Асқар Сүлейменовтің драматургиясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Бақыткелді Думан

Асқар Сүлейменовтің драматургиясы.
(Трагедия табиғаты)

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Астана 2017

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 6
1 АСҚАР СҮЛЕЙМЕНОВТІҢ ДРАМАТУРГИЯСЫ
1.1 Шығармашылығына шолу ..9
1.2 Драма - диалогтары 16
1.3 Аударған драмалары 30
1.4 Киносценарийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2 ДРАМАЛАРЫНДАҒЫ ТРАГЕДИЯ ТАБИҒАТЫ
2.1 Тарихи драмаларындағы трагедия 38
2.2 Трагедиялық шешім 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...62

КІРІСПЕ

Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Алуан-алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады демекші, өмір аламанында жүрген жолы мен қаламының қарымы қатарластарынан дара озған, әдебиеттің асқары - Асқар Сүлейменов еді. Бағалай білетін білімділердің біразы Асекеңді ағынға қарсы жүзген десе, енді бірі жиған артық білімі өзінің соры болды деп жатады. Кеңестік кезеңде туылып, толағай тектілерден төбелдей тек бір-екеуі қалған, бабасының бар байлығын ұрлағынымен қоймай баласының болашағын нұрландырудан қорыққан идеялогияға иланып, және өзгелерді де иландыруды міндет еткен жазушылық тұманды жолда адаспай өзі еліктейтін текті тұлпарлардай темір қазығын тауып отыратын даналардың да дарасы болатын.
Өзінен кейін жақсы атын қалдырып, өзінің көрнектілігі жоғары туындысын қалыдырып кеткен жазушыларымыздың бірі - Асқар Сүлейменов. Жолдарстарының, шәкірттерінің Асқар атамыз қазақшыл, ал оның ішінде Созақшыл болған дегендей пікірмен таныстық. Созақ жері - балалығы өтіп,өскен жері екен. Асекеңнің Қазақтан өткен жершілді көрген жоқпын. Қазақ өзі қандай жершіл, жұртшыл болса, сөзі де, ойы да сондай жершіл, ұлып жұртқа қарай береді дейтін де, вообще быть казахом очень интересно! деген әзіл-шыны аралас қайыратын кісі де осы Сүлейменов еді. Жеке пікір ұстанымы, білігі мен білімі, сірә адами - имани биіктігі басым болса керек, замандастарының онымен сөз таластыруға, ой жарыстыруға батылдары көп жете бермеген екен.
Қатарластарына айтқан қалжың сөздерінің өзі асқан өрлікті, ой жеткізудегі дәлдік пен шеберлікті, шешендікті, ойнап айтса да ойлап айтатыны тағы бар. Ойланып жазып, оқырманын ойландырып жазған шығармалары да қайталанбас ой мен өшпес шығарма иесінің білім дәрежесінен белгі берсе керек. Осындай ойы дара дана драматургтердің жан біткен шығармаларына қойылымдарына тоқталсақ. Дана деп қазақ Абайды айтады. Асқарда дана Абаймен шығармашылық ой мәресінде бір жерден шығады екен. Дана Абай драма жазған жоқ. Ал дана Асқардың драмалары бар. Бір емес бірегей. Кеңістік пен уақытты мекен мен мәселені, идея мен образды халықтың қалауын қалт жібермей қадағалап қажет кезінде жазып, алдау мен арбаудың қолбаласына айналдырмай шындықты шырылдатып, жүректі шымырлатып жазған.
Осынау кітаптың оқырманы азайып, көрермен көбейген заманда, тілдің қызметі жеңіл ауыз-екі сөйлесудің арғы бергі жағындағы шақта, әдебиетті әдебиетшілер ғана оқыған тұста, көркем тілді кемеліне келтіріп ой тереңдігімен тебірене жазатын автордың драмаларының сахнаға оралу жиілігі мен жас жазушылардың еліктеуіне ықпал етер деген елеңмен тақырыптқа тоқталдым. Атап айтқанымыздай автор драмалары дұрыс насихатталса, сахна мен теледидардан көрерменнің көзайымына айналса, санасы саудаланып ойы ойыншыққа айналған бүгінгі жастардың кей буынына өз әсерін тигізбей қоймас еді. Асқар Сүлейменов шығармашылығы ең алдымен ұлтсыздануға қарсы шығармашылық, қарсылық әдебиеті. Демек, оның қайнар көзі де ұлттық дүниетанымда, ұлттық философияда, салт-дәстүрде, сана-сезімде. Асқар драматургиясы қазақ руханиятының трагедиясы. Сыншылдығына сыршылдығын қосқан дара тұлғаның трагедиясының табиғаты да тұнған шер мен ой, шындық пен сұмдық.
Жұмыстың нысаны. Диплом жұмысында - жазушы, әдебиет сыншысы, драматург, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Асқар Сүлейменовтің драмаларындағы, драма - диалогтар мен аударған драмалары және киносценарийлеріндегі таным мен көркемдік тәсілдері нақтылы туындылар арқылы кең көлемде қарастырылады. Тарихи және көркем драмаларындағы кейіпкерлер жүйесі құрылып, олардың өзіндік ерекшеліктері анықталды. Жазушының шығармашылық зертханасы, терең философиялық өлшемі мен өмірлік тәжірибесі, көркемдік арнасы мен стиль даралығы да сөз етіліп, сыр-сипаттары сараланады. Осы жайларды айқындап, саралау үшін Асқар Сүлейменов драмаларындағы көркемдік принцип, таным және кейіпкер образдарын сомдаудағы драматург шеберлігі мен драмаларынның идеялық маңыздылығы және драмаларындағы трагедия табиғаты тақырыптың негізгі нысаны етіп алынды. Автор драматургиясының зерттелуінің бүгінгі деңгейіне де ден қойылды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Асқар Сүлейменовтің өзге де жоқ өзіндік жазу стильі мен ағынға қарсы жүзген өмірдегі, шығармашылығындағы ерекшеліктерін айқындау, тереңінен зерделеп ой елегінен өткізу. Осы мақсатқа жету үшін алға мынандай міндеттер қойылды:
Жазушының жалпы шағармашылығы, оның ішінде драмаларының тақырыбы пен мазмұны, кейіпкердің өзі мен сөзі, идеясы мен құндылығын талдау.
Драматургтің драмаларының қазақ әдебиетінен алатын орнын белгілеу.
Театр сахнасы мен көкжәшіктегі кинолары қаншалықты көрінді, көрерменге қандай ой салғанын анықтау.
Автор шығармаларының көркемдік ерекшеліктері мен ой қуатын айқындай отырып, Асқар Сүлейменовке тән қасиеттерді саралау.
Драмаларының зерттелуін зерделеу.

Жұмыстың теориялық және практикалық мәні: Диплом жұмысының нәтижелерін қазақ әдебиеті тарихына қатысты еңбектерде, XX ғасыр әдебиеті пәні бойынша семинарлық сабақтарда пайдалануға болады. Сонымен қатар әдебиеттанушылар мен өнертанушы, театр сыншалары да драматургия саласына қатысты, автор жайлы мол мағұлмат ала алады. Сондай-ақ ОСӨЖ сабақтары мен студенттер конференцияларында жасалар баяндамалар, әдеби мақала, курс жұмыстарын жазуда кәдеге асыруға жарайды. Диплом жұмысының ғылыми-көпшілік мәні де бар.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан (ішкі тараушалары бар) және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 АСҚАР СҮЛЕЙМЕНОВТІҢ ДРАМАТУРГИЯСЫ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ

Әр заманның өткенінің жақсылы жаманды болса да жемісті, келер күніне үлгі боларлық ерекше оқиғалар мен ерен тұлғалар арқылы, айрықша ашылулар мен тың табыстар танытатын тамаша сәттері болады. Қоғам - тарих тезінде жүріп түрлі сындардан өтеді. Өркениет өркендеп, заман зырғып, жылдар жылжып күллі адамзат ұлы көшпен әлі келеді. Өркениеттің дамуы қоғамның санасына тікелей байланысты. Ал қоғамдық сана рухани байлықтан бастау алып, ақылды білім арқылы өрістетіп отырады. Рухани білім әр ұлттар мен ұлыстарда өзінің тілі мен діні арқылы ділі дараланып әр деңгейді бастан кешіріп отырды. Кез-келген қоғам өкіліне өзін адам санаған индивидке дамуы үшін дұрыс ғұмыр кешуі үшін үш маңыз керек. Олар: тарихы мен діні, және әдебиеті. Осы үш тұғыр арқылы ұлт өзінің тілін сақтап, діл-дәстүрін өлтірмей ұрпаққа қалдырады.
Әдебиет әлемі сонау ерте заманнан бастау алып, халықтың рухани байлығының бірден-бір шырақшысы іспетті болды. Әдебиетте тарихтың көркем бейнесі мен рухы бар. Қазақ даласына кешігіп келсе де драма жанры сананы сауықтырып өрені өсіретін, ойыңдағы кейіпкерді көз алдыңда көруге мүмкіндік беретін театрдың кілті болды. ХХ-ғасырдың басында бастау алған бұл сала аз уақытта қарқынды дамып көрерменімен қауышып қазақ даласын әдебиет пен сахнаның биік деңгейіне көтерді. ХХ-ғасырды Рымғали Нұрғали айтпақшы Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры екендігін соншалықты аз уақыттағы қарқынды дамуымен халықтың қажетіне жарауынан, күллі қазақ даласын өз тіліндегі әдебиетімен тербеткенін анық байқаймыз. Соның ішінде драма саласы да өгей болып қалған жоқ. Өткенінен үлгі алып, заман талабына сай, қоғамдағы қышып тұрған тақырыптарды дер кезінде көрермен қауыштырып отырды.
Алдымен драма дегеніміз не, қазақ әдебиетіне кенжелеп келіп кенжесіндей еркелігімен халықты баураған қандай ерекшелігі бар, қайдан бастау алып, нені мақсат тұтады екен? Соған тоқталайық. Драма жанры - көркем шындықты ерекше өзіндік тәсілдерімен шиеленіскен, қиуласқан тартыстар желісіне тоғыттырып, жинақтап, оқиғаға қатысатын кейіпкерлердің сөзі мен іс-қимылы арқылы көрсететін сөз өнерінің күрделі түрі. Драмалық шығармаларда прозадағыдай баяндау болмайды. Болғ оқиға, яғни тартысы желісі репликалар (кейіпкер сөзі) арқылы дамиды. Автор кейіпкерлердің қимыл-қозғалысын білдіретін түсініктемелерді жақша ішіне бөлектеп жазып отырады. Оларды әдеби терминде авторлық ремарка не жай ғана ремарка деп атайды. Оқиғаның негізгі даму арнасы болып табылатын кейіпкерлер сөздері, яғни репликалар; көбінесе диалог, кейде монолог түрінде де болады. Қалай болғанда да репликалар шымыр, ондағы кейіпкер мүддесі мен құштарлығы, аласұрған сезім әлемі көрермендерді еліктіретіндей деңгейде құрылуы қажет. Олар жай ғана өлең түрінде, не болмаса қара сөз түрінде де бола береді. Драмалық шығармалардың құрылымы, ондағы оқиға мен тартыстардың даму қарқынына сонымен қатар ауқымына байланысты көріністерге, актілерге, бөлімдерге қарай бөлінеді. Ал, композициялық тұрғыдан драмада оқиғаның (тартыстың ) басталуы, шиеленісуі, шарықтау шегі, шешімін табуы болады. Кейбір шығармалар мұндай классик үлгіден өзгеше. Яғни, бірден тартыстың шиеленіскен тұсынан басталуы мүмкін. Ежелгі грек трагедияларында сахналық шығармалардағы тартыс аяқталып, өз шешімін тапқан соң, міндетті түрде бас кейіпкердің азапты күйі көрсетілген. Мұны катарсис, яғни күйіне отырып, күнәсінен арылу деп атаған. Сезім мен қайғы-қасіретке толы бас кейіпкер монологі көрермендерге қатты әсер еткен. Қазіргі заманғы драмаларда, әсіресе, қазақ драмаларында осы үрдіс қолданылып жүр.
Драматизмді сондай-ақ, әрі негізгі ұғым деп қарастыруға да болады. Қаһармандары өмір сүріп отырған заманның ағысы, қоғамның тынысы, кейіпкерлері атқарған әрекет - барлығы жағдайға байланысты дамиды. ХХ-ғасырдың басындағы жанр есебінде дүниеге келіп, өзге халықтардың драма жанры тарихымен салыстырып қарағанда, аз ғана уақыттың ішінде әлемдік деңгейдегі дамып үлгерген қазақ драматургиясының қалыптасу жолы күрделі, қиын кезеңдерден тұрады. Халықтың әділет, туралық, шындық, ақиқат ұранын басты алтын арқау еткен қазақ әдебиеті - қалың қауым арманының шапағаттыы нұрынан жаратылған, ең үздік дәстүрлерді ілгері жалғастырған, мәдениет қазынасына толымды қор қосқан жаңа сапалы құбылыс.
Ұлттық әдебиеттің үлгілерінің өзара әсері мен бірін-бірі құнарландыруы, жанрлық формалардың дамуы мен баюы, толысуы үздік жетістіктер мен дәстүрлердің ортақ игілікке айналуы, асылында, қазіргі кезеңдегі әдеби процестің негізгі тенденциясы екендігіне, ешқандай да дау жоқ. Ұлтымыздың рухани паспорты болып табылатын қазақ әдебиеті, аз уақыттың ішінде аса шапшаң даму кезеңдерінен өтіп, кемелденген өнерге тән жанрлық салалардың бәрін тудырып, жетілді. Өрлеу бағытында реализмнің кең, даңғыл айдынына шықты. Өнер мен әдебиеттің, күллі мәдени қазынаның көзі ашылып, драматургия, опера, балет, симфония сияқты барша өркениетті елдерге тән жанрлық формалар қаулап өсті.
Қазақтың ұлттық драматургиясы - бүгінгі күні жан-жақты даму үстіндегі жанр. Арнайы зерттеу нысанасына алынып және жекелеген белгілі қаламгерлеріміздің шығармашылықтарын қарастыруда да бірнеше құнды еңбектер жазылған. Қазақ драматургиясы өзінің даму жолын, сатысын - әлем, батыс драматургиясының озық шығармаларынан үлгі алып, сабақтастырады.
Арнайы драмалық ережелерді қалам қуатына сіңдіріп сол сызылған жолмен жүрмесе де, шын дүдүлге тұсаудың жоқтығындай, әдебиет пен мәдениеттің рухтың алыптары халыққа қажетті жанрды қолдарынан келгенше меңгеріп, өз идеялары мен ойларын ұсынып отырды. ХХ- ғасырдың 20-жылдарындағы отандық драматургияда әйел бостандығы мен теңдігі басты тақырыпқа айналды. Атап айтсақ, 1926 жылы Қошке Кемеңгеровтың Алтын сақина мен Ескі оқу пьесалары Қазақ драма театрының сахнасында қойылды. Театрдың алғашқы жылдарындағы репертуарынан Бейімбет Майлиннің шағын комедиялары, Жарылқасын Тілепбергеновтің Сүйіскендер, Перизат -- Рамазан, Асқар Тоқмағанбетовтың Екі заң, тағы да басқа пьесалары орын алды. Бұлардың ішінде театр репертуарында ұзақ сақталғаны -- "Перизат -- Рамазан" және А.Оспанов пен Е.Өтеулиннің "Зарлығы". ХХ- ғасырдың 30-жылдарындағы драматургияда трагедия жанрының дамуы айқын байқалады. Драмалардың көбісінде тарихи-эпостық жырлардың негізіндегі сюжеттерді байқаймыз. Бірнеше тартымды саналған қойылымдардың тізбегінің сюжеттерінің желісі - қазақ ауыз әдебиетінің негізіне құрылған, қазақтың әйгілі қу сөзді әзілкештерінің төңірегінен өрбитін аңыз-әңгімелер мен олардың күлдіргі әрекеттерін сахналық нұсқаға жинақтап айналдырған. Комедия жанрына ерекше көңіл аударып, негізін қалаушылардың бірі - Бейімбет Майлиннің көптеген күлкілі шығармалары театр мен үйірмелердің сахна репертуарынан берік орын алды.
Қазақ даласының, әдебиет саласының драматургтарының жаңа тақырыптарды меңгеру жолындағы ізденістері Қазан төңкерісімен, төңкеріс тудырған әлеуметтік өзгерістерді, халық санасындағы айрықша құбылыстарды бейнелеу мақсатымен терең ұштасып жатыр. Алаш арыстарының бастауымен жазылған көптеген драмалар, өз сыншыларымен көрермендерінің санының аздығына қарамай ерекше қарқынмен даму үстінде болды. Сол кезеңдегі газета беттерінде жарияланып, я болмаса мүмкіндік болғанша қолжазба күйінде көшіріп жазу арқылы да оқырмандарының қолына тиіп отырды. Алаш алыптары, біреуі драма жазып, екіншісі оны қойып, енді бірі ойнап, түскен қаржыны жағдайы жоқ, алайда білімге құштар жастарға шәкіртақы көмек ақша ретінде көмектесіп отырған.
Драматургия жанры кез-келген қалам иесіне жалын сипатар жанр емес екені баршамызға белгілі. 1970-1990 жылдардағы драмашылар өздерінің драмалық шығармаларында тақырып, характер, тартыс, драма образдар, монологы мен диалогын, кейіпкер сөзін, психологиясын, драмалық жағдай тудыруда шеберліктерін айқын танытуда. Себебі, қазір халыққа бүгінгі күннің тақырыбын қозғайтын асығыс жазылған шығарма емес, оның ақыл-ойына, ар-ұжданына ықпал жасай алатын, жүрегінен мәңгі орын алатын асқан шеберлікпен жазылған құнды қойылымдар қажет.
Осынау 1970-90 жылдар аралығындағы жазушы-драматургтер арасында өзіндік ерекшелігімен дара жазып, дала таныған жаңа буын, жаңа көзқарас пайда болды. Ағынға қарсы жүре жазған солардың бірі Асқар Сүлейменов. Тұлғалар, ауылда туылып Алматыда қайтыс болады демекіші, Қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан ауданындағы Шорнақ ауылында дүниеге келіп, Созақ ауданындағы орта мектепте білім алған. 1959- жылы ҚазПИ-дің әдебиет-тарих факультетін, 1962 жылы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының тарих-филология факультетін және сол институттың аспирантурасын бітірген. Жұлдыз журналында, Қазақфильм киностудиясында, Қазақстан Жазушылар одағының аппаратында, М.Әуезов атындағы Қазақ академиялық драма театрында, Парасат журналында да қызмет істеген. Асқар Сүлейменов - қазақ даласында болған ұлт-азаттық көтерілістерді, онымен қоймай олардан кейін болған өзгерістерді шығармаларына арқау еткен жазушы. Жалпы, қазақ әдебиетінде бүкіл тыныс-тіршілігі, өмір сүру формасы аңыз болған жазушы көп. Соңынан жақсы атын қалдырып, өзінің көрнекті туындысын тастап кеткен жазушыларымыздың бірі - Асқар Сүлейменов.
Өтірікті кешіруге болады, тек ақтауға емес деп, келмейтін ажалына барғанынша өзі үшін мінсіз шығарма жазуды оңайға балап, ғұмырын мінсіз шығармаға айналдыратын қиындықты басынан кеше жүріп артына өшпес із, терең білім тастап кетті.
Сүлейменов жаңа тың идеяларды генерациялауға, әдебиетте, қоғамға, ұлтқа қызмет етуге, идеяшылдықтан мүлдем азат жаңа әдебиет жасауға, сондай орта қалыптастыруға ұмтылды, өз идеалы үшін талмай күресті. Сүлейменовтің шығармаларын шартты түрде үш кезеңге бөліп қарауға болады:
Бірінші сыншылық кезеңі. Сыншылық кезеңде ол, көркем сын жанрына өзіндік жекелік сипат дарытуға тырысты, көркем шығарманы көркем мәтін қағидасынан бөлек талдады. Оның Түр туралы бірер сөз ("Жұлдыз" журналы, 1963 жыл) мақаласымен әдеби ортада үлкен айтыс тудырған. Сүлейменовтің көркемдік-эстетикалық принципті ұстанымдары негізінен осы кезеңде қалыптасып айқындалды. Ол, Өнердің өмірден айырмашылығы - өнер өмірден үйренбейді. Өнердің өз өткені, өз бүгіні, өз логикасы мен динамикасы бар. ...Өнердің түбіне сорпа бетіндегі майдай қалқыған түсінікті идея жетеді деп түсінген суреткер сыншы ретінде көркем шығармаға қояр биік талабын проза мен драматургияда жүзеге асырды. Ойы құнарлы, бағалы көркемдік құрылымы айрықша шығармаларды туындатты.
Екінші прозалық кезең. Бұл кезеңде Сүлейменов шығармаларында XX -ғасыр прозасының қағидалары толығымен дерлік көрініс берді, ол модернист қаламгер саналды. Қазақ әдебиетінде құбылыс ретінде бағаланған "Бесатар" повесі 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс пен Созақ көтерілісін тың соны көзқараста зерттеп зерделеді.
Үшінші драматургиялық кезең. Осы суреткердің драматургиялық кезеңіндегі шығармалық өзгеше өнер философиясы аясында ұқыптылықпен талдауды қажет етеді. Ол өзбек драматургі Саид Ахмадтың Келіндер көтерілісі, Эрнест Хемингуэйдің Бесінші колонна, М.Булгаковтың Жендеттері сияқты, Б.Брехттің Сычуанның мейірі, Т.Уильямстың Шыны хайуанат сияқты өзгеде пьесаларын қазақ тіліне аударды.
Төртінші кезеңі эсселер мен ой-толғамдар. Таласбек Әсемқұлов айтқандай: Асқар Сүлейменов көркем әдебиеттен тыс көркем өнерде, өмірде де өзіндік ойларымен, әзіл қалжыңдары мен ұстанымдарымен ерекшеленіп тұрады. Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Тәкен Әлімқұлов сынды заңғар жазушыларымыз жайлы жазған эсселері, Өлшеніп өнер тартылса, Тәкеннің шаңқаңбоздары, Дос, Жанарына жарты әлемді сидырған, Шашылып түскен тіркестер, ақпарат құралдары мен газет-журнал, кітап беттерінде жарық көрмеген жазбаларынан Өмірге бергісіз қайран сөз..., К драмату, Плач о погибшей песне сынды бүгінгі буын жаттап алып, сөзімен жазбасының көркін ашып, құнын кіргізіп жазатын қанаттты сөздерінің қатары осылар.
Уақыт пен санасының, сезім мен білімінің шабытымен қаламынан туған әр жылдағы шығармаларына үңілсек;
"Бесін" (1970 ж.) , "Адасқақ" (1988 ж.). "Бесатар" (1996 ж.) прозалық шығармаларының жинақтары.
"Кек" (2001 ж.) драмалық жинағы. "Болмыспен бетпе-бет" (2001) сыни-эстетикалық, өнертанушылық жинағы. Төрт томдық шығармалар жинағы (2007-2009). "Арғымақтар мен адамдар" деректі фильмінің (1977),
"Ас" ("Құлагер") көркем фильмінің (1976) сценаршысы. "Баянел" ("Қозы Көрпеш-Баян сұлу") сценарийін жазған. "Кек" драмасы Шымкент облыстық драма театрында 1980, режиссері Қ.Жетпісбаев.
"Төрт тақта-жайнамаз" (1989), "Жетінші палата" (1993), (Қыздай жесір-штата қысқарту" (1994) драма-диалогтары Қазақ Мемлекеттік М.Әуезов атындағы академиялық драма театрында қойылды. Режиссері Әубәкір Рахимов.
Еңбектерінің ерекшелігі саны емес сапасына қарай жазылуында болып тұр. Бұл ойды замандастары да, кейінгі әдебиетшілерде қолдайды және өз пікірлерін білдіреді.
Асқар Сүлейменов ғасыр бұрынғы 1917 жылғы революциялық төңкерісті, соның қарсаңындағы, сол тұстағы сонан кейінгі өзгерістерді басынан кешірген Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев сияқты тұлғалы жазушылардың бірден бір жалғасы, - дейді Мәмбет Қойгелді. Себебі, 20-30 жылдар тұсындағы реформа тұсында кеңестік билік қазақ қоғамына аяусыз үлкен қиянат жасады. Түрлі адам шошырлық зорлықтарды жүргізді. Сол кезеңде бізде қарсылық әдебиеті өмірге келді. Ол әдебиеттің басы - Жұмабай Мағжанның Табалдырығы, сонан кейін Нүсіпхан деген тамаша поэмасы бар, тіпті ғажап. Ол да, сол қарсылық әдебиетінің ғажап көрінісі-тін. Ілияс Жансүгіровтің Құлагері де қарсылықтың қайталанбас тамаша көрінісі. Мұхтар Әуезовтің Хан Кенесі де сол қарсылық әдебиеттің ерекше үлгісі. Жүсіпбек Аймауытовтың Ақбілегі де сол қарсылық әдебиеттің айқын белгісі. Қарсылық әдебиет бізде кейін, цензурадан соң сөніп қалды. Өшіп қалды. Тоталитарлық жүйе әдебиеттегі қарсылықты жойды, басып-жаншыды. 1960-жылдардағы орыстандыру саясаты, сондағы отаршылдық тоталитарлық идеология, соған қарсылық мынау Асқар Сүлейменовтің Бесатары, мен солай бағалаймын.
Ғабит Мүсіреповтің Кітап аты - Бесін, авторы - Асқар деген атақты мақаласы бар. Ол жерде тарихи, ұлттық рухтандыру мен ішкі қарсылық ашық айтылмайды, тек қана тілдік ерекшеліктеріне тоқтала келіп, ұлтқа керек әдебиет шығармасы екенін айта отырып, ойын астарлап, сыналап жеткізеді. Ғабең сол кездегі шығып жатқан том-том кітаптардың барлығын аттап өтіп, нақ осы шығарма мен оның авторының атын атап, түсін түстеп, соншалықты назар аударып шығарманың қарыс-қарыс астарын байқаған. Бір сөз, бір сөйлемін мысалға алсақ Ағы келіп әптер-тәптерімізді шығарды, енді қызылы қайтер екен? дейді. Осы сөйлемнің өзінің астарында айтар ойында көп мағына жатыр емес пе? Біз осыған қарап-ақ Мүсіреповтің Асекеңді өте жақсы түсінгенін, түйсінгенін әдеби көркемдік ұстанымын жоғары бағалағанын анық байқаймыз... Асқар Сүлейменов шығармалдарында адам мінездері арқылы қозғалыстың тарихи шындығы тамырларына дейін қопарылып көрініп отырады. Автордың бейнелеуінің бір сыры мен шеберлік кілті осында жатыр. Повесті оқып отырып, жазушының адам бейнесін жасаудағы ерекше стиьді шеберлігін аңғаруға болады. Сол повесьтте болып жатқан оқиға желісін созудағы көркемдік шеберлігі ол бір бөлек. Аталмыш шығарма ашық, айқын түрде еш жалтақтаусыз жазылған. Ұлттық мінезді біз мәңгілік образдардың бірі деп есептейміз. Осы жағынан қарағанда, Бесатар оқырманға, жалпы қазақ ұлтына ұран іспеттес.
Ғабит Мүсірепов сондай мақала жазбағанда, кім біледі, бәлки Бесатардың жолы кесіліп қалуы мүмкін еді дейді Жүсіпбек Қорғасбек. Бесатардың ерекше бір деталі Иноземцев деген ақ әскердің офицері қолға түседі. Сонда мынадай бір ерекше сөйлем бар: Ақжалдың езуінен сабын көбікті бір-бір тамызып, жасыл шапандардың қолына түсті дейді. Ешқандай балталап, бөлшектеп бұза алмайтын сөйлем. Расы керек біздің кейбір жазушыларымыз қалай амандасқанын, тіпті қалай тамақ ішкенін, оның киімін қалай шешіп-кигенін суреттеп отырып алады дейді. Ал соның барлығын Асқар Сүлейменов болса бір-ақ сөйлемге сыйғызып жазып, айтып отыр. Сонда да бүкіл көріністің ретін, суретін бұзбай сақтап отыр. Өзі бұл жан-жақты ойластырылып, көп уақыт санада толғантып жазылған шығарма. Бүкіл астары, сыр-сипаты барлығы да тұғырына берік орныққан. Ғабит Мүсірепов бұл жерде сырттай қызықтау жоқ дейді, шығарманың ішіне кіріп, кейіпкердің сезімінің ішіне түсіп жазу бар дейді.
Бесатар повесінің шанайы тарихи негіздерін айтып өтпеуге болмайды. Себебі, шығарма тура тарихымызға қарай негізделген. Сол тарих арқылы, Асқар өзі өмір сүрген кезеңдегі ұлттың проблемасын айтып, толғанып отыр. Ал енді ол қайдан басталды дейтін болсақ, жетелеп осы тарихқа апарады. Мысалға, 1916 жылғы көтерілісте қазақ ойсырай көп шығынмен жеңіліс тапты. Шығарма соңында көтеріліс басшысы Сәруар өледі. Сәруардың өлімін жазушы Асқар Сүлейменов күллі қазақтың жеңілісімен параллель ұстап бейнелеп отыр.
Асқар Сүлейменов - жазуда әрбір сөзге сараң, әрі әріпке сауысқандай сақ суреткер. Оның сөзі, сөйлемдері ойға бай, мазмұнға терең, көркемдік, мағыналық қызмет атқармайтын сөзі одан кездестіру қиын.
Ол біріншіден, өз кейіпкерлерін ел ішінен, қарапайым халық арасынан таңдайды. Және солардың адамгершілік, тұлғалық, сезімдік, адами қасиеттерін, жағдайларын, сезімдерін, ішкі рухани дүние танымдарын зерттеуге көңіл бөледі.
Сүлейменов психологиялық деталь, штрих арқылы образ ашуға аса шебер. Мәселен, Бір оқ атылды,пытыра шашырап, шашылып түскенмен Жортановқа дарыған жоқ. Жортанов күлкісін де тимады. Сержан табиғатының топастығы тереңге сүңги алмай үстінен үзетінін осылай бір ауыз сөзбен- ақ шешіп береді.
Расында сөз жоқ, Асқар Сүлейменов жан-жақты білімді адам. Әлемдік философиялық ілім жауһарларының барлығымен дерлік хабардар болған тұлға. Ешқандай философиялық трактат жаза қоймаса да, көркем шығармаларындағы философиялық түйіндер, дүниетанымдық негіздер бірнеше кітаптың жүгін арта алатындай ауқымды екені даусыз.
Асқар Сүлейменов интеллектуалдық-лингвистикалық ағымның арнасына сыймайды екен, психологизм оның бір қыры ғана екен, экзистенциалист емес екен, сыншылар фрагментальды талдау ғана жүргізіпті. Сонда Асқар Сүлейменов әдебиетінің, феноменінің қазақ тарихындағы, әдебиет тарихы мен теориясындағы орны қандай екенін, Асқар Сүлейменов әдебиеті дегенде алдымен не айтылуы қажет, не еске түсуі қажет, оның шығармашылығы, әдебиеті не туралы екендігін азда болса зерделесек.
Асқар Сүлейменов шығармашылығы ең алдымен ұлтсыздануға қарсы шығармашылық, қарсылық әдебиет. Демек, оның қайнар көзі де ұлттық дүниетанымда, ұлттық философияда, салт-дәстүрде, сана-сезімде жатыр.

Асқар Сүлейменов қолына түскен кітапты оқып болған соң, сұраған адамға бере салады екен. Сұраған адамдарға Қолдан-қолға өтіп жүріп оқылмаса, оның несі кітап? дейтін көрінеді. Ал енді ол кісінің өзі жайлы жазылған кітаптарды оқырман қалай бағалап оқып жүр екен, сол тізімдікке қарасақ:
Ө.Қырғызбаев. "Асқар ұшқан ұя". Деректі повесть. (1997)
"Парасат падишасы". А.Сүлейменов туралы естеліктер кітабы (1998)
Д.Тұрантегі. "Асқар әлемі". (2004)
А.Қалшабек. "А. Сүлейменов шығармашылығындағы рухани-көркемдік ізденістер". Зерттеу.(2006).
Ә.Рахимов. "Пьесадан спектакльге дейін". (2011)
Т.Әсемқұлов. "Кемеңгер өмірінен бір үзік сыр". Эсселер. (2012)
Асекеңнің шығармашылығы, ғалымдар Рабиға Сыздықова, Б.Құндақбаев, Мәмбет Қойгелді, Г.Пірәлиева, Ж.Жарылғапов, тағы басқа сыншылар Төлеген Тоқбергенов, Зейнолла Серікқалиұлы, Саулаубек Жұмабек, Б.Сарбалаев, Әлия Бөпежанова, тағы басқа еңбектеріне арқау болды. Дулат Исабековтің Қарғын повестьіндегі Жасынның прототипі болды.
Құзар шыңның биіктігін тауға шыққан адам ғана білетіні сияқты, әдебиет асқарының Асқар Сүлейменов шыңын ұлтына қалдырған өлмес еңбегін оқып бағалаған оқырман ғана білмек.

ДРАМА-ДИАЛОГТАР

Асқар Сүлейменов жазушылық, сыншылық кезеңінен кейінгі саны аздау болса да сапасы жоғары драма-диалогтары бар. Сонау жетпісінші жылдардан бері академиялық драма театрдан тұсауы кесілген бұл қойылымдар әлі күнге дейін өзектілігін, өміршеңдігін жоғалтқан емес. Баянғали Әлімжановтің Жұматай Жақыпбаевқа Классик болып ел бағаласын десең, шығармаң түгел оқылсын десең, онда - өл дегеніндей, Асекең өзі өмірден қайтқан соң, Ситуациялар үштағанына 1996 жылы Қазақстан Республикасынң мемлекеттік силығы берілді. Драматургтің 2001 жылы Өнер баспасынан, Әлия Бөпежанованың құрастыруымен шыққан драма-диалогтары мен аудармалары, Эсселер мен ой-толғамдары топталған Кек жинағына Асекеңнің досы, жазушы Зейнолла Серікқалиевтің жазған алғысөзі бар. Ол кісіден артық талдап, артық сын айтудың өзі арыстанның айға ұмтылғанындай деп білем. Тіршіліктің көзін іздесек суға келіп тіреле беретініміз секілді Асқар драмаларына талдауды іздесек осы З.Қабдоловтың Жаның шырқырар шындық мақаласына келіп тіреледі екенбіз.

Жаның шырқырар шындық
Жұбымыз жазылмай қанаттас жүрген сырлас, қимас күндердің бірінде, Ситуациялар түзілісін тиянақтайтын үштағанның үшінші бұтағы Жайнамаз жанын сыздатып жазылып жатқан сәтінде, Асқар құпия көмбесіне бағыт сілтер қадақазық түп нысанасын ауызекі қысқа қайырымдар түрінде-ақ бірер қырынан өзі ашып та берген еді. Менің ұққаным: бәрі бір бөлменің сүреңінен басталған. Тіршіліктің кәдімгі кішігірім жұрнақ-моделі. Бөлме - Жетінші палата. Қырық құранды, түрлі түсті, бірақ барша пейіл-бағдарымен ауыз жаласқан, жең ұшынан жалғасқан сыбайлас тұрғындармен, астыңғы-үстіңгі қабатымен бір пәтердің пәлесі бұдан да бетер бес батпан. Пәтер - Штат қысқарту. Ал оңаша отау, ортақ үйіңнің, іштей жидіп азып-тозған күмбезіңнің, күлдіреуіші қисайған тұста орда, шаңырағыңның сиқы - Жайнамазда жатқан. Осыны қалай бітірсем, солай, іріп шіріген, алдамшы, азғындық жүйесімен мен де біржола есеп айырысып бітем деген. Тіршіліктің тән тұншыққандай былықшылық ми батпағынан ізгілікке жан сауға тілеу, ізгілікті арашалау үшін де дәл осылай жан шыңғырар әшкерелеу өнері өз тізгінің қолына алуы ауадай қажет болған.
Асқар көздеген межесінен абыройлы шықты.Сексен алтыншы жылғы жаралы желтоқсан ызғырығы омырауыңды орған, зиялылар әулетінің өзі соншалық бір жанкештілікпен - біреулері әлдекімдерді жазғырып, ғайбаттап, біреулері қоғамдық сілкіністің себеп-салдарынан сабақтар қорытып, екіұдай, жарықшақ күйлер кешкен күпті көңіл кезеңнің бір өтеуіндей, келесі жыл айналымында Жайнамаздың ақырғы нүктесі қойылды.
А.Сүлейменов өз замандастары бастан кешірген кейінгі кезең шындығының барша мерезін айқындап, өз сөзін айтуы, алды-артыңды түгел көріп отырып әділет сөзін де дәл жеткізе алуы үшін де алдымен тарихи тағдырлар тағлымына жүгінуді өзінің басты бір парызы тұтқан. Өзін-өзі өз төңірегін тану жолы, кеңес шындығына келу жолы қалай дегенмен көркем прозада (Бесатар повесі) Қазан төңкерісі қарсаңы - он алтыншы жыл дүрбелеңін таразылау сезімінен бастау тапқан. Қоғамдық әлеуметтік тұғыр биігінен біз осы қандаймыз, қайда бара жатырмыз деп жаның қиналар, жаныңды іздестірер кешегі бір жолайрық тұста сериясы (үштаған) арқылы баянсыз тіршілігіңді жіліктеп шағып, күллі көзқарасымен кесімді үкім айту үшін де Кек трагедиясы сияқты ХІІ ғасыр хикаясын, сонан кейін ғана қатарлас жүрген, өзіне етжақындау зиялы тұрғыластары хақында Ерулік баспалдағын өтіп барып, халықтың ұлы ұғымдар мұратына басын тігіп байлануға, риясыз қызмет етуге тиіс болған. Бұл тұрғыдан сөз жоқ А.Сүлейменовтің көркемдік бүкіл таным түсінігі бір бірінен жігі ажырамайтын біртұтас, бірегей құбылыс. Сондықтан да, Асқар қандай драматург дегеннің нақтылы жауаптары қашан да Кек трагедиясынан басталуы шарт.
Кек трагедиясы. Ортағасырлық күмбезі шетінеген ескі мешіттің ұлы майданы... Елдік салауатты ұғымға, жақынмен жаттай жауласқанның күні осы деп күндердің күнінде тартыс қаһарманы Бектер сарқыла сөйлейтіндей, ағайынгершілік қатынас жарасымына жарықшақ түскен сонау бір ықылым замандардағы ата-бабаларымыздың қым-қуыт, қайшыласқан тіршілігі. Шекараның - ар шебінің бұзылуы ар-ожданға дақ салар ала жіпті аттау ақкөздігінен от алған. Және ол ширығып, шиеленісіп басталып, пендешілік, жалған намыс пен ел намысының қанмен есесі қайтарылар қатал шартына, қайсар Дала қазылығы-ғұрпына табынған. Адамды, әйел - ана намысын, арын қорлаудың қандай қиямет-қайымға тірейтінін көрсеңіз. Қиянат - қиянаттың қанын қыздырады. Бір-бірінің туындысы.
Әлде біреулерге қол көтеру, қысастық, қанжар - жалпы қылмыс атаулы қашан да нендей бір харекеттің болмасын салдары. Ал бұл қара басты ғана қинар қатыгез тағдыр тақсіреті тәрізді өрілгенімен, негізінен елдік үлкен ұғымдар аясында айқындалса ше? Бізге, мәселен, әдетте көзге көрінген шешуші әрекеттен гөрі, соны тудырған себеп мерезін алдымен сезіне білу қажет. Қимыл қарекетке, қылмысқа апаратын бүкіл құбылысты қадағалау керек. Кекте осы бар.
Бұл жағынан өнер парызы, сөз жоқ, өз межесінен шыға алған.
Ал өнер сабағы: әділет, адамгершілік, ізгілік келбетіне ешқашан қылаудай дақ түсірмеуде. Өмір өз дегенің істей берсін, бәрібір, мәселе - жалпы адамзат ұрпағының мұрат-мүддесі өнер тілінде, әрине қашанда тек өз тұғырында және қаншалықты дәрежеде табиғи көріне білуінде.
Кектің идеялық, әлеуметтік астарын осы төңіректен ғана іздеу керек.
Оқырман-көрерменнің тас түйін тылсым тыныштыққа бөлей отырып, көздеген нысанасына қылтқысыз жеткізетін шымыр желі бізге талай сергелден шындықтарды аян еткен.
Сарын мен Кежімнің әсіресе соңғы жан тебіреністерін жайбырақат оқу мүмкін емес. Ана мен жерді егізге балап, қара жерді басып жүрген тірі пенденің бірі болғасын да табан жолға қарамасқа амалым жоқ, сөкпегей деп, жұлынымен жұлдыздай боп ала қашып бір көзсіз байламға бар болмысымен ағып бара жатқан Сарын жанын, табиғаттың төл сыңарындай кернеген Кек сойқанын шамалауға болады-ақ. Жалпы, бүкіл трагедияның өн-бойынан, от өзегінен өрілген Сері, Бектер, Бетай, Атой, Сақау...Таразының басында талай тағдыр тәлкегі тұр. Әр адам өз ұғым түсінігінің құлы. Әр адам жалпы тіршілік мәні, ар-намыс туының жоқтаушысы. Әрине, әрқайсысы тек өз болмысы тұрғысынан ғана. Ерлік дейсіз бе, елдік дейсіз бе, әзәзіл мен албасты сезім - бәрі бар. Біреулер ірі сөз айтып ездік көрсетіп жатады.
Бір беттесер тұста Серінің: Ел тілімен танылған. Біздің елдің қаба ағаштай мықтысы - таратып айтпасаң қағы қашқан тақыр боп қарс-қарс айрылып кетеді дейтіні бар. Оған тосылар Бектер жоқ: Ол - сіздің елдің қаба ағашы. Мен біздің елдің дара ағашы. Ел ділімен танылмақ. Тілімен емес. Ал Бұзылмай жүрген шек, тапталмай жүрген шекара жердің қай құбыла, қай шарында бар еді? Тасыған суды арнадан шықтың деп қамшының астына ала берсе не болғаны? дейтін Сарын тұспалына да Бектер: Суды қайтесің. Су мен жер, тас пен от сіз бен бізге ғұмыр берген аталарымыздан. Олардың сақалы түгіл, шапанының шалғайына жабысу қатер дейді. Ашық айту анық айту болғанмен, ақиқатты айту емес. Мен соның - ақиқаттың өзін айтпақпын, Қиын күрмеулерге бару үшін қиып түсер дәлел керек дей алар тура мінез сол Бектер Кежімге келгенде: Шиден сұлу тамырлы жоқ, Үкі шашақ шисіңғой сен деп тым өзгешелеу сызылып тұр. Кежімнің сорлаған жайы, әрине, белгілі (Су кештім бе, тас тілді ме табанды, Шоқ жалаған сәт пе әлде?).
Жүрегіңмен ұғатын сөздер, міне. Тек қана жүрегіңмен. Ой - образ. Осылай түрлі қайырымдарда қаламгерлік шеберлік өрілімін қадағалаудың өзі неге тұрады. Асқар Сүлейменов тілінің ою-өрнегі байырғы қазақи ұғым табиғатынан тамыр тартып, бүтіндей жаңа мағына ұстаған кез келген өнер пендесі қызығып та құмартып қарайтын керемет ойлы жаңалықтарға тұнып тұр. Мысал - кез келген бетте, кез келген қақтығыс шырғалаңында: Сауалы бұйрық тектіге солқылдақ жауап жүрмеген; Арзанның мың айнығаны да, асылдың бір айнығаны да бір екен, Қиын-қиын ой кештің бе - жанарыңа жас тепті. Алша қаның ақ қосқандай айныған да сияқты. Бірақ райдан мен қайтқам жоқ. Жер суыса, су жылыған. Сен суысаң, мен қыздым; Сұңқар боп саңқылдауға жаралғанның құладіндей мойнынан сынғаны ерсі; Тартыспа, тартысқан соң таралғыны ширатып бұрап тұрып ал; Аяқтың етіктен жасырары жоқ - сияқты сөз емес, жаза бастырмас сыр салмағына атүсті қарай алмайсың. Немесе, Қара үлек қалған жерде бір бота өлмейме екен?.. - Жеке пендені осындай ойға жеткізген күйдің көмейге кептелер келесі бір байламы да қылаң беріп тұрған жоқ па: Қайта алмас айтқанынан Хас жігіт қалған жерге, Қиынды елді сақтар Найзалар өнбейме екен?...
Астар... Ұғым астары, ой астары, сезім астары. Шолақ көкірекке жұмбақтау. Бірақ шешімі табылатын жұмбақ. Ол үшін бетпе-бет келген әр адамның жүрек жарды диалогына жан сарайыңды тосып отыруың керек. Бұл тек театрға қызықтау үшін келетін көрерменнің қолжаулығы емес, әманда өз арымен өзі арбасатын, сахна сазына беріле отырып, ой азабын қатар кешетін салихалы сезімдер еншісі болмақ.
Біз қарастырып отырған қасіретті диалог, әрине, әдеби нұсқа. Трагедия табиғатын еркін игерген дарынды автор туындысы екендігіне ешкімнің таласы болмаса да, маңдайдан ұратын тура сөзге әбден құнығып алған қалың көпшілікке ежіктеу тұрғысында түп-түгел ұғыныңқы жетуін бірыңғай мақсат тұтпағанмен, сахналық нұсқада жалпы жарғақ құлақ қиналмай қабылдайтын кебір дәнекен ұғымдарды сыналап енгізу қажеттіні сезіліп қалатын тұстар да баршылығын айта кетуге тиіспіз. Бірақ мүны біз негізінен Шымкент театры тәжірибесін ескере отырып-ақ (Қадыр Жетпісбаев қойылымы), режиссер жұмысы барысында жүзеге асатын шаруа деп білеміз.
Қазақ топырағында мүсінделген, бұған дейінгі тарихи сарында жазылған драмалық шығармалардың ешқайсысына ұқсамайты, табиғаты мүлдем бөлек, құрылымдық жүйесі тап-тұйнақтай ойлы туынды, сөз жоқ, ұлттық мәдениет қорынан лайықты өз орнын алған, А.Сүлейменовтің М.Әуезов атындағы академиялық театр сахнасында көрермен сынынан абыройлы өткен өлмес мұраларына (алғашында Жайнамаз, Жетінші палатаның, ал 1995 жылғы сәуірден бастап үштағанның түгел қойылымдары сияқты өнер салтанатына) қайырлы жолашар баспалдақ болған ғұмырлы дүние екендігі даусыз.
***
Ситуациялар. Жетінші палата . Үштағанның беташары - Жетінші палата - екі бөлімді сахналық бұл драма-диалог шын мәнінде ысылған қаламнан шыққан жекелеген тосқауылдарды есептемегенде, сарапшылар талқысында негізінен көп әуре-сарсанды өткермей, бірер айналымда мақұлданған, өз тағдырластары қатарында шоқтығы бірден биік танылған сәтті туындылардың бірі ретінде біржола біздің ортақ игілігімізге айналғаны хақ.
Өмір жолы, мамандығы, тіршілік тынысы әрбасқа бір топ адам түрлі себептермен (байыбына дендеп бара бермес тоқпейілдеу сырт көз үшін, әрине, тек шараптың шалығымен) сау басқа сақинаны өздері тілеп алғандай жан-жүйкені жұқартып барып, сауықтыру-емдеу орындарының бірінде амалсыздық күнімен бас қосып қалған. Орталық көген - қатардағы ғылыми қызметкерлердің бірі Жұмат бастан кештен оқиғалар негізінде драмалық арқауды желілей отырып, автор сергелдең-сыры тереңірек, шайқалған бір шаңырақтың тағдырын ғана саралап қоймаған, жетінші палата арқылы сүзгіден өтіп, есін жинап, өзіне өзі келуіне өз болмысын салмақтап саралауға мәжбүр болған ондаған адамның жан азабы төңірегінде көрерменді ойландырар пендешілік, әлеуметтік, астарлы көп шындықты қалтқысыз жеткізе білген.
Драмада актер табиғатын, талант-қабілетін таразыға тартар мықты тайталастар баршылық. Ең алдымен, Жамал (Жұмат зайыбы) желісі.Алғашқы бір екі көрінісімен-ақ актриса келіншек өмірдің нысана, тіршілік мәнісінің күретамыр, армандай бір идеал-мұраттарын алдыңа тартып үлгереді. Құдайды іздеген адамның шындықты, шындықты іздеген адамның Құдайды табуы мүмкін; менің іздегенім, іздеп жүргенім, іздей бермегім екеуіде емес, ақиқат; шындық көп, ақиқат жалқы дейді жаны шырқыраған бір сәтінде. Жабы торы көптің бірі болып қыстыққан көңілдің түтеп бір жарылуы, бүкіл жаратылысымен актер болып туған адамның қорланған намысының ышқынуы сол өзі шындықты айтып отырған көп шындықты саралауға (бәлкім, ғайбаттап жазалауға) жол тартып береді. Өнерде таланттың кемдігі - таланттың жоқтығынан жаман; кісі қыдықтап күлдіргеннен балағаттап кеткен жақсы дейді. Өз жүйкесінің дірілін, демінің қасіретін, жанының жалынын сезетін нағыз жанашыр адамын іздеген, атақ пен даңқ үшін жаны мен жарын сататын, ұяты мен ары алмалы салмалы актер емес, шын актер... Сай сүйегіңді сырқыратар талай сызат мерезін ашып жатыр.
Екінші бөлімде жетімсіреген дәл сол сүйеніш тірегі Сәруәр шығады. Бұл байырғы дәстүрлі қалыптар бойынша көлденеңнен сыналап ерлі зайыптылар одағы өзегіне түскен жұлынқұрт емес. Мүлдем басқаша таным. Ондаған беттерге созылатын монолог-диалог адам танымы, адам сезімінің психологиялық күрделі бір ағыс, құбылысын қаз-қалпында қадағалаған. Жамал - Сәруәр қатынасында әсіресе Жамал әрекеттері жай жастық желігі, жар төсегіне опасыздық, көзсіз адасу емес, қайта керісінше, қанаты күйіп, өмірден алар рухани несібесіне, өз көксегеніне түбегейлі әлі жете алмай, жаны шырқыраған періште сезімнің шешуші бір көрінісі ретінде қабылданады.
Палатаның ішкі әлемін сараласаңыз, қайшыласқан қандай көзқарастарға куә болар едіңіз. Қырғыз жазушысы Келісов пен Жұматтың пікір сайыстары, ара ағайындық өзбек Өріков диалогтары - жалпы осы үшеуінің Жұмат тамырын демдеп дәрі құйып жатқан кездегі өзара әңгімелері әрқайсысын өз тұғырынан, елдік, пенделік ұғымнан риясыз танытатын, даралайтын сәттер. Желбуаз жарнама даңғырасы,жалғандық пен шын жылылықтың шегін ажырата алмай, бақытымды табам деп Скоп сияқты бір алаяқты іздеп келіп, еліне аңырап қайтатын балалы әйелдің мазаққа айналған құтсыз қадамы да ойландырмай қоймайды.
Осы адам баласы неменеге жетісіп ішеді, неге ішеді? - психиатор Мягковты толғандыратын ең ұрымтал сұрақтың шешімі бірте-бірте, әр қилы адамдар тағдыры арқылы сатылай айқындала береді. Мягковтің терапевт дәрігер әйелдің Жұматпен жүзбе жүз профилиактикалық әңгімелерінен адам тағдырына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.