сол негізінде азаматтар мен басқару субъектілері арасында әкімшілік құқықтық қатынастар келесі жағдайларға байланысты болады:
- басқару саласында азаматтардың өздеріне тиесілі субъективті құқылары жүзеге асыруда;
- басқару саласында азаматтарың өздеріне берілген міндеттерін орындауда;
- басқару саласында азаматтардың құқықтық міндеттерін бұзуда;
- азаматтардың заңды ынта-ықыластарына қысым көрсетуде және құқыларын бұзуда олардың бұзылған құқықтарын қайта орнатып және қорғауда;
- азаматтардың жекелеген басқару органдарының жұмысындағы кемшіліктер бойынша ұсыныстар, арыз, шағымдар және олардың қызметтерін жақсарту туралы ұсыныстар беруде.
Азаматтардың субъективті құқықтары оларды жүзеге асыру мүмкіндік дәрежесі бойынша - абсалютті шексіз және тиесілі болып екі түрге бөлінеді.
Абсалютті субъективтік құқық - азаматтардың өз еркін білдіруімен байлансты жүзеге асатын құқық. Мысалы, тиісті нысана бойынша азаматтардың мемлекеттік басқаруда қатысуға құқықтары;
- мектепте білім алуға құқықтары;
- дәрігерлік көмек алуға құқықтары;
- жеке тұлғаға ешкімнің тиіспеуіне;
- фамилиясы, өз аты, әкесінің атына құқықтары және т.б. құқықтары.
Бұл құқықтар біздің ата заңымыз Конституциялық құқық негізінен туындайды.
Тиесілі субъективті құқық - азаматтардың тек өз еркін білдірумен ғана емес, ол сол уақытта сол жерде жүзеге асыру үшін шын мәніндегі мүмкіндіктердің бар болуына байланысты.
Мысалы, азаматтардың жоғарғы оқу орындарына түсу құқықтары мұның жүзеге асуы түсу емтихандарын тапсыру нәтижесіне байланысты;
- азаматтардың транспорт көлік құралдарын жүргізуге құқықтары емтихандарды тапсыру мен денсаулық жағдайына байланысты.
Соныен қатар, басқару саласында азаматтардың құқық пен міндеттері де жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Азаматтардың жалпы құқық пен міндеттері - басқарудың барлық салалары мен өрістеріне таралады. Мысалы, бұған жататындар: мемлекеттік басқаруға қатысуға құқы;
- мемлекеттік немесе қоғамдық органдардағы лауазымды адамдардың іс-әрекетіне шағым беруге құқы;
- Қазақстан Республикасы заңдарын және заңасты нормативті ктілерін сақтауға міндеттері;
- адал еңбек етуге міндетті;
- еңбек тәртібін сақтауға міндетті.
Ал азаматтардың арнайы құқық пен бостандықтары бұл басқарудың салалар тобында болмаса басқа да салалардағы жүзеге асырылуы тиіс азаматтардың құқық пен бостандықтары.
Мысалы, мемлекеттік басқаруда, денсаулықтарын қорғауға құқық;
- мәдениет басқару саласында мәдениет жетістіктерін пайдалануға құқы.
Ал осы басқару салаларында азаматтардың өздеріне тән міндеттеріне тоқталсақ. Денсаулық сақтауды басқару саласындағы арнайы міндеттердің бірі - ол азаматтардың санитарлық және тазалық ережелерін сақтауға міндетті. Өз кезегінде халыққа білім беруді басқару саласында азаматтардың арнайы негізгі міндеттерінің бірі болып арнайы орта білім алуға міндетті. Бұл адамдардың азаматтардың құқық пен бостандық және міндеттеріне дәріс барысында жекелеп тоқталып өтеміз.
Азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесінің мазмұнына назар аударсақ, ол жалпы құқықтық мәртебенің бөлігі бола отыра келесі элементтерді құрайды.
Ол - бірінші жоғарыда атап, анықтама беріп өткен әкімшілік әрекетті қабілеттілік;
- екінші мемлекеттік басқару саласында құқықтық нормалармен бекітілген құқық пен міндеттер;
- үшінші азаматтардың құқықтық пен бостандықтарын жүзеге асыруға әкімшілік құқықтық кепілдіктері.
Осы көрсетілген азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебенің үшінші элементі заңды кепілдіктің бір түрі азаматтардың құқық пен бостандықтарына кепілдікке көңіл бөлейік. Кепілдік деп әртүрлі құқық субъектілерінің құқықтарын қорғауды және жүзеге асыруды қамтамасыз ететін жағдай мен құралды айтамыз. Ал әкімшіліктік құқықтық кепілдік болса тек мемлекеттік басқару салаында азаматтардың құқықтарын қорғап және жүзеге асыруға ықпал жасап қоймай сонымен қатар қоғамдық өмір саласында азаматтардың конституциялық, еңбектік, жерлік және т.б. құқықтарын қорғайды. Ол азаматтардың құқық пен бостандықтарының конституциялық кепілдіктерімен байланысты. Оның бір бөлігі - әкімшілік құқықтық саласы азаматтар мен мемлекеттік басқару органдарының қатынастарына тікелей қатысты. Кепілдіктер келесі конституциялық ережелерден туындайды:
- белгіленген заң тәртібі бойынша баспаға шығарылмаған заңдар мен заңасты нормативті актілер қолданылуға жатпайды;
- мемлекеттік органдар әр азаматқа өзінің құқық пен мүдделерін қарастыратын құжаттар, шешімдер мен басқа да іс материалдарымен таныстыру мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге міндетті;
- азаматтардың құқықтарына қысым жасайтын мемлекеттік органдардың түрлі шешімдері мен іс-әрекеттері сотпен шағымдануы мүмкін;
- ешкім де азаматтардың қандай да болмасын құқық пен бостандықтарынан айыруға немесе шектеуге құқықты емес, тек конституцияға сәйкес негізінде болмаса;
- азаматтардың құқық пен бостандықтан уақытша шектеу заңға сәйкес тек төтенше жағдай кезінде және ол төтенше жағдай енгізу туралы актіде тікелей көрсетілуі қажет;
- мемлекеттік қызмет мемлекеттік қызметшілердің Қазақстан Республикасы халқы алдында және әрбір азаматы алдында жауапкершілігімен негізделеді. Азаматтардың түрлі құқық пен бостандықтарының әкімшілік құқықтық кепілдіктері тиісті заңдар мен заңасты нормативті актілерде бекітілген. Сонымен қатар әкімшілік құқықтық кепілдіктер құқық нормаларында бекітіле отыра азаматтардың құқық пен бостандықтарының жүзеге асырылу тәртібін реттейді, жеңілдіктер береді, мемлекеттік ұйымдардың бір жасаған іс-әрекеттеріне міндет жүктесе, екінші бір жасаған іс-әрекеттеріне тыйым салады, құқыққа қарсы іс-әрекеттерге жауапкершілік белгілейі. Әкімшілік құқықтық жүйені азаматтардың құқық пен бостандықтарын қорғау мен күзету уәзілі кіретін мемлекеттік органдар қызметін көрсететін ұйымдасқан кепілдіктер толықтырады. Осы мемлекеттік органдар қызметін көрсететін ұйымдасқан кепілдіктер негізінде Қазақстан Республикасы конституциясының 40-бап 2-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті - халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, конституциясының мызғымастығының, адам және азаматтар құқығы мен бостандықтарының рәмізімі және кепілі делінген.
Құқық кепілдік жөнінде ойымызды аяқтай келе, мемлекеттік басқаруда азаматтардың құқықтық кепілдіктерінің түрлерін бөліп анықтама бере кетейік;
Азаматтардың құқық кепілдіктерінің түрлері:
1. Жоғарыда қарастырылған ұйымдасқан кепілдік;
2. Әлеуметтік;
3. Заңды кепілдіктер.
Осы үш кепілдіктің өзімізге тиімді түрі заңды кепілдіктің сипатты анықтамасы:
- азаматтың басқару саласында құқық пен бостандықтарын құқықтық нормаларда бекіту;
- азаматтардың құқық пен заңды мүдделерін бұзғаны үшін мемлекеттік басқару, атқару билік органдары және лауазымды адамдардың жауапкершілігі;
- мемлекеттік басқару, атқару билік органдары және лауазымды адамдарың заңсыз іс-әрекеттеріне азаматтар тарапынан шағым беру құқы;
- мемлекеттік басқару, атқару, билік органдары және лауазымды адамдар өздерінің қызметтік міндеттерін атқаруда заңсыз әрекеттерімен келтірілген залалдарды өтеуге құқы;
- прокурорлық қадағалау;
- мемлекеттік органдардың бақылау-қадағалау қызметі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес өзіміздің Республикамызды демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметік мемлекет ретінде орнықтыра отырып, ең қымбат қазынамыз адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп танимыз:Сол себепті Конституцияда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына түгелдей бір тарау арналған.
Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамддардың әкімшілік құқықтық мәртебесі.
Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық негізі болып 19-маусым 1995-жылы бекітілген Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы заңды күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы табылады. Осы Жарлықта көрсетілген шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың ұйымы құқықтық жағдайларына, қағидаларына, құқық пен міндеттеріне, негізгі бостандық және кепілдіктеріне қысқаша көңіл бөлейік.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары деп Қазақстан Республикасы азаматы болып табылмайтын және өзін басқа мемлекет азаматы екеніне дәлелі бар адамдарды айтамыз.
Азаматтығы жоқ адам-деп Қазақстан Республикасы азаматы болып табылмайтын және өзін басқа мемлекет азаматына жататынына дәлелі жоқ адамдарды айтамыз.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары үшке бөлінеді:
1. Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтары;
2. Қазақстан Республикасына уақытша келетін шетел азаматтары;
3. Қазақстан Республикасы аумағынан транзит арқылы өтетін шетел азаматтары.
Шетел азаматтарының бірінші түрі тұрақты шетел азаматтарына анықтамасына келсек, ол ішкі істер органдарымен берілген тұрақты тұруға рұқсат алған шетел азаматтарын айтамыз. Екінші, Қазақстан Республикасына келетін уақытша шетел азаматтары деп - басқа заңды негізде жүрген шетел азаматтарын айтамыз. Олар белгіленген тәртіп бойынша тіркеліп тұруға және белгіленген келу мерзімінің бітуіне байланысты Қазақстан Республикасынан шығып кетуге міндетті.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының негізгі құқық пен бостандықтары төмендегідей:
- еңбек қатынастарында олар жекеленген лауазымдарға тағайындалып немесе белгілі бір еңбек қызметімен айналыса алмайды;
- әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелерінде - Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтарына ғана қатысты;
- білім алуға құқылы;
- саяси партиялар мен саяси мақсат ұстанатын қоғамдық бірлестіктерден басқа және де жарғы ережелері осы бірлестіктерге кіруге құқылы;
- денсаулық сақтау саласында - тек Қазақстан Республикасында тұрақты тұратындарға қатысты, ал уақытша келетін шетел азаматтарына дәрігерлік көмек Республика денсаулық сақтау органдарымен белгіленген тәртіп бойынша көрсетіледі.
- тұрғын-үй қатынастар - Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтарына қатысты;
- тұрғын үйді және басқа да мүліктерді меншіктеуге құқылы, уақытша келетін шетел азаматтарынан басқа.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтарының негізгі бостандықтары мен кепілдіктері. Бірінші - негізгі бостандық түрлері:
- шетел азаматтарына барып келу үшін ашық Республика аумағындағы жерлерде жүріп-тұру бостандығы;
- ар-ождан бостандығы;
- Қазақстан Республикасының заңымен белгіленген тәртіпке сәйкес тұрғылықты жерін таңдауға және жүріп-тұруға шектеу - Қазақстан Республикасы азаматтарының құқық пен мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен халықтың тынышытғын қорғау және мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажетті болғанда, Қазақстан Республикасы соған өкілді мемлекеттік органдарының актілерімен орнатылады. Шетел азаматтарына келесі кепілдіктер беріледі.
- тұрғын-жайға ешкімнің тиіспеуі;
- жеке тұлғаның ар-ождан, қадір-қасиетіне ешкімнің тиіспеуі;
- сот тәртібі бойынша Қазақстан Республикасы заңында берілген барлық құқықтарды қорғау.
Шетел азаматтарына Қазақстан Республикасы аумағына келу келесі негіздердің бар болуына байланысты рұқсат етілмеуі мүмкін;
- халықтың денсаулығын сақтау, қоғамдық тәртіпті қорғау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мүддесіне;
- егер ол Қазақстан Республикасы егеменділігіне қарсы шығып, оның аумағының бірлігін және тұтастығын бұзуға шақырса;
- егер ол мемлекетаралық және діни көзқарасты өшпенділікті өршітсе;
- егер бұл Қазақстан Республикасы азаматтары және басқа да адамдардың құқық пен заңды мүдделерін қорғау үшін қажет болса;
- егер ол террористік іс-әрекет үшін сотталған болса немесе сотпен аса қауіпті рецидивист деп танылса;
- егер ол Қазақстан Республикасы аумағынан бұдан бұрын аластатылса;
- егер Қазақстан Республикасына бұрын келген кезде республиканың кеден, валюта және басқа заңдарын, сонымен қатар Қазақстан Республикасында шетел азаматтарының құқықтық жағдайлары туралы Президент Жарлығын бұзғаны жөнінде деректер, дәлелдер анықталса;
- егер ол келу туралы сұрауды қозғау кезінде өзі жөнінде жалған мәліметтер айып немесе қажетті құжаттарды өткізбесе;
Келуге рұқсат визалар немесе басқа құжаттар Қазақстан Республикасы дипломатиялық және консулдық уәкіл орындарда болмаса жекеленген жағдайларда Қазақстан Республикасының соған арнайы уәкілдерімен беріледі.
Рұқсат визаларын беру негізі болып екі жақтың бір-бірін қарсы алуға шақыруы мен Қазақстан Республикасының соған өкілетті органдарының рұқсаты табылады.
Шетел азаматтары Қазақстан Республикасы аумағына келу ережесін бұзу, төмендегі негіздер бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартылады:
- тұрғын-жайларда ешқандай құжатсыз тұрса, болмаса жалған құжат бойынша тұрса;
- белгіленген тіркеу тәртібі болмаса жүріп-тұру мен тұрғылықты орнын таңдауды сақтамаса;
- оған белгіленген келу мерзімінің бітуіне орай республика аумағынан кетуден бұлтарса;
- Қазақстан Республикасы аумағы арқылы өтуде транзит ережелерін сақтамаса.
Бірінші сұрақты қорытындылайтын болсақ азаматтардың және азаматтығы жоқ адамдардың, шет ел азаматтарының әкімшілік құқықтық мәртебесін қарастырып шықтық. Азматтар әкімшілік құқықтың субъектісі ретіндегі өкілеттігін талдадық, сонымен әкімшілік құқықтың субъектісі болу үшін оның тиісті құқықтары мен міндеттері болуы шарт екенін анықтадық. [kgl]
[gl]№ 4 ТАҚЫРЫП. Атқарушы билік органдарының әкімшілік-құқықтық мәртебесі[:]
1. Атқарушы билік, мемлекеттік басқару органдарының ұғымы және әкімшілік-құқықтық мәртебесі.
2. Атқарушы билік және мемлекетті басқару органдарының жүйесі.
3. Мемлекеттік басқару, атқарушы билік органдарының түрлері. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының әкімшілік-құқықтық мәртебесі.
4. ҚР Президенті ролінің жалпы сипаттамасы және оның атқару билігі саласындағы құқықтық мәртебесі.
Атқару органдарының түсінігі және құқықтық мәртебесі, атқару органдарын сыныптау.
ҚР Конституциясына сәйкес біздің мемлекетімізде мемлекеттік билік біртұтас, ол заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінеді.
Біздің қарастыратынымыз ӘҚ-тың субъектісі болып табылатын аткару билігі органдары. Мемлекеттік басқару аппаратының жүйесіне кіретін ең жоғарғы орган атқару билігінің тиімді қызметінің және құрылымының құқықтық негізін әкімшілік заңдылық реттейді.Мемлекеттік билікті жүзеге асыратын орган ретінде атқару органдары әр түрлі органдармен, азаматтармен ӘҚ-тық қатынасқа түседі. ӘҚ қатынасқа түсетін атқару билігі органдарының ӘҚ-тық мәртебесі болады, яғни ӘҚ-тың субъектісі ретінде танылады.
Атқару билігі органы дегеніміз мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы мемлекеттік билік өкілеттігіне ие саяси үйым. Бір жағынан атқару билігі органы мемлекеттік билік органдарының бір түрі,ол екінші жағынан билікті іс жүзінде және формальды жүзеге асырылуына арналған атқару билігінің субъектісі болып табылады.Олар мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады және мынандай оның белгілері болады:
1. Мемлекеттік аппараттың автономдық бөлігі болып табылады.
2. Мемлекеттік қызмет атқарып, қоғамдық мүддені жүзеге асырады.
3. Мемлекеттің атынан әрекет жасап, сонымен қатар өз атынан да әрекет жасайды.
4. Жеке қызметке ие болады.
5. Мемлекет алдында өз қызметі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Әкімшілік құқық - құқық саласы және ғылым ретінде.
2. Әкімшілік құқық түсінігі, пәні және әдістері.
3. Әкімшілік құқықтың басқа ғылым салаларымен байланысы.
4. Әкімшілік құқықтың жүйесі және қайнар көздері.
ҚР Конституциясына сәйкес, мемлекеттің ең қымбат қазынасы - адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары танылады. Адамдар өздерінің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін мемлекеттік билік-басқару органдарымен құқықтық қарым-қатынасқа түседі. Ал сол құқықтық қатынастарды реттейтін заң нормаларының жүйесіне әкімшілік құқық ғылымы жатады.
Әкімшілік құқық ғылымы - Қазақстанның құқық ғылымының құрамдас элементі, әкімшілік құқық саласы және оның реттейтін пәні туралы ғылыми көзқарастар мен түсініктердің, білім мен теориялық ережелердің жүйесі.
Әкімшілік құқық ғылымының пәні - мемлекеттік басқарудың дамуы мен қызмет етуінің ең жалпы заңдылықтары болып табылады. Ол мемлекеттік басқарудың пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының заңдылығын, ондағы санаттар мен ұғымдар жүйесін, мемлекеттік басқарудың негізгі принциптерін, әкімшілік құқықтық заңнамаларды, әкімшілік құқық субъектілерінің құқық қолдану тәжірибесін, сондай-ақ әкімшілік құқықты жетілдіру мен дамыту туралы болжамдар мен ұсыныстарды қамтиды.
Әкімшілік құқық - Қазақстан Республикасы құқық жүйесінің жеке саласы ретінде қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттейді. Олар мемлекеттік басқару саласында пайда болып, дамып, жойылатын қатынастар.Мұндай қатынастарды басқарушылық қатынастары деп те атайды.
Әкімшілік құқық саласы - мемлекеттік басқару қызметін ұйымдастыру мен жүзеге асыру процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдық нормалардың жиынтығы.
Әкімшілік құқық саласының мынадай белгілері бар:
- әкімшілік құқық ҚР құқығының негізгі, жариялы салаларының бірі;
- әкімшілік құқықтың өзінің реттейтін пәні бар, сол арқылы ол басқа құқық
салаларынан ажыратылады.
- әкімшілік құқық өзінің құқықтық реттеу әдістеріне ие.
- әкімшілік құқық ішкі ұйымдастырушылық құрылымына ие.
- нормативтік базасына, яғни қайнар көздеріне ие.
2. Әкімшілік құқық түсінігі, пәні және әдістері.
Әкімшілік құқық атқарушы билік органдарының қызметін ұйымдастырумен байланысты қатынастарды реттейді. Олардың құрылымын, өкілеттіктері мен құзіретін, сонымен бірге олардың арасындағы өзара іс-қимылдарын анықтайды. Әкімшілік құқықпен, сондай-ақ мемлекеттік билік органдарының азаматтармен және өздерінің құзіреттеріне сәйкес мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттесуі барысында туындаған қатынастары, сонымен қатар әкімшілік құқық бұзушылықтармен байланысты қатынастар реттеледі.
ҚР әкімшілік құқығы мемлекеттік басқарудың негіздерімен байланысты мәселелерді қамтиды, атқарушы өкіметтің жүйесін ашады, сонымен қатар, жеке адамдардың мемлекетті басқарудағы ролін көрсетеді.
Әкімшілік құқықтың пәні - әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін мемлекеттік басқару сферасындағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Мемлекеттің ең қымбат қазынасы деп танылатын азаматтардың мемлекеттік басқару саласындағы құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етіп, оларды құқықтық реттеп отыратын пән - әкімшілік құқық пәні болып табылады.
Әкімшілік (администрация) сөзі латын тілінен аударғанда - басқару деген мағына береді, сондықтан бұл саланы көбіне басқару құқығы деп те атайды.
Әкімшілік құқықтың негізгі мақсат-міндеттері мыналар:
- қоғамның, мемлекеттік аппараттың, азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі басты құрал ретінде әкімшілік биліктің тиімді қызмет етуіне жағдай жасау.
- атқарушылық билікті демократиялық тұрғыда ұйымдастыру.
- азаматтар мен қоғамды атқарушы биліктің біржақты біржақты озбырлығынан қорғау.
- қоғамдық қатынастарды реттеу, нығайту.
- конституция талаптарына және қоғамдық даму заңдылықтарына сай жаңа қоғамдық қатынастарды қорғау.
- басқару саласындағы қоғам, мемлекет, азаматтар мүддесіне сай емес қатынастарды ығыстыру.
- әкімшілік нормалармен өзге де құқық салаларымен реттелген қоғамдық қатынастарды қорғау.
Әкімшілік құқықтың басты мақсаты - мемлекеттік билік аппаратын заң мүддесіне қызмет етіп, оның талаптарын орындауға бағыттау.
Әкімшілік құқықтық әдістер - әкімшілік құқықтық қатынасқа ықпал ететін тәсілдердің, амалдардың, құралдардың жиынтығы. Құқықтық реттеу әдістеріне: рұқсат ету, тыйым салу, міндет жүктеу әдістері жатады. Рұқсат ету - адамдардың өздерінің белсенді әрекетін жасауға құқық береді. Тыйым салу - белгілі бір әрекеттерді жасаудан тартынуды талап етеді. Міндет жүктеу - адамдарға олардың тиісті мінез-құлық көрсету міндетін жүктейді.
Әкімшілік құқықтық әдістерге: императивті, диспозитивті, көтермелеу, ұсыныс жасау жатады. Императивті әдіс - құқықтық нұсқамалардан бұлтаруды болғызбайтын ықпал ету әдісі. Диспозитивті әдіс - субъектілерге өзара қатынастарын заңмен белгіленген шеңберде реттеуге мүмкіндік беретін әдіс. Көтермелеу әдісі - мінез-құлықтың белгілі бір түрі үшін көтермелеуге уәде беру жолымен белсенді мінез-құлықты ынталандыратын ықпал ету тәсілі. Ұсыныс жасау - басқару субъектілеріне қолданылып жүрген заң тұрғысынан мінез-құлықтың ең пайдалы түрін ұсынатын ықпал ету тәсілі.
3. Әкімшілік құқықтың басқа ғылым салаларымен байланысы.
Әкімшілік құқық басқа құқық салаларымен тығыз байланысты. - Әкімшілік құқықтың конституциялық құқықпен арасындағы байланыс жақын. Екеуінің де қайнар көзі Конституция. Айырмашылығы субъектілеріне байланысты, конституциялық құқық өкілді органдардың құрылуы мен қызметін реттесе, ал әкімшілік құқық атқару органдарының құрылуы мен қызмет етуін реттейді.
- Әкімшілік құқық қылмыстық құқықпен тығыз байланысты. Бұл екеуі де қоғамға қауіпті іс-әрекет-құқық бұзушылыққа қарсы күрес жүргізеді. Әкімшілік құқық бұзушылықта қылмысқа қарағанда іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі дәрежесі төмен болады, әкімшілік құқыққа барлығы орындауға міндетті тәртіптер кіреді (мысалы: жол қозғалысы ережесі, паспорттық жүйе, санитарлық, өртке қарсы және т.б.). Әкімшілік жаза қолдану сотталғандық болып есептелмейді, ал қылмыстық жазаға тартылу сотталғандық болып табылады. Әкімшілік құқық субъектісі жеке тұлғамен бірге заңды тұлға да болуы мүмкін, ал қылмыс субъектісі тек ғана жеке тұлға болады.
- Әкімшілік құқық мемлекеттік қызметкерлердің қызметін реттеу жолымен еңбек құқығымен де байланысты болады. Мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттің атынан және мемлекеттің тапсырысымен қызмет етеді, сондықтан ол әкімшілік құқық нормаларымен реттеледі. Ал қызметкерлердің өз еңбектері туралы басшыларымен болатын арақатынасын еңбек құқығы реттейді.
- Әкімшілік құқық азаматтық құқық саласымен де байланысты. Әкімшілік құқық нормаларымен басқару саласына қатысты мүлікті тәркілеу, мүлікті басқа субъектіге беру реттеледі, ал азаматтық құқық нормалары мүліктік қатынастарды реттейді.
- Қаржы құқығы басқарудың қаржыға қатысты мәселелерін реттейді.
4. Әкімшілік құқықтың жүйесі және қайнар көздері.
Әкімшілік құқықтың жүйесі дегеніміз - мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін әкімшілік-құқықтық нормалардың реттелген жиынтығы.
Әкімшілік құқық жүйесі жалпы және ерекше бөлімнен тұрады. Жалпы бөлімге мемлекеттік басқару жүйесіне жалпы сипаттама беретін әкімшілік құқықтың негізгі институттарын құрайтын нормалар жатады. Бұлар: мемлекеттік басқарудың негізгі қағидалары, әкімшілік құқық субъектілерінің әкімшілік құқықтық мәртебесі, мемлекеттік басқару нысаны мен әдістері, әкімшілік құқықтық жауаптылық, әкімшілік іс жүргізу тәртібі, мемлекеттік басқарудағы заңдылықты сақтау тәртібі.
Ерекше бөлімде әр сала бойынша басқару органдары, олардың нақты атқаратын функциялары туралы айтылады. Бұлар: сыртқы істерді басқару, ішкі істерді басқару, әділетті басқару, қорғанысты басқару, денсаулық сақтауды басқару, білім беруді басқару, көлік және коммуникацияны басқару, т.б.
Әкімшілік құқықтың қайнар көздеріне мыналар жатады:
- нормативтік құқықтық акт
- әкімшілік шарт
- әкімшілік прецедент
- құқықтық әдет-ғұрып
- ғылыми-құқықтық доктрина
Нормативтік құқықтық акт дегеніміз - референдум немесе мемлекеттің өкілетті органдары мен лауазымды адамдары қабылдаған, құқықтық нормаларды белгілейтін, өзгертетін немесе тоқтатын, белгіленген нысандағы нормативті құжат.
Әкімшілік шарт дегеніміз - екі не одан да көп субъектілер арасындағы келісім, оның ережелері тек сол субъектілер үшін ғана міндетті болады.
Әкімшілік прецедент дегеніміз - әкімшілік нақты іс бойынша қабылданған шешімінің осыған ұқсас істерді қарауда, шешуде қолданылуы. Бұл англосаксондық құқықтық жүйедегі елдерде кең тараған, Қазақстанның құқықтық жүйесіне құқықтың бұл қайнар көзі тән емес.
Құқықтық әдет-ғұрып дегеніміз - қоғамда мемлекеттік биліктен тәуелсіз қалыптасқан және көп қайталануының нәтижесінде адамдардың санасына бекіп қалған ережелер.
Ғылыми құқықтық доктрина - құқықтың қандай да бір саласында немесе жалпы құқықта қалыптасқан арнайы пікірлердің, ережелердің және принциптердің көпшілік мойындаған жүйесі.
Сонымен ҚР-да әкімшілік құқықтың қайнар көздері ретінде нормативті құқықтық актілер мен шарттар алынады. ҚР әкімшілік құқықтың қайнар көзінің иерархиясы:
1. ҚР Конституциясы, 30.08.1995ж.
2. Конституциялық заңдар;
3. Заңдар;
4. ҚР Президентінің Жарлықтары;
5. ҚР Үкіметінің қаулылары;
6. Министрліктер мен ведомстволардың нормативтік актілері;
7. Парламент палаталарының қаулылары;
8. Әкімшілік құқық нормалары қаралған мемлекетаралық келісім шарттар;
9. Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Соттың қаулылары;
10. Жергілікті өкілді және атқарушы органдардың нормативті актілері;
11. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының нормативті актілері;
12. Локальдық нормативтік актілер.
[kgl]
[gl]№ 2 ТАҚЫРЫП. Әкімшілік құқықтық нормалар мен қатынастар. [:]
1. Әкімшілік құқықтық нормалардың түсінігі мен құрылымы.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік құқықтық қатынастардың ұғымы, құрылымы.
4. Әкімшілік құқықтық қатынастардың түрлері.
Әкімшілік құқықтық нормалар дегеніміз - мемлекеттік органдардың басқару-атқару жұмыстары процесінде пайда болатын, атқару билігі аясында қоғамдық қатынастарды реттеуші, мемлекеттік органдардың актілерінде көрсетілген, мемлекеттік заң шығару және атқару билігінің органдары тағайындаған жалпыға міндетті мінез-құлық ережелері.
Әкімшілік құқық нормалары басқару аясында пайда болатын қатынастарды ұйымдастыруға, реттеуге және жетілдіріп жоғары сатыға көтеруге негізделген.
Әкімшілік құқықтық нормалардың алдына қойған міндеттері:
-мемлекеттік басқару жүйесінің әр түрлі бөлімдерінің өзара қатынасын реттеу және жөнге салу;
-басқару функцияларына ие субъектілер мен оларға бағынышты, объектілердің заңды талаптарын орындауға қатысты ғылыми тұрғыдан негізделген және мақсатқа сәйкес келетін орынды өзара қатынасын баянды ету;
-басқару қызметінің әр түрлі салаларының байланысын және мемлекеттік органдардың басқа да құқық субъектілерімен өзара әрекеттестігінің (қатынасының) тәртібін белгілеу.
Әкімшілік құқықтық нормалар басқару аясында пайда болатын қатынастарды ұйымдастыруға, реттеуге және жетілдіріп, оларды жоғары сатыға көтеруге бағытталған. Әкімшілік құқықты нормалардың көмегімен басқару органдарының көпшілігінің құқықтық мәртебесі мен құзыры анықталады, олардың қызметінің түрлері мен әдістері және басқарудың басқа да субъектілерімен өзара қатынастың тәртібі баянды етіледі. Сонымен бірге әкімшілік құқықтық нормалар кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, мемлекеттік қызметшілердің және жеке тұлғалардың да мемлекеттік басқару аясындағы құқықтық мәртебесін анықтайды.
Әкімшілік-құқықтық нормалардың, құқықтың басқа салаларының нормалары сияқты, өзінің бөлімдерінің өзара орналасу тәртібі, яғни құрылымы бар. Әкімшілік құқықтық норманың құрылымы дегеніміз - оның ішкі құрылысы, негізгі құрамының (бөлшектерінің) өзара байланысының айқын тәртібі.
Әкімшілік құқықтық норманың ішкі құрылысы мынадай бөлшектерден тұрады:
- гипотеза;
- диспозиция;
- санкция;
Гипотеза норманы іс жүзінде асыру шартының сипаттамасы, яғни ережені қолдану шарты.
Гипотеза әкімшілік құқықтық норманың бөлшегі ретінде норманы іс жүзіне асыру шартына, яғни норманың өзі әсер етуге бейімделген және өз кезегінде нақтылы қатынастар туындауына себеп болатын қоғамдық қатынастарға жөн сілтейді. Демек, әкімшілік құқықтық норманың гипотезасын қамтитын жағдайлар әкімшілік құқықтық қатынастардың туындауына себеп болатын заңды маңызы бар фактілер болып табылады. Мысалы, азаматтың әкімшілік құқық бұзушылық жасауы, кінәліні өкілеттігі бар органдардың және лауазымды тұлғалардың әкімшілік жауапкершілікке тартуына себеп болады. Гипотеза жорамал не болжам түріндегі пікірді білдіреді.
Диспозиция - норма тағайындаған мінез-құлық ережесінің мазмұны.
Диспозиция әкімшілік құқықтық нормаларда көбінесі құқық беру, өкілеттік беру, рұқсат ету және міндеттеу, бұйрық беру, сонымен қатар тыйым салу және шек қою түрінде баяндалады. Диспозиция әрдайым субъектілер өзін-өзі қалай ұстауы керек екеніне жөн сілтейді, олардың құқықтары мен міндетттерінің өзара тығыз байланысын қарастырады.
Санкция - норма тағайындаған мінез-құлық ережесін бұзудың салдары, яғни норманы бұзғаны үшін қолданатын шара. Санкция әкімшілік құқықтық норманың бөлшегі ретінде, тек қана нормада қарастырылған құқық бұзушылыққа байланысты құқық бұзушыға қолданатын әкімшілік жолмен ықпал ету шараларының мазмұнын білдіреді. Сондықтан, әкімшілік ескерту шаралары (мысалы, карантин, шекараны жабу, жер сілкіну, су тасқыны болған жерлерді қоршап алу). санкцияға жатпайды. Себебі мұндай шаралар әкімшілік құқықтық норманың санкциясында емесе, керісінше диспозициясында көрсетіледі.
Әкімшілік құқықтық санкциялардың өзіне тән ерекшелігі әкімшілік жолмен ықпал ету әдістерінің, санкция түрлерінің көптігі, сонымен қатар өкілетті органдар мен олардың лауазымды тұлғаларына белгіленген шеңберде берілген ықпал ету шараларын қолданудың мол мүмкіндігі.
2. Әкімшілік құқықтық нормалардың түрлері.
Әкімшілік құқық нормалары мазмұны бойынша:
1. материалдық (қаржылық) нормалар
2. процессуалдық нормалар болып екіге бөлінеді.
Материалдық нормалар - азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесін, атқарушы билік органы мен ұйымдарды біріктіретін ережелер. Мысалы: атқарушы билік органдары субъектілерінің қоғамға, тұлғаларға көрсететін заңды түрдегі құзіреті (компетенциясы).
Процессуалды нормалар - мемлекетпен бекітіліп, санкцияланған материалдық нормаларды жүзеге асыру барысында және мемлекеттік басқару органдарының жаңа нормативті актілерді шығарумен сипатталады. Процессуалды нормалардың материалдық нормалардан айырмашылығы:
а) өзінің тағайындалуымен, яғни материалдық нормалар субъектілерінің әкімшілік құқықтық мәртебесін тағайындаса. ал процессуалдық нормалар олардың орындалуы мен міндеттелуін заңды түрде жүзеге асырады;
б) талап ету, яғни процессуалды нормалар, ең алдымен материалдық нормалардың орындалуын талап етеді;
в) іске асыру, яғни әкімшілік құқықтық материалдық нормалардың қабылдануын, олардың жүзеге асырылуын талап ету арқылы іске асыру.
Процессуалды нормалар материалдық нормалар сияқты классификациялау дәрежесіне байланысты жіктеледі. Мысалы: заңды күшіне байланысты, белгілі бір ортаға, яғни сфераға байланысты және т.б.
Субъектілердің мінез-құлқына әсер ететін әдістері бойынша нормалар 3-ке бөлінеді:
1. міндеттеуші;
2. тыйым салушы;
3. уәкілдік беруші әкімшілік құқықтық нормалар болып бөлінеді.
Міндеттеуші әкімшілік-құқықтық нормалар - тұлғаның белгілі бір ережелерді орындауын міндеттеп, талап етуі. Мысалы, заңды, тұлғалардың міндетті түрде Әділет органдарында тіркелуі, азаматтардың шағымдарын белгілі бір мерзімде басқару органдарының қарастыру міндеттілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік салық жүйесі мен бюджеті атты Президент Жарлығының 171-бабында салық жүйесін міндетті түрде салық қызметкерлері атқарады)
Тыйым салушы әкімшілік-құқықтық нормалар - норма көздеген мақсаттан тыс белгілі бір іс-әрекеттердің орындалуына тыйым салып, шектейді.
Тыйым салудың екі түрі бар:
а) жай тыйым салу;
б) арнайы тыйым салу.
Жай тыйым салу дегеніміз - әкімшілік құқық бұзушылық белгілері бар істердің орындалуы мен жүзеге асуын шектеуі.
Арнайы шектеу дегеніміз - Қазақстан Республикасының мемлекеттік салық жүйесі мен бюджеті атты Президент Жарлығының 174-бабында көрсетілгендей, салық қызметкерлерінің кәсіби міндеттерін өздерінің тікелей немесе жанама туыстығы бар салық төлеушілерімен қаржылық мәселелерді шешуге шектеу қоюы.
Уәкілдік беруші нормалар - субъектілердің әкімшілік-құқықтық қарым-қатынасында өз шешімі бойынша қатынастарды жүзеге асыру, бірақ нормалардың сақталуын бұзбау керек. Мысалы: Қазақстан Республикасының банктері мен банк жүйесі туралы Президент жарлығының 46-бабында былай делінген: Егер Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі ІІ дәрежедегі экономикалық нормаларды бұзған жағдайда мынадай шаралар қолданылады:
а) міндеттеуші хатты талап етеді;
б) банкпен жазбаша түрде келісім жасайды;
в) ескерту, сөгіс береді;
г) жазбаша түрде береді;
Қолданыл шегіне байланысты:
а) жалпы міндетті;
б) ішкі жүйелік.
а) жалпы міндетті нормалар әкімшілік - құқықтық қатынасқа түсетін барлық субъектілерден талап етіледі.
б) ішкі жүйелік нормалар белгілі бір атқарушы биліктің талап етуіне байланысты қолданылуы.
Мекен жайға байланысты: белгілі бір ұйым мен атқарушы билік органдарының әкімшілік-құқықтық мәртебесін белгілеу арқылы бөлу, яғни қоғамдық бірлестіктерге, мемлекеттік бірлестіктерге және азаматтарға байланысты қолданылуы.
Сонымен қорытындылай келе әкімшілік құқықтық нормалар - бұл конституцияда бекітілген белгілі бір қағидалар мен ережелердің жиынтығы. Ал әкімшілік-құқықтық қатынастар - бұл әкімшілік-құқықтық нормалармен реттелген, мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастар. Бұл екі ұғым бір-бірімен тығыз байланысты, біріншісі мемлекет бекіткен қағидалар мен ережелердің жиынтығы болса, сол ережелер құқықтық қатынастарды реттеп басқарып отырады.
3. Әкімшілік құқықтық қатынастардың ұғымы, құрылымы.
Әкімшілік құқықтық қатынастар дегеніміз - мемлекеттік басқару саласында пайда болатын әкімшілік құқықтық нормалармен реттелген қоғамдық қатынастар. Әкімшілік құқықтық қатынастардың өзіне тән белгілері бар. Олар:
1 әкімшілік құқықтық қатынастардың бір тарабы міндетті түрде билік субъектісі болуы тиіс. Азаматтар арасында әкімшілік құқықтық қатынас тууы мүмкін емес, өйткені оларға басқару не атқару құқығы мен міндеті берілмеген.
2 әкімшілік құқықтық қатынастар атқарушы билік қызметінің аясында ғана пайда болады.
3 әкімшілік құқықтық қатынастар көп кездесетіндігімен сипатталады, өйткені қоғамда басқарылмайтын сала жоқ.
Әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымы мынадай 3 элементтен тұрады:
- әкімшілік құқықтық қатынас субъектісі
- әкімшілік құқықтық қатынас объектісі
- заңды маңызы бар айғақтар (заңды фактілер)
Әкімшілік құқықтық қатынас субъектілері: ҚР азаматы, шетел азаматы, азаматтығы жоқ тұлғалар; мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, мемлекеттік қызметшілер мен қоғамдық ұйымдар қызметшілері.
Әкімшілік құқықтық қатынас субъектілері субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерге ие болады.
Әкімшілік құқықтық қатынас объектісі: әкімшілік құқықтық қатынас бағытталған мақсаты оның мазмұнын құрайды, сол бағытталған мақсатқа жету барысында құқықтық қатынастар туындайды.
Заңды фактілер - әкімшілік құқықтық қатынастардың пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына әсер ететін мән-жайлар. Заңды фактілер 2 түрге бөлінеді: оқиға және іс-әрекет. Оқиға адамдардың еркінен тыс болатын мән-жайлар. Мысалы: адамның туылуы, белгілі бір жасқа толуы; жер сілкінісі, су тасқыны,т.б. Іс-әрекет адамдардың еркімен байланысты. Іс-әрекет заңды және заңсыз болып екіге бөлінеді.
4. Әкімшілік құқықтық қатынастардың түрлері.
Әкімшілік құқықтық қатынастар байланысы сипаты бойынша - тік және көлбеу болып бөлінеді.
Мазмұны бойынша - материалдық және процессуалдық болып бөлінеді.
Құқықтың функциялары бойынша - реттейтін және қорғайтын.
Заңды фактілерінің сипаты бойынша - заңды іс-әрекеттер туғызатын, заңсыз іс-әрекеттер туғызатын, оқиғалар туғызатын болып бөлінеді.
Қорғау тәсілі бойынша - әкімшілік тәртіппен қорғалатын, сот тәртібімен қорғалатын болып бөлінеді.
Әкімшілік құқықтық қатынастар мен нормалар болмаса қоғамның дамуы мүмкін емес, өйткені әкімшілік құқықтық нормалар бекітілуі арқылы қоғамда тәртіп орнайды. Ал әкімшілік құқықтық қатынастар тек биліктік өкілеттікке ие болып қоймастан, сонымен бірге әкімшілік құүқық субъектілерінің түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін қорғап, құқықтық қатынастарды тұрақтандырады. [kgl]
[gl]№ 3 ТАҚЫРЫП. Азаматтың әкімшілік-құқықтық мәртебесі. [:]
1. Азаматтың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің негіздері. Олардың әкімшілік құқыққабілеттілігі, әрекетқабілеттілігі, деликтқабілеттілігі.
2. Мемлекеттік басқару саласындағы азаматтардың құқықтары мен міндеттері. Азаматтардың конституциялық құқықтары мен міндеттері.
3. Азаматтардың құқықтарының әкімшілік-құқықтық кепілі және олардың түрлері.
4. Азаматтардың жүгінулері. Жүгінулердің түрлері. Әкімшілік және соттық шағымдар.
Азаматтардың әкімшілік құқықтық қабілеті және әкімшілік құқықтық мәртебесі.
Жалпы барлық құқық саласының субьектісі мемлекет пен қоғамның, ұжымның өміріне араласу үшін құқықтық актілермен жүктелген сұраныстарды жүзеге асыру үшін белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болуы шарт.Өз кезегінде әкімшілік құқықтың субьектілерінде әкімшілік құқықтық нормалармен реттелетін құқықтары мен міндеттері бар болады.Азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер, мекемелер мен ұжымдар мемлекетпен әкімшілік құқықтық қатынасқа түсу арқылы өздерінің субьективтік құқықтарын жүзеге асырады.
1. Әкімшілік құқық субъектілері деп ҚР заңдарына сәйкес әкімшілік құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарға қатысушы тұлғаларды айтамыз. Әкімшілік құқық субъектілері жеке және ұжымдық субъектілер болып екіге бөлінеді.
Әкімшілік құқықтың жеке субъектілеріне - ҚР азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар, лауазымды тұлғалар жатады.
Әкімшілік құқықтың ұжымдық субъектілеріне - ҚР Үкіметі, Министрліктер, агенттіктер, мемлекеттік комитеттер, ведомстволар, жергілікті өзін өзі басқару органдары, қоғамдық және діни бірлестіктер кәсіпорындар және коммерциялық емес ұйымдар жатады.
2. Жеке субъектілерді қарастыру ең алдымен азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесінен басталады. Сондықтан азамат деген түсінікті анықтап алу қажет. Азаматтық дегеніміз - адамның адамгершілігін, негізгі құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге негізделген олардың өзара байланысты құқықтарының, міндеттері мен жауапкершілігінің жиынтығынан көрініс табатын адамның мемлекетпен тұрақты түрдегі саяси құқықтық байланысы. Азаматтық белгісі бойынша жеке тұлғалар бірнеше топқа жіктеледі: ҚР азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар, қос азаматтығы бар адамдар. Азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесі дегеніміз - азаматтардың әкімшілік құқық нормаларымен бекітілген субъективтік құқықтарының, заңды міндеттерінің және жауаптылығының жиынтығы.
Азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесі азаматтардың әкімшілік құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінен, олардың мемлекеттік басқару саласындағы құқықтары мен міндеттерінен тұрады. Құқық қабілеттілігі азаматтардың әкімшілік құқықтық қатынастарға түсуге мемлекет белгілеген және қорғайтын мүмкіндігі.
Азаматтардың әкімшілік әрекет қабілеттілігі - азаматтың құқығымен берілген өзінің іс-әрекетін жүзеге асыруға, өзінің жүріс-тұрысына заңды жауапты болуға және белгіленген міндеттерді орындауға бейімделген қабілеті. Әрекет қабілеттілік толық (18 жастан), шектеулі (16 жастан) және ішінара (7 жастан) боп бөлінеді.
Мемлекеттік басқару саласында азаматтардың мынадай құқықтары мен міндеттері болады: құқықтары: мемлекеттік басқаруға қатысу; мемлекеттік қызметке кіру; мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға өтініш жасау; еркін жүріп тұру; тұрғын үйге қол сұғылмауы; тегі мен атын өзгертуі; бірлесуге; хат жазысу, телефонмен сөйлесу, телеграф хабарларының құпиялығы; басқару органдары мен лауазымды адамдардың әрекеттеріне шағымдану; заңды бостандықтарын жүзеге асыру; білім алу; денсаулығын сақтау; мемлекеттік органдарға олардың қызметін жақсарту туралы ұсыныс енгізу, олардың кемшілігін сынға алу:
міндеттері: басқару аясында заңдылық пен мемлекеттік тәртіпті сақтау; арнайы тыйымдарды сақтау (мысалы: арнайы білімсіз заңдық практикамен айналысуға тыйым салу); бірқатар әрекеттерді жасауға басқару органдарынан рұқсат (лицензия) алу (мысалы, жолаушы тасымалдау үшін рұқсат алу; Шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғаларды ҚР-да болу мерзімі бойынша мынадай топтарға бөлінеді:
-тұрақты тұратындар; -уақытша тұратындар; -транзитпен жүріп өтетіндер.
Әкімшілік құқықтық субъектілері деп - Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес әкімшілік құқықпен реттелетін басқармалы қоғамдық қатынастардың қатысушылары жақтары болып табылатын адамды немесе ұйымды айтамыз.
Әкімшілік құқық субъектілері өз ішінде екі түрге бөлінеді: біріншісі - жеке дербес субъектілер, екіншісі - ұжымдық субъектілер.
Әкімшілік-құқықтың жеке субъектілері болып келесілер табылады:
- Қазақстан Республикасының азаматтары;
- шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар;
- лауазымды адамдар.
Ал әкімшілік құқық субъектісінің екінші түрі ұжымдық субъектілер мыналар:
- мемлекеттік ұйымдар;
- мемлекеттік емес ұйымдар.
Өзімізге белгілі мемлекеттік ұйымдар қатарынан көретін ұйымдарымыз. Ол:
- мемлекеттік басқарудың атқару билік органдары;
- мемлекеттік қазыналы кәсіпорындар мен мекемелер;
- өзіндік құзыретке ие атқару билік органдарының құрылымды бөлімдері.
Ал мемлекеттік емес ұйымдарға тоқталсақ, олар өз атауында көрсетілгендей, мемлекеттік емес, олар:
- қоғамдық бірлестіктер түрлі партия, одақтар, қорлар, қоғамдық қозғалыстар, спорттық қоғамдар;
- жергілікті өзін өзі басқару органдары;
коммерциялық ұйымдар өндірісті кооперативтер, шаруашылық серіктестіктер және т.б.
Аата заңымыздан туындайтын азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесінің құқықтық негізі, қайнар көзі 1991-жыл 20-желтоқсанда шыққан Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңы мен 1995-жылы 3-қазанда шыққан, осы заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң күші бар, Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығында қарастырылған.
Азаматтың әкімшілік құқық мәртебесі мынадай элементтерден тұрады:
1. ӘҚ қабілеттік және әрекет қабілеттік,
2. мемлекеттік басқару сферасындағы құқықтар мен міндеттері,
3. бостандықтары мен құқықтардың ӘҚ кепілдіктері,
Қазақстан Республикасы азаматтарының әкімшілік құқықтық мәртебесі мемлекет басқару саласында оларға берілген құқық пен бостандық және міндеттерінің жиынтығымен анықталады. Мемлекет басқару саласындағы азаматтардың құқық пен бостандығы және міндеттері де өзінің әлеуметті табиғаты жағынан басқа да барлық экономикалық, саяси әлеуметтік және мәдени өмір салаларындағыдай құқық пен бостандық және міндеттерден айырмашылығы жоқ. Осы негізінде ата заңымыз Қазақстан Республикасының 12-бабында адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсалютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады десе: осы негізгі заңымыздың 14-бабында Қазақстан Республикасындағы жұрттың барлығы тең дей келе, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге деген көзқарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге де жағдай аттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды делінген.
Тұлғалы адамдар деп биологиялық мән-мағынадағы адамдарды айтамыз. Ал осы тұлғалы адамдардың заңды ұғымына назар аударсақ, ол адам жағдайларын барлық әлеуметтік қатынастардың көп түрлілігіне алғашқы субъект немесе әлеуметтік дербес тұлға ретінде есептелетін олардың құқықтық қабілеттілік ерекшеліктерімен байланысады. Негізінде заң жүзіндегі тұлғалы адамдар деп азаматтарды, шетел азаматтарын және азаматтығы жоқ адамдарды айтамыз.
Осы азаматтардың көрсетілген құқық пн бостандық және міндеттерін жинақтайтын, мемлекеттік басқару саласында азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесін анықтауда шешуші институті болып әрекет қабілеттілік пен құқықтық қабілеттілік элементтерін құрайтын әкімшілік құқық субъектілік табылады.
Енді аталып өткен әкімшілік әрекет қабілеттілік пен әкімшілік құқықтық қабілеттілікке жеке-жеке тоқталайық және де анықтама берейік.
Әкімшілік құқықтылық қабілеттілік - бұл әр азаматтың мемлекет басқару саласында құқық пен міндеттердің субъектісі болу қабілеттілігі. Ол азаматтарда дүниеге келгеннен бастап пайда болып, оның өлімімен аяқталады. Әкімшілік құқықтық қабілеттіліктің көлемі мен мазмұны тиісті әкімшілік құқық нормаларын ұсынатын заңдармен, және соған негізделген басқа да басқару актілерімен анықталады.
Ал басқару азаматтардың құқық пен бостанық міндеттерінің нақты көлемі жас шамасы, денсаулық жағдайы, алған білімінде және тағы басқа бірқатар жағдаяттармен анықталады. Ендігі кезекте әкімшілік әрекет қабілеттілігінің мән-мағынасын қарастырамыз.
Әкімшілік әрекетті қабілеттілік деп, азаматтың құқығымен берілген өзінің іс-әрекетін жүзеге асыруға, өзінің жүріс-тұрысына заңды жауапты болуға және белгіленген міндеттерді орыдауға бейімдеген қабілетін айтамыз. Ол белгіленген жас мөлшерінде пайда болады, нақты айтқанда белгіленген жас мөлшеріне жеткенде туады. Әкімшілік әрекет қабілеттілік бөлшекті түрде мектеп жасындағы мөлшерінен пайда болады. Ал толық түрде әкімшілік әрекетті қабілеттілік азаматтарда мемлекеттік жас - он сегіз жасқа толғанда туады. Әкімшілік құқық саласында он алты жас мөлшерінде азаматтар әкімшілік жауапкершілікке тартылуы мүмкін.
Қазақстан республикасы азаматтары басқару саласында оларға берілген құқық пен бостандық және міндеттерін жүзеге асыру барысында мемлекеттік органдар мен олардың бөлімдері, лауазымды адамдар мен әкімшілік құқықтың басқа да субъектілерімен әкімшілік құқықтың басқа да субъектілерімен әкімшілік құқықтық қатынасқа түседі. Сол негізінде азаматтар мен басқару субъектілері арасында әкімшілік құқықтық қатынастар келесі жағдайларға байланысты болады:
- басқару саласында азаматтардың өздеріне тиесілі субъективті құқылары жүзеге асыруда;
- басқару саласында азаматтарың өздеріне берілген міндеттерін орындауда;
- басқару саласында азаматтардың құқықтық міндеттерін бұзуда;
- азаматтардың заңды ынта-ықыластарына қысым көрсетуде және құқыларын бұзуда олардың бұзылған құқықтарын қайта орнатып және қорғауда;
- азаматтардың жекелеген басқару органдарының жұмысындағы кемшіліктер бойынша ұсыныстар, арыз, шағымдар және олардың қызметтерін жақсарту туралы ұсыныстар беруде.
Азаматтардың субъективті құқықтары оларды жүзеге асыру мүмкіндік дәрежесі бойынша - абсалютті шексіз және тиесілі болып екі түрге бөлінеді.
Абсалютті субъективтік құқық - азаматтардың өз еркін білдіруімен байлансты жүзеге асатын құқық. Мысалы, тиісті нысана бойынша азаматтардың мемлекеттік басқаруда қатысуға құқықтары;
- мектепте білім алуға құқықтары;
- дәрігерлік көмек алуға құқықтары;
- жеке тұлғаға ешкімнің тиіспеуіне;
- фамилиясы, өз аты, әкесінің атына құқықтары және т.б. құқықтары.
Бұл құқықтар біздің ата заңымыз Конституциялық құқық негізінен туындайды.
Тиесілі субъективті құқық - азаматтардың тек өз еркін білдірумен ғана емес, ол сол уақытта сол жерде жүзеге асыру үшін шын мәніндегі мүмкіндіктердің бар болуына байланысты.
Мысалы, азаматтардың жоғарғы оқу орындарына түсу құқықтары мұның жүзеге асуы түсу емтихандарын тапсыру нәтижесіне байланысты;
- азаматтардың транспорт көлік құралдарын жүргізуге құқықтары емтихандарды тапсыру мен денсаулық жағдайына байланысты.
Соныен қатар, басқару саласында азаматтардың құқық пен міндеттері де жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Азаматтардың жалпы құқық пен міндеттері - басқарудың барлық салалары мен өрістеріне таралады. Мысалы, бұған жататындар: мемлекеттік басқаруға қатысуға құқы;
- мемлекеттік немесе қоғамдық органдардағы лауазымды адамдардың іс-әрекетіне шағым беруге құқы;
- Қазақстан Республикасы заңдарын және заңасты нормативті ктілерін сақтауға міндеттері;
- адал еңбек етуге міндетті;
- еңбек тәртібін сақтауға міндетті.
Ал азаматтардың арнайы құқық пен бостандықтары бұл басқарудың салалар тобында болмаса басқа да салалардағы жүзеге асырылуы тиіс азаматтардың құқық пен бостандықтары.
Мысалы, мемлекеттік басқаруда, денсаулықтарын қорғауға құқық;
- мәдениет басқару саласында мәдениет жетістіктерін пайдалануға құқы.
Ал осы басқару салаларында азаматтардың өздеріне тән міндеттеріне тоқталсақ. Денсаулық сақтауды басқару саласындағы арнайы міндеттердің бірі - ол азаматтардың санитарлық және тазалық ережелерін сақтауға міндетті. Өз кезегінде халыққа білім беруді басқару саласында азаматтардың арнайы негізгі міндеттерінің бірі болып арнайы орта білім алуға міндетті. Бұл адамдардың азаматтардың құқық пен бостандық және міндеттеріне дәріс барысында жекелеп тоқталып өтеміз.
Азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебесінің мазмұнына назар аударсақ, ол жалпы құқықтық мәртебенің бөлігі бола отыра келесі элементтерді құрайды.
Ол - бірінші жоғарыда атап, анықтама беріп өткен әкімшілік әрекетті қабілеттілік;
- екінші мемлекеттік басқару саласында құқықтық нормалармен бекітілген құқық пен міндеттер;
- үшінші азаматтардың құқықтық пен бостандықтарын жүзеге асыруға әкімшілік құқықтық кепілдіктері.
Осы көрсетілген азаматтардың әкімшілік құқықтық мәртебенің үшінші элементі заңды кепілдіктің бір түрі азаматтардың құқық пен бостандықтарына кепілдікке көңіл бөлейік. Кепілдік деп әртүрлі құқық субъектілерінің құқықтарын қорғауды және жүзеге асыруды қамтамасыз ететін жағдай мен құралды айтамыз. Ал әкімшіліктік құқықтық кепілдік болса тек мемлекеттік басқару салаында азаматтардың құқықтарын қорғап және жүзеге асыруға ықпал жасап қоймай сонымен қатар қоғамдық өмір саласында азаматтардың конституциялық, еңбектік, жерлік және т.б. құқықтарын қорғайды. Ол азаматтардың құқық пен бостандықтарының конституциялық кепілдіктерімен байланысты. Оның бір бөлігі - әкімшілік құқықтық саласы азаматтар мен мемлекеттік басқару органдарының қатынастарына тікелей қатысты. Кепілдіктер келесі конституциялық ережелерден туындайды:
- белгіленген заң тәртібі бойынша баспаға шығарылмаған заңдар мен заңасты нормативті актілер қолданылуға жатпайды;
- мемлекеттік органдар әр азаматқа өзінің құқық пен мүдделерін қарастыратын құжаттар, шешімдер мен басқа да іс материалдарымен таныстыру мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге міндетті;
- азаматтардың құқықтарына қысым жасайтын мемлекеттік органдардың түрлі шешімдері мен іс-әрекеттері сотпен шағымдануы мүмкін;
- ешкім де азаматтардың қандай да болмасын құқық пен бостандықтарынан айыруға немесе шектеуге құқықты емес, тек конституцияға сәйкес негізінде болмаса;
- азаматтардың құқық пен бостандықтан уақытша шектеу заңға сәйкес тек төтенше жағдай кезінде және ол төтенше жағдай енгізу туралы актіде тікелей көрсетілуі қажет;
- мемлекеттік қызмет мемлекеттік қызметшілердің Қазақстан Республикасы халқы алдында және әрбір азаматы алдында жауапкершілігімен негізделеді. Азаматтардың түрлі құқық пен бостандықтарының әкімшілік құқықтық кепілдіктері тиісті заңдар мен заңасты нормативті актілерде бекітілген. Сонымен қатар әкімшілік құқықтық кепілдіктер құқық нормаларында бекітіле отыра азаматтардың құқық пен бостандықтарының жүзеге асырылу тәртібін реттейді, жеңілдіктер береді, мемлекеттік ұйымдардың бір жасаған іс-әрекеттеріне міндет жүктесе, екінші бір жасаған іс-әрекеттеріне тыйым салады, құқыққа қарсы іс-әрекеттерге жауапкершілік белгілейі. Әкімшілік құқықтық жүйені азаматтардың құқық пен бостандықтарын қорғау мен күзету уәзілі кіретін мемлекеттік органдар қызметін көрсететін ұйымдасқан кепілдіктер толықтырады. Осы мемлекеттік органдар қызметін көрсететін ұйымдасқан кепілдіктер негізінде Қазақстан Республикасы конституциясының 40-бап 2-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті - халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, конституциясының мызғымастығының, адам және азаматтар құқығы мен бостандықтарының рәмізімі және кепілі делінген.
Құқық кепілдік жөнінде ойымызды аяқтай келе, мемлекеттік басқаруда азаматтардың құқықтық кепілдіктерінің түрлерін бөліп анықтама бере кетейік;
Азаматтардың құқық кепілдіктерінің түрлері:
1. Жоғарыда қарастырылған ұйымдасқан кепілдік;
2. Әлеуметтік;
3. Заңды кепілдіктер.
Осы үш кепілдіктің өзімізге тиімді түрі заңды кепілдіктің сипатты анықтамасы:
- азаматтың басқару саласында құқық пен бостандықтарын құқықтық нормаларда бекіту;
- азаматтардың құқық пен заңды мүдделерін бұзғаны үшін мемлекеттік басқару, атқару билік органдары және лауазымды адамдардың жауапкершілігі;
- мемлекеттік басқару, атқару билік органдары және лауазымды адамдарың заңсыз іс-әрекеттеріне азаматтар тарапынан шағым беру құқы;
- мемлекеттік басқару, атқару, билік органдары және лауазымды адамдар өздерінің қызметтік міндеттерін атқаруда заңсыз әрекеттерімен келтірілген залалдарды өтеуге құқы;
- прокурорлық қадағалау;
- мемлекеттік органдардың бақылау-қадағалау қызметі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес өзіміздің Республикамызды демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметік мемлекет ретінде орнықтыра отырып, ең қымбат қазынамыз адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп танимыз:Сол себепті Конституцияда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына түгелдей бір тарау арналған.
Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамддардың әкімшілік құқықтық мәртебесі.
Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық негізі болып 19-маусым 1995-жылы бекітілген Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы заңды күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы табылады. Осы Жарлықта көрсетілген шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың ұйымы құқықтық жағдайларына, қағидаларына, құқық пен міндеттеріне, негізгі бостандық және кепілдіктеріне қысқаша көңіл бөлейік.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары деп Қазақстан Республикасы азаматы болып табылмайтын және өзін басқа мемлекет азаматы екеніне дәлелі бар адамдарды айтамыз.
Азаматтығы жоқ адам-деп Қазақстан Республикасы азаматы болып табылмайтын және өзін басқа мемлекет азаматына жататынына дәлелі жоқ адамдарды айтамыз.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары үшке бөлінеді:
1. Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтары;
2. Қазақстан Республикасына уақытша келетін шетел азаматтары;
3. Қазақстан Республикасы аумағынан транзит арқылы өтетін шетел азаматтары.
Шетел азаматтарының бірінші түрі тұрақты шетел азаматтарына анықтамасына келсек, ол ішкі істер органдарымен берілген тұрақты тұруға рұқсат алған шетел азаматтарын айтамыз. Екінші, Қазақстан Республикасына келетін уақытша шетел азаматтары деп - басқа заңды негізде жүрген шетел азаматтарын айтамыз. Олар белгіленген тәртіп бойынша тіркеліп тұруға және белгіленген келу мерзімінің бітуіне байланысты Қазақстан Республикасынан шығып кетуге міндетті.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының негізгі құқық пен бостандықтары төмендегідей:
- еңбек қатынастарында олар жекеленген лауазымдарға тағайындалып немесе белгілі бір еңбек қызметімен айналыса алмайды;
- әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелерінде - Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтарына ғана қатысты;
- білім алуға құқылы;
- саяси партиялар мен саяси мақсат ұстанатын қоғамдық бірлестіктерден басқа және де жарғы ережелері осы бірлестіктерге кіруге құқылы;
- денсаулық сақтау саласында - тек Қазақстан Республикасында тұрақты тұратындарға қатысты, ал уақытша келетін шетел азаматтарына дәрігерлік көмек Республика денсаулық сақтау органдарымен белгіленген тәртіп бойынша көрсетіледі.
- тұрғын-үй қатынастар - Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтарына қатысты;
- тұрғын үйді және басқа да мүліктерді меншіктеуге құқылы, уақытша келетін шетел азаматтарынан басқа.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтарының негізгі бостандықтары мен кепілдіктері. Бірінші - негізгі бостандық түрлері:
- шетел азаматтарына барып келу үшін ашық Республика аумағындағы жерлерде жүріп-тұру бостандығы;
- ар-ождан бостандығы;
- Қазақстан Республикасының заңымен белгіленген тәртіпке сәйкес тұрғылықты жерін таңдауға және жүріп-тұруға шектеу - Қазақстан Республикасы азаматтарының құқық пен мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен халықтың тынышытғын қорғау және мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажетті болғанда, Қазақстан Республикасы соған өкілді мемлекеттік органдарының актілерімен орнатылады. Шетел азаматтарына келесі кепілдіктер беріледі.
- тұрғын-жайға ешкімнің тиіспеуі;
- жеке тұлғаның ар-ождан, қадір-қасиетіне ешкімнің тиіспеуі;
- сот тәртібі бойынша Қазақстан Республикасы заңында берілген барлық құқықтарды қорғау.
Шетел азаматтарына Қазақстан Республикасы аумағына келу келесі негіздердің бар болуына байланысты рұқсат етілмеуі мүмкін;
- халықтың денсаулығын сақтау, қоғамдық тәртіпті қорғау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мүддесіне;
- егер ол Қазақстан Республикасы егеменділігіне қарсы шығып, оның аумағының бірлігін және тұтастығын бұзуға шақырса;
- егер ол мемлекетаралық және діни көзқарасты өшпенділікті өршітсе;
- егер бұл Қазақстан Республикасы азаматтары және басқа да адамдардың құқық пен заңды мүдделерін қорғау үшін қажет болса;
- егер ол террористік іс-әрекет үшін сотталған болса немесе сотпен аса қауіпті рецидивист деп танылса;
- егер ол Қазақстан Республикасы аумағынан бұдан бұрын аластатылса;
- егер Қазақстан Республикасына бұрын келген кезде республиканың кеден, валюта және басқа заңдарын, сонымен қатар Қазақстан Республикасында шетел азаматтарының құқықтық жағдайлары туралы Президент Жарлығын бұзғаны жөнінде деректер, дәлелдер анықталса;
- егер ол келу туралы сұрауды қозғау кезінде өзі жөнінде жалған мәліметтер айып немесе қажетті құжаттарды өткізбесе;
Келуге рұқсат визалар немесе басқа құжаттар Қазақстан Республикасы дипломатиялық және консулдық уәкіл орындарда болмаса жекеленген жағдайларда Қазақстан Республикасының соған арнайы уәкілдерімен беріледі.
Рұқсат визаларын беру негізі болып екі жақтың бір-бірін қарсы алуға шақыруы мен Қазақстан Республикасының соған өкілетті органдарының рұқсаты табылады.
Шетел азаматтары Қазақстан Республикасы аумағына келу ережесін бұзу, төмендегі негіздер бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартылады:
- тұрғын-жайларда ешқандай құжатсыз тұрса, болмаса жалған құжат бойынша тұрса;
- белгіленген тіркеу тәртібі болмаса жүріп-тұру мен тұрғылықты орнын таңдауды сақтамаса;
- оған белгіленген келу мерзімінің бітуіне орай республика аумағынан кетуден бұлтарса;
- Қазақстан Республикасы аумағы арқылы өтуде транзит ережелерін сақтамаса.
Бірінші сұрақты қорытындылайтын болсақ азаматтардың және азаматтығы жоқ адамдардың, шет ел азаматтарының әкімшілік құқықтық мәртебесін қарастырып шықтық. Азматтар әкімшілік құқықтың субъектісі ретіндегі өкілеттігін талдадық, сонымен әкімшілік құқықтың субъектісі болу үшін оның тиісті құқықтары мен міндеттері болуы шарт екенін анықтадық. [kgl]
[gl]№ 4 ТАҚЫРЫП. Атқарушы билік органдарының әкімшілік-құқықтық мәртебесі[:]
1. Атқарушы билік, мемлекеттік басқару органдарының ұғымы және әкімшілік-құқықтық мәртебесі.
2. Атқарушы билік және мемлекетті басқару органдарының жүйесі.
3. Мемлекеттік басқару, атқарушы билік органдарының түрлері. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының әкімшілік-құқықтық мәртебесі.
4. ҚР Президенті ролінің жалпы сипаттамасы және оның атқару билігі саласындағы құқықтық мәртебесі.
Атқару органдарының түсінігі және құқықтық мәртебесі, атқару органдарын сыныптау.
ҚР Конституциясына сәйкес біздің мемлекетімізде мемлекеттік билік біртұтас, ол заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінеді.
Біздің қарастыратынымыз ӘҚ-тың субъектісі болып табылатын аткару билігі органдары. Мемлекеттік басқару аппаратының жүйесіне кіретін ең жоғарғы орган атқару билігінің тиімді қызметінің және құрылымының құқықтық негізін әкімшілік заңдылық реттейді.Мемлекеттік билікті жүзеге асыратын орган ретінде атқару органдары әр түрлі органдармен, азаматтармен ӘҚ-тық қатынасқа түседі. ӘҚ қатынасқа түсетін атқару билігі органдарының ӘҚ-тық мәртебесі болады, яғни ӘҚ-тың субъектісі ретінде танылады.
Атқару билігі органы дегеніміз мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы мемлекеттік билік өкілеттігіне ие саяси үйым. Бір жағынан атқару билігі органы мемлекеттік билік органдарының бір түрі,ол екінші жағынан билікті іс жүзінде және формальды жүзеге асырылуына арналған атқару билігінің субъектісі болып табылады.Олар мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады және мынандай оның белгілері болады:
1. Мемлекеттік аппараттың автономдық бөлігі болып табылады.
2. Мемлекеттік қызмет атқарып, қоғамдық мүддені жүзеге асырады.
3. Мемлекеттің атынан әрекет жасап, сонымен қатар өз атынан да әрекет жасайды.
4. Жеке қызметке ие болады.
5. Мемлекет алдында өз қызметі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz