Шығармаларын анималистік жанрға арнаған суретшілер
КІРІСПЕ
Адам баласы есін білгелі бері өнермен бірге өзін-өзі жетілдіріп, мәдени игіліктерін жасап келеді. Бізге белгісіз, бұлыңғыр ондаған мың жыл бұрын да өнердің бастапқы белгілері байқала бастаған.
Мәдениеттіміздің бір бөлігі болатын көшпелілердің көне бейнелеу өнерінің тарихы да біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мыңжылдықта басталып, сол дәуірдің V-VI ғасырларында өте жоғары деңгейге жетті. Орта Азия, Қазақстан бейнелеу өнері сонау неолит және қола дәуірінен басталады. Атап айтсақ, Тарбағатай, Алтай, Жасыбай және Ұлытау тастарына ойып салған өшпес суреттер осыған дәлел бола алады. Сақ-скиф бейнелеу өнерінің Аң стилі сияқты озық формалары да сол кезде пайда болған.
Біздің дәуірімізге дейінгі VП-Ш ғасырлардағы сақ, савромат және скиф одақтастығының саяси ымыралылығы скиф-сібірлік Аң стилінің гүлденуіне себепші болды. Ежелгі сақ суретшілері сүйенген хайуанат образдарының триадасы (құс - тұяқты жануар - жыртқыш) бейбітшілік қоғам құрылысының салтанатты идеясын паш етті.
Бүгінгі таңда ғылыми-техникалық прогрестің мәні жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің байлығын адамзаттың мүдделері аясында көшбасшы позициядан ығыстырды.
Жануарлар әлемі - шексіз әр алуан және түрлі-түсті бояуға бай. Бірақ жануарлар суретін салу, оларды сол тұрған қалпында бейнелеу оңайға соқпайды. Олар бір орында тыныш тұрмайды, сондықтан анималист-суретшіге қажымай-талмай жұмыс жасауға, яғни олардың жүріс-тұрысын, қимыл-қозғалысын бақылап, зерттеу қажет.
Аң стилі - ежелгі өнер түрі, зерттеу ауқымы өте кең. Осыған орай аң стилінің зерттелмеген қырлары, айтылмаған сырларын зерттеу болашақтың еншімізде дей тұра, диплом жұмысын орындау барысында үлес қосқым келді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Қызыл кітапқа сирек кездесетін, жылдан жылға азайып не жойылып бара жатқан, айрықша қорғауды қажет ететін аңдар мен жануарлар тіркеледі. Сол себептен жануарлардың таңғажайып, қайталанбас әлемін және бүгінгі таңда жойылып бара жатқан аңдарды, олардың сұлулығын көрсету.
Ғылыми жаңашылдығы: табиғи ресурстарды қорғау тақырыбы бойынша анималистік жанрда суреттер салғызудың әдіс тәсілдерін, бейнелеу өнерінің аралас техникасымен көрсете отырып, тамаша сезімдерін дамыту. Сонымен қатар отан сүйгіштік пен табиғатқа ұқыпты қарау туралы негізгі ұғымдар қалыптастыру. Бұл заманымыздың әлеуметтік белсенді тұлғасының негізгі қасиеттері болып саналады
Практикалық маңыздылығы: оқушыларды табиғат пен жануарларға деген ізгілікті қарым-қатынаста тәрбиелеу экологиялық тәрбиемен байланысты. Қазіргі жағдайда экологиялық тәрбие мәселесі мектеп назарында. Визуалды өнер арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға өз үлесін қосады. Оқушылардың бойына табиғатты қорғау сезімін үнемі дамыту керек. Табиғи ресурстарды қорғау тақырыбы бойынша әртүрлі техникада суреттер салғыза отырып, сезімдерін дамыту, сонымен қатар отансүйгіштік пен табиғатқа ұқыпты қарау туралы негізгі ұғымдар қалыптастыру.
Диплом жұмысының мақсаты: анималистік жанрды дамытушылардың арасында Ресей суретшілерінің бірі В.А.Ватагиннің үлесі аса зор деп санаймын, оның тұжырымдамасына келісе отырып "Табиғат ресурстарын зерттеу тек қана дүниетану сабақтарында ғана емес, визуалды өнер де бейнелеп салу сабақтарында да өзектілігін тұжырымдады". В.А.Ватагин "табиғатқа, жануарлар әлеміне ұқыпты қарау адамға адам болуға көмектеседі"-деген. Сондықтан хайуанаттар дүниесін қорғауды мектеп қабырғасынан бастай отырып, олардың әсем бейнесінін суреттерін салғызу және анималист суретшілердің туындыларымен таныстыру. Анималист жанрының қалыптасуы мен шетел суретшілерінің шығармаларын таныстыра отырып, талдау жасау.
Міндеттері:
визуалды өнер сабақтарында, жыртқыш аңдарды бейнеудің әдіс
тәсілдері;
аралас техниканы пайдаланудың мүмкіндіктері;
анималистік жанр тақырыбында суреттер салғызу арқылы адамның
табиғатқа деген жақсы қарым қатынасы;
оқушылардың экологиялық мәдениетін жоғарлату.
Дипломдық зерттеудің объектісі: арыстан, жолбарыс, геопарттың қимыл қозғалысы, өзіне тән мінезі мен ерекшелігі, табиғат өміріндегі рөлдері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: В.А.Ватагин, Е.Чарушин суреттері және А.С.Щипанов, Е.Каменова, Б.Уәлиев, Қ.Иманбекова, М.С.Мұқашев, А.Ғ.Сейтімов, Қ.Е.Ералин., С.Ж.Турикпенова, Н.А.Хамзиннің оқулықтарындағы жан-жануарлар суретін салу туралы еңбектері сарапталып, анималистік жанрдың дамытушы суретшінің теориялары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс жазылуының тәжірибелік базасы: Шоқан Уәлиханов атындағы №1 негізгі орта білім беретін мектебінің 7 а сыныбында анималистік жанр тақырыбында эксперименттік сабақтар өткізілді. Диплом жұмысының практикалық бөлімі Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының 409 Академиялық сурет оқу шеберханасы, қалалық, институт кітапханаларымен оқу залдары. Институттың биология кешеніндегі және қалалық өлкетану мұражайлары мен қаламызға 20 тамыз айында келген, Фортуна Пятигорск атты, көшпелі хайуанаттар паркіндегі жартқыш аңдардың қимыл қозғалыстары мен мінез құлқы бақыланды.
Диплом жұмысының құрылымы: қарындаш және түрлі-түсті бояулармен салынған ізденіс эскиздер, фор эскиз, практикалық жұмыстың тұп нұсқалары, теориялық бөлімі.
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕГІ ЗАМАНАУИ ТЕХНИКА ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ
ЖЕТІСТІКТЕР
1.1 Анималистік жанрдың тарихы мен дамуы
Қазақ халқы бейнелеу өнерінің мәдениеттанулық негіздерін, рәміздік ерекшеліктерін зерттеудің өзектілігі бірнеше мәдени факторлармен және Қазақстан Республикасында қабылданған мәдени даму бағдарламасымен үндес өтіп жатқан үрдістермен айқындалады. Бүгінгі таңда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстау мақсатында жүргізіліп жатқан рухани шараларға қатысты ұлттық философия мен мәдениеттің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туып, кеңінен жол ашылуда. Оған Республика президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде атты еңбегінде: Тарихи құндылықтарымызды барынша зерттеу мен қайта қалпына келтіру, сақтауға, зерттеуге мән беріп, өткен тарихымызды ұрпаққа жеткізуіміз керек. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта оралу - бұл әрине оң процесс. Қазақстанда ұлттық тілді, өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр, - деген сөзі айғақ.
Соның ішінде, қазақ бейнелеу өнері бір адам ғұмырына ғана жетерлік өте аз мерзімде өзгеру, өсу кезеңінен халықаралық ілтипатқа бөлену шағына дейін бүкіл даму сатыларынан өтті. Түптеп келгенде, бұл ортаға тарихи тұрғыда тән емес көркем ойлаудың жаңаша үрдісі, жаңаша ұлттық мектебі жасалды. Бұл мәдени құбылыс әлде де зерттеліп, саралана жатар, дегенмен, оның пайда болуы Еуропа мен Шығыстың (Азияның) көркемдік дәстүрлерінің өзара байланысының нәтижесінде мүмкін болғаны күмән тудырмайды.
Қазақстанның бүгінгі күнгі өнері туралы сөз қозғағанда, әдетке айналып кеткен қазақ бейнелеу өнеріндегі тұрмыстың мазмұндық мәселелері мен экзистенциалдылыққа тартымдылық тәрізді көріністерінің де жалғасып жатқанын атап өтпеуге болмайды. Кәсіби өнердің дамуының осы сәті суретшілердің осы заманғы тұтынушыға жеткізуге ұмтылатын идеялар кешенінен нақты байқалатыны оның шоғырланушылық сипатында. Бүгінгі күннің бейнелеу және мүсін өнері контекстік жағынан аса толықтырылған күрделі болып келеді, ол өз кезегінде қарапайым көрерменнің түсінбеуін тудырады. Бүгінгі күні суретшілер мектебінің қалыптасу сатысының алдыңғы кезеңіндегі тәжірибелерін толық түсіну болашақтың ісі. Түрлі түстер, композициялар, фактура немесе пластика көмегімен шығу көздері, жылдар бойы шыңдалған, әдеттегі құндылықтар мен түсінушіліктермен тығыз байланысқан, дүниенің құрылуы туралы ұлттық түсініктерді өнерде қалыптастыра, бейнелік шығармалар мен мүсіндік композицияларды қалпына келтіре отырып, суретшілер небір жиынтыққа, біртұтас жүйеге, шашырап қалған элементтер мен фрагменттерді жинайды деуге болады. Осы процесс барысында шығармалардың нысандарымен атқарылатын жұмыстар да жедел қойылғанын атап өтуіміз керек. Әр алуан түрлі стильдер, тәсілдер, қолтаңбалар бойынша қызмет атқаратын, сол бағыттарда тамаша туындыларды дүниеге әкелетін бейнелеушілер мен мүсіншілердің шығармаларында нысан рөлін әсемдік ерекшелік факторының күшеюі немесе күнделікті эстетикалық өлшемдерді жоққа шығару арқылы қарқындандыру жүзеге асырылуда. Осы үрдіс ұлттық менталитетке қатысты жаңа суретшілер тілін қалыптастырумен тығыз байланысты болып отыр. Ол өзінің сыртқы стильдік көріністерінде айтарлықтай шартты, орташалау, рәміздік, метафоралық немесе тіпті ашықтан - ашық метафизикалық сипатқа ие болды.
ХХ-ғасырдағы қазақ мәдениетінің басты ерекшелігі жаңалыққа сергектігі мен ашықтығы деу орынды. Мұның айқын бір көрінісі - Республикамызда contemporary art, яғни қазіргі заман өнерінің тез арада әрі табиғи түрде пайда болуы. Алғашқы кезде бұл бағыттың жақтаушылары Қазақстан үшін ең маңызды және қажетті contemporary art деуге басқан. Бірақ, Қазақстанның бүгінгі өнері тек осы бағытпен шектелмейтінін, ол әр алуан және әр түрлі стильдік бағыттардан және әр түрлі шығармашылық ерекшеліктерден тұратынын уақыттың өзі көрсетіп отыр.
ХХ-ғасырдың ортасынан бастап әлемдік мәдениеттен өз орнын алған қазіргі заман өнері еліміз тәуелсіздік алғалы бері бізде де қанат жая бастады. Сontemporary art аталатын қазіргі заманауи өнердің (энвайронмент, преформанс, инсталяция, акция) республикадағы тұңғыштары деп Қанат Ибрагимов, Рустам Хальфин, Ғалым Маданов, Ербосын Мелдебеков, Елена және Виктор Воробьевтар, Юлия Сорокина тағы да басқа суретшілерді атау орынды. Өмірде жоқты жасауға ұмтылатын авангардистер сияқты олар да жаңаны тудыру үшін өнердің қайнар көздерін іздестіріп, қажет тұста көне де қарапайым дүниеге бет бұрады. Мысалы, К.Ибрагимовтың Құрбандық шалу акциясын (көрерменнің көз алдында құрбандық шалып, қойды бауыздау, қанын ішу екі тұрғыдан - біріншіден, өмірде жоқты жасау, екіншіден, көне дүниеден үйрену), ұмыт болған діни салт-дәстүрді тірілту деп қарастыруға болады. Аталмыш акция, демек қанша жаңа өнер десек те ата-баба дәстүрінен бастау алар табиғаты бар, өмір жалғастығының көрінісі дерліктей. Ал, Стамбулдағы биенналеге қатысып, шығармашылықтары жоғары баға алған белгілі суретшілер Елена және Виктор Воробьевтардың Классиканың халықпен қоштасуы, Мұнда болғандар акциялары өткен қимастықпен қарап, жеңіл мұңға батуды және өмірде қандай да заттың өз орны бар екенін байқатады. Жалпы Воробьевтар шығармашылығының басты ерекшелігі айнала дүниеге, қоршаған ортаға жіті үңілу және оны қастерлей білуге үндеу деу керек.
Қазіргі Заман өнері бағытында Көпір ассоциациясының мүшелері табысты еңбек етіп жүр. Ассоциация жетекшісі Ғалым Мадановтың Вавилон мұнарасы энвайронменті күрделі дүние. Жоба белгілі мәдениеттануші, сәулетші А.Ордабаев пен белгілі өнер зерттеушісі Б.Барманқұлованың жетекшілігімен және аталмыш ассоциация мүшелерінің қатысуымен жүзеге асырылады. Алматы да 80 - 90 жылдары саяси ағарту орталығы болған ғимаратта өткен бұл энвайронмент кеңестік кезеңнің келеңсіз тұстарын басқаша бір ракурста көрсетумен қатар қазіргі өміріміздегі қилы құбылыстарды айқындап аша түсті. Ең бастысы Вавилон мұнарасына заманауи сипат берілген.
Заманауи бейнелеу өнерінің республикалық көрмесі алғаш рет 1998 жылы болған еді. Соростың Қазіргі Заман Өнері орталығы ұйымдастырған көрмені бұл бағытта жұмыс істеп жүрген әр суретшінің өзіндік қолтаңбасы мен стилін анықтауға мүмкіндік бергендей. Сонымен қатар, қазіргі заман өнері мәдени өзіндігін іздестіру жолында. Бұл бағытта жұмыс істеушілер халықтық салт-дәстүрлерді жандандыруға ден қояды, әрі қазіргі заман өнеріндегі әлемдік процестерден тысқары қалмауға ұмтылады. Сontemporary art-тың ішінде ең көбірек көзге түсіп жүргені Перформанс. Шет елдерде перформанс концептуальді шығармашылық болып табылмайды. ол әлдеқашан көпшілік қауымның игілігіне айналған ХХ ғасырдағы ақыл-ой жүйесі үшін өзекті стиль сюрреализмнің эстетикасы мен философиясынан нәр алып, галереяларды, театр, кино, теледидарды жаңаша қырынан көрсеткен. Қазіргі заман өнерінің халық арасына кең тарағанының ең бір мықты дәлелі деп фэшн индустрия мен перформанс клиптерді жиі көрсететін MTV жаппай комерцияланудың символы болып отырған музыкалық телеарнаға әсерін атауға болады.
Қазіргі заман өнері айтарлықтай дамыған, әрі жаңалыққа толы, бүгінде ол халықаралық дәрежеде де жақсы танылып отыр. Өзіміздегі танылуына келетін болсақ, қазіргі заман өнері аз тиражбен шығатын басылымдарда ғана сөз болып келеді. Соның өзінде де әр түрлі орталарда бұл өнер туралы кеңірек білуге деген ықылас қалыптасуда. Қазіргі бейнелеу өнері жайын сөз еткенде, біз ең алдымен кеңес дәуіріндегі көркем туындыларды еске түсіріп, жаңа өнер үлгілеріне көңіл бөлеміз. Себебі сол кезеңнің өнер туындылары өз уақытының айнасы іспетті. Дегенмен, Қазақстанның бейнелеу өнері Қазан төңкерісінен басталды деген дәйексіз пікір әлі күнге дейін орын алып отыр.
Әлеуметтік жағдайлар өзгеріске ұшырап, мәдени ақпараттық алмасулар мен өзара әсер қатынастарының күшейіп, өнер тек қана рухани сұраныс болудан қалып, ол тауар ретінде де жұмыс істей бастаған кезде және оған деген сұраныс өлшемінің көпшілікке, жеке адамдарға, заман талғамына, көрмелер мен музейлерге арналған түрлі талап-тілектерін қанағаттандырып отырған шақта біздің бағалау өлшемдеріміз бейнелеу өнеріне ғана емес, дәстүрлі халықтық шығармашылыққа қалыптасқан көзқарасымыз өзгерді. Дәстүрлі өнерге деген көзқарасты бағытталған позициялық қатынас айқындайтындай өзгерістер байқалды.
Біріншіден, дәстүрлі өнерге бейнелеу өнері өз әсерін тигізді. Бұл жағдайда қол өнері, соның ішінде ою-өрнек еш нәрсені бейнелемесе де, бейнелеу өнерінде жетекші рөл атқаратын реңдік қатынастардың көркемдік өлшемі ретінде көрінуі және оның жарық-көлеңкелік пен бояу түстерінің өзара өте нәзік алмасуларында шешілуі, кейде жетекші рөл жеке немесе күрделі композициялық бейнелерге берілуі, суреттің элемент ретінде пайдалануы оны монументті графикаға, кескіндеме немесе мүсін өнеріне жақындатады.
Екіншіден, дәстүрлі өнерге деген сыртқы әсердің күштілігіне қарамастан ол өзінің тұрақты және синкретті сипатын сақтап қалуға ұмтылады. Бұл жағдайға сырмақ пен текеметке немесе алашаға салынатын ою өрнекті шатастыру мүмкін емес. Әрқайсысы өз функцияларын орындап, көркемдік ерекшеліктеріне байланысты шешіледі.
Үшіншіден, дәстүрлі өнердің әлем бейнесі ретіндегі көрінісіне тоқталатын болсақ, сонымен бірге дәстүрлі өнер, көбіне халықтық шығармашылықпен, дүниетанымдық көзқараспен бірлікте қарастырылатындықтан оны әлемнің ұлттық бейнесі де деп айтуымызға болады. Бұл жағдайда ондағы форма, бояу түсі тұрақты мазмұнға немесе мәнге ие. Форма белгілі бір рәмізді мағынамен байланысты болады. Сондықтан ол терең философиялық талдаулар арқылы оқылады.
Төртіншіден, дәстүрлі өнер сән, әшекей, декор қызметін атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда екпін оның синтездік қасиетіне жасалып, ол архитектуралық ғимараттың, дизайндік түзілімнің, адам киімінің бір элементі ретінде көрінеді.
Бесіншіден, дәстүрлі өнер өзінің тұрақты табиғи оқылуынан бас тартып, қол өнері немесе дәстүрлі сәулет өнері ретінде емес, өз алдына сонны композиция құрап, жеке өнер шығармасы ретінде ұсынылуы мүмкін. Оған абстракциялық кескіндемеге, графикаға немесе мүсінге ұқсас варианттарда шешілген киізден басылған, шиден тоқыған, күмістен сомдалған бұйымдар мысал бола алады. Бұл жағдайда да ол дәстүрлі өнердің оқылуы бейнелеу өнеріне жақындайды.
Алтыншыдан, дәстүрлі өнердің белгі ретіндегі көрінісі тек қана ою өрнектің немесе қол өнерінің, мысалы зергерлік өнердің, бірден-бір анықтаушысы болудан қалды. Себебі соңғы жылдары бейнелеу өнері де белгі ретінде қарастырылып, форманың тұрақты мазмұндық мәні арқылы оқылатын болып жүр. Оған Ә.Сыдыханов, А.Ақанаевтың кескіндеме бейнесі, Ғ.Маданов графикасы, А.Есенбаев мүсіндері мысал бола алады.
Жетпіс жыл ішінде халықтық мәдени мұраның бейнелеу өнеріне тигізген әсер сипаты әр кезеңде әр түрлі болды. Әрине, әлемдік бейнелеу өнері өзінің даму эволюциясында еуропалық классикалық реализм әдісімен шектелген жоқ. Әсіресе, ХХ ғасырда бейнелеу өнеріне керемет көркем экперементтер жасалды. Қазақстан бейнелеу өнерінің кешегісі, бүгінгісі және болашағы осы формальді көркемдік белгілерімен тығыз байланысты. Сөйтіп, оның мүмкіндіктерін халықтық дәстүрлік өнердегі секілді рәмізді мәнге айналдырып, оған эмоционалды екпінділік беруге тырысты. Біз қазіргі таңдағы Қазақстан бейнелеу өнеріне зер сала қарайтын болсақ, реализмнен трансавангардқа дейінгі әр түрлі бағыттарды байқаймыз.
Көркемдік түйсіну мәдениеті жөнінде сөз болғанда көрерменнің көркем образды толық мінді қабылдап, оған баға беру сапасы өз алдына бір мәселе болса, екіншіден ол осы образды жасаушы суретшінің көркемдік құндылықтарға деген қатынасымен, оның қоршаған ортаны, өмірдегі әсемдік пен келіссіздікті түйсіну ерекшелігімен, мәдени деңгейімен т. б. байланысты.
Дәстүрлі қазақ өнерінің тұрақты белгілері үшін еуропаның классикалық бейнелеу өнерінің көркемдік тілін құрайтын бейнелеуші және айқындаушы құрал-тәсілдері тікелей қызмет ете алады. Жер шарының әрбір нүктесінде қалыптасып өрбіген ұлттық өнерді былай қойғанда, өнер таихындағы әрбір кезеңде реализм жөніндегі өз түсінігі, қоршаған ортаны түйсініп қабылдаудағы өз шарттылық деңгейлері болды. Бейнелеу өнерінде барлық халықтардың мәдени тарихына ортақ кеңістік пен уақыт бірлігінің дүниетанымдық сипаттық белгілермен байланысы айқындалатын көркемдік түйсіну ерекшеліктерінің бейнелеу өнеріндегі перспективаның құрылымдық заңдылықтарының қалыптасуы мен құбылыстың не нұсқаның заттық қасиеттерінің көрініс сипаттарына әсер ету ықпалының бірдей болуы да мүмкін емес. Сондықтан да реализмнің бейнелеу өнеріндегі динамикалы құбылысы ескерілуі тиіс.
Жалпы айтқанда, бейнелеу өнерінің өткеніне зер салып, қазіргі таңдағы көрінісіне талдау жасасақ және оның болашағына көз жүгіртер болсақ, осы бейнелеу өнерінде қалыптасқан өзіміз білетін классикалық пікір мен қазақтың дәстүрлі шығармашылығы және осы шығармашылық негізінде пайда болған дәстүрлі халық өнері туындыларының өзіндік табиғатын, бейнелеу өнері мен дәстүрлі өнер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды, олардың өзара әсерлері мен жүйелі даму заңдылықтарын ескеруіміз керек. Ол үшін біз, бір жағынан, бейнелеу өнерінің бір аймағын қамтитын заңдылықтарға назар аударамыз. Оның реализм шеңберіндегі көріністері мен даму тарихында орын алған көркемдік, стильдік, жалпы халықтық сипаттағы бет-бейнесін анықтап алуға тиіспіз.
Осы айтылған мәселенің екінші жағы бейнелеу өнерінің жалпы халықтық қасиеті мен бірге оның ұлттық ерекшелігі болатыны даусыз. Ал, ұлттық сипаттың қалыптасуы - өнердегі күрделі құбылыс.
Осы орайда, қазақ бейнелеу өнеріндегі тұрмыстың мазмұндық мәселелері мен экзистенциалдылыққа тартымдылық тәрізді көріністерінің де жалғасып жатқанын атап өтпеуге болмайды. Кәсіби өнердің дамуының осы сәті суретшілердің осы заманғы тұтынушыға жеткізуге ұмтылатын идеялар кешенінің нақты байқалатын шоғырланушылығымен де сипатталады. Бүгінгі күннің бейнелеу және мүсін өнері контекстік жағынан аса толықтырылған, сол себепті қарапайым көрермен оны түсіне де бермейді. Суретшілер мектебінің қалыптастырылуы сатысының алдыңғы кезеңдеріндегі тәжірибелерін бүгінгі күні толық түсінуіміз болашақтың ісі екенін біле отырып, ұлттық өнердің тұтас, сыйымды, өзіндік сипатқа ие феномен бола отырып, біртұтас түрде жиналатын болады. Қазақстанның ХХ ғасырдағы бейнелеушілік өнері үшінші мыңжылдыққа парасаттылық пен рухани толысқан түрде аяқ басты. Онда қазақтың көшпенділік мәдениетінің ежелгі тамырлары мәнін тапқан және түсіндірілген. Сол мәдениетке сай негізі қаланған жалпыадамзаттық құндылықтарды заман суретшілері дүниежүзі өнеріндегі әдептер мен жаңа бағыттар арқылы ХХ-ғасырдың философиясы мен мәдениетіндегі ірі ағымдар арқылы өз шығармаларында ашып көрсетеді. Соның қортындысы ретінде, инновациялар негізінде бір ғасыр бұрын пайда болған бүгінгі қазақ өнері рухани ерекшеліктерін жоғалтпаумен қатар, соған сай қайталанбас пластикалық өнер тілін қалыптастырды. Мүмкін сол себепті болар, нақты көріністердің сан алуан қырға ие болуымен бірге Қазақстан өнері танымал қасиеттерімен де ерекшеленеді. Олар тұрмыстың экзистенциалдылық мәселелеріне қатысты мүдделер: үйлесімділіктің адам мен табиғаттың бірлесе өмір сүруінің негізі шығармашылық көзқарастардың кең ауқымды болуы, ұлттық мәдени әдет-ғұрыптар, мұралардың шектеулілігі, дүниежүзілік мәдени кеңістікке ерікті түрде енуі, ХХ ғасырдың соңғы онжылдығындағы және ХХІ ғасырдың басындағы Қазақстандағы бейнелеу өнері мен мүсіншілігінің күнделікті өмірдің табиғатпен үйлесімділігі туралы біршама пікірлер бар. Мұны адам мен универсумның үздіксіз байланысының философиялық жалпыламасының көркемсуреттік таңбаға айналуы деп түсінуге болады. Бүгінгі күн суретшілерінің шығармаларында жұмбақтық метафоралар жаңа мәнмен толықтырылады және сол арқылы жанданады, адам мәдениетінің ежелгі ғарышын бүгінгі күндегі адам ой-санасының жаңа ағымдарымен байланыстыратын мәндер мен мазмұндар пайда болады, суретшінің өмірге деген махаббаты, оны түсінуге бағытталған мәңгілік ұмтылысы да қайталанбас түрде өмірге қайта келеді.
Қазіргі кезеңде жаңа өмір өзінің жаңа талаптарын қойып отыр. Осы талаптардың ішінде рухани қордан гөрі материалды дүниеге деген сұраныс басты орынға шығып отыр. Көркемөнер ресми көзқарас бақылауынан босанғандай болды. Көркемдік өлшемді енді суретшілердің жеке басының мәдени, дарындылық деңгейлері, мұражай қызметтерінің жеке галерея жинақшылары мен жалпы көрермендердің талап-тілектерін анықтады, рухани сұраныс жеке суреткердің дарындылығының ашылуына жағдай жасайтындығын тарих талай рет дәлелдеді. Егемендігімізді жариялаған кезден бастап, еліміздің көптеген суретшілері өз шығармашылықтарын қайта қарастырып, жаңа бағыттар іздестіре бастады. Соның аясында заманауи Қазақстанның көркемөнерінде үш бағыт дами бастаған болатын: рәміздік әдіс (символикалық), концептуалды әдіс және реализм. Заманауи қазақ бейнелеу өнері бұл - стереотиптерден бас тарту, шығармашылық ізденіс, жаңа дәуір мәселелерін әрқалай шешетін түрлі стильдер. Көптеген елдерде шеберлерге тапсырыс беру арқылы небір әйгілі туындылар дүниеге келген. Бізде де өнерлі, шебер суретшілер, мүсіншілер жоқ емес. Тек ұлттық меценаттар қалыптасып, мәдениетіміздің дамуына үлес қосса екен дейміз. Қазақстанның бейнелеу өнері салыстырмалы түрде жас. Дегенмен ол әлемдік мәдениетке құлшына да қарқынды ие болып келеді. Бүгінгі күндері қазақстандық суретшілер, графиктер мен мүсіншілердің туындылары әлемдегі ірі музейлерді қызықтыруда. Халықаралық көрмелерде табысты көрсетілуде, батыстық өнерқұмарлардың әсем жиынтықтарына сән беруде.
Қазіргі заманғы бейнелеу өнеріндегі аң стилінің жаңғыруы көне дәуірлердегі хайуанаттарды бейнелеу өнері бүгінгі күнге тасымалдану мен дамуын жалпылама алғанда, екі бағдарға топтауға болады. Біріншісі, дәл сол күйінде қайталап мүсіндеу болса, екіншісі, олардың рәміздік, ниеттік қырлары арқылы толықтырылу мен модернизациялауды бастан өткізді. Сайып келгенде, бұл екі бағдардың өзі көне түп түркілік рух пен тылсым тарихи жадыдан құралады. Бейнелеу өнеріндегі архетиптер белгілі бір халықтың жадында сақталатын бейсана элементтері, кейде барша адамзаттықтан бөлектеніп, өзіндік бір тұрақты жүйені құрайтындығын, оны этноархетиптер деп атауға болатындығын пайымдайды да, оларды жіктеп көрсетеді. Яғни, архетипке қысқаша қарапайым түсініктеме беріп өтсек, ол байырғы біздің ата-бабаларамызды ой санасы мен дүниетанымы кейінгі ұрпақтарының (бүгінгі біздің де) бейсанасында сақталып қалып еміс-еміс күңгірттеу болса да елес беріп отырады, түпкілікті жойылып кетпейді деген мағынаны білдіреді. Бірақ бұл үдерісті біз саналы түрде сезінбейміз, сезім тұңғиығынан әлдеқандай бір қобалжулар арқылы ақпараттар беріледі деген мағынаны білдіреді [1, 5 б.].
Сақ дәуіріндегі, кейінгі түркі халықтарындағы өнердің, оның ішінде бейнелеу өнеріндегі анималистика 1-суретте көрсетілген сақ стилінің өзі ғана емес, соны бейнелеген таным-түсінік пен сана қазіргі кезде де оған әлдеқандай бір психологиялық күштер арқылы бізді өзіне тартады.
1-сурет. Көне дәуірдегі анималистика.
Сондықтан да біз аң стилін мүлде ұмыт қалдыра алмаймыз. Қазіргі кезде ол бейсаналы ғана емес, тарихты игергеннен кейін саналы формаға да ауыса бастаған. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін тарихи жадымызды қайта жаңғырту тек тарихи фактілерді білу міндетін ғана емес, сол кездегі тұтас дүниетаным мен сезімдік толғаныстарды да тұтас сана-сезіміз арқылы терең түйсінуді қажет етеді. Мысалы, С.Алышбаевтың шығармашылығына талдау жасаған Б.Барманқұлова суретшінің бойындағы сезімдік түйсінуді былайша сипаттап береді: Қайғылы ана және Үш бөрі - түріктердің мифтік ата-тегі үш жүздің тарихи қауымдастығы орын алған қазақ мәдениетінің тууымен тығыз байланысты екені талас тудырмайды. Көшпендінің сенімді серігі болған жылқының табиғи сұлу жаратылысына деген өзінің сүйіспеншілігін суретші Айғыр деп аталатын композициясында береді [1,5б.]. Шындығында, оның Қасірет, Жан айқай сияқты мүсіндері мен Шөл, Толған ай сынды графикалары осы аң стилінің бүгінгі күнгі сабақтастығы мен жалғасуы деп айта аламыз. Міне осы түйсіну, тек рационалдық ғылыми тұрғыдан ғана емес, көркемдік танымды да қайта жаңғыртуды қалайды. Сондықтан, бүгінгі күнгі суретшілеріміз де байырғы өнер түрлерін, оның ішінде аң стилін де жадынан шығарған жоқ. Мысалы, кескіндеме өнері саласында аңдарды бейнелеу дәстүрі кездесіп қалады және кей сәттерде олардан тамыр тартады десек те болады.
Қазақстан суретшілерінің шығармаларын зерделеген өнертанушылар атап көрсеткендей, олар тарихи танымнан қуат алады: Олар халықтық орнамент стилистикасына, Қазақстанның көне және орта ғасырларына тән декоративтілік пен көркемдіктің синтезіне сүйенеді [2, 63-69 б.]. Сондай-ақ бүгінгі зергерлік өнер де байырғы шеберлердің туындыларымен сабақтасып жатыр: Қазақтардың көптеген безендіру типтері көне ұсталардың бұйымдарының жасалу техникасы мен формасына қатты ұқсайды [3, 5 б.].
Бейнелеу өнерінің палеолит дәуірінегі жартасқа қашап салған суреттерінен немесе кескіндеме египеттік папирустардан, керамикалық ыдыстарға салынған грек әшекейлерінен, орыс икондары немесе авангардтық кескіндемелерден біз олардың әр түрлі заң бойынша құрылғанын көре аламыз. Палеолит суретшілері жануарлардың қырынан қарағанда танымал силуэттерін бейнеледі, египеттік папирустарда және рельефтерде, әр түрлі ракурстарда бір бейнеде біріктірілді, денелердің үлкен кішілігі олардың маңыздылығына қарай (фараон қарапайым жауынгерден әлдеқайда үлкен) анықталады. Сурет құрлымының шартты символикалық және өрнектік принциптері бұл шығармады ең басты роль ойнайды. Қазіргі суретшілер өзінің эмоцияналды әсерін беруде пропорцияны саналы түрде бұзып, формаларды сындырады, бұл жерде ең басты эмоцияналды-субъективті бастама.
Реалистік сурет бірінші орынға барлық адамдар үшін қабылдау заңдылықтарымен шырттандырылған натураны объективті бейнелеуді қояды. Тап осы объективті қасиет суреттің әр түрлі мәдениет пен ұлттар үшін түсінікті тіл болып қалуына еркіндік береді. Сәулетші, құрлысшы, конструктор-инженер үшін сурет сызбамен тең кәсіби қатынас құралы болып қалады.
Реалистік суреттің теориялық және практикалық негіздері қайта өрлеу (возраждения) кезеңінде қалаған болатын, сол кезкеңнен бастап реалистік сурет салуға оқытып-үйрету кез келген көркем білімнің маңызды құрамды бөлігі болып қалады.
Италиялық ұлы суретші Микелиянджело Буонаротти (1475-1564) былай деп жазған еді: сурет немесе долбар жасау өнері кескіндеменің де, мүсіннің де, сәулеттің де ең жоғары нүктесі болып табылады, сурет кез келген ғылымның бастауы мен тамыры.
Бұл жайлы Д.Кардовский былай дейді: Сурет формалары жазықтық бетінде графикалық жолмен құру болатын болса, онда ең алдымен әрі қарай оның негізіне және кескіндеме құру формасысен байланысты болатын сурет салуды меңгеру қажет. Оқу суреті көлемді формалар мен жазыықтық бетіндегі кеңістікті бейнелеу тәсілдері мен ережелерін зерделеу мақсатын көздейді. Оқытудың негізгі натураға қарап сурет салу болып табылады. Өзі көрген нәрсені бейнелеу үшін алдымен натураға тән қасиеттерді, оны қабылдау ерекшеліктерін саналы түрде көруге үйренуі қажет. Оқытудың мақсаты көзге көрінген бейнелерді механикалық түрде көшіру емес, сурет салуды меңгеруді қоршаған ортаның шындығын тануды ерекше құрал ретінде қарау қажет. Суретші Марк Шагал (1887-1985) болашақ суретшіні анықтаудың негізгі реалистік өнер болып табылады деп есептеген: Көркемсурет мектебінде реалистік әдістерге үйрену керек, жас суретшілерді алдымен дұрыс жолға қою қажет. Ал ол оқуды аяқтағаннан кейін қалай дамитындығы өз алдына басқа мәселе. Әлемнің көркемсурет мектептеріндегі оқытудың реалистік принциптері жалпыға бірдей.
Адамдар ежелден-ақ жануарлар бейнесін әр түрлі материалда бейнелеуге, мүсіндеуге, ағаштан ойып, тастан қашап, алатыннан құйып жасауға әуес болған. Оның дәлелі ретінде Жетісу жартастарының бетіндегі бейнелерін айтсақ та жеткілікті.
Петроглифтер бейнелеу өнерінің бір түрі ретінде Қазақстан территориясында пайда болды. Тастағы өнер ескерткіштерінің көптігі ежелгі қазақ халқының дәстүрлі көркем мәдениетінің ерекшелігін аша түседі. Тасқа қашап салынған бейнелерден садақшылар, салт аттылар, сондай-ақ арқар, түйе, ат, ешкі, тау ешкі, құлан, елік, өгіз және жыртқыш аңдары көруге болады. Садақ ұстаған аңшылардың иттерімен аңдарға қарсы шабуыл жасау кезі де бейнеленген. Петроглифтер арасында таңба белгілер де кездеседі.
Құстарды бейнелеу түркі халықтарының ұғымында аспанды, балық суды, ағаш жерді білдіруші белгі ретінде стилизацияланған түрде қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерін мәнерлеу құралдарымен байыта түседі.
Даналық өрнегіндегі өнер туындылары, мысалы аузымен құс тістеген қанатты жапырақ, қанатты құмай тазының бүкіл денесіне мүйіз біткен бұғының өмірде кездеспейтін, мұның бәрі де өмірдегі типті құбылыстар емес екені аян. Тип дегеніміз - бірінші мағынада еш ауытқуы жоқ үлгі, мәнін айғақтау. Үшінші, өмір құбылысын дәл бедерлерлеуде ауытқығанымен, оның тегін тектеуге болатындай негізгі формасын көңілде ұялату. Сондықтан даналық өрнегіндегі аң-құс туралы өнер туындыларынан нақтылы әсерге бейнеленуге болады. Қазақ халқының өмір салтындағы мың сан көрініс, дүниетанымындағы мың сан ұғым-түсінік типологиялық образ құрған өнер туындысы арқылы ғажайып эксперессивтілігімен көрініс тапқан.
Ал орыс халқында жануарлар суретін сол қалпында ұқсата салумен қатар, оларды адам сипатына айналдыра отырып көрсету кездеседі.
Бүгінгі таңда Қазақстан бейнелеу өнерінде кескіндеме, мүсін саласымен қатар, монументальді өнер, сәулет өнерімізде де айшықты көрініс алған аң стилдерін байқау қиын емес, тіпті оның кейбір элементтері құрметтеліп, қадірі артып, мемлекеттік деңгейде өрістеп отырғандығы жасырын емес. Осындай тарихи-танымдық жадының қастерлілігін, оны бүгінгі күні қайта жаңғырту қажеттілігін терең түйсінген Елбасы Н.Назарбаев аң стилінің лебін қазіргі Астана мен Алматы қаласын көркемдеуге, безендіруге арнады десе де болады. Демек, Астананы сәндендірудің көптеген стилдік бағыттарының бірі ретінде осы аң стилін таңдап алды. Екінші бір қырынан, өзіміздің жеке мемлекеттік рәміздерімізді анықтау сәтінде де осы аң стилі айтарлықтай қолданыс тапты. Сақ мәдениетінен тамыр тартып, кейіннен шамандық мифологияда жалғасын табуы, одан кейін қазақ халқындағы жапандағы жалғыз теректі құрмет тұту, оған шүберек байлау дәстүрінің түпидеясы.
Астана қаласындағы Бәйтерек ескерткішімен келіп шешімін тапты, ол бәйтерек қазақ халқының дүниетанамындағы терек бейнесінің тым көнеден жалғасып келе жатқандығының және оны мәңгілікке халық жадында қалдырудың терең мағынадағы рәміздік көрінісін айқындап берді десе де болады. Қондыбай Серікбол алып қарақұс самұрықтың қасиеттілі мен бейнесі жайында тараған мифологияларда - сәуегей, фантастикалық құс пен текті тұқымның жыртқышының сипаттары бар қанатты пенде түрінде кескінделген және т.б. ерекше көріністерін, сонымен қатар оның қазақ ертегілерінде кең тараған Самырақ, Самұрық, Семір құс, Самыр, Самрау, Шыңырау құс деген атаулары оны еуразиялық ортақ мұра деп жарияланып, қазаққа тән бейнесін тарылтып жіберетіндігін айта келе былай деген: Шыңырау құс - қазақ-қырғыз фольклорында кездеседі, ол да самұрықтың бір айтылу варианты, бізге керегі - оның тұмсығында тоқсан тоғыз тесігі бар, сол тесіктен үн шығуы: башқұрттардың эпосындағы Самырау - қайғы мұңы жоқ, күндіз-түні күлкі мен ойын арылмайтын, қуаныш пен тойдың жайдарман бақыттың елі, бұл бейне (самырау - самырық - шаңырақ - бұл жердегі, аспандағы бақытты ел, аспан ұрығы мәні) алдында айтылған ирандық сэнмурв пен симург сөздері ежелгі түркілік аспан ырқы - шаңырақ сөзінен шыққан [4, 196-198 бб]. Самұрық құсының бейнесі ертеден көркем шығармаларда түрлі бейнеде бейнеленіп келген. Қазақ елі монументіндегі Самұрық құс осы сақ дәуіріндегі мифология мен аң стилінің қайталған, бүгінге көшірілген жиынтық үлгісі, яғни, құстарды бейнелеу мен самұрық мифологиясына арналған барлық образдардың тұтастандырылған, біріктірілген, жинақталған субстраттық кейпі деп айта аламыз. Бұнда да композиция барынша күрделі құрылған, мифологиялық және реалды көріністердің жиынтығы оның пішінін өзіндік бір тұтастандыратын жүйе ретінде құраған. Самұрықтың биікке қонуы мен орналасуы халықтың өзіндік асқақ рухын сипаттайды. Кей сәттерде, мифологиядағы биікке жұмыртқалаған Самұрық келбетін елестетеді. Оның қанаты жайылған күйінде, сол жаққа қарай мойын бұрған - динамикалы, пропорциялық үлгіде қарастырсақ, қанатының алыптығы оның асқақтығын паш етеді. Бұл басты айтарымыз Сақтардың аң стилінің бүгінгі күнге жалғасуының көріністерін паш етілуі болып табылады. Ал Алматыдағы тәуелсіздік тұғырындағы сақ жауынгері мінген барыс рәмізі сақтардың стилінен тура көшірілген іргелі түпнұсқа болып табылады. Мысалы, оның қанатты болып келуі көркемдеушілік қана емес, байырғы мифологиялық танымнан тамыр тартады. Барыс аса тәртіппен, прапорциямен, динамикамен, көркемдік пластикамен, симметриямен құрылған. Оның шабысы мен алға ұмтылған бас бейнесі ерекше бір қуаттылық пен шабытты, жігер мен қайсарлықты, бірбеткейлік пен жүйріктікті паш етіп тұрғандай болады. Осы тұста, неліктен бөрі емес, қыран емес, барыс таңдалып алынған деген де сауалдар туындайды.
Барыс көне сақ мифологиясы мен аң стиліндегі жиі кездесетін персонаж және қайсарлық пен тәуелсіздіктің, еркіндік пен басымдылықтың рәмізі болып сақталған. Міне осы зоопсихологияны біздің ділімізге орнықтыру тәуелсіздіктің қорғалуы, отаншылдықты, намыс пен жігерді қайрайтын бейсаналы-саналы түрде құрылған үлгі деп айта аламыз. Ал елтаңбадағы қанатты-мүйізді жылқының бейнесі де терең парасаттылықпен таңдалып алынған рәміздік белгі. Қанатты және мүйізді жылқы құбылысын бүгінгі күнгі кейбір көзқарастар түсінбестіктен жоққа шығаруда. Р.Е.Бекишеваның пікірін келтіре кетсек; Тұлпар - күннің, қозғалыстың, тұрақтылықтың символы. Айрықша күш-қуаттың күн нұрынан дарыған ғажайып қасиеттің иесі. Қанатты тұлпар - қазақ поэзиясында кең тараған образ. Ол биік арманның, шығармашылық шабыттың, қажырлылық пен қайраттылықтың нышаны. Желмая жүйрік тұлпар - уақыт пен кеңістікті жалғастырады.
Діни түсінік бойынша, киелі пырақ адамды тәңірлер мекен еткен Аспанмен байланыстырады [4,192 б.]. Сондықтан, көне рәміздік мүйіз, яғни, өгіз тотемі мен жылқы, демек Қамбар ата рухының кіріктірілген нұсқасы көне архетиптік сезімдермен келіп ұштасады. Ол елтаңба болғандықтан екеу. Осы жұптық бейнелеу де сақ өнеріндегі аң стилінде жиі кездесетін сюжет екендігін жоғарыда атап өткен болатынбыз. Бұндай елтаңбаға аң стилін бейнелеу тек біздің еліміз емес, бүгінгі күні басқа да мемлекеттерде кездесетін жағымды кейіптегі рәміздер екендігі шындық. Бүгінгі күні аң стилі барлық тұрмыстық бұйымдарда бейнеленбесе де, жиі кездесіп отыратын бейне. Ал оның жаппай қолдау таппауы немесе бұқаралық сананың оны жеткілікті деңгейде бағаламауы, біріншіден, отандық өнімдердің сиректігінен, екіншіден, отаршылдық санадан әлі де арыла алмай отырғандығымыздан, үшіншіден, оған қарсы белгілі бір сыртқы және ішкі күштердің бар екендігін жасыруға болмас. Ендеше, сақтардағы аң стилі бүгінгі күні де өзіндік көркемдік-эстетикалық қуатын жойған жоқ, ендігі кезекте, отандық суретшілеріміз бұны жандандыра түсіп, тек өнер мен көркемдік ізденістерде ғана емес, күнделікті тұрмыстық бұйымдарда да қолданатындай деңгейге қол жеткізуіміз керек деп айта алмыз.
Аң стилі көне сақ дәуіріндегі қызметі мен эстетикалық маңызын тұтастай дәл сол күйінде тасымалдай алмайды. Бірақ белгілі бір деңгейде оның маңызды қырлары сол күйінде жеткізіледі. Яғни, хайуанаттардың, әсіресе, айбарлы жыртқыштарды бейнелеуге деген құштарлық белгілі бір деңгейде, сол дәуірлерде ұлттық бірегейлену мен жауынгерлікті, ерлікті, намысты қамтамасыз етіп отырудың құралына айналған еді. Ал сол дәуірдегі мифологиялық таным-түсінік пен байырғы сенімдер арқылы сыртқа шығарылған аң стилі бүгінгі күні дәл сондай мағынаны қайталауы да мүмкін емес екендігі түсінікті. Сондықтан аң стилінің бүгінгі күнгі өнегелілік маңызын былайша топтап көрсетуімізге болады. Өткенімізді таразылауда, түптарихтың негізгі ерекшеліктерін, ата-бабамыздың мәдениеті мен өнерінің жетістіктерін паш етуде, оны келер ұрпаққа ұғынықты деңгейде жеткізуде өзіндік маңызы бар терең мағыналы рәміздер болып табылады. Оның әлі күнге дейін ашылмай жатқан тылсым сырлары түптүркілердің дүниетанымының тереңдігі мен мазмұндылығын паш етеді. Себебі, кейбір нақыштар мен хайуанаттардың пішінделуінің ішкі мағынасы мен мазмұны әлі де толығырақ ашуды қажет етеді. Мысалы, бұралған хайуанаттардың неліктен олай бейнеленгендігі бүгінгі күнге дейін бір тоқтамға келмеген тылсым құбылыс болып табылады.
Халқымыздың эстетикалық талғамы мен сана-сезімін жетілдіре түсуде маңызды роль атқарды. Сақ дәуіріндегі әрбір бұйым, ондағы аң стилі тек мифологиялық-мистикалық нышандар емес, көркемделуі мен безендірілуі жөнінен өзіндік бір сұлулықты айғақтап береді. Осы дәстүрдің кейбір белгілерінің бүгінгі күнге дейін сабақтасып отырған көріністері бұл стилдің өміршеңдігі мен эстетикалық танымды қанағаттандыратын компенсаторлық ролін ашып береді. Сондықтан, кезінде бүкіл әлемдік өркениетке, өнерге айтарлықтай ықпал еткен сақтардың мәдениеті бүгінгі таңда біздер, яғни, ұрпақтары арқылы оңды жалғасын табуы тиіс.
Сондай-ақ ол жаңа дәстүр қалыптастыруда да маңызды қызмет атқаратындығын А.Асылбекова былайша тұжырымдайды: Ұлттың өзіндік болмыс ерекшелігін сезіну тарихқа қайта оралу деген сөз емес, болмыс сұрақтарына жауап беру. Ол тарихи қоғамда қалыптасқан өнер мәтінін ұғыну, ондағы көкейкесті мәселелерді шығару, сол арқылы жаңаша дәстүр қалыптастыру [5,72 б.]. Жоғарыда атап өткендей, аң стилі келер ұрпаққа намысшылдық пен ұлттық рухтандырушылық психологияны тасымалдайды, жігер мен шабыт береді. Себебі, түз тағыларының өнерге көшірілген кейпі, олардың өмірдегі бейнесін үнемі қайталап тұратын психологиялық-мәдени жады болып табылады. Бүгінгі біздің барыс рәмізі де сол хайуандай айбаттылықты, ептілікті, рухты жастардың бойына сіңіруде визуальдік тұрпатты тәрбиелік-өнегелілік құрал десек те болады. Ендеше, тұрмыстық бұйымдарымызда, қолданбалы заттарымызда осы аң стилінің белгілерін жаңғыртып отырудың қаншалықты маңызы бар екендігін түйсіне аламыз. Бұл жерде сақтардың аң стилі, мәдениеті жөнінде таластартыстар тарихшылар арасында әлі де жалғасуда екендігін, оның ішінде сақ тайпаларын бүгінгі әрбір иран-түркі халықтары біздің ата-бабамыз деп иеленгісі келетіндігін де тілге тиек ете кетсек, сақ мәдениетінің бүгінгі күнгі тарихи-мәдени өнегелілігіне әрқайсысы да өздігінше еліктегісі келеді. Бұдан сақ мәдениетіндегі бүгінгі күнгі өнегелік мазмұндар шындығында да, кімге тиеселі деген тартысты сұрақ туында бүгінгі түркі халықтарына ортақ мұра болып саналады [6,5 б.].
Қазақ халқының ата-бабаларына сәйкестенетіндігін тұжырымдайтын мына пікірлерді біз сараптаған аң стиліне қатысты алтын киімді адам туралы пікір бойынша мысалға алуымызға болады: Алайда тарихты таразылағанда, археология ғылымының деректері мен жазба мұрағаттық құжаттары кез-келген халықтарды бір-біріне қарсы қоюға да немесе әйтеуір біреуінің басымдығын көрсетуді де теріске шығарып отыр. Бір ғана мысал келтірер болсақ, 2005 жылдың соңына қарай қолымызға жеткен қытай деректері осыған дейін сақ тұқымы делініп келген Алтын адамды үйсін бекзадасы екендігін дәлелдеді. Бұның өзі бүгінгі қазақтардың ежелгі тілі бұрынғы үнді-иран тілдестер деген күмәнді тұжырымды санамыздан өшіріп тастауға әкеледі [7,26 б.].
Анималистік жанр (Латынша animal сөзі жануарлар деген мағына береді.) - жануарлардың суретіне арналған бейнелеу өнерінің жанры. Салған суреттерінің басты кейіпкерлері құстар мен жануарлар болып келетін суретшілер бар. Мұндай суретшілерді анималистер деп атайды.
Анималистік жанр табиғи ғылыми және көркемдік бастауларды біріктіреді. Көбінесе анималист-суретшінің басты міндеті жануарлар суретінің дәлдігі болып табылады. Сонымен қатар, суретшінің жануардың сипатын, көңіл-күйін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам баласы есін білгелі бері өнермен бірге өзін-өзі жетілдіріп, мәдени игіліктерін жасап келеді. Бізге белгісіз, бұлыңғыр ондаған мың жыл бұрын да өнердің бастапқы белгілері байқала бастаған.
Мәдениеттіміздің бір бөлігі болатын көшпелілердің көне бейнелеу өнерінің тарихы да біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мыңжылдықта басталып, сол дәуірдің V-VI ғасырларында өте жоғары деңгейге жетті. Орта Азия, Қазақстан бейнелеу өнері сонау неолит және қола дәуірінен басталады. Атап айтсақ, Тарбағатай, Алтай, Жасыбай және Ұлытау тастарына ойып салған өшпес суреттер осыған дәлел бола алады. Сақ-скиф бейнелеу өнерінің Аң стилі сияқты озық формалары да сол кезде пайда болған.
Біздің дәуірімізге дейінгі VП-Ш ғасырлардағы сақ, савромат және скиф одақтастығының саяси ымыралылығы скиф-сібірлік Аң стилінің гүлденуіне себепші болды. Ежелгі сақ суретшілері сүйенген хайуанат образдарының триадасы (құс - тұяқты жануар - жыртқыш) бейбітшілік қоғам құрылысының салтанатты идеясын паш етті.
Бүгінгі таңда ғылыми-техникалық прогрестің мәні жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің байлығын адамзаттың мүдделері аясында көшбасшы позициядан ығыстырды.
Жануарлар әлемі - шексіз әр алуан және түрлі-түсті бояуға бай. Бірақ жануарлар суретін салу, оларды сол тұрған қалпында бейнелеу оңайға соқпайды. Олар бір орында тыныш тұрмайды, сондықтан анималист-суретшіге қажымай-талмай жұмыс жасауға, яғни олардың жүріс-тұрысын, қимыл-қозғалысын бақылап, зерттеу қажет.
Аң стилі - ежелгі өнер түрі, зерттеу ауқымы өте кең. Осыған орай аң стилінің зерттелмеген қырлары, айтылмаған сырларын зерттеу болашақтың еншімізде дей тұра, диплом жұмысын орындау барысында үлес қосқым келді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Қызыл кітапқа сирек кездесетін, жылдан жылға азайып не жойылып бара жатқан, айрықша қорғауды қажет ететін аңдар мен жануарлар тіркеледі. Сол себептен жануарлардың таңғажайып, қайталанбас әлемін және бүгінгі таңда жойылып бара жатқан аңдарды, олардың сұлулығын көрсету.
Ғылыми жаңашылдығы: табиғи ресурстарды қорғау тақырыбы бойынша анималистік жанрда суреттер салғызудың әдіс тәсілдерін, бейнелеу өнерінің аралас техникасымен көрсете отырып, тамаша сезімдерін дамыту. Сонымен қатар отан сүйгіштік пен табиғатқа ұқыпты қарау туралы негізгі ұғымдар қалыптастыру. Бұл заманымыздың әлеуметтік белсенді тұлғасының негізгі қасиеттері болып саналады
Практикалық маңыздылығы: оқушыларды табиғат пен жануарларға деген ізгілікті қарым-қатынаста тәрбиелеу экологиялық тәрбиемен байланысты. Қазіргі жағдайда экологиялық тәрбие мәселесі мектеп назарында. Визуалды өнер арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға өз үлесін қосады. Оқушылардың бойына табиғатты қорғау сезімін үнемі дамыту керек. Табиғи ресурстарды қорғау тақырыбы бойынша әртүрлі техникада суреттер салғыза отырып, сезімдерін дамыту, сонымен қатар отансүйгіштік пен табиғатқа ұқыпты қарау туралы негізгі ұғымдар қалыптастыру.
Диплом жұмысының мақсаты: анималистік жанрды дамытушылардың арасында Ресей суретшілерінің бірі В.А.Ватагиннің үлесі аса зор деп санаймын, оның тұжырымдамасына келісе отырып "Табиғат ресурстарын зерттеу тек қана дүниетану сабақтарында ғана емес, визуалды өнер де бейнелеп салу сабақтарында да өзектілігін тұжырымдады". В.А.Ватагин "табиғатқа, жануарлар әлеміне ұқыпты қарау адамға адам болуға көмектеседі"-деген. Сондықтан хайуанаттар дүниесін қорғауды мектеп қабырғасынан бастай отырып, олардың әсем бейнесінін суреттерін салғызу және анималист суретшілердің туындыларымен таныстыру. Анималист жанрының қалыптасуы мен шетел суретшілерінің шығармаларын таныстыра отырып, талдау жасау.
Міндеттері:
визуалды өнер сабақтарында, жыртқыш аңдарды бейнеудің әдіс
тәсілдері;
аралас техниканы пайдаланудың мүмкіндіктері;
анималистік жанр тақырыбында суреттер салғызу арқылы адамның
табиғатқа деген жақсы қарым қатынасы;
оқушылардың экологиялық мәдениетін жоғарлату.
Дипломдық зерттеудің объектісі: арыстан, жолбарыс, геопарттың қимыл қозғалысы, өзіне тән мінезі мен ерекшелігі, табиғат өміріндегі рөлдері.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: В.А.Ватагин, Е.Чарушин суреттері және А.С.Щипанов, Е.Каменова, Б.Уәлиев, Қ.Иманбекова, М.С.Мұқашев, А.Ғ.Сейтімов, Қ.Е.Ералин., С.Ж.Турикпенова, Н.А.Хамзиннің оқулықтарындағы жан-жануарлар суретін салу туралы еңбектері сарапталып, анималистік жанрдың дамытушы суретшінің теориялары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс жазылуының тәжірибелік базасы: Шоқан Уәлиханов атындағы №1 негізгі орта білім беретін мектебінің 7 а сыныбында анималистік жанр тақырыбында эксперименттік сабақтар өткізілді. Диплом жұмысының практикалық бөлімі Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының 409 Академиялық сурет оқу шеберханасы, қалалық, институт кітапханаларымен оқу залдары. Институттың биология кешеніндегі және қалалық өлкетану мұражайлары мен қаламызға 20 тамыз айында келген, Фортуна Пятигорск атты, көшпелі хайуанаттар паркіндегі жартқыш аңдардың қимыл қозғалыстары мен мінез құлқы бақыланды.
Диплом жұмысының құрылымы: қарындаш және түрлі-түсті бояулармен салынған ізденіс эскиздер, фор эскиз, практикалық жұмыстың тұп нұсқалары, теориялық бөлімі.
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕГІ ЗАМАНАУИ ТЕХНИКА ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ
ЖЕТІСТІКТЕР
1.1 Анималистік жанрдың тарихы мен дамуы
Қазақ халқы бейнелеу өнерінің мәдениеттанулық негіздерін, рәміздік ерекшеліктерін зерттеудің өзектілігі бірнеше мәдени факторлармен және Қазақстан Республикасында қабылданған мәдени даму бағдарламасымен үндес өтіп жатқан үрдістермен айқындалады. Бүгінгі таңда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстау мақсатында жүргізіліп жатқан рухани шараларға қатысты ұлттық философия мен мәдениеттің өркендеуіне қолайлы жағдайлар туып, кеңінен жол ашылуда. Оған Республика президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде атты еңбегінде: Тарихи құндылықтарымызды барынша зерттеу мен қайта қалпына келтіру, сақтауға, зерттеуге мән беріп, өткен тарихымызды ұрпаққа жеткізуіміз керек. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта оралу - бұл әрине оң процесс. Қазақстанда ұлттық тілді, өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр, - деген сөзі айғақ.
Соның ішінде, қазақ бейнелеу өнері бір адам ғұмырына ғана жетерлік өте аз мерзімде өзгеру, өсу кезеңінен халықаралық ілтипатқа бөлену шағына дейін бүкіл даму сатыларынан өтті. Түптеп келгенде, бұл ортаға тарихи тұрғыда тән емес көркем ойлаудың жаңаша үрдісі, жаңаша ұлттық мектебі жасалды. Бұл мәдени құбылыс әлде де зерттеліп, саралана жатар, дегенмен, оның пайда болуы Еуропа мен Шығыстың (Азияның) көркемдік дәстүрлерінің өзара байланысының нәтижесінде мүмкін болғаны күмән тудырмайды.
Қазақстанның бүгінгі күнгі өнері туралы сөз қозғағанда, әдетке айналып кеткен қазақ бейнелеу өнеріндегі тұрмыстың мазмұндық мәселелері мен экзистенциалдылыққа тартымдылық тәрізді көріністерінің де жалғасып жатқанын атап өтпеуге болмайды. Кәсіби өнердің дамуының осы сәті суретшілердің осы заманғы тұтынушыға жеткізуге ұмтылатын идеялар кешенінен нақты байқалатыны оның шоғырланушылық сипатында. Бүгінгі күннің бейнелеу және мүсін өнері контекстік жағынан аса толықтырылған күрделі болып келеді, ол өз кезегінде қарапайым көрерменнің түсінбеуін тудырады. Бүгінгі күні суретшілер мектебінің қалыптасу сатысының алдыңғы кезеңіндегі тәжірибелерін толық түсіну болашақтың ісі. Түрлі түстер, композициялар, фактура немесе пластика көмегімен шығу көздері, жылдар бойы шыңдалған, әдеттегі құндылықтар мен түсінушіліктермен тығыз байланысқан, дүниенің құрылуы туралы ұлттық түсініктерді өнерде қалыптастыра, бейнелік шығармалар мен мүсіндік композицияларды қалпына келтіре отырып, суретшілер небір жиынтыққа, біртұтас жүйеге, шашырап қалған элементтер мен фрагменттерді жинайды деуге болады. Осы процесс барысында шығармалардың нысандарымен атқарылатын жұмыстар да жедел қойылғанын атап өтуіміз керек. Әр алуан түрлі стильдер, тәсілдер, қолтаңбалар бойынша қызмет атқаратын, сол бағыттарда тамаша туындыларды дүниеге әкелетін бейнелеушілер мен мүсіншілердің шығармаларында нысан рөлін әсемдік ерекшелік факторының күшеюі немесе күнделікті эстетикалық өлшемдерді жоққа шығару арқылы қарқындандыру жүзеге асырылуда. Осы үрдіс ұлттық менталитетке қатысты жаңа суретшілер тілін қалыптастырумен тығыз байланысты болып отыр. Ол өзінің сыртқы стильдік көріністерінде айтарлықтай шартты, орташалау, рәміздік, метафоралық немесе тіпті ашықтан - ашық метафизикалық сипатқа ие болды.
ХХ-ғасырдағы қазақ мәдениетінің басты ерекшелігі жаңалыққа сергектігі мен ашықтығы деу орынды. Мұның айқын бір көрінісі - Республикамызда contemporary art, яғни қазіргі заман өнерінің тез арада әрі табиғи түрде пайда болуы. Алғашқы кезде бұл бағыттың жақтаушылары Қазақстан үшін ең маңызды және қажетті contemporary art деуге басқан. Бірақ, Қазақстанның бүгінгі өнері тек осы бағытпен шектелмейтінін, ол әр алуан және әр түрлі стильдік бағыттардан және әр түрлі шығармашылық ерекшеліктерден тұратынын уақыттың өзі көрсетіп отыр.
ХХ-ғасырдың ортасынан бастап әлемдік мәдениеттен өз орнын алған қазіргі заман өнері еліміз тәуелсіздік алғалы бері бізде де қанат жая бастады. Сontemporary art аталатын қазіргі заманауи өнердің (энвайронмент, преформанс, инсталяция, акция) республикадағы тұңғыштары деп Қанат Ибрагимов, Рустам Хальфин, Ғалым Маданов, Ербосын Мелдебеков, Елена және Виктор Воробьевтар, Юлия Сорокина тағы да басқа суретшілерді атау орынды. Өмірде жоқты жасауға ұмтылатын авангардистер сияқты олар да жаңаны тудыру үшін өнердің қайнар көздерін іздестіріп, қажет тұста көне де қарапайым дүниеге бет бұрады. Мысалы, К.Ибрагимовтың Құрбандық шалу акциясын (көрерменнің көз алдында құрбандық шалып, қойды бауыздау, қанын ішу екі тұрғыдан - біріншіден, өмірде жоқты жасау, екіншіден, көне дүниеден үйрену), ұмыт болған діни салт-дәстүрді тірілту деп қарастыруға болады. Аталмыш акция, демек қанша жаңа өнер десек те ата-баба дәстүрінен бастау алар табиғаты бар, өмір жалғастығының көрінісі дерліктей. Ал, Стамбулдағы биенналеге қатысып, шығармашылықтары жоғары баға алған белгілі суретшілер Елена және Виктор Воробьевтардың Классиканың халықпен қоштасуы, Мұнда болғандар акциялары өткен қимастықпен қарап, жеңіл мұңға батуды және өмірде қандай да заттың өз орны бар екенін байқатады. Жалпы Воробьевтар шығармашылығының басты ерекшелігі айнала дүниеге, қоршаған ортаға жіті үңілу және оны қастерлей білуге үндеу деу керек.
Қазіргі Заман өнері бағытында Көпір ассоциациясының мүшелері табысты еңбек етіп жүр. Ассоциация жетекшісі Ғалым Мадановтың Вавилон мұнарасы энвайронменті күрделі дүние. Жоба белгілі мәдениеттануші, сәулетші А.Ордабаев пен белгілі өнер зерттеушісі Б.Барманқұлованың жетекшілігімен және аталмыш ассоциация мүшелерінің қатысуымен жүзеге асырылады. Алматы да 80 - 90 жылдары саяси ағарту орталығы болған ғимаратта өткен бұл энвайронмент кеңестік кезеңнің келеңсіз тұстарын басқаша бір ракурста көрсетумен қатар қазіргі өміріміздегі қилы құбылыстарды айқындап аша түсті. Ең бастысы Вавилон мұнарасына заманауи сипат берілген.
Заманауи бейнелеу өнерінің республикалық көрмесі алғаш рет 1998 жылы болған еді. Соростың Қазіргі Заман Өнері орталығы ұйымдастырған көрмені бұл бағытта жұмыс істеп жүрген әр суретшінің өзіндік қолтаңбасы мен стилін анықтауға мүмкіндік бергендей. Сонымен қатар, қазіргі заман өнері мәдени өзіндігін іздестіру жолында. Бұл бағытта жұмыс істеушілер халықтық салт-дәстүрлерді жандандыруға ден қояды, әрі қазіргі заман өнеріндегі әлемдік процестерден тысқары қалмауға ұмтылады. Сontemporary art-тың ішінде ең көбірек көзге түсіп жүргені Перформанс. Шет елдерде перформанс концептуальді шығармашылық болып табылмайды. ол әлдеқашан көпшілік қауымның игілігіне айналған ХХ ғасырдағы ақыл-ой жүйесі үшін өзекті стиль сюрреализмнің эстетикасы мен философиясынан нәр алып, галереяларды, театр, кино, теледидарды жаңаша қырынан көрсеткен. Қазіргі заман өнерінің халық арасына кең тарағанының ең бір мықты дәлелі деп фэшн индустрия мен перформанс клиптерді жиі көрсететін MTV жаппай комерцияланудың символы болып отырған музыкалық телеарнаға әсерін атауға болады.
Қазіргі заман өнері айтарлықтай дамыған, әрі жаңалыққа толы, бүгінде ол халықаралық дәрежеде де жақсы танылып отыр. Өзіміздегі танылуына келетін болсақ, қазіргі заман өнері аз тиражбен шығатын басылымдарда ғана сөз болып келеді. Соның өзінде де әр түрлі орталарда бұл өнер туралы кеңірек білуге деген ықылас қалыптасуда. Қазіргі бейнелеу өнері жайын сөз еткенде, біз ең алдымен кеңес дәуіріндегі көркем туындыларды еске түсіріп, жаңа өнер үлгілеріне көңіл бөлеміз. Себебі сол кезеңнің өнер туындылары өз уақытының айнасы іспетті. Дегенмен, Қазақстанның бейнелеу өнері Қазан төңкерісінен басталды деген дәйексіз пікір әлі күнге дейін орын алып отыр.
Әлеуметтік жағдайлар өзгеріске ұшырап, мәдени ақпараттық алмасулар мен өзара әсер қатынастарының күшейіп, өнер тек қана рухани сұраныс болудан қалып, ол тауар ретінде де жұмыс істей бастаған кезде және оған деген сұраныс өлшемінің көпшілікке, жеке адамдарға, заман талғамына, көрмелер мен музейлерге арналған түрлі талап-тілектерін қанағаттандырып отырған шақта біздің бағалау өлшемдеріміз бейнелеу өнеріне ғана емес, дәстүрлі халықтық шығармашылыққа қалыптасқан көзқарасымыз өзгерді. Дәстүрлі өнерге деген көзқарасты бағытталған позициялық қатынас айқындайтындай өзгерістер байқалды.
Біріншіден, дәстүрлі өнерге бейнелеу өнері өз әсерін тигізді. Бұл жағдайда қол өнері, соның ішінде ою-өрнек еш нәрсені бейнелемесе де, бейнелеу өнерінде жетекші рөл атқаратын реңдік қатынастардың көркемдік өлшемі ретінде көрінуі және оның жарық-көлеңкелік пен бояу түстерінің өзара өте нәзік алмасуларында шешілуі, кейде жетекші рөл жеке немесе күрделі композициялық бейнелерге берілуі, суреттің элемент ретінде пайдалануы оны монументті графикаға, кескіндеме немесе мүсін өнеріне жақындатады.
Екіншіден, дәстүрлі өнерге деген сыртқы әсердің күштілігіне қарамастан ол өзінің тұрақты және синкретті сипатын сақтап қалуға ұмтылады. Бұл жағдайға сырмақ пен текеметке немесе алашаға салынатын ою өрнекті шатастыру мүмкін емес. Әрқайсысы өз функцияларын орындап, көркемдік ерекшеліктеріне байланысты шешіледі.
Үшіншіден, дәстүрлі өнердің әлем бейнесі ретіндегі көрінісіне тоқталатын болсақ, сонымен бірге дәстүрлі өнер, көбіне халықтық шығармашылықпен, дүниетанымдық көзқараспен бірлікте қарастырылатындықтан оны әлемнің ұлттық бейнесі де деп айтуымызға болады. Бұл жағдайда ондағы форма, бояу түсі тұрақты мазмұнға немесе мәнге ие. Форма белгілі бір рәмізді мағынамен байланысты болады. Сондықтан ол терең философиялық талдаулар арқылы оқылады.
Төртіншіден, дәстүрлі өнер сән, әшекей, декор қызметін атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда екпін оның синтездік қасиетіне жасалып, ол архитектуралық ғимараттың, дизайндік түзілімнің, адам киімінің бір элементі ретінде көрінеді.
Бесіншіден, дәстүрлі өнер өзінің тұрақты табиғи оқылуынан бас тартып, қол өнері немесе дәстүрлі сәулет өнері ретінде емес, өз алдына сонны композиция құрап, жеке өнер шығармасы ретінде ұсынылуы мүмкін. Оған абстракциялық кескіндемеге, графикаға немесе мүсінге ұқсас варианттарда шешілген киізден басылған, шиден тоқыған, күмістен сомдалған бұйымдар мысал бола алады. Бұл жағдайда да ол дәстүрлі өнердің оқылуы бейнелеу өнеріне жақындайды.
Алтыншыдан, дәстүрлі өнердің белгі ретіндегі көрінісі тек қана ою өрнектің немесе қол өнерінің, мысалы зергерлік өнердің, бірден-бір анықтаушысы болудан қалды. Себебі соңғы жылдары бейнелеу өнері де белгі ретінде қарастырылып, форманың тұрақты мазмұндық мәні арқылы оқылатын болып жүр. Оған Ә.Сыдыханов, А.Ақанаевтың кескіндеме бейнесі, Ғ.Маданов графикасы, А.Есенбаев мүсіндері мысал бола алады.
Жетпіс жыл ішінде халықтық мәдени мұраның бейнелеу өнеріне тигізген әсер сипаты әр кезеңде әр түрлі болды. Әрине, әлемдік бейнелеу өнері өзінің даму эволюциясында еуропалық классикалық реализм әдісімен шектелген жоқ. Әсіресе, ХХ ғасырда бейнелеу өнеріне керемет көркем экперементтер жасалды. Қазақстан бейнелеу өнерінің кешегісі, бүгінгісі және болашағы осы формальді көркемдік белгілерімен тығыз байланысты. Сөйтіп, оның мүмкіндіктерін халықтық дәстүрлік өнердегі секілді рәмізді мәнге айналдырып, оған эмоционалды екпінділік беруге тырысты. Біз қазіргі таңдағы Қазақстан бейнелеу өнеріне зер сала қарайтын болсақ, реализмнен трансавангардқа дейінгі әр түрлі бағыттарды байқаймыз.
Көркемдік түйсіну мәдениеті жөнінде сөз болғанда көрерменнің көркем образды толық мінді қабылдап, оған баға беру сапасы өз алдына бір мәселе болса, екіншіден ол осы образды жасаушы суретшінің көркемдік құндылықтарға деген қатынасымен, оның қоршаған ортаны, өмірдегі әсемдік пен келіссіздікті түйсіну ерекшелігімен, мәдени деңгейімен т. б. байланысты.
Дәстүрлі қазақ өнерінің тұрақты белгілері үшін еуропаның классикалық бейнелеу өнерінің көркемдік тілін құрайтын бейнелеуші және айқындаушы құрал-тәсілдері тікелей қызмет ете алады. Жер шарының әрбір нүктесінде қалыптасып өрбіген ұлттық өнерді былай қойғанда, өнер таихындағы әрбір кезеңде реализм жөніндегі өз түсінігі, қоршаған ортаны түйсініп қабылдаудағы өз шарттылық деңгейлері болды. Бейнелеу өнерінде барлық халықтардың мәдени тарихына ортақ кеңістік пен уақыт бірлігінің дүниетанымдық сипаттық белгілермен байланысы айқындалатын көркемдік түйсіну ерекшеліктерінің бейнелеу өнеріндегі перспективаның құрылымдық заңдылықтарының қалыптасуы мен құбылыстың не нұсқаның заттық қасиеттерінің көрініс сипаттарына әсер ету ықпалының бірдей болуы да мүмкін емес. Сондықтан да реализмнің бейнелеу өнеріндегі динамикалы құбылысы ескерілуі тиіс.
Жалпы айтқанда, бейнелеу өнерінің өткеніне зер салып, қазіргі таңдағы көрінісіне талдау жасасақ және оның болашағына көз жүгіртер болсақ, осы бейнелеу өнерінде қалыптасқан өзіміз білетін классикалық пікір мен қазақтың дәстүрлі шығармашылығы және осы шығармашылық негізінде пайда болған дәстүрлі халық өнері туындыларының өзіндік табиғатын, бейнелеу өнері мен дәстүрлі өнер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды, олардың өзара әсерлері мен жүйелі даму заңдылықтарын ескеруіміз керек. Ол үшін біз, бір жағынан, бейнелеу өнерінің бір аймағын қамтитын заңдылықтарға назар аударамыз. Оның реализм шеңберіндегі көріністері мен даму тарихында орын алған көркемдік, стильдік, жалпы халықтық сипаттағы бет-бейнесін анықтап алуға тиіспіз.
Осы айтылған мәселенің екінші жағы бейнелеу өнерінің жалпы халықтық қасиеті мен бірге оның ұлттық ерекшелігі болатыны даусыз. Ал, ұлттық сипаттың қалыптасуы - өнердегі күрделі құбылыс.
Осы орайда, қазақ бейнелеу өнеріндегі тұрмыстың мазмұндық мәселелері мен экзистенциалдылыққа тартымдылық тәрізді көріністерінің де жалғасып жатқанын атап өтпеуге болмайды. Кәсіби өнердің дамуының осы сәті суретшілердің осы заманғы тұтынушыға жеткізуге ұмтылатын идеялар кешенінің нақты байқалатын шоғырланушылығымен де сипатталады. Бүгінгі күннің бейнелеу және мүсін өнері контекстік жағынан аса толықтырылған, сол себепті қарапайым көрермен оны түсіне де бермейді. Суретшілер мектебінің қалыптастырылуы сатысының алдыңғы кезеңдеріндегі тәжірибелерін бүгінгі күні толық түсінуіміз болашақтың ісі екенін біле отырып, ұлттық өнердің тұтас, сыйымды, өзіндік сипатқа ие феномен бола отырып, біртұтас түрде жиналатын болады. Қазақстанның ХХ ғасырдағы бейнелеушілік өнері үшінші мыңжылдыққа парасаттылық пен рухани толысқан түрде аяқ басты. Онда қазақтың көшпенділік мәдениетінің ежелгі тамырлары мәнін тапқан және түсіндірілген. Сол мәдениетке сай негізі қаланған жалпыадамзаттық құндылықтарды заман суретшілері дүниежүзі өнеріндегі әдептер мен жаңа бағыттар арқылы ХХ-ғасырдың философиясы мен мәдениетіндегі ірі ағымдар арқылы өз шығармаларында ашып көрсетеді. Соның қортындысы ретінде, инновациялар негізінде бір ғасыр бұрын пайда болған бүгінгі қазақ өнері рухани ерекшеліктерін жоғалтпаумен қатар, соған сай қайталанбас пластикалық өнер тілін қалыптастырды. Мүмкін сол себепті болар, нақты көріністердің сан алуан қырға ие болуымен бірге Қазақстан өнері танымал қасиеттерімен де ерекшеленеді. Олар тұрмыстың экзистенциалдылық мәселелеріне қатысты мүдделер: үйлесімділіктің адам мен табиғаттың бірлесе өмір сүруінің негізі шығармашылық көзқарастардың кең ауқымды болуы, ұлттық мәдени әдет-ғұрыптар, мұралардың шектеулілігі, дүниежүзілік мәдени кеңістікке ерікті түрде енуі, ХХ ғасырдың соңғы онжылдығындағы және ХХІ ғасырдың басындағы Қазақстандағы бейнелеу өнері мен мүсіншілігінің күнделікті өмірдің табиғатпен үйлесімділігі туралы біршама пікірлер бар. Мұны адам мен универсумның үздіксіз байланысының философиялық жалпыламасының көркемсуреттік таңбаға айналуы деп түсінуге болады. Бүгінгі күн суретшілерінің шығармаларында жұмбақтық метафоралар жаңа мәнмен толықтырылады және сол арқылы жанданады, адам мәдениетінің ежелгі ғарышын бүгінгі күндегі адам ой-санасының жаңа ағымдарымен байланыстыратын мәндер мен мазмұндар пайда болады, суретшінің өмірге деген махаббаты, оны түсінуге бағытталған мәңгілік ұмтылысы да қайталанбас түрде өмірге қайта келеді.
Қазіргі кезеңде жаңа өмір өзінің жаңа талаптарын қойып отыр. Осы талаптардың ішінде рухани қордан гөрі материалды дүниеге деген сұраныс басты орынға шығып отыр. Көркемөнер ресми көзқарас бақылауынан босанғандай болды. Көркемдік өлшемді енді суретшілердің жеке басының мәдени, дарындылық деңгейлері, мұражай қызметтерінің жеке галерея жинақшылары мен жалпы көрермендердің талап-тілектерін анықтады, рухани сұраныс жеке суреткердің дарындылығының ашылуына жағдай жасайтындығын тарих талай рет дәлелдеді. Егемендігімізді жариялаған кезден бастап, еліміздің көптеген суретшілері өз шығармашылықтарын қайта қарастырып, жаңа бағыттар іздестіре бастады. Соның аясында заманауи Қазақстанның көркемөнерінде үш бағыт дами бастаған болатын: рәміздік әдіс (символикалық), концептуалды әдіс және реализм. Заманауи қазақ бейнелеу өнері бұл - стереотиптерден бас тарту, шығармашылық ізденіс, жаңа дәуір мәселелерін әрқалай шешетін түрлі стильдер. Көптеген елдерде шеберлерге тапсырыс беру арқылы небір әйгілі туындылар дүниеге келген. Бізде де өнерлі, шебер суретшілер, мүсіншілер жоқ емес. Тек ұлттық меценаттар қалыптасып, мәдениетіміздің дамуына үлес қосса екен дейміз. Қазақстанның бейнелеу өнері салыстырмалы түрде жас. Дегенмен ол әлемдік мәдениетке құлшына да қарқынды ие болып келеді. Бүгінгі күндері қазақстандық суретшілер, графиктер мен мүсіншілердің туындылары әлемдегі ірі музейлерді қызықтыруда. Халықаралық көрмелерде табысты көрсетілуде, батыстық өнерқұмарлардың әсем жиынтықтарына сән беруде.
Қазіргі заманғы бейнелеу өнеріндегі аң стилінің жаңғыруы көне дәуірлердегі хайуанаттарды бейнелеу өнері бүгінгі күнге тасымалдану мен дамуын жалпылама алғанда, екі бағдарға топтауға болады. Біріншісі, дәл сол күйінде қайталап мүсіндеу болса, екіншісі, олардың рәміздік, ниеттік қырлары арқылы толықтырылу мен модернизациялауды бастан өткізді. Сайып келгенде, бұл екі бағдардың өзі көне түп түркілік рух пен тылсым тарихи жадыдан құралады. Бейнелеу өнеріндегі архетиптер белгілі бір халықтың жадында сақталатын бейсана элементтері, кейде барша адамзаттықтан бөлектеніп, өзіндік бір тұрақты жүйені құрайтындығын, оны этноархетиптер деп атауға болатындығын пайымдайды да, оларды жіктеп көрсетеді. Яғни, архетипке қысқаша қарапайым түсініктеме беріп өтсек, ол байырғы біздің ата-бабаларамызды ой санасы мен дүниетанымы кейінгі ұрпақтарының (бүгінгі біздің де) бейсанасында сақталып қалып еміс-еміс күңгірттеу болса да елес беріп отырады, түпкілікті жойылып кетпейді деген мағынаны білдіреді. Бірақ бұл үдерісті біз саналы түрде сезінбейміз, сезім тұңғиығынан әлдеқандай бір қобалжулар арқылы ақпараттар беріледі деген мағынаны білдіреді [1, 5 б.].
Сақ дәуіріндегі, кейінгі түркі халықтарындағы өнердің, оның ішінде бейнелеу өнеріндегі анималистика 1-суретте көрсетілген сақ стилінің өзі ғана емес, соны бейнелеген таным-түсінік пен сана қазіргі кезде де оған әлдеқандай бір психологиялық күштер арқылы бізді өзіне тартады.
1-сурет. Көне дәуірдегі анималистика.
Сондықтан да біз аң стилін мүлде ұмыт қалдыра алмаймыз. Қазіргі кезде ол бейсаналы ғана емес, тарихты игергеннен кейін саналы формаға да ауыса бастаған. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін тарихи жадымызды қайта жаңғырту тек тарихи фактілерді білу міндетін ғана емес, сол кездегі тұтас дүниетаным мен сезімдік толғаныстарды да тұтас сана-сезіміз арқылы терең түйсінуді қажет етеді. Мысалы, С.Алышбаевтың шығармашылығына талдау жасаған Б.Барманқұлова суретшінің бойындағы сезімдік түйсінуді былайша сипаттап береді: Қайғылы ана және Үш бөрі - түріктердің мифтік ата-тегі үш жүздің тарихи қауымдастығы орын алған қазақ мәдениетінің тууымен тығыз байланысты екені талас тудырмайды. Көшпендінің сенімді серігі болған жылқының табиғи сұлу жаратылысына деген өзінің сүйіспеншілігін суретші Айғыр деп аталатын композициясында береді [1,5б.]. Шындығында, оның Қасірет, Жан айқай сияқты мүсіндері мен Шөл, Толған ай сынды графикалары осы аң стилінің бүгінгі күнгі сабақтастығы мен жалғасуы деп айта аламыз. Міне осы түйсіну, тек рационалдық ғылыми тұрғыдан ғана емес, көркемдік танымды да қайта жаңғыртуды қалайды. Сондықтан, бүгінгі күнгі суретшілеріміз де байырғы өнер түрлерін, оның ішінде аң стилін де жадынан шығарған жоқ. Мысалы, кескіндеме өнері саласында аңдарды бейнелеу дәстүрі кездесіп қалады және кей сәттерде олардан тамыр тартады десек те болады.
Қазақстан суретшілерінің шығармаларын зерделеген өнертанушылар атап көрсеткендей, олар тарихи танымнан қуат алады: Олар халықтық орнамент стилистикасына, Қазақстанның көне және орта ғасырларына тән декоративтілік пен көркемдіктің синтезіне сүйенеді [2, 63-69 б.]. Сондай-ақ бүгінгі зергерлік өнер де байырғы шеберлердің туындыларымен сабақтасып жатыр: Қазақтардың көптеген безендіру типтері көне ұсталардың бұйымдарының жасалу техникасы мен формасына қатты ұқсайды [3, 5 б.].
Бейнелеу өнерінің палеолит дәуірінегі жартасқа қашап салған суреттерінен немесе кескіндеме египеттік папирустардан, керамикалық ыдыстарға салынған грек әшекейлерінен, орыс икондары немесе авангардтық кескіндемелерден біз олардың әр түрлі заң бойынша құрылғанын көре аламыз. Палеолит суретшілері жануарлардың қырынан қарағанда танымал силуэттерін бейнеледі, египеттік папирустарда және рельефтерде, әр түрлі ракурстарда бір бейнеде біріктірілді, денелердің үлкен кішілігі олардың маңыздылығына қарай (фараон қарапайым жауынгерден әлдеқайда үлкен) анықталады. Сурет құрлымының шартты символикалық және өрнектік принциптері бұл шығармады ең басты роль ойнайды. Қазіргі суретшілер өзінің эмоцияналды әсерін беруде пропорцияны саналы түрде бұзып, формаларды сындырады, бұл жерде ең басты эмоцияналды-субъективті бастама.
Реалистік сурет бірінші орынға барлық адамдар үшін қабылдау заңдылықтарымен шырттандырылған натураны объективті бейнелеуді қояды. Тап осы объективті қасиет суреттің әр түрлі мәдениет пен ұлттар үшін түсінікті тіл болып қалуына еркіндік береді. Сәулетші, құрлысшы, конструктор-инженер үшін сурет сызбамен тең кәсіби қатынас құралы болып қалады.
Реалистік суреттің теориялық және практикалық негіздері қайта өрлеу (возраждения) кезеңінде қалаған болатын, сол кезкеңнен бастап реалистік сурет салуға оқытып-үйрету кез келген көркем білімнің маңызды құрамды бөлігі болып қалады.
Италиялық ұлы суретші Микелиянджело Буонаротти (1475-1564) былай деп жазған еді: сурет немесе долбар жасау өнері кескіндеменің де, мүсіннің де, сәулеттің де ең жоғары нүктесі болып табылады, сурет кез келген ғылымның бастауы мен тамыры.
Бұл жайлы Д.Кардовский былай дейді: Сурет формалары жазықтық бетінде графикалық жолмен құру болатын болса, онда ең алдымен әрі қарай оның негізіне және кескіндеме құру формасысен байланысты болатын сурет салуды меңгеру қажет. Оқу суреті көлемді формалар мен жазыықтық бетіндегі кеңістікті бейнелеу тәсілдері мен ережелерін зерделеу мақсатын көздейді. Оқытудың негізгі натураға қарап сурет салу болып табылады. Өзі көрген нәрсені бейнелеу үшін алдымен натураға тән қасиеттерді, оны қабылдау ерекшеліктерін саналы түрде көруге үйренуі қажет. Оқытудың мақсаты көзге көрінген бейнелерді механикалық түрде көшіру емес, сурет салуды меңгеруді қоршаған ортаның шындығын тануды ерекше құрал ретінде қарау қажет. Суретші Марк Шагал (1887-1985) болашақ суретшіні анықтаудың негізгі реалистік өнер болып табылады деп есептеген: Көркемсурет мектебінде реалистік әдістерге үйрену керек, жас суретшілерді алдымен дұрыс жолға қою қажет. Ал ол оқуды аяқтағаннан кейін қалай дамитындығы өз алдына басқа мәселе. Әлемнің көркемсурет мектептеріндегі оқытудың реалистік принциптері жалпыға бірдей.
Адамдар ежелден-ақ жануарлар бейнесін әр түрлі материалда бейнелеуге, мүсіндеуге, ағаштан ойып, тастан қашап, алатыннан құйып жасауға әуес болған. Оның дәлелі ретінде Жетісу жартастарының бетіндегі бейнелерін айтсақ та жеткілікті.
Петроглифтер бейнелеу өнерінің бір түрі ретінде Қазақстан территориясында пайда болды. Тастағы өнер ескерткіштерінің көптігі ежелгі қазақ халқының дәстүрлі көркем мәдениетінің ерекшелігін аша түседі. Тасқа қашап салынған бейнелерден садақшылар, салт аттылар, сондай-ақ арқар, түйе, ат, ешкі, тау ешкі, құлан, елік, өгіз және жыртқыш аңдары көруге болады. Садақ ұстаған аңшылардың иттерімен аңдарға қарсы шабуыл жасау кезі де бейнеленген. Петроглифтер арасында таңба белгілер де кездеседі.
Құстарды бейнелеу түркі халықтарының ұғымында аспанды, балық суды, ағаш жерді білдіруші белгі ретінде стилизацияланған түрде қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерін мәнерлеу құралдарымен байыта түседі.
Даналық өрнегіндегі өнер туындылары, мысалы аузымен құс тістеген қанатты жапырақ, қанатты құмай тазының бүкіл денесіне мүйіз біткен бұғының өмірде кездеспейтін, мұның бәрі де өмірдегі типті құбылыстар емес екені аян. Тип дегеніміз - бірінші мағынада еш ауытқуы жоқ үлгі, мәнін айғақтау. Үшінші, өмір құбылысын дәл бедерлерлеуде ауытқығанымен, оның тегін тектеуге болатындай негізгі формасын көңілде ұялату. Сондықтан даналық өрнегіндегі аң-құс туралы өнер туындыларынан нақтылы әсерге бейнеленуге болады. Қазақ халқының өмір салтындағы мың сан көрініс, дүниетанымындағы мың сан ұғым-түсінік типологиялық образ құрған өнер туындысы арқылы ғажайып эксперессивтілігімен көрініс тапқан.
Ал орыс халқында жануарлар суретін сол қалпында ұқсата салумен қатар, оларды адам сипатына айналдыра отырып көрсету кездеседі.
Бүгінгі таңда Қазақстан бейнелеу өнерінде кескіндеме, мүсін саласымен қатар, монументальді өнер, сәулет өнерімізде де айшықты көрініс алған аң стилдерін байқау қиын емес, тіпті оның кейбір элементтері құрметтеліп, қадірі артып, мемлекеттік деңгейде өрістеп отырғандығы жасырын емес. Осындай тарихи-танымдық жадының қастерлілігін, оны бүгінгі күні қайта жаңғырту қажеттілігін терең түйсінген Елбасы Н.Назарбаев аң стилінің лебін қазіргі Астана мен Алматы қаласын көркемдеуге, безендіруге арнады десе де болады. Демек, Астананы сәндендірудің көптеген стилдік бағыттарының бірі ретінде осы аң стилін таңдап алды. Екінші бір қырынан, өзіміздің жеке мемлекеттік рәміздерімізді анықтау сәтінде де осы аң стилі айтарлықтай қолданыс тапты. Сақ мәдениетінен тамыр тартып, кейіннен шамандық мифологияда жалғасын табуы, одан кейін қазақ халқындағы жапандағы жалғыз теректі құрмет тұту, оған шүберек байлау дәстүрінің түпидеясы.
Астана қаласындағы Бәйтерек ескерткішімен келіп шешімін тапты, ол бәйтерек қазақ халқының дүниетанамындағы терек бейнесінің тым көнеден жалғасып келе жатқандығының және оны мәңгілікке халық жадында қалдырудың терең мағынадағы рәміздік көрінісін айқындап берді десе де болады. Қондыбай Серікбол алып қарақұс самұрықтың қасиеттілі мен бейнесі жайында тараған мифологияларда - сәуегей, фантастикалық құс пен текті тұқымның жыртқышының сипаттары бар қанатты пенде түрінде кескінделген және т.б. ерекше көріністерін, сонымен қатар оның қазақ ертегілерінде кең тараған Самырақ, Самұрық, Семір құс, Самыр, Самрау, Шыңырау құс деген атаулары оны еуразиялық ортақ мұра деп жарияланып, қазаққа тән бейнесін тарылтып жіберетіндігін айта келе былай деген: Шыңырау құс - қазақ-қырғыз фольклорында кездеседі, ол да самұрықтың бір айтылу варианты, бізге керегі - оның тұмсығында тоқсан тоғыз тесігі бар, сол тесіктен үн шығуы: башқұрттардың эпосындағы Самырау - қайғы мұңы жоқ, күндіз-түні күлкі мен ойын арылмайтын, қуаныш пен тойдың жайдарман бақыттың елі, бұл бейне (самырау - самырық - шаңырақ - бұл жердегі, аспандағы бақытты ел, аспан ұрығы мәні) алдында айтылған ирандық сэнмурв пен симург сөздері ежелгі түркілік аспан ырқы - шаңырақ сөзінен шыққан [4, 196-198 бб]. Самұрық құсының бейнесі ертеден көркем шығармаларда түрлі бейнеде бейнеленіп келген. Қазақ елі монументіндегі Самұрық құс осы сақ дәуіріндегі мифология мен аң стилінің қайталған, бүгінге көшірілген жиынтық үлгісі, яғни, құстарды бейнелеу мен самұрық мифологиясына арналған барлық образдардың тұтастандырылған, біріктірілген, жинақталған субстраттық кейпі деп айта аламыз. Бұнда да композиция барынша күрделі құрылған, мифологиялық және реалды көріністердің жиынтығы оның пішінін өзіндік бір тұтастандыратын жүйе ретінде құраған. Самұрықтың биікке қонуы мен орналасуы халықтың өзіндік асқақ рухын сипаттайды. Кей сәттерде, мифологиядағы биікке жұмыртқалаған Самұрық келбетін елестетеді. Оның қанаты жайылған күйінде, сол жаққа қарай мойын бұрған - динамикалы, пропорциялық үлгіде қарастырсақ, қанатының алыптығы оның асқақтығын паш етеді. Бұл басты айтарымыз Сақтардың аң стилінің бүгінгі күнге жалғасуының көріністерін паш етілуі болып табылады. Ал Алматыдағы тәуелсіздік тұғырындағы сақ жауынгері мінген барыс рәмізі сақтардың стилінен тура көшірілген іргелі түпнұсқа болып табылады. Мысалы, оның қанатты болып келуі көркемдеушілік қана емес, байырғы мифологиялық танымнан тамыр тартады. Барыс аса тәртіппен, прапорциямен, динамикамен, көркемдік пластикамен, симметриямен құрылған. Оның шабысы мен алға ұмтылған бас бейнесі ерекше бір қуаттылық пен шабытты, жігер мен қайсарлықты, бірбеткейлік пен жүйріктікті паш етіп тұрғандай болады. Осы тұста, неліктен бөрі емес, қыран емес, барыс таңдалып алынған деген де сауалдар туындайды.
Барыс көне сақ мифологиясы мен аң стиліндегі жиі кездесетін персонаж және қайсарлық пен тәуелсіздіктің, еркіндік пен басымдылықтың рәмізі болып сақталған. Міне осы зоопсихологияны біздің ділімізге орнықтыру тәуелсіздіктің қорғалуы, отаншылдықты, намыс пен жігерді қайрайтын бейсаналы-саналы түрде құрылған үлгі деп айта аламыз. Ал елтаңбадағы қанатты-мүйізді жылқының бейнесі де терең парасаттылықпен таңдалып алынған рәміздік белгі. Қанатты және мүйізді жылқы құбылысын бүгінгі күнгі кейбір көзқарастар түсінбестіктен жоққа шығаруда. Р.Е.Бекишеваның пікірін келтіре кетсек; Тұлпар - күннің, қозғалыстың, тұрақтылықтың символы. Айрықша күш-қуаттың күн нұрынан дарыған ғажайып қасиеттің иесі. Қанатты тұлпар - қазақ поэзиясында кең тараған образ. Ол биік арманның, шығармашылық шабыттың, қажырлылық пен қайраттылықтың нышаны. Желмая жүйрік тұлпар - уақыт пен кеңістікті жалғастырады.
Діни түсінік бойынша, киелі пырақ адамды тәңірлер мекен еткен Аспанмен байланыстырады [4,192 б.]. Сондықтан, көне рәміздік мүйіз, яғни, өгіз тотемі мен жылқы, демек Қамбар ата рухының кіріктірілген нұсқасы көне архетиптік сезімдермен келіп ұштасады. Ол елтаңба болғандықтан екеу. Осы жұптық бейнелеу де сақ өнеріндегі аң стилінде жиі кездесетін сюжет екендігін жоғарыда атап өткен болатынбыз. Бұндай елтаңбаға аң стилін бейнелеу тек біздің еліміз емес, бүгінгі күні басқа да мемлекеттерде кездесетін жағымды кейіптегі рәміздер екендігі шындық. Бүгінгі күні аң стилі барлық тұрмыстық бұйымдарда бейнеленбесе де, жиі кездесіп отыратын бейне. Ал оның жаппай қолдау таппауы немесе бұқаралық сананың оны жеткілікті деңгейде бағаламауы, біріншіден, отандық өнімдердің сиректігінен, екіншіден, отаршылдық санадан әлі де арыла алмай отырғандығымыздан, үшіншіден, оған қарсы белгілі бір сыртқы және ішкі күштердің бар екендігін жасыруға болмас. Ендеше, сақтардағы аң стилі бүгінгі күні де өзіндік көркемдік-эстетикалық қуатын жойған жоқ, ендігі кезекте, отандық суретшілеріміз бұны жандандыра түсіп, тек өнер мен көркемдік ізденістерде ғана емес, күнделікті тұрмыстық бұйымдарда да қолданатындай деңгейге қол жеткізуіміз керек деп айта алмыз.
Аң стилі көне сақ дәуіріндегі қызметі мен эстетикалық маңызын тұтастай дәл сол күйінде тасымалдай алмайды. Бірақ белгілі бір деңгейде оның маңызды қырлары сол күйінде жеткізіледі. Яғни, хайуанаттардың, әсіресе, айбарлы жыртқыштарды бейнелеуге деген құштарлық белгілі бір деңгейде, сол дәуірлерде ұлттық бірегейлену мен жауынгерлікті, ерлікті, намысты қамтамасыз етіп отырудың құралына айналған еді. Ал сол дәуірдегі мифологиялық таным-түсінік пен байырғы сенімдер арқылы сыртқа шығарылған аң стилі бүгінгі күні дәл сондай мағынаны қайталауы да мүмкін емес екендігі түсінікті. Сондықтан аң стилінің бүгінгі күнгі өнегелілік маңызын былайша топтап көрсетуімізге болады. Өткенімізді таразылауда, түптарихтың негізгі ерекшеліктерін, ата-бабамыздың мәдениеті мен өнерінің жетістіктерін паш етуде, оны келер ұрпаққа ұғынықты деңгейде жеткізуде өзіндік маңызы бар терең мағыналы рәміздер болып табылады. Оның әлі күнге дейін ашылмай жатқан тылсым сырлары түптүркілердің дүниетанымының тереңдігі мен мазмұндылығын паш етеді. Себебі, кейбір нақыштар мен хайуанаттардың пішінделуінің ішкі мағынасы мен мазмұны әлі де толығырақ ашуды қажет етеді. Мысалы, бұралған хайуанаттардың неліктен олай бейнеленгендігі бүгінгі күнге дейін бір тоқтамға келмеген тылсым құбылыс болып табылады.
Халқымыздың эстетикалық талғамы мен сана-сезімін жетілдіре түсуде маңызды роль атқарды. Сақ дәуіріндегі әрбір бұйым, ондағы аң стилі тек мифологиялық-мистикалық нышандар емес, көркемделуі мен безендірілуі жөнінен өзіндік бір сұлулықты айғақтап береді. Осы дәстүрдің кейбір белгілерінің бүгінгі күнге дейін сабақтасып отырған көріністері бұл стилдің өміршеңдігі мен эстетикалық танымды қанағаттандыратын компенсаторлық ролін ашып береді. Сондықтан, кезінде бүкіл әлемдік өркениетке, өнерге айтарлықтай ықпал еткен сақтардың мәдениеті бүгінгі таңда біздер, яғни, ұрпақтары арқылы оңды жалғасын табуы тиіс.
Сондай-ақ ол жаңа дәстүр қалыптастыруда да маңызды қызмет атқаратындығын А.Асылбекова былайша тұжырымдайды: Ұлттың өзіндік болмыс ерекшелігін сезіну тарихқа қайта оралу деген сөз емес, болмыс сұрақтарына жауап беру. Ол тарихи қоғамда қалыптасқан өнер мәтінін ұғыну, ондағы көкейкесті мәселелерді шығару, сол арқылы жаңаша дәстүр қалыптастыру [5,72 б.]. Жоғарыда атап өткендей, аң стилі келер ұрпаққа намысшылдық пен ұлттық рухтандырушылық психологияны тасымалдайды, жігер мен шабыт береді. Себебі, түз тағыларының өнерге көшірілген кейпі, олардың өмірдегі бейнесін үнемі қайталап тұратын психологиялық-мәдени жады болып табылады. Бүгінгі біздің барыс рәмізі де сол хайуандай айбаттылықты, ептілікті, рухты жастардың бойына сіңіруде визуальдік тұрпатты тәрбиелік-өнегелілік құрал десек те болады. Ендеше, тұрмыстық бұйымдарымызда, қолданбалы заттарымызда осы аң стилінің белгілерін жаңғыртып отырудың қаншалықты маңызы бар екендігін түйсіне аламыз. Бұл жерде сақтардың аң стилі, мәдениеті жөнінде таластартыстар тарихшылар арасында әлі де жалғасуда екендігін, оның ішінде сақ тайпаларын бүгінгі әрбір иран-түркі халықтары біздің ата-бабамыз деп иеленгісі келетіндігін де тілге тиек ете кетсек, сақ мәдениетінің бүгінгі күнгі тарихи-мәдени өнегелілігіне әрқайсысы да өздігінше еліктегісі келеді. Бұдан сақ мәдениетіндегі бүгінгі күнгі өнегелік мазмұндар шындығында да, кімге тиеселі деген тартысты сұрақ туында бүгінгі түркі халықтарына ортақ мұра болып саналады [6,5 б.].
Қазақ халқының ата-бабаларына сәйкестенетіндігін тұжырымдайтын мына пікірлерді біз сараптаған аң стиліне қатысты алтын киімді адам туралы пікір бойынша мысалға алуымызға болады: Алайда тарихты таразылағанда, археология ғылымының деректері мен жазба мұрағаттық құжаттары кез-келген халықтарды бір-біріне қарсы қоюға да немесе әйтеуір біреуінің басымдығын көрсетуді де теріске шығарып отыр. Бір ғана мысал келтірер болсақ, 2005 жылдың соңына қарай қолымызға жеткен қытай деректері осыған дейін сақ тұқымы делініп келген Алтын адамды үйсін бекзадасы екендігін дәлелдеді. Бұның өзі бүгінгі қазақтардың ежелгі тілі бұрынғы үнді-иран тілдестер деген күмәнді тұжырымды санамыздан өшіріп тастауға әкеледі [7,26 б.].
Анималистік жанр (Латынша animal сөзі жануарлар деген мағына береді.) - жануарлардың суретіне арналған бейнелеу өнерінің жанры. Салған суреттерінің басты кейіпкерлері құстар мен жануарлар болып келетін суретшілер бар. Мұндай суретшілерді анималистер деп атайды.
Анималистік жанр табиғи ғылыми және көркемдік бастауларды біріктіреді. Көбінесе анималист-суретшінің басты міндеті жануарлар суретінің дәлдігі болып табылады. Сонымен қатар, суретшінің жануардың сипатын, көңіл-күйін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz