Саңырауқұлақ жасушасының морфологиясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
Микробиология, вирусология және иммунология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жануарлардағы микотоксикоз ауруын балау және емдеу
Беттер саны:
51
Сызбалар мен көрнекті
материалдар саны:
9
Орындаған 6В09101 - Ветеринариялық медицина мамандығының 502 қ - топ студенті Сабуров Алибек
2021 ж. маусымда қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
в.ғ.д., профессор
_______________
Киркимбаева Ж.С.
Жетекшісі, PhD, қауым. профессор
_______________
Жұманов Қ.Т.
Норма бақылаушы, в.ғ.к., қауымдастырылған профессор
_______________
Ибажанова Ә.С.
Сарапшы,
_______________
Алматы 2021 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
6В09101 - Ветеринариялық медицина мамандығы
Микробиология, вирусология және иммунология кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Сабуров Алибек
Жұмыс тақырыбы Жануарлардағы микотоксикоз ауруын балау және емдеу
Университет бойынша 2020 ж. қазан №546 - К бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2021 ж. маусым
Жұмыстың бастапқы деректері
Жұмыстың бастапқы деректері: Алматы облысы, Қарасай ауданы, Достық көшесі №11, Жеке ШҚ және Антиген ҒӨК зертханасында өзімнің дипломдық жобасын орындап шықтым. Ол жерде микотоксикоз ауруларына балау және емдеу шараларын қарастырдым
Дипломдық жобада қарастырылатын сұрақтардың тізімі
Алматы облысындағы Жеке ШҚ жануарлар микотоксикоз ауруының этиологиясын зерттеу;
Микотоксикозге Микотоксикоздың тышқандарға әсері М.П. СЕМЕНЕНКО, Е.В. ТЯПКИНА, Е.В. КУЗЬМИНОВА, А.Г. КОЩАЕВ лабороториялық зерттеуі бойынша тәжірибе жасау;
Микотоксикозге балау
Графикалық материалдардың тізімі 6 - кесте, 3 - сурет
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
С. В. Петрович. Микотоксикозы животных - Москва: РосАгропромиздат, 1991.-235с.
Н. А. Спесивцева. Микозы и микотоксикозы второе издание - К.-Москва: 1964.-500с.
С. В. Петрович. Микотическое заболевания животных - Москва: Россельхиздат, 1982. -187с.
Б. Н. Хмелевский, З. И. Пилипец, Л. С. Малиновская, В. В. Костин, Н.П. Комарницкая, В. Г. Иванов. Профилактика микотоксикозов животных - М.: Агропромиздат, 1985.-271с.
Cтeпyшин A. Е. Пpoфилaктикa микoтoксикозoв - M.: Колос, 1998.- l03с.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
Жұманов Қ.Т.
Қаңтар, 2020
Негізгі бөлім
Жұманов Қ.Т.
Желтоқсан, 2020
Еңбекті қорғау және экология мәселелері
Мамыр, 2021
Экономикалық тиімділік
Мамыр, 2021
Кафедра меңгерушісі
_______________
Ж.С. Киркимбаева
Жұмыс жетекшісі
_______________
Қ.Т. Жұманов
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
А. Сабуров
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Әдебиетке шолу
Қаңтар, 2020
Орындалды
2
Жеке ШҚ жануарлардың микотоксикоздың таралуын анықтау
Қараша, 2020
Орындалды
3
Бөлініп алынған саңырауқұлақтар өсіндісінің биологиялық қасиеттерін анықтау
Желтоқсан, 2020
Орындалды
4
Микотоксикозге қарсы профилактикалық шаралар
Ақпан, 2021
Орындалды
5
Қорытынды
Наурыз, 2021
Орындалды
6
Тәжірибелік ұсыныстар
Сәуір, 2021
Орындалды
Кафедра меңгерушісі
_______________
Ж.С. Киркимбаева
Жұмыс жетекшісі
_______________
Қ.Т. Жұманов
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
А. Сабуров
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
8
9
10
1
1.1
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
10
11
2
ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
13
2.1
Жануарлар микотоксикозына сипаттама және таралуы.
15
2.2
Саңырауқұлақтардың биологиясы.
15
2.3
Көбеюі
22
2.4
Классификациясы
23
2.5
Микотоксикоздарды тудыратын метаболиттер
24
2.6
2.7
2.8
2.9
Микотоксиндердің әсер ету механизмі
Патогенезі.
Микотоксикоздар диагностикасы
Профилактикасы
31
34
37
38
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
40
3.1
Зерттеулердің материалдары мен әдістері
40
3.2
ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
41
4
ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
43
5
ҚОРЫТЫНДЫ
48
6
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
49
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалды
ТШ ОСЧ 25-6 Дистильденген су
МЕМСТ 17206-84 Микробиологиялық агар
МЕМСТ 20730-89 Ет-пептонды сорпа
МЕМСТ 20730-75 Қоректік орталар. Хоттингер сорпасы.
МЕМСТ 12026-66 Сүзгіш қағаз
МЕМСТ 20292-74Е Шыны пипеткалар
МЕМСТ 23932 Спиртті шам
МЕМСТ 25336 Стакандар В - 1 - 250 ТС
МЕМСТ 25336 Воронкалар В - 56 (75) - 80 ХС
МЕМСТ 25336-82Е Лабораториялық шыны ыдыстар
ТШ 480-11-10-73 Шыныға жазатын карандаш
МЕМСТ 17206-84 Микробиологиялық агар
МЕМСТ 4.452-86 Биологиялық микроскоп - Биолам
МЕМСТ 6672-59 18х18 мм көлемді жабынды шыны
МЕМСТ 6672-76 24х24 мм көлемді жабынды шыны
ТШ 64-1-909-80 Зертханалық ыдысты кептіретін шкаф
ТШ 94.51-143-12517820-2003 Автоклав
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста мынандай терминдер мен анықтамалар қолданылды:
Антиген - антидене синтезі қабілетін тудырып, олармен спецификалық әрекеттесетін, организм үшін бөгде жоғарғы молекуларлы органикалық заттар.
Антидене - антигендердің әсерінен организмде түзілетін спецификалық белоктар.
Агглютинация - өзіне тән антидене әсерінен микроб, қан және басқа да жасушалардың бір-біріне жабысып,тұнба тұну немесе желімденуі.
Грам тәсілімен бояу - бактериалдық жағындыларды грамтеріс және грамоң топтарына ажырататын бояу әдісі
Зардаптылық - қоздырғыштардың зардаптылық тудыратын қабілеті.
Уыттылық - белгілі штаммның көбею барысында белгілі бір тіршілік иесінде зардапты жағдай туғызатын зардаптылық өлшемін көрсететін сандық деңгейі.
Идентификация - микроағзалардың белгілі бір түрге, туысқа т.б. Жататындығын анықтау, олардың биохимиялық белгілері жиынтығын (морфологиясы, биохимиялық белсенділігі, антигендік қасиеті, малға ауру тудыруы, т.б.) Зерттеуге негізделген.
Серологиялық реакция - антиген мен антидененің әрекеттесуі нәтижесінде жүретін реакция.
Септицемия - сепсистің метастазсыз түрі.
Патология - дерттенген организмде туындайтын алуан түрлі өзгерістер туралы ұғымдар жиынтығы
Пастереллез (геморрагиялық қанталау) - барлық ауылшаруашылық және жабайы жануарлардың және құстың ішкі ағзаларының сірлі және кілегей қабаттарының қабынып, қанталап ауыратын ауруы.
Штамм - өзіне тән қасиеттері жағынан бекітілген, белгілі бір микроорганизмнің немесе вирустардың өсіндісі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей қысқарылған сөздер қолданылды:
ҚазҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті
БДҰ - бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы
ЖТІИ - жіті түрдегі ішектік инфекциялар
ДНҚ - дезоксирибонуклеин қышқылы
ЛПС - липополисахарид
ЕПС - ет пептон сорпасы
ЕПА - ет пептон агары
ИД - иммундеуші доза
ЛД50 - өлімге ұшырататын дозаның 50 %-ы
ИФТ - иммунды ферменттік талдау
ФТБ - фосфатты тұзды буфер
Ig - иммуноглобулин
ШТБ - шоғыр түзуші бірлік
ӨІА - өткір ішек аурулары
КБР - комплемент байланыстыру реакциясы
КҰБР - комплементті ұзақ байланыстыру реакциясы
ИФТ - иммунды ферментативтік талдау
ЖСА - жартылай сұйық агар
ҚФ - құс фабрикасы
г - грамм
мкг - микрограмм
м.к. - микробтық клетка
м.д. - микробтық дене
мм - миллиметр
мкм - Микрометр
АР - агглютинация реакциясы
ЛАР - латекс агглютинация реакциясы
ДПР - диффузды преципитация
0С-Сельций градусы
МЕМСТ-мемлекеттік стандарт
1 КІРІСПЕ
1.1 Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы. Мемлекеттің экономикалық және социалды даму шекаралары өзінің міндеттерімен қатар, малдар мен құстардың өнімділігін көтеру болашағын мақсат етіп отыр. Мал шаруашылығын интенсификациясы мен концентрация шартымен индустриалды бағытқа ауыстыру жағдайы түбірлі өзгерістерге азықтық базаны да шалдықтырды. Мемлекеттің өнім программасы 1990 жылдары белгіленген. Ондағы пішен дайындау 110-112 млн. т., азықтық тамыржемістілер 60-63 млн. т. дейін жеткізу көзделген болатын. Бұл белгіленген мақсатқа жету үшін, азықтық базаны құруда ветспециалистер жануарлар азықтарын қатаң бақылауында ұстап тұрады. Өкінішке орай азық көп жағдайда малдардың ауру себебшісі болады. Оған жататын алиментарлық токсикоз - микотоксикоздар.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі микотоксикоздар болып табылады.
Микотоксикоздар - саңырауқұлақтар бөлетін, токсинді метаболиттерден тұратын азықты жануарлар жеуден пайда болатын ауруларды айтады. Микотоксикоздар бүкіл үй жануарлары түрлерінде, жабайы аңдарда, құстар, балықтарда кездеседі және көптеген елдерде тіркелген.
Бұл ауруларды зерттейтін жас ғылым - ветеринарлық микотоксикология. Оның дамуына үлкен үлес қосқан профессор Н.А. Спесивцева, А.Х. Саркисов, К.И. Вертинский, В.Г. Дроботько, И.А. Измайлов, П.П. Ятель, Ф.М. Пономаренко, Н.М. Пидопличко, Украина ғылым-корреспонденті В.Н. Билай, ветеринарлық ғылым докторлары Х.А. Джиловян, И.А. Курманов, В.В. Титов, В.В. Рухляд, И.С. Елистратов, ветеринарлық ғылым кандидаттары Б.Н. Хмелевский, В.В. Костин, Л.И. Погребняк, Л.И. Карпова және т.б.
Микотоксиндер деген саңырауқұлақтардың алмасу үрдістерінің нәтижесінде қалыптасатын улы өнімдер. Саңырауқұлақтардың өсуі және олардың токсиндерінің қалыптасуы сыртқы қоршаған факторларына байланысты, көбінесе температурадан және ылғалдықтан пайда болады. Микотоксикоздар жыл маусымына қарай пайда болады. Азық сапасын нашарлататын жағдайлар және оларды сақтау шарттарының бұзылуы саңырауқұлақтардың өсуін және токсиндерінің бөлінуін үдетеді. Саңырауқұлақтармен ластанған азықты рационге қосқан жағдайда малдың өсіп дамуы нашарлайды және өлуі көбейеді. Микотоксикоздар этиопатогенезінде ең маңызды микотоксиндер (грекше mykes-саңырауқұлақ және toxicon-у). Токсинді метаболиттерді продуцирлейтін 250 микромицеттер тіркелген. Бір саңырауқұлақ бірнеше микотоксиндер бөлуі мүмкін. Қазіргі кезде метаболиттердің 100 токсиндері белгілі. Токсикалық әсерімен қатар олардың мутагендік, карциногендік, тератогендік қасиеттері де болады.
Қазіргі кезде эрготизм, клавицепстоксикоз, стахиоботритоксикоз, афлатоксикоз, дендродохиотоксикоз сияқты алиментарлы уланулар белгілі. Осы топ ауруларға жататын қосымша жаңадан ашылған микотоксикоздар: миротециотоксикоз, патулинотоксикоз, слафраминотоксикоз және т.б., кейде цитринин әсерінен туындайтын микотоксикоздар кездеседі.
Микотоксиндер ішектен сорылады, содан кейін ағзаларға жиналып бауырды, бүйректі, бұлшық еттерді зақымдайды. Микотоксикоздар мал шаруашылығын үлкен экономикалық шығындарға әкеп соғады. Микотоксикоздарға тән белгі бірден пайда болып, үлкен аумақты жануарлар басын аурумен шалдықтыру тән болып келеді. Казіргіде 300-ден көп әртүрлі қарапайым саңырауқұлақтар белгілі. Оларға жататындар- афлатоксиндер, охратоксиндер, зеараленон, вомитоксин, патулин, цитринин және т.б. Біздің мемлекетімізде бидайді ластандыратын токсиногендік касиеттері бар саңырауқұлактардың ішінде ен кауіптісі және жиі кездесетіндері: Fusarium және Aspergillus тұқымдарының саңырауқұлақтары.
ВВЕДЕНИЕ
Микотоксины - наиболее опасные для здоровья человека и животных природные экотоксиканты. Они повсеместно распространены, могут загрязнять продукты питания и корма на всех стадиях производства, хранения, транспортировки и реализации. Исследования, которые проводились как отечественными, так и зарубежными учеными, показывают высокую частоту и степень пораженности пищевых продуктов и кормов на всех континентах.
На сегодняшний день выделено около 250 видов микроскопических грибов, которые продуцируют около 200 микотоксинов, из них немало вызывают алиментарные токсикозы животных и человека. Значительное количество микотоксинов обладают имуннодепрессивными, мутагенными, аллергенными, тератогенными свойствами, способствуют снижению общей резистентности организма, развивитию инфекционных и незаразных болезней. Наличие микотоксинов в кормах приводит к ухудшению продуктивности, репродуктивности и иммунного состояния животных.
Наибольший интерес из известных на сегодняшний день микроскопических грибов представляют грибы из рода Fusarium и Aspergillus, в частности F.sporotrichiella, A.flavus, F. graminearum, A.parasiticus, которые выделяют опасные для животных и человека микотоксины: Т-2 токсин, афлатоксины В1, В2, Gl, G2, Ml.
Распространение микроскопических грибов, продуцирующих микотоксины недостаточно выяснено, что делает затруднительным прогнозирование возникновения того или иного микотоксикоза, разработку профилактических и лечебных мероприятий.
Целью данной дипломной работы является ознакомиться с основными микотоксикозами, изучить распространения микроскопических грибов и наиболее вероятных микотоксикозов, а так же пути их определения и профилактики.
1.2 Зерттеу объектілері, базасы және мақсаты, міндеті
Жұмыстың негізгі нәтижелеріне сипаттама
Алматы облысы Жеке ШҚ малдарада микотоксикоз ауруының таралу себебі зерттелді. Малдар ауруының себебі Fusarium sporotrichioides, Mucor sporotrichioides екендігі анықталды.
Малдарға азығына абсорбенттер беріп емдеу шараларын жүргізілді
Дипломдық жұмысты орындау мерзімі және базасы
Зерттеу жұмысы 2020 жылдан 2021 жыл аралығында Антиген ГӨК зертханасында және Алматы облысы, Қарасай ауданы Жеке ШҚ жүргізілді.
Жұмысты орындау барысында мынадай жануарлар түрлері және жас аралық топтары қолданылды: ақ тышқандар, жас, салмақтары 80-120 грамм шамасында
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеттері
Зерттеудің негізгі мақсаты микотоксикоз ауруының жануарларда тудыратын ауруларын балау және емдеу шаралары
Микотоксикозға этиологиялық сипаттама
Микотоксикозды қоздырушысын бактериялогиялық балау
Зертханалық жағдайда ақ тышқандаға тәжірибе жүргізу
2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Жануарлар микотоксикозына сипаттама және таралуы
Микология - саңырауқұлақтар жайлы ғылым (грекше mykes-саңырауқұлақ, logos-ілім), өз бастауын XVIII ғасырдың екінші жартысында алды. Кейін даму үрдісі бірнеше ғасырдан өтіп, қазір толығымен қалыптасқан болатын. Экспериментальді микология XIX ғасырдың соңында ғана пайда бола бастады. Соңғы жылдары еліміздің және шет ел ғалымдары мен практикалық специалистер саңырауқұлақтардың топырақта, суда, ауада кездесетін кең топтарына көңіл бөле бастады. Бұл саңырауқұлақтардың сапрофиттер болуымен қатар, көптеген адамдар мен жануарлардың ауру қоздырушысы болып табылатынына байланысты. Өзінің даму процесінде белгілі бір мүшелер мен ұлпаларды зақымдайды
Микологияда экспериментальды мәліметтер мен практикалық бақылаулардың жиналуына қарай, жеке микологиялық бағыттар қалыптаса бастады. Ғалымдар зерттеулеріне орай микологиялық ғылым аясында ветеринарлық микологияның жеке бағыты қалыптасып, ол екі үлкен тарамдарға бөлінеді: оның біреуі микоздарды зерттесе, екіншісі - микотоксикоздарға арналған. Микотоксикоздарды зерттеу приоритеті кеңес ғалымдарына тиесілі. Олар ең бірінші болып стахиоботриотоксикоз, фузариотоксикоз, дендродохиотоксикоз және т.б. сияқты аурулардың себебін ашқан болатын (П.Д. Ятель, Н.М. Пидопличко, В.И. Билай, А.Х. Саркисов, Н.А. Спесивцева және т.б.). Бірақ миктоксикоздар классификациясында бірлік номенклатурасы құрастырылмаған, ол болса аурулармен жұмысын біршама қиындатады.
Еліміздің әртүрлі аймағында микромицеттер түрлік құрамын анықтауда, азықтың токсикалығын айқындау әдістері, микотоксикоздар патогенезін және оны емдеу мен алдын алу шараларын жүзеге асыруға үлкен үлесін қосқан ғалымдар: И.А Курманов, Х.А. Джилавян, В.В. Рухляд, В.В. Костин және басқалар.
Біздің заманымыздың 70-ші жылдарына дейін микотоксикология микробиология ғылымдарының бір бағыты ретінде саналған. Жануар микотоксикозы кезінде ауруды анықтауда токсиногенді саңырауқұлақ түріне көп көңіл бөлінген болатын, ал оның продуцирлейтін токсині жайлы аз мәлімет болған соң, шамалы қарастырылатын. Қазіргі кезде микотоксикоздар пайда болу себебтеріне саңырауқұлақтар продуцирлейтін микотоксиндерге байланысын қарастырады. Бұл көзқарас қалыптасу себебі саңырауқұлақ-продуцент азықта өлген жағдайда да, бірақ онда сақталып қалған микотоксин болғанымен ауруды анықтау қиынға соғады. Микотоксикоздар тудырған аурулар әртүрлі тұқымдастарға жататын саңырауқұлақтардан болуы мүмкін.
Осыған орай микотоксикология ауыл шаруашылық жануарлардың белгілі бір микотоксиндерге сезімталдығын, жіті және созылмалы ағымдағы ауру тудыратын дозасын, мүшелерде таралуын, әсер ету механизмін, организмнен шығу мезгілін, кумуляциялық әсерін, микотоксиндердің канцерогендік, мутагендік, эмбриотоксикалық, тератогендік, гонадотроптық қасиеттерін зерттейді. Микотоксиндердің әсер ету мәліметтерін білу оның азықтағы қажет мөлшерде қолдануға, яғни организмге токсикалық әсерін алдын-алуға мүмкіндігін береді.
Микотоксиндер ежелден бері белгілі. Құрамында микотоксиндер бар өнімдерді тұтынған кезде адамдар мен жануарлардың улануы көп болды. 12 ғ Парижде 14 мың адамның қайтыс болуы микотоксин (эрготоксин) эргот дәндері бар нан жегеннен болды. Ресейде адамдар мен жануарлардың фузариум қоздырғышының микотоксиндері бар астық пен нанмен жаппай улану жағдайлары да байқалды.
20 ғасырдың 60-жылдарынан бастап микотоксиндер мәселесі ауылшаруашылық дақылдарын қарқынды өсіру технологияларында экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуына байланысты, сондай-ақ атмосферадағы (ауаның ластануы) фотоксиданттардың көбеюіне байланысты әлемдік проблемаға айналды. Ауылшаруашылық өнімдерінің микотоксикозының өсуі азот тыңайтқыштары мен пестицидтерді кеңінен қолданумен байланысты. Микроскопиялық саңырауқұлақтардың 350 ден астам түрлері бар, бірақ тек 20-ға жуық тамақ өнімдерін ластаушы зат ретінде практикалық маңызы бар. Олардың ішінде ең көп таралған және адам денсаулығы үшін қауіпті: афлатоксиндер В1, В2, G1, G2, М1 (өндірушілер -- Aspergillus тектес саңырауқұлақтар), трихотецендік микотоксиндер (оның ішінде дезоксиниваленол) және зеараленон (өндірушілер -- Fusarium тектес саңырауқұлақтар), охратоксиндер, цитринин, цитреовиридин (өндірушілер -- Aspergillus және Penicillium тұқымдас саңырауқұлақтар), эргот алкалоидтары, оның ішінде лизергин қышқылы және агроклавин.
Микотоксиндер , егін жинау кезінде, сондай-ақ дақылдарды сақтау және өңдеу кезінде пайда болады, әсіресе дәнді және майлы дақылдарды жұқтырады. Бұған азық-түліктің дұрыс сақталмауы ықпал етеді. Саңырауқұлақтардан зардап шеккен ауылшаруашылық өнімдері мен жемдер сыртқы түрін өзгертеді, бұл олардың сапасыздығын көрсетеді.
Практикалық тұрғыдан алғанда, микотоксиндер-бұл адам мен жануарлар жұқтырған кезде жағымсыз әсер ететін саңырауқұлақ метаболиттері. Әдетте олар денеге ластанған тамақ немесе тамақ тұтынған кезде енеді. Микотоксиндер жануарларда көптеген биологиялық әсерлерді тудырады: бауыр мен бүйрек токсикозы, орталық жүйке жүйесіне әсер етеді
Бұл құсу, диарея, қан кету, салмақ жоғалту, жүйке аурулары, жүрек-тамыр жүйесінің жұмысындағы бұзылулар, иммундық жүйенің тежелуі, гомеостаздың бұзылуы, репродуктивті қабілеттің төмендеуі және сүйек кемігінің зақымдалуына әкелетін көптеген органдар мен жүйелердің зақымдалуына әкеледі
2.2 Саңырауқұлақтардың биологиясы.
Саңырауқұлақ жасушасының морфологиясы.
Микроскопиялық саңырауқұлақтардың клеткалар мөлшері, көлемі бойынша әртүрлі, бірақ құрылымдық элементтері ортақ болып келеді. Осыған байланысты саңырауқұлақтар клеткалық қабырғасынан, цитоплазмалық мембранасы бар цитоплазмадан және эндоплазматикалық тордан, митохондриялардан, рибосомалардан, қосындылар мен вакуольдар, ядро немесе бірнеше ядролардан тұрады.
Саңырауқұлақтардың жасушалық қабырғасы көпқабатты және әртүрлі электрондық тығыздықты құрайтын 9-10 қабаттан тұрады. Аморфты матрикске кіретін микрофибриллалар жүйесін құрайды. Фибриллалар түр ерекшелігіне қарай целлюлозадан, глюкон, хитиннен тұруы мүмкін. Басқа полисахаридтер, ақуызда, пигменттер, липидтер құрылыстық қызметін атқарып, жасуша қабырғасының микрофибриллярлы бөлігімен химиялық байланыстар құрайды. Мұндай комплекстер кей заттардың өткізгіштігіне әсер етіп, басқа қосылыстарға блокада болып табылады.
Жасуша қабырғасының тіректік миофибриллалар және оның матриксі құрылу мен биосинтезі бойынша ерекшеленеді. Фибрилл мен матрикс құрылуы синхрондық емес, ең алдымен фибриллярлық арқау регенерацияланады. Бұл екі бөлік жасуша қабырғаларының биосинтезі ферменттер қатысында жүреді.
Жасушалық қабырғалар екі жолмен құрылады: жаңа материал қабырғаға поляризациялық жолмен қосылуы мүмкін, не оның беткейіне біркелкі жайылуы мүмкін. Бірінші жағдайда цилиндірлі жасушалар құрылуы, ал екіншісінде - сферикалық құрылуы байқалады.
Жасушалық қабырға қорғаныштық қызмет атқарып, саңырауқұлақ жасушаларын сыртқы орта факторларынан қорғайды. Мысалы осмостық барьер ретінде кей заттардың өткізгіштігіне жауап береді. Жасушалық қабырға вегетативті клеткаларға гиф пен жыныс мүшелеріне қалыпты формасын қалыптастырады. Маңызды фактор болып жасушалық қабырғасындағы беткейінде және цитоплазматикалық мембранада ферменттер орналасқандығы. Олар сіңірілмейтін клеткаларды (суда ерімейтін) полимерлерді мономерге дейін өзгертеді.
Саңырауқұлақтардың жасушалық қабырғасы лизистің нәтижесінде басқа жасушалардан құралатын және саңырауқұлақтың өзінде түзілетін ферменттер әсерімен бұзылуы мүмкін.
Саңырауқұлақ жасушалық қабырғасының негізгі элементтері болып - хитин, глюкандар, ақуыз, майлар жатады. Азоты бар және азотсыз полисахаридтер еритін және ерімейтін комплекстерді құрастырады. Жасушалық қабырға негізін 4-6 моносахаридтер құрайды. Әртүрлі саңырауқұлартарды олардың үлестік қатысының әртүрлігі біршама мөлшерді ғана ерекшеленді. Полисахаридті фракциялар құрамына глюкозамин, манноза, глюкоза, ксилоза, т.б. кіреді. Бір саңырауқұлақтың әртүрлі клеткалары жасушалық қабығының құрамы бірдей емес екендігін айта кету керек. (кесте №1)
Кесте №1. Саңырауқұлақ жасушалық қабығының химиялық құрамы (Mucor ronxii), қабығының құрғақ массасындағы %
Қабығының компонентері
Ашытқы тәріздес клеткалар өсу типі
Гифальді клеткалардың өсу типі
Спорангиеностар
Споралар
Хитин
Хитозан
Манноза
Фруктоза
Галактоза
Глюкурон қышқылы
Глюкоза
Протеин
Майлар
Фосфаттар
Меланин
8,4
27,9
8,9
3,2
1,1
12,2
0
10,3
5,7
22,1
0
9,4
32,7
1,6
3,8
1,6
11,8
0
6,3
7,8
23,3
0
18
20,6
0,9
2,1
0,8
25
0,1
9,2
4,8
0,8
0
2,1
9,5
4,8
0
0
1,9
42,6
16,1
9,8
2,6
10,3
Протопласт - жасушалық қабырғасына кіретін саңырауқұлақ жасушасының құрамы. Цитоплазматикалық мембранасы, эндоплазматикалық ретикулум, бір немесе бірнеше ядрошығы бар ядродан, митохондриялардан, РНҚ-сы бар рибосомадан, лизосомадан, Гольджи аппаратынан, вакуольдерден, қатпарлы комплекстен, безді гранулдардан және басқа да құрылымдық қосынлардан құралған.
Цитоплазматикалық мембрана - үшқабатты, жасушалық қабырға астында орналасқан және цитоплазмадан бөліп тұрады. Цитоплазматикалық мембрана негізге қасиеті болып жасушаға кіретін және одан шығатын кейбір заттардың өткізгіштігі саналады. Цитоплазматикалық мембрана 40% липидтерден және 38% ақуыздардан құралған. Цитоплазматикалық мембрананың әртүрлі формалы шектеулері мен инвагинациясы мезосомалар деп аталады.
Цитоплазматикалық мембрананың негізгі функционалдық міндеті болып жасушаға әртүрлі заттардың өтуі, ферментативті өндіру мен метаболизм өнімдерін шығару саналады. Цитоплазмалық мембранада өндірілген өнімдер жасуша протопластына өтіп, зат алмасуға қатысады.
Эндоплазмалық ретикулум нәрлі заттар депосы ретінде көпіршіктерден, каналдар мен вакуольдерден құралған
Митохондриялар - көп мөлшерлі, қозғалмалы, эллипстік формадағы оқшау құрылымдар, бір не екі қабатпен жабылған болып келеді. Митохондриялар репродукцияға қабілетті сақиналы құрылымды өзіндік ДНҚ болатынын айтады. Митохондриялар мембранамен қоршалған, мұнда ферменттер локализациясы жүреді: пируватоксидаза, сукциндегидрогеназа, сілті және қышқыл фосфатаза, пероксидаза және т.б. митохондриялар жасушаның энергия генераторлар рөлін атқарады. Культивирлеу мен физиологиялық жағдайына сай жасушадағы митохондрийлер көлемі мен саны әрдайым өзгеріп отырады.
Рибосомалар - рибонуклеидті дөңгелек дән тәріздес, жасуша ақуызын синтездеуге қатысады. Саңырауқұлақтардың түрлеріне қарай және сыртқы орта факторларынан, жасынан, культурасы бойынша рибосомалар саны өзгереді.
Гольджи аппараты - кіші диаметрлі (0,000002-0,00001 мкм) көпіршіктер тобы ретінде немесе параллельді жатқан диск тәрізді пластинкалар ретінде байқалады. Бұл органоид рибосомадан бос клетка учаскесінде орналасады.
Лизосомалар - Гольджи аппаратының туындысы, клетка қабырғасы мен цитоплазматикалық мембрана арасында орналасады. Дәнді түзілімдер ретінде бірқабатты липоротеидті мембранамен қоршалған болып келеді. Лизосомада ақуызды гидролиздейтін ферменті бар. Жасушаны экзо- және эндогендік токсикалық заттардан, қолайсыз шарттардан қорғау функциясын атқарады.
Липосомалар - майлы заттар тамшылары, бірқатты мембранамен қоршалған.
Ядро - жасуша ортасында не полюстарында орналасады. Саңырауқұлақтық жасушаларда бір немесе бірнеше ядролар кездесуі мүмкін. Олар тұқым қуалаушылық функцияларына жауапты. Ядролар көлемі дөңгелек не ұзынша келген. Хромосома құрамында ДНҚ-сы болады. Ядро анастомоздары арқылы бір клеткадан екіншісіне ауысып отыруы мүмкін.
Саңырауқұлақтық жасушаларында көптеген волютиндер, гликоген, липид, пигменттер және басқалар қосылымдар кездеседі. Гликоген эндогенді тыныс алуға, волютин энергетикалық процесстерге қатысатын қосымша нәрлі зат ретінде қызмет атқарады деп саналады. Сонымен қатар протоплазмада миелоидты құрылымдар, органикалық қышқыл тұздары, аминқышқылдар және басқа қосылымдар кездесуі мүмкін.
Микроскопиялық саңырауқұлақтардың морфологиялық элементтерінің барлығы 2 топқа бөлінеді: мицелий мен споралар. Мицелий мен споралар әртүрлі формада болуы мүмкін. Мицелий мен споралар морфологиялық ерекшеліктері саңырауқұлақтардың түрін анықтауда маңызды дифференциалдық белгісі болып саналады.
2.3. Көбеюі.
Саңырауқұлақтардың көбеюі жыныстық және жыныссыз жолдармен жүреді. Бұл белгісіне қарап олардың дифференциациясы айқындалады, жетілген жыныстық жолмен, ал жетілмеген түрлері жыныссыз жолмен көбейеді.
Жыныстық жолмен көбейгенде жасушалар (гаметалар) екі гифтен біріге өсіп кетеді де, жаңа клетка (зигота) пайда болады. Зиготада клетка ядролары бірігеді. Келесі редукциялық бөлінуде хромосомалар саны сақталуы жүреді, гамета санына тең болады. Бұндай көбею белгілерінің комбинирленген жаңа ұрпақтар пайда болуына септігін тигізеді. Зигота гифтердің бір талломасынан (гомоталлды) немесе екі талломасынан (гетероталлды) құрылуы мүмкін.
Саңырауқұлақтардың жыныстық көбеюі сан алуан түрлі, бірақ та мұндай типті микроорганизмдер жыныстық процесі әртүрлі ауытқулармен редуцирленетіні айтылады. Жыныстық көбеюдің үш формасы ажыратылады: гаметогамия, соматогамия және гаментангиогамия.
Жыныссыз көбею ядролардың және сәйкес хромосомалардың митотикалық өзгерісіне негізделген. Ол бес стадияда өтеді: 1) интерфаза - тыныштық сатысы. Хромосома саны екі еселенген ядро; 2) профаза - ядро бөлінуінің алғашқы дайындалу сатысы. Хромосомалар екі жіңішке спираль түрінде; 3) метафаза - хромосомалар экваторға жақындаған; 4) анафаза - хромосомалар полюске ажыраған, жаңа ядролар құрылады, аналық клеткасына сай хромосомдар саны сақталады; 5) телофаза - интерфаза сатысына көшу. Хромосомалар спираль тәріздес, ядро қабығының құрылуы жүреді.
Жыныссыз көбею саңырауқұлақтар тіршілігінде маңызды рөл атқарады және де микроорганизмдер тобының ерекшеліктерінің бірі болып саналады. Жыныссыз көбею түрлеріне вегетативті (арнайы немесе аз дифференцияланған мүшелер көмегінсіз жүргізіледі) және репродуктивті (көбею мен түр сақталуына қажет дифференциалды клеткалары бар арнайы органдар пайда болуы арқылы) болады.
2.4. Классификациясы.
Жақсы зерттелген алиментарлы уланулар қатарына эрготизм, клавицепстоксикоздар, фузариотоксикоздар, аспергиллотоксикоздар, дендрохиотоксикоздар, стахиоботриотоксикоз жатады. Кейін және аз зерттелген миротециотоксикоздар, питомисцестоксикоздар, пециллотоксикоз, мукоротоксикоз, ризопусотоксикоз және т.б. (кесте №2).
Кесте №2. Жануарлар алиментарлы микотоксикоздардың классификациясы
Клавицепстоксикоз
(клавицепс паспали)
Клавицепстоксикоздар
Стахиоботриотоксикоз
(стахиоботрис альтернанс)
Эрготизм
(клавицепс пупуреа)
Дендродохиотоксикоз
(дендродохиум токсикум)
Аспергиллотоксикоз
(аспергиллюс фумигатус, т.б.)
Аспергиллотоксикоздар
Питомицестоксикоз
(питомицес хартарум)
Афлотоксикоз
(аспергиллюс флавус)
Миротециотоксикоз
(миротециум веррукариа)
Охратоксикоз
(аспергиллюс охрацеус)
Пенициллиотоксикоз
(пенициллиум циклопиум, пенициллиум казей, пенициллиум виридикатум және т.б.)
Фузариотоксикоз
(фузариум траминеарум)
Фузариотоксикоздар
F-2 токсикоз
(фузариум граминеарум)
Мукоротоксикоз
(мукор рацемозус)
Т-2 токсикоз
(фузариум трицинктум)
Ризопусотоксикоз
(ризопус нигрикаис)
Дәнді дақылдар жайылымда қыстаған фузариотоксикоздар
(фузариум споротрихиелла)
Фомопситоксикоз
(фомопсис лептостромиформис)
Лейкоэнцефаломаляция
(фузариум монилиформе)
Аз зерттелген микотоксикоздар
Қазіргі кезде осы топ ауруларға жататын қосымша жаңадан ашылған микотоксикоздар: миротециотоксикоз, патулинотоксикоз, слафраминотоксикоз және т.б. кейде цитрининмен әсерінен туындайтын микотоксикоздар кездеседі.
(кесте №3).
Кесте №3. Алиментарлы микотоксикоздар жануарларда кездесуінің тіркелу классификациясы
Микотоксикоз
Ірі қара мал
Қой
Шошқа
Жылқы
Құстар
Ит
Мысық
Зертханалық жануарлар
Афлатоксикоз
Охратоксикоз
Микротоксикалық нефропатия
Зеареланентоксикоз (F-2 токсикоз)
Т-2 токсикоз
Вомитоксикоз (құсу синдромы)
Лейкоэнцефаломаляция
Геморрагиялық ішектік синдром
Рубратоксикоз
Патулинотоксикоз
Эрготизм
Тұяқ гангренасы
Клавицепстоксикоз
Треморгенотоксикоз
Трихотоценді микотоксикоздар
Стахиоботриотоксикоздар
Миротециотоксикоздар
Дендродохиотоксикоздар
Люпиноз
Диплодиоз
Слафраминотоксикоз
Питомикотоксикоз
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Көптеген зерттеулер мен гипотезаларға қарамастан, заманауи саңырауқұлақтар организмі алғаш тұқымдастары өз алдына не екені белгісіз болып қалып отыр. Кей түрлерінің азыққа жарамды, ал басқалары ауруға шалдықтыруы осы организмдерге қызығушылығын тудырады. Олардың даму үрдісі мен көбеюін дұрыс талдамау жағдайында, сипатын анықтау дұрыс көзқарасқа алып келмейді.
Бүкіл саңырауқұлақтар сапрофиттер мен паразиттерге бөлінеді. Сапрофиттер өз азығына күрделі емес органикалық заттарды қолданады және организмнен тыс өмір сүре алады. Ал паразитті саңырауқұлақтар тірі организмнің қоректік заттары көмегімен тіршілік етеді, организмнен тыс өмір сүре алмайды. Осылай паразитті саңырауқұлақтарды культивирлеу кезінде күрделі компонентті қоректік заттары бар жасанды қоректік орталарды қолданады. Саңырауқұлақтардың бәрін екі топқа бөлу тек шарт болып келеді.кейбір сапрофиттер белгілі бір жағдайларда (организм резистенттілігі төмендеуі, жануарларды ұстау шарттары өзгергенде, қолайсыз ортада, т.б.) өзінің патогенді қасиеттерін көрсетіп, организмді зақымдауы мүмкін.
1 сурет Ластанған дәндә дақыл
Патогенді саңырауқұлақтар ферменттерді бөледі. Саңырауқұлақтарды идентификациялауда ферменттердің спецификалығы мен бөлу жылдамдығы маңызды. Ферменттер эндоферменттер (жасушаішілік) және экзоферменттер (жасуша сыртқы) саңырауқұлақ жасушасына байланысты бөлінеді. Ең кең таралған ферменттер: амилаза, пектиназа, дегидраза, оксидаза, редуктаза, протеиназа. Саңырауқұлақтардың ферменттік активтілігі әртүрлі көмірсулар, органикалық қышқылдар, спирттер, азықтық белоктар алу үшін қолданылады.
Хлорофиллдің болмауы саңырауқұлақтардың түнде өсуіне мүмкіндігін тудырады. Жайылған күндік не жасанды жарық оларға зақым әсерін тигізбейді. Ұзақ тікелей күн сәулелері мен ультрафиолетті сәулелер саңырауқұлақтар культурасы мен патологиялық материалда өлімге алып келеді.
Саңырауқұлақтар түрлерінің белгілі бір температурада өсу қабілеттілігіне қарай үш топқа бөлінеді: мезотолерантты, теромотолерантты және психротолерантты. Көп түрлері мезотолерантты топқа жатқызады. Олар 5-380С температурада дамиды, оптимальді температурасы 15-280С.
Термотолерантты саңырауқұлақтарға ең негізгі патогенді түрі Aspergillus пен Mucoracea жеке тұқымдастары жатады. Оптимум 36-400С, ал максималды температура 50-600С дейін жетеді.
Психротолерантты саңырауқұлақтар сыртқы орта әсеріне байланысты төменгі температурада өмір сүруге бейімделген. Penicillium жеке топтары мен Clodosporium herbarum саңырауқұлағы әртүрлі азықтарда, мұздатқышта (1-20С) сақтағанда және төмен температурада да дамиды. Fusarium sporotrichioides төмен температурада дами ғана қоймай, адамдар мен жануарларға өте қауіпті ауру туғызатын токсин - фузариотоксикоз бөледі.
Зерттеулер бойынша патогенді саңырауқұлақтар үшін көп жағдайда оптимальді температура жануар ағзасының температурасынан төмен. Оптимальді температура өзгерісі морфология, пигментация, өсім активтілігі өзгеруіне алып келеді.
Маңызды қызметті орта рН да атқарады, көп түрлерге 4,0-6,5 шегі оптимальді болып келеді. рН-тың саңырауқұлақтар шыдай алатын диапазоны 3,0-11,0 аралығында ауытқиды. Сонымен қатар өсі мен даму үрдісінде саңырауқұлақтар орта рН-ын өзгерту мүмкіндігі бар екендігін ескеру қажет. Жеке түрлері негіздік ортада жақсы дамиды және өседі.
Саңырауқұлақтардың өсуі мен дамуына жыл мезгілі де әсер етеді. Ескере кететін жайт саңырауқұлақ өсуі ол клеткалар саны мен көлемі көбеюі нәтижесінде биомассасының үлкеюі сипатталады, ал даму үрдісі ол саңырауқұлақтың өз түріне сай морфологиялық формалар құралумен барлық кезеңдерін қамтуын айтады.
Саңырауқұлақтар өсуінің 4 фазасы бар:
Конидийлер өсуі, ісіну мен көлемі ұлғаюы, нуклеин қышқылдар синтезделуімен, өсім түтікшесі мен алғашқы мицелий түзілумен жүреді;
Лаг-фаза, бұл кезде мицелий өсуі мен бұтақтануы жүреді;
Экспоненциальді өсім кезеңі (бірқалыпты, активті). Метаболиздік процесстер активтілігі тән.
Қартаю кезеңі, метаболиздік процесстер төмендеуі мен қоректік орта азаюы, екіншілік заттар жиналуы, морфологиялық дифференциация байқалады.
Саңырауқұлақтар көптеген тұқымдастар, туыстарға, класстарға бөлінеді. Олардың арасында біржасушалы және көпжасушалы түрлері кездеседі. Бұл айырмашылықтарына қарамастан, морфологиялық және биологиялық саңырауқұлақтар циклында жалпы сипаттамалар болады, ол зерттеу үрдістерін және олармен күресі шараларын жүргізу үшін білу маңызды болып келеді.
Соңғы жылдары микотоксикоздарды зерттеумен көптеген ветеринарлық және медицина ғалымдары, биологтар, химиктер, фармакологтар және басқа ғалымдар айналысуда. Оның себебі микотоксикоздардың жануарлар мен адам денсаулығына зияндылығына, токсинді микромицеттер кең таралғандығына және азыққа түсуінен экономикалық кері әсеріне байланысты. Жаңа әдістерді қолдана отырып, кең микологиялық зерттеулер жүргізу саңырауқұлақтар токсинді әсерін айқындауға мүмкіндігін береді.
2.5. Микотоксикоздарды тудыратын метаболиттер.
Азықта және өсімдіктерде паразитті өмір сүретін саңырауқұлақтардың токсинді әсерін қастауыштың улы қасиеттерін анықтаудан бастап зерттей бастады. Бұл уақытқа дейін олардың химиялық табиғаты тіркелген. Бірақ та мұндай зерттеулер әлі аяқталмаған деп есептеледі. Бір түр саңырауқұлақтары әртүрлі токсинді деңгейі болады. Ол саңырауқұлақ паразитті тіршілік ететін өсімдік түріне, метериологиялық шарттарына, географиялық белдемеге және басқа да факторларға байланысты. Эксперименталды жолмен N-нитрозолметилнесеп әсерімен Fusarium токсинді штамдарын токсинді емес түрге айналдыруға және керісінше аудару жүзеге асты. Осындай жағдайлар табиғатта болуы мүмкін.
Саңырауқұлақтардың токсинді өнімдері тек белгілі бір морфологиялық құрылымдарда сақталады. Мысалы эрготизм кезінде тек склероцин ғана улы, ал саңырауқұлақтың басқа даму стадиялары зиянсыз (қалталы және конидиальды). Aspergillus тұқымдасының саңырауқұлақтары токсинді заттары мицелий мен конидияларында сақталады. Саңырауқұлақтардың токсинді метаболиттердің негізгі сипатын білу, азықты детоксикациялау шараларын дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндігін береді. Мұнда микотоксикоздар тудыратын негізгі токсинді метаболиттер сипаты келтірілген.
Стахиоботриотоксикоздар - трихотеценаларға жататын токсинді метаболиттер тобы. Өсімдік және жануар текті жүрек уларымен осы токсиндердің ұқсастығы бар.
Соңғы жылдары Stachybotrys alternans саңырауқұлағымен продурцирленетін микотоксиндердің кей түрлері анықталды: роридин Е, сатратоксин Н, сатратоксин D, сатратоксин С, сатратоксин F, веррукарин А. Әртүрлі штаммдар түрлі токсиндерді продуцирлейді.
Стахиоботриотоксиндер жоғары температураларға, жарыққа, ультрафиолет сәулелеріне және минералды органикалық қышқылдарына төзімді. Осылай 1200С температурада 2 сағат бойы әсер етуі нәтижесінде стахиоботриотоксиндердің токсинді әсері төмендеген жоқ. Бірақ та олар сілті әсеріне өте сезімтал. Зақымдалған сабан детоксикациясының жақсы нәтижелері 1% аммоний ерітіндісімен немесе 0,5% күйдіргіш калий ерітіндісімен өндегенде алынды.
Фузариотоксиндер (трихотецен, зеараленон, монилиформин). Fusarium тұқымдас саңырауқұлақтары 40-тан астам трихотецен токсиндер мен зеараленон продуцирлейді. Табиғатта көп кездесетіні Т-2 токсині, дезоксиниванол, ниваленол, диацетоксискирпенол. Трихотецендердің жеке түрлерінің физика-химиялық қасиеттері кесте №4 көрсетілген.
Кесте №4. Трихотецендердің физико-химиялық қасиеттері.
Токсин
Молекулярлық формуласы
Молекулярлық массасы
Балқу температурасы, 0С
Т-2
НТ-2
Неосоланиол
Деацитоксискирпенол
Ниваленол
Фузаренон-Х
Дезоксиниваленол
С24Н34О9
С22Н32О8
С19Н26О8
С19Н26О7
С15Н20О7
С17Н22О8
С15Н20О9
466
424
382
366
312
354
296
150-151
-
150-151
162-163
222-223
91-92
131-153
Трихотеценді микотоксиндерді химиялық формуласына орай екі топқа бөледі. А тобы Т-2, НТ-2, неосоланиол, Т-2 тетраол, изоноосолениол, скипентриол, диацетотоксискирпенол, моноацетоксискирпенол, т.б. В тобына - ниваленол, дезоксиневаленол (вомитоксин), фузаренон-Х, ниваленолдиацетат, моноацетоксидезоксиниваленол.
Трихотецендер продуцирлейтін штаммдар бірнеше токсиндер бөледі. Мысалы F. sporotrichiella саңырауқұлағы Т-2, НТ-2, Т-1 токсинін, неосоланиол, Т-2 триол және басқаларын бөледі. А тобы трихотецендер В тобы токсиндерін продуцирлей алмайды. (кесте №5)
Кесте №5. Fusarium трихотецен түрлерінің продуцирлеуі (В. Соболев, 1985)
Саңырауқұлақ түрі
Трихотецен микотоксиндері
А тобы
В тобы
Т-2 токсин
неосоланиол
диацетоксискирпенол
ниваленол
Фузаренон-Х
Дезоксиниваленол (вомитоксин)
F. tricinctum
F. sporotrichioides
F. poae
F. acuminatum
F. graminearum
F. nivale
F. lateritium
F. equiseti
F. semitectum
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Ең көп жануарлар улануының себебшісі болып Т-2 токсині саналады.
Зеараленон немесе F-2 токсин, резорцил қышқылының лактоны. Зеараленон түзілімдерінің көбі (дегидрозеараленон, зеараленон, зеарален, деметилзеарален және т.б.) - Fusarium саңырауқұлақ тұқымдасының метаболизм өнімдері. Басқа микотоксиндерден айырмашылығы гормондық қасиеттері болуы мен жіті токсинді, летальді жағдайға әсерінің болмауы. LД50 теңіз шошқаларына 5000 мг 1 кг массаға, тышқандарға -10000 аса, балапандарға 15000 мгкг аса.
Монилиформин - токсинді метаболит, F. Moniliforme, F. Oxyporum. F. acuminatum және т.б. саңырауқұлақтарымен продуцирленеді. LД50 біркүндік және 5-7 күндік балапандарға - 50мгкг, тауық эмбриондарына 2,8мг бір жұмыртқаға монилиформин сай келеді. Аталған микротоксиндермен қатар Fusarium тұқымдас саңырауқұлақтары А және С фузариоциндерді, бутенолидті продуцирлейді.
Афлотоксиндер - токсинді метаболиттер, Aspergillus тұқымдас саңырауқұлақтарынан түзіледі (A. flavus, A. parasiticus). Саңырауқұлақтар эндо- және экзотоксиндерді түзеді. Токсиндер түзілу интенсивтігі штаммға, қоректік ортасына, температураға тәуелді.
Афлатоксиндер азотсыз заттар, карбонил мен бірнеше лактонды сақинасының метоксистік байланыстары бар. Дегидрофуран өнімі болып табылады. Афлатоксиндердің негізгі төрт түрі белгілі - В1, В2, J1, J2 және негізгі топтың он шақты қосылымдары белгілі. В1 ең токсинді, бауырдың метаболиттік қасиеттерін бұзады. Гликоген мен витамин А құрамының төмендеуімен айқындалады.
Афлатоксиндер суда аз ериді, хлороформ, этанолда жақсы ериді. Сулы ерітіндісінде жарық астында оңай бұзылады. Сонымен қатар афлотоксиндер жоғары температуралар әсерлеріне төзімді келеді. 1600С қайнату кезінде токсинді әсері төмендемейді. Балқу температурасы афлатоксиндерді +237-2890С шегінде. Ультрафиолет сәулелері астында жасыл және көк түсте флюоресценциялайды. Токсинді заттары қышқылдар, сілтілер, ультрафиолет сәулелеріне сезімтал, олар афлатоксиндерді инактивирлейді.
Аз зерттелген микотоксин стеригматоцистин, Aspergillus тұқымдас саңырауқұлағымен продуцирленеді. Химиялық құрылымына қарай стеригматоцистин - дифурокумарин, афлатоксин В1 мен ұқсастығы бар, ақшыл- сары түсті кристаллдар түрінде кездеседі. Суда балқу температурасы 2460С пен 324 молекулярлы массасымен ерімейді.
Микотоксин әртүрлі органикалық заттарда +250С түрлі қатынаста ериді. Ең жақсы еріткіш - хлороформ, онда микотоксин 7138 мг 100 мл-де ериді. Келесі болып тетрагидрофуран, пропиленгликоль, диметилформамид, диметилсульфоксил, этиленгликоль, этилолеат барлығына ерігіштігі 1206 мг 100 мл-ге тең. Гексан мен ацетонда стеригматоцистин 400 мг 100 мл-де ериді.
Миротециотоксиндер (дондродохиндер) - Myrothecium verrucaria, M. roridum, M. leucotrichum саңырауқұлақтармен бөлінетін токсинді метаболиттер. Осы саңырауқұлақтарымен екі дифференциалды заттар бөлінеді: А веррукарин мен А роредин. Таза түрінде алынғанда олар кристаллды ұнтақ пен сары май түрінде болады. Бұл заттар айқын дермацитті әсері бар. Токсинді метаболиттер хлороформ, бензин, эфир, этанол, метанолда жақсы, суда және төртхлорлы көміртекте нашар ериді, жасушалар культурасына токсинді әсер етеді.
Спородесминдер - Pithomyces chartarum саңырауқұлағымен өндірілетін, қойлар мен ірі қара малдарда питомицестоксикоз тудыратын токсинді метаболиттер. Таза түрінде спородесмин, спородесмин B, E, G, H бөлінген. Спородесмин айқын цитологиялық қасиеттері бар және жасушалар культурасының дегенерациясын тудырады. Токсин көп жағдайда саңырауқұлақтар спорасында болатынын ескерген жөн, ол әсіресе микотоксинмен профилактикалық және алдын-алу процестерін жүргізуде маңызды.
Зертханалық жануарлардан спородесминге қояндар мен теңіз шошқалары сезімтал келеді. Эксперимент жүзінде қойларға спородесмин 1мгкг енгізгенде 90% өлімге алып келген болатын.
Эрготоксиндер - Claviceps purpurea пен Cl. Paspali саңырауқұлақтармен түзілетін токсинді метаболиттер. Бұл саңырауқұлақтардың токсинді метаболиттері екі түрлі клавиналколоид пен пептидті алкалоид түрінде белгілі. Кесте №6 қастауыштың алкалоидтары берілген.
Кесте №6. Қастауыш алкалоидтары
Лизергинді және изолезиргинді қышқылдар алкалоиды
Клавинді алкалоидтар
Эргин
Эргинин
Эргокорнин
Эргокорнинин
Эргокристин
Эргокристинин
α-, β- эргокриптиндер
β-эргокриптиндер
Эргометрин, эргометринин
Эргосекалин, эргосекалинин
Эргозин, эргозинин
Эргостин, эргостинин
Эрготамин, эрготаминин
Лизергинді қышқыл
Изолизергинді қышқыл
Лизергид
Агроклавин
Секаклавин (ханоклавин-І)
Хиноклавин-ІІ
Костаклавин
Циклоклавин
Дигидролозергол-І
Элимоклавин
Элимоклавин-О-β-Д-фруктозид
Фестуклавин
Фумигаклавин А және В
Изоханоклавин-І
Изолизергол
Изоленниклавин, пенниклавин
Изосетоклавин
Лизерген, лизергин, лизергол
Сетоклавин, норсетоклавин
Алкалоидтар және олардың өнімдері фармакологиялық, токсинді және басқа қасиеттерімен ерекшеленеді. Солардың біреулері (эрготоксин, эрготамин, эргозин) қарашықты және қан тамырларын кішірейтеді, симпатикалық қозғалыс нервтерін параличке ұшыратады, басқасы (аргометрин) - жатыр мускулатурасының қатты жиырылуын тудырады. Эрготоксиндердің фармакологиялық зерттеуінде екі негізгі әсері бар - бұлшықетті жиырылту, әсіресе буаз мал жатырын, және де симпатикалық нерв жүйесін спецификалық блокадалау.
Охратоксиндер - Aspergillus пен Penicillium саңырауқұлақтарымен продуцирленетін токсинді метаболиттер. Бірақ охратоксигенезге қабілеті айқын A. ochraceum мен P. viridicatum саңырауқұлақтарында. Бұл микотоксиндер амидтер L-фенилаланинмен байланысқан изокумариндер болып табылады. Азықта көбінесе охратоксин А, сирек охратоксин В кездеседі. Зертханалық зерттеулерінде охратоксин С, охратоксин А метиленді эфирі, охратоксин В метиленді және этиленді эфирлері бөлініп алынған. Ферментативті және қышқылды гидролизде охратоксин А мен L-фенилаланин түзіледі. Барлық охратоксиндер термостабильді, олардың детоксикациясы қиындық тудырады. Балқу температурасы охратоксин А - 1690С, охратоксин В - 2210С.
Penicillium тұқымдас саңырауқұлақтарының микотоксиндері.
Р. islandicum 20 шақты токсинді метаболиттерді продуцирлейді, олардың арасында көп кездесетіні лютеоскирин, циклохлоротин және т.б.
Лютеоскирин молекулярлық массасы 574 пен балқу температурасы 2870С тең сарғыш криссталдар түрінде кездеседі. Микотоксин суда ерімейді, бірақ көптеген органикалық қышқылдарда жақсы ериді. Лютеоскиринмен интоксикация некроздар мен бауыр дегенерациясына алып келеді.
Циклохлоротин - молекулярлық массасы 537 тең хлоры бар пептид. Балқу температурасы 2510С. Суда, С-бутанолда жақсы ериді. Токсинді әсері бауыр зақымдауында және канцерогенді активтілігімен айқындалады. Жоғары токсинді болып табылады.
Цитреовиридин - P. сitreoviride саңырауқұлағының токсинді метаболиті. Балқу температурасы 1070С тең карбоциклді полиен. Метаболит суда ерімейді, бірақ этанол, эфир, бензол, ацетонда, хлороформда жақсы ериді. Нейротоксикалық айқын әсерімен, орталық жүйке жүйесі зақымдауымен, тыныс алу, жүрек-қан тамыр жүйесін зақымдауымен, паралич дамуымен сипатталады.
Цитринин P. сitrinum және басқа Penicillium мен P.purpurogenum саңырауқұлақтар тұқымдастарымен продуцирленеді. Балқу температурасы -1750С. Органикалық ерітінділердің көпшілігінде жақсы ериді. Бауыр мен бүйре каналдарында дегенеративті өзгерістерімен сипатталады.
Рубратоксин А мен рубратоксин В - P. rubrum мен P.purpurogenum саңырауқұлақтарымен продуцирленетін жоғары токсинді метаболиттер. Рубратоксин А балқу температурасы 210-2140С, рубратоксин В 168-1700С. Рубратоксиндер айқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
Микробиология, вирусология және иммунология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жануарлардағы микотоксикоз ауруын балау және емдеу
Беттер саны:
51
Сызбалар мен көрнекті
материалдар саны:
9
Орындаған 6В09101 - Ветеринариялық медицина мамандығының 502 қ - топ студенті Сабуров Алибек
2021 ж. маусымда қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
в.ғ.д., профессор
_______________
Киркимбаева Ж.С.
Жетекшісі, PhD, қауым. профессор
_______________
Жұманов Қ.Т.
Норма бақылаушы, в.ғ.к., қауымдастырылған профессор
_______________
Ибажанова Ә.С.
Сарапшы,
_______________
Алматы 2021 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
6В09101 - Ветеринариялық медицина мамандығы
Микробиология, вирусология және иммунология кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Сабуров Алибек
Жұмыс тақырыбы Жануарлардағы микотоксикоз ауруын балау және емдеу
Университет бойынша 2020 ж. қазан №546 - К бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2021 ж. маусым
Жұмыстың бастапқы деректері
Жұмыстың бастапқы деректері: Алматы облысы, Қарасай ауданы, Достық көшесі №11, Жеке ШҚ және Антиген ҒӨК зертханасында өзімнің дипломдық жобасын орындап шықтым. Ол жерде микотоксикоз ауруларына балау және емдеу шараларын қарастырдым
Дипломдық жобада қарастырылатын сұрақтардың тізімі
Алматы облысындағы Жеке ШҚ жануарлар микотоксикоз ауруының этиологиясын зерттеу;
Микотоксикозге Микотоксикоздың тышқандарға әсері М.П. СЕМЕНЕНКО, Е.В. ТЯПКИНА, Е.В. КУЗЬМИНОВА, А.Г. КОЩАЕВ лабороториялық зерттеуі бойынша тәжірибе жасау;
Микотоксикозге балау
Графикалық материалдардың тізімі 6 - кесте, 3 - сурет
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
С. В. Петрович. Микотоксикозы животных - Москва: РосАгропромиздат, 1991.-235с.
Н. А. Спесивцева. Микозы и микотоксикозы второе издание - К.-Москва: 1964.-500с.
С. В. Петрович. Микотическое заболевания животных - Москва: Россельхиздат, 1982. -187с.
Б. Н. Хмелевский, З. И. Пилипец, Л. С. Малиновская, В. В. Костин, Н.П. Комарницкая, В. Г. Иванов. Профилактика микотоксикозов животных - М.: Агропромиздат, 1985.-271с.
Cтeпyшин A. Е. Пpoфилaктикa микoтoксикозoв - M.: Колос, 1998.- l03с.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
Жұманов Қ.Т.
Қаңтар, 2020
Негізгі бөлім
Жұманов Қ.Т.
Желтоқсан, 2020
Еңбекті қорғау және экология мәселелері
Мамыр, 2021
Экономикалық тиімділік
Мамыр, 2021
Кафедра меңгерушісі
_______________
Ж.С. Киркимбаева
Жұмыс жетекшісі
_______________
Қ.Т. Жұманов
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
А. Сабуров
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Әдебиетке шолу
Қаңтар, 2020
Орындалды
2
Жеке ШҚ жануарлардың микотоксикоздың таралуын анықтау
Қараша, 2020
Орындалды
3
Бөлініп алынған саңырауқұлақтар өсіндісінің биологиялық қасиеттерін анықтау
Желтоқсан, 2020
Орындалды
4
Микотоксикозге қарсы профилактикалық шаралар
Ақпан, 2021
Орындалды
5
Қорытынды
Наурыз, 2021
Орындалды
6
Тәжірибелік ұсыныстар
Сәуір, 2021
Орындалды
Кафедра меңгерушісі
_______________
Ж.С. Киркимбаева
Жұмыс жетекшісі
_______________
Қ.Т. Жұманов
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
А. Сабуров
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
8
9
10
1
1.1
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
10
11
2
ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
13
2.1
Жануарлар микотоксикозына сипаттама және таралуы.
15
2.2
Саңырауқұлақтардың биологиясы.
15
2.3
Көбеюі
22
2.4
Классификациясы
23
2.5
Микотоксикоздарды тудыратын метаболиттер
24
2.6
2.7
2.8
2.9
Микотоксиндердің әсер ету механизмі
Патогенезі.
Микотоксикоздар диагностикасы
Профилактикасы
31
34
37
38
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
40
3.1
Зерттеулердің материалдары мен әдістері
40
3.2
ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
41
4
ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
43
5
ҚОРЫТЫНДЫ
48
6
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
49
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалды
ТШ ОСЧ 25-6 Дистильденген су
МЕМСТ 17206-84 Микробиологиялық агар
МЕМСТ 20730-89 Ет-пептонды сорпа
МЕМСТ 20730-75 Қоректік орталар. Хоттингер сорпасы.
МЕМСТ 12026-66 Сүзгіш қағаз
МЕМСТ 20292-74Е Шыны пипеткалар
МЕМСТ 23932 Спиртті шам
МЕМСТ 25336 Стакандар В - 1 - 250 ТС
МЕМСТ 25336 Воронкалар В - 56 (75) - 80 ХС
МЕМСТ 25336-82Е Лабораториялық шыны ыдыстар
ТШ 480-11-10-73 Шыныға жазатын карандаш
МЕМСТ 17206-84 Микробиологиялық агар
МЕМСТ 4.452-86 Биологиялық микроскоп - Биолам
МЕМСТ 6672-59 18х18 мм көлемді жабынды шыны
МЕМСТ 6672-76 24х24 мм көлемді жабынды шыны
ТШ 64-1-909-80 Зертханалық ыдысты кептіретін шкаф
ТШ 94.51-143-12517820-2003 Автоклав
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста мынандай терминдер мен анықтамалар қолданылды:
Антиген - антидене синтезі қабілетін тудырып, олармен спецификалық әрекеттесетін, организм үшін бөгде жоғарғы молекуларлы органикалық заттар.
Антидене - антигендердің әсерінен организмде түзілетін спецификалық белоктар.
Агглютинация - өзіне тән антидене әсерінен микроб, қан және басқа да жасушалардың бір-біріне жабысып,тұнба тұну немесе желімденуі.
Грам тәсілімен бояу - бактериалдық жағындыларды грамтеріс және грамоң топтарына ажырататын бояу әдісі
Зардаптылық - қоздырғыштардың зардаптылық тудыратын қабілеті.
Уыттылық - белгілі штаммның көбею барысында белгілі бір тіршілік иесінде зардапты жағдай туғызатын зардаптылық өлшемін көрсететін сандық деңгейі.
Идентификация - микроағзалардың белгілі бір түрге, туысқа т.б. Жататындығын анықтау, олардың биохимиялық белгілері жиынтығын (морфологиясы, биохимиялық белсенділігі, антигендік қасиеті, малға ауру тудыруы, т.б.) Зерттеуге негізделген.
Серологиялық реакция - антиген мен антидененің әрекеттесуі нәтижесінде жүретін реакция.
Септицемия - сепсистің метастазсыз түрі.
Патология - дерттенген организмде туындайтын алуан түрлі өзгерістер туралы ұғымдар жиынтығы
Пастереллез (геморрагиялық қанталау) - барлық ауылшаруашылық және жабайы жануарлардың және құстың ішкі ағзаларының сірлі және кілегей қабаттарының қабынып, қанталап ауыратын ауруы.
Штамм - өзіне тән қасиеттері жағынан бекітілген, белгілі бір микроорганизмнің немесе вирустардың өсіндісі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей қысқарылған сөздер қолданылды:
ҚазҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті
БДҰ - бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы
ЖТІИ - жіті түрдегі ішектік инфекциялар
ДНҚ - дезоксирибонуклеин қышқылы
ЛПС - липополисахарид
ЕПС - ет пептон сорпасы
ЕПА - ет пептон агары
ИД - иммундеуші доза
ЛД50 - өлімге ұшырататын дозаның 50 %-ы
ИФТ - иммунды ферменттік талдау
ФТБ - фосфатты тұзды буфер
Ig - иммуноглобулин
ШТБ - шоғыр түзуші бірлік
ӨІА - өткір ішек аурулары
КБР - комплемент байланыстыру реакциясы
КҰБР - комплементті ұзақ байланыстыру реакциясы
ИФТ - иммунды ферментативтік талдау
ЖСА - жартылай сұйық агар
ҚФ - құс фабрикасы
г - грамм
мкг - микрограмм
м.к. - микробтық клетка
м.д. - микробтық дене
мм - миллиметр
мкм - Микрометр
АР - агглютинация реакциясы
ЛАР - латекс агглютинация реакциясы
ДПР - диффузды преципитация
0С-Сельций градусы
МЕМСТ-мемлекеттік стандарт
1 КІРІСПЕ
1.1 Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы. Мемлекеттің экономикалық және социалды даму шекаралары өзінің міндеттерімен қатар, малдар мен құстардың өнімділігін көтеру болашағын мақсат етіп отыр. Мал шаруашылығын интенсификациясы мен концентрация шартымен индустриалды бағытқа ауыстыру жағдайы түбірлі өзгерістерге азықтық базаны да шалдықтырды. Мемлекеттің өнім программасы 1990 жылдары белгіленген. Ондағы пішен дайындау 110-112 млн. т., азықтық тамыржемістілер 60-63 млн. т. дейін жеткізу көзделген болатын. Бұл белгіленген мақсатқа жету үшін, азықтық базаны құруда ветспециалистер жануарлар азықтарын қатаң бақылауында ұстап тұрады. Өкінішке орай азық көп жағдайда малдардың ауру себебшісі болады. Оған жататын алиментарлық токсикоз - микотоксикоздар.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі микотоксикоздар болып табылады.
Микотоксикоздар - саңырауқұлақтар бөлетін, токсинді метаболиттерден тұратын азықты жануарлар жеуден пайда болатын ауруларды айтады. Микотоксикоздар бүкіл үй жануарлары түрлерінде, жабайы аңдарда, құстар, балықтарда кездеседі және көптеген елдерде тіркелген.
Бұл ауруларды зерттейтін жас ғылым - ветеринарлық микотоксикология. Оның дамуына үлкен үлес қосқан профессор Н.А. Спесивцева, А.Х. Саркисов, К.И. Вертинский, В.Г. Дроботько, И.А. Измайлов, П.П. Ятель, Ф.М. Пономаренко, Н.М. Пидопличко, Украина ғылым-корреспонденті В.Н. Билай, ветеринарлық ғылым докторлары Х.А. Джиловян, И.А. Курманов, В.В. Титов, В.В. Рухляд, И.С. Елистратов, ветеринарлық ғылым кандидаттары Б.Н. Хмелевский, В.В. Костин, Л.И. Погребняк, Л.И. Карпова және т.б.
Микотоксиндер деген саңырауқұлақтардың алмасу үрдістерінің нәтижесінде қалыптасатын улы өнімдер. Саңырауқұлақтардың өсуі және олардың токсиндерінің қалыптасуы сыртқы қоршаған факторларына байланысты, көбінесе температурадан және ылғалдықтан пайда болады. Микотоксикоздар жыл маусымына қарай пайда болады. Азық сапасын нашарлататын жағдайлар және оларды сақтау шарттарының бұзылуы саңырауқұлақтардың өсуін және токсиндерінің бөлінуін үдетеді. Саңырауқұлақтармен ластанған азықты рационге қосқан жағдайда малдың өсіп дамуы нашарлайды және өлуі көбейеді. Микотоксикоздар этиопатогенезінде ең маңызды микотоксиндер (грекше mykes-саңырауқұлақ және toxicon-у). Токсинді метаболиттерді продуцирлейтін 250 микромицеттер тіркелген. Бір саңырауқұлақ бірнеше микотоксиндер бөлуі мүмкін. Қазіргі кезде метаболиттердің 100 токсиндері белгілі. Токсикалық әсерімен қатар олардың мутагендік, карциногендік, тератогендік қасиеттері де болады.
Қазіргі кезде эрготизм, клавицепстоксикоз, стахиоботритоксикоз, афлатоксикоз, дендродохиотоксикоз сияқты алиментарлы уланулар белгілі. Осы топ ауруларға жататын қосымша жаңадан ашылған микотоксикоздар: миротециотоксикоз, патулинотоксикоз, слафраминотоксикоз және т.б., кейде цитринин әсерінен туындайтын микотоксикоздар кездеседі.
Микотоксиндер ішектен сорылады, содан кейін ағзаларға жиналып бауырды, бүйректі, бұлшық еттерді зақымдайды. Микотоксикоздар мал шаруашылығын үлкен экономикалық шығындарға әкеп соғады. Микотоксикоздарға тән белгі бірден пайда болып, үлкен аумақты жануарлар басын аурумен шалдықтыру тән болып келеді. Казіргіде 300-ден көп әртүрлі қарапайым саңырауқұлақтар белгілі. Оларға жататындар- афлатоксиндер, охратоксиндер, зеараленон, вомитоксин, патулин, цитринин және т.б. Біздің мемлекетімізде бидайді ластандыратын токсиногендік касиеттері бар саңырауқұлактардың ішінде ен кауіптісі және жиі кездесетіндері: Fusarium және Aspergillus тұқымдарының саңырауқұлақтары.
ВВЕДЕНИЕ
Микотоксины - наиболее опасные для здоровья человека и животных природные экотоксиканты. Они повсеместно распространены, могут загрязнять продукты питания и корма на всех стадиях производства, хранения, транспортировки и реализации. Исследования, которые проводились как отечественными, так и зарубежными учеными, показывают высокую частоту и степень пораженности пищевых продуктов и кормов на всех континентах.
На сегодняшний день выделено около 250 видов микроскопических грибов, которые продуцируют около 200 микотоксинов, из них немало вызывают алиментарные токсикозы животных и человека. Значительное количество микотоксинов обладают имуннодепрессивными, мутагенными, аллергенными, тератогенными свойствами, способствуют снижению общей резистентности организма, развивитию инфекционных и незаразных болезней. Наличие микотоксинов в кормах приводит к ухудшению продуктивности, репродуктивности и иммунного состояния животных.
Наибольший интерес из известных на сегодняшний день микроскопических грибов представляют грибы из рода Fusarium и Aspergillus, в частности F.sporotrichiella, A.flavus, F. graminearum, A.parasiticus, которые выделяют опасные для животных и человека микотоксины: Т-2 токсин, афлатоксины В1, В2, Gl, G2, Ml.
Распространение микроскопических грибов, продуцирующих микотоксины недостаточно выяснено, что делает затруднительным прогнозирование возникновения того или иного микотоксикоза, разработку профилактических и лечебных мероприятий.
Целью данной дипломной работы является ознакомиться с основными микотоксикозами, изучить распространения микроскопических грибов и наиболее вероятных микотоксикозов, а так же пути их определения и профилактики.
1.2 Зерттеу объектілері, базасы және мақсаты, міндеті
Жұмыстың негізгі нәтижелеріне сипаттама
Алматы облысы Жеке ШҚ малдарада микотоксикоз ауруының таралу себебі зерттелді. Малдар ауруының себебі Fusarium sporotrichioides, Mucor sporotrichioides екендігі анықталды.
Малдарға азығына абсорбенттер беріп емдеу шараларын жүргізілді
Дипломдық жұмысты орындау мерзімі және базасы
Зерттеу жұмысы 2020 жылдан 2021 жыл аралығында Антиген ГӨК зертханасында және Алматы облысы, Қарасай ауданы Жеке ШҚ жүргізілді.
Жұмысты орындау барысында мынадай жануарлар түрлері және жас аралық топтары қолданылды: ақ тышқандар, жас, салмақтары 80-120 грамм шамасында
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеттері
Зерттеудің негізгі мақсаты микотоксикоз ауруының жануарларда тудыратын ауруларын балау және емдеу шаралары
Микотоксикозға этиологиялық сипаттама
Микотоксикозды қоздырушысын бактериялогиялық балау
Зертханалық жағдайда ақ тышқандаға тәжірибе жүргізу
2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Жануарлар микотоксикозына сипаттама және таралуы
Микология - саңырауқұлақтар жайлы ғылым (грекше mykes-саңырауқұлақ, logos-ілім), өз бастауын XVIII ғасырдың екінші жартысында алды. Кейін даму үрдісі бірнеше ғасырдан өтіп, қазір толығымен қалыптасқан болатын. Экспериментальді микология XIX ғасырдың соңында ғана пайда бола бастады. Соңғы жылдары еліміздің және шет ел ғалымдары мен практикалық специалистер саңырауқұлақтардың топырақта, суда, ауада кездесетін кең топтарына көңіл бөле бастады. Бұл саңырауқұлақтардың сапрофиттер болуымен қатар, көптеген адамдар мен жануарлардың ауру қоздырушысы болып табылатынына байланысты. Өзінің даму процесінде белгілі бір мүшелер мен ұлпаларды зақымдайды
Микологияда экспериментальды мәліметтер мен практикалық бақылаулардың жиналуына қарай, жеке микологиялық бағыттар қалыптаса бастады. Ғалымдар зерттеулеріне орай микологиялық ғылым аясында ветеринарлық микологияның жеке бағыты қалыптасып, ол екі үлкен тарамдарға бөлінеді: оның біреуі микоздарды зерттесе, екіншісі - микотоксикоздарға арналған. Микотоксикоздарды зерттеу приоритеті кеңес ғалымдарына тиесілі. Олар ең бірінші болып стахиоботриотоксикоз, фузариотоксикоз, дендродохиотоксикоз және т.б. сияқты аурулардың себебін ашқан болатын (П.Д. Ятель, Н.М. Пидопличко, В.И. Билай, А.Х. Саркисов, Н.А. Спесивцева және т.б.). Бірақ миктоксикоздар классификациясында бірлік номенклатурасы құрастырылмаған, ол болса аурулармен жұмысын біршама қиындатады.
Еліміздің әртүрлі аймағында микромицеттер түрлік құрамын анықтауда, азықтың токсикалығын айқындау әдістері, микотоксикоздар патогенезін және оны емдеу мен алдын алу шараларын жүзеге асыруға үлкен үлесін қосқан ғалымдар: И.А Курманов, Х.А. Джилавян, В.В. Рухляд, В.В. Костин және басқалар.
Біздің заманымыздың 70-ші жылдарына дейін микотоксикология микробиология ғылымдарының бір бағыты ретінде саналған. Жануар микотоксикозы кезінде ауруды анықтауда токсиногенді саңырауқұлақ түріне көп көңіл бөлінген болатын, ал оның продуцирлейтін токсині жайлы аз мәлімет болған соң, шамалы қарастырылатын. Қазіргі кезде микотоксикоздар пайда болу себебтеріне саңырауқұлақтар продуцирлейтін микотоксиндерге байланысын қарастырады. Бұл көзқарас қалыптасу себебі саңырауқұлақ-продуцент азықта өлген жағдайда да, бірақ онда сақталып қалған микотоксин болғанымен ауруды анықтау қиынға соғады. Микотоксикоздар тудырған аурулар әртүрлі тұқымдастарға жататын саңырауқұлақтардан болуы мүмкін.
Осыған орай микотоксикология ауыл шаруашылық жануарлардың белгілі бір микотоксиндерге сезімталдығын, жіті және созылмалы ағымдағы ауру тудыратын дозасын, мүшелерде таралуын, әсер ету механизмін, организмнен шығу мезгілін, кумуляциялық әсерін, микотоксиндердің канцерогендік, мутагендік, эмбриотоксикалық, тератогендік, гонадотроптық қасиеттерін зерттейді. Микотоксиндердің әсер ету мәліметтерін білу оның азықтағы қажет мөлшерде қолдануға, яғни организмге токсикалық әсерін алдын-алуға мүмкіндігін береді.
Микотоксиндер ежелден бері белгілі. Құрамында микотоксиндер бар өнімдерді тұтынған кезде адамдар мен жануарлардың улануы көп болды. 12 ғ Парижде 14 мың адамның қайтыс болуы микотоксин (эрготоксин) эргот дәндері бар нан жегеннен болды. Ресейде адамдар мен жануарлардың фузариум қоздырғышының микотоксиндері бар астық пен нанмен жаппай улану жағдайлары да байқалды.
20 ғасырдың 60-жылдарынан бастап микотоксиндер мәселесі ауылшаруашылық дақылдарын қарқынды өсіру технологияларында экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуына байланысты, сондай-ақ атмосферадағы (ауаның ластануы) фотоксиданттардың көбеюіне байланысты әлемдік проблемаға айналды. Ауылшаруашылық өнімдерінің микотоксикозының өсуі азот тыңайтқыштары мен пестицидтерді кеңінен қолданумен байланысты. Микроскопиялық саңырауқұлақтардың 350 ден астам түрлері бар, бірақ тек 20-ға жуық тамақ өнімдерін ластаушы зат ретінде практикалық маңызы бар. Олардың ішінде ең көп таралған және адам денсаулығы үшін қауіпті: афлатоксиндер В1, В2, G1, G2, М1 (өндірушілер -- Aspergillus тектес саңырауқұлақтар), трихотецендік микотоксиндер (оның ішінде дезоксиниваленол) және зеараленон (өндірушілер -- Fusarium тектес саңырауқұлақтар), охратоксиндер, цитринин, цитреовиридин (өндірушілер -- Aspergillus және Penicillium тұқымдас саңырауқұлақтар), эргот алкалоидтары, оның ішінде лизергин қышқылы және агроклавин.
Микотоксиндер , егін жинау кезінде, сондай-ақ дақылдарды сақтау және өңдеу кезінде пайда болады, әсіресе дәнді және майлы дақылдарды жұқтырады. Бұған азық-түліктің дұрыс сақталмауы ықпал етеді. Саңырауқұлақтардан зардап шеккен ауылшаруашылық өнімдері мен жемдер сыртқы түрін өзгертеді, бұл олардың сапасыздығын көрсетеді.
Практикалық тұрғыдан алғанда, микотоксиндер-бұл адам мен жануарлар жұқтырған кезде жағымсыз әсер ететін саңырауқұлақ метаболиттері. Әдетте олар денеге ластанған тамақ немесе тамақ тұтынған кезде енеді. Микотоксиндер жануарларда көптеген биологиялық әсерлерді тудырады: бауыр мен бүйрек токсикозы, орталық жүйке жүйесіне әсер етеді
Бұл құсу, диарея, қан кету, салмақ жоғалту, жүйке аурулары, жүрек-тамыр жүйесінің жұмысындағы бұзылулар, иммундық жүйенің тежелуі, гомеостаздың бұзылуы, репродуктивті қабілеттің төмендеуі және сүйек кемігінің зақымдалуына әкелетін көптеген органдар мен жүйелердің зақымдалуына әкеледі
2.2 Саңырауқұлақтардың биологиясы.
Саңырауқұлақ жасушасының морфологиясы.
Микроскопиялық саңырауқұлақтардың клеткалар мөлшері, көлемі бойынша әртүрлі, бірақ құрылымдық элементтері ортақ болып келеді. Осыған байланысты саңырауқұлақтар клеткалық қабырғасынан, цитоплазмалық мембранасы бар цитоплазмадан және эндоплазматикалық тордан, митохондриялардан, рибосомалардан, қосындылар мен вакуольдар, ядро немесе бірнеше ядролардан тұрады.
Саңырауқұлақтардың жасушалық қабырғасы көпқабатты және әртүрлі электрондық тығыздықты құрайтын 9-10 қабаттан тұрады. Аморфты матрикске кіретін микрофибриллалар жүйесін құрайды. Фибриллалар түр ерекшелігіне қарай целлюлозадан, глюкон, хитиннен тұруы мүмкін. Басқа полисахаридтер, ақуызда, пигменттер, липидтер құрылыстық қызметін атқарып, жасуша қабырғасының микрофибриллярлы бөлігімен химиялық байланыстар құрайды. Мұндай комплекстер кей заттардың өткізгіштігіне әсер етіп, басқа қосылыстарға блокада болып табылады.
Жасуша қабырғасының тіректік миофибриллалар және оның матриксі құрылу мен биосинтезі бойынша ерекшеленеді. Фибрилл мен матрикс құрылуы синхрондық емес, ең алдымен фибриллярлық арқау регенерацияланады. Бұл екі бөлік жасуша қабырғаларының биосинтезі ферменттер қатысында жүреді.
Жасушалық қабырғалар екі жолмен құрылады: жаңа материал қабырғаға поляризациялық жолмен қосылуы мүмкін, не оның беткейіне біркелкі жайылуы мүмкін. Бірінші жағдайда цилиндірлі жасушалар құрылуы, ал екіншісінде - сферикалық құрылуы байқалады.
Жасушалық қабырға қорғаныштық қызмет атқарып, саңырауқұлақ жасушаларын сыртқы орта факторларынан қорғайды. Мысалы осмостық барьер ретінде кей заттардың өткізгіштігіне жауап береді. Жасушалық қабырға вегетативті клеткаларға гиф пен жыныс мүшелеріне қалыпты формасын қалыптастырады. Маңызды фактор болып жасушалық қабырғасындағы беткейінде және цитоплазматикалық мембранада ферменттер орналасқандығы. Олар сіңірілмейтін клеткаларды (суда ерімейтін) полимерлерді мономерге дейін өзгертеді.
Саңырауқұлақтардың жасушалық қабырғасы лизистің нәтижесінде басқа жасушалардан құралатын және саңырауқұлақтың өзінде түзілетін ферменттер әсерімен бұзылуы мүмкін.
Саңырауқұлақ жасушалық қабырғасының негізгі элементтері болып - хитин, глюкандар, ақуыз, майлар жатады. Азоты бар және азотсыз полисахаридтер еритін және ерімейтін комплекстерді құрастырады. Жасушалық қабырға негізін 4-6 моносахаридтер құрайды. Әртүрлі саңырауқұлартарды олардың үлестік қатысының әртүрлігі біршама мөлшерді ғана ерекшеленді. Полисахаридті фракциялар құрамына глюкозамин, манноза, глюкоза, ксилоза, т.б. кіреді. Бір саңырауқұлақтың әртүрлі клеткалары жасушалық қабығының құрамы бірдей емес екендігін айта кету керек. (кесте №1)
Кесте №1. Саңырауқұлақ жасушалық қабығының химиялық құрамы (Mucor ronxii), қабығының құрғақ массасындағы %
Қабығының компонентері
Ашытқы тәріздес клеткалар өсу типі
Гифальді клеткалардың өсу типі
Спорангиеностар
Споралар
Хитин
Хитозан
Манноза
Фруктоза
Галактоза
Глюкурон қышқылы
Глюкоза
Протеин
Майлар
Фосфаттар
Меланин
8,4
27,9
8,9
3,2
1,1
12,2
0
10,3
5,7
22,1
0
9,4
32,7
1,6
3,8
1,6
11,8
0
6,3
7,8
23,3
0
18
20,6
0,9
2,1
0,8
25
0,1
9,2
4,8
0,8
0
2,1
9,5
4,8
0
0
1,9
42,6
16,1
9,8
2,6
10,3
Протопласт - жасушалық қабырғасына кіретін саңырауқұлақ жасушасының құрамы. Цитоплазматикалық мембранасы, эндоплазматикалық ретикулум, бір немесе бірнеше ядрошығы бар ядродан, митохондриялардан, РНҚ-сы бар рибосомадан, лизосомадан, Гольджи аппаратынан, вакуольдерден, қатпарлы комплекстен, безді гранулдардан және басқа да құрылымдық қосынлардан құралған.
Цитоплазматикалық мембрана - үшқабатты, жасушалық қабырға астында орналасқан және цитоплазмадан бөліп тұрады. Цитоплазматикалық мембрана негізге қасиеті болып жасушаға кіретін және одан шығатын кейбір заттардың өткізгіштігі саналады. Цитоплазматикалық мембрана 40% липидтерден және 38% ақуыздардан құралған. Цитоплазматикалық мембрананың әртүрлі формалы шектеулері мен инвагинациясы мезосомалар деп аталады.
Цитоплазматикалық мембрананың негізгі функционалдық міндеті болып жасушаға әртүрлі заттардың өтуі, ферментативті өндіру мен метаболизм өнімдерін шығару саналады. Цитоплазмалық мембранада өндірілген өнімдер жасуша протопластына өтіп, зат алмасуға қатысады.
Эндоплазмалық ретикулум нәрлі заттар депосы ретінде көпіршіктерден, каналдар мен вакуольдерден құралған
Митохондриялар - көп мөлшерлі, қозғалмалы, эллипстік формадағы оқшау құрылымдар, бір не екі қабатпен жабылған болып келеді. Митохондриялар репродукцияға қабілетті сақиналы құрылымды өзіндік ДНҚ болатынын айтады. Митохондриялар мембранамен қоршалған, мұнда ферменттер локализациясы жүреді: пируватоксидаза, сукциндегидрогеназа, сілті және қышқыл фосфатаза, пероксидаза және т.б. митохондриялар жасушаның энергия генераторлар рөлін атқарады. Культивирлеу мен физиологиялық жағдайына сай жасушадағы митохондрийлер көлемі мен саны әрдайым өзгеріп отырады.
Рибосомалар - рибонуклеидті дөңгелек дән тәріздес, жасуша ақуызын синтездеуге қатысады. Саңырауқұлақтардың түрлеріне қарай және сыртқы орта факторларынан, жасынан, культурасы бойынша рибосомалар саны өзгереді.
Гольджи аппараты - кіші диаметрлі (0,000002-0,00001 мкм) көпіршіктер тобы ретінде немесе параллельді жатқан диск тәрізді пластинкалар ретінде байқалады. Бұл органоид рибосомадан бос клетка учаскесінде орналасады.
Лизосомалар - Гольджи аппаратының туындысы, клетка қабырғасы мен цитоплазматикалық мембрана арасында орналасады. Дәнді түзілімдер ретінде бірқабатты липоротеидті мембранамен қоршалған болып келеді. Лизосомада ақуызды гидролиздейтін ферменті бар. Жасушаны экзо- және эндогендік токсикалық заттардан, қолайсыз шарттардан қорғау функциясын атқарады.
Липосомалар - майлы заттар тамшылары, бірқатты мембранамен қоршалған.
Ядро - жасуша ортасында не полюстарында орналасады. Саңырауқұлақтық жасушаларда бір немесе бірнеше ядролар кездесуі мүмкін. Олар тұқым қуалаушылық функцияларына жауапты. Ядролар көлемі дөңгелек не ұзынша келген. Хромосома құрамында ДНҚ-сы болады. Ядро анастомоздары арқылы бір клеткадан екіншісіне ауысып отыруы мүмкін.
Саңырауқұлақтық жасушаларында көптеген волютиндер, гликоген, липид, пигменттер және басқалар қосылымдар кездеседі. Гликоген эндогенді тыныс алуға, волютин энергетикалық процесстерге қатысатын қосымша нәрлі зат ретінде қызмет атқарады деп саналады. Сонымен қатар протоплазмада миелоидты құрылымдар, органикалық қышқыл тұздары, аминқышқылдар және басқа қосылымдар кездесуі мүмкін.
Микроскопиялық саңырауқұлақтардың морфологиялық элементтерінің барлығы 2 топқа бөлінеді: мицелий мен споралар. Мицелий мен споралар әртүрлі формада болуы мүмкін. Мицелий мен споралар морфологиялық ерекшеліктері саңырауқұлақтардың түрін анықтауда маңызды дифференциалдық белгісі болып саналады.
2.3. Көбеюі.
Саңырауқұлақтардың көбеюі жыныстық және жыныссыз жолдармен жүреді. Бұл белгісіне қарап олардың дифференциациясы айқындалады, жетілген жыныстық жолмен, ал жетілмеген түрлері жыныссыз жолмен көбейеді.
Жыныстық жолмен көбейгенде жасушалар (гаметалар) екі гифтен біріге өсіп кетеді де, жаңа клетка (зигота) пайда болады. Зиготада клетка ядролары бірігеді. Келесі редукциялық бөлінуде хромосомалар саны сақталуы жүреді, гамета санына тең болады. Бұндай көбею белгілерінің комбинирленген жаңа ұрпақтар пайда болуына септігін тигізеді. Зигота гифтердің бір талломасынан (гомоталлды) немесе екі талломасынан (гетероталлды) құрылуы мүмкін.
Саңырауқұлақтардың жыныстық көбеюі сан алуан түрлі, бірақ та мұндай типті микроорганизмдер жыныстық процесі әртүрлі ауытқулармен редуцирленетіні айтылады. Жыныстық көбеюдің үш формасы ажыратылады: гаметогамия, соматогамия және гаментангиогамия.
Жыныссыз көбею ядролардың және сәйкес хромосомалардың митотикалық өзгерісіне негізделген. Ол бес стадияда өтеді: 1) интерфаза - тыныштық сатысы. Хромосома саны екі еселенген ядро; 2) профаза - ядро бөлінуінің алғашқы дайындалу сатысы. Хромосомалар екі жіңішке спираль түрінде; 3) метафаза - хромосомалар экваторға жақындаған; 4) анафаза - хромосомалар полюске ажыраған, жаңа ядролар құрылады, аналық клеткасына сай хромосомдар саны сақталады; 5) телофаза - интерфаза сатысына көшу. Хромосомалар спираль тәріздес, ядро қабығының құрылуы жүреді.
Жыныссыз көбею саңырауқұлақтар тіршілігінде маңызды рөл атқарады және де микроорганизмдер тобының ерекшеліктерінің бірі болып саналады. Жыныссыз көбею түрлеріне вегетативті (арнайы немесе аз дифференцияланған мүшелер көмегінсіз жүргізіледі) және репродуктивті (көбею мен түр сақталуына қажет дифференциалды клеткалары бар арнайы органдар пайда болуы арқылы) болады.
2.4. Классификациясы.
Жақсы зерттелген алиментарлы уланулар қатарына эрготизм, клавицепстоксикоздар, фузариотоксикоздар, аспергиллотоксикоздар, дендрохиотоксикоздар, стахиоботриотоксикоз жатады. Кейін және аз зерттелген миротециотоксикоздар, питомисцестоксикоздар, пециллотоксикоз, мукоротоксикоз, ризопусотоксикоз және т.б. (кесте №2).
Кесте №2. Жануарлар алиментарлы микотоксикоздардың классификациясы
Клавицепстоксикоз
(клавицепс паспали)
Клавицепстоксикоздар
Стахиоботриотоксикоз
(стахиоботрис альтернанс)
Эрготизм
(клавицепс пупуреа)
Дендродохиотоксикоз
(дендродохиум токсикум)
Аспергиллотоксикоз
(аспергиллюс фумигатус, т.б.)
Аспергиллотоксикоздар
Питомицестоксикоз
(питомицес хартарум)
Афлотоксикоз
(аспергиллюс флавус)
Миротециотоксикоз
(миротециум веррукариа)
Охратоксикоз
(аспергиллюс охрацеус)
Пенициллиотоксикоз
(пенициллиум циклопиум, пенициллиум казей, пенициллиум виридикатум және т.б.)
Фузариотоксикоз
(фузариум траминеарум)
Фузариотоксикоздар
F-2 токсикоз
(фузариум граминеарум)
Мукоротоксикоз
(мукор рацемозус)
Т-2 токсикоз
(фузариум трицинктум)
Ризопусотоксикоз
(ризопус нигрикаис)
Дәнді дақылдар жайылымда қыстаған фузариотоксикоздар
(фузариум споротрихиелла)
Фомопситоксикоз
(фомопсис лептостромиформис)
Лейкоэнцефаломаляция
(фузариум монилиформе)
Аз зерттелген микотоксикоздар
Қазіргі кезде осы топ ауруларға жататын қосымша жаңадан ашылған микотоксикоздар: миротециотоксикоз, патулинотоксикоз, слафраминотоксикоз және т.б. кейде цитрининмен әсерінен туындайтын микотоксикоздар кездеседі.
(кесте №3).
Кесте №3. Алиментарлы микотоксикоздар жануарларда кездесуінің тіркелу классификациясы
Микотоксикоз
Ірі қара мал
Қой
Шошқа
Жылқы
Құстар
Ит
Мысық
Зертханалық жануарлар
Афлатоксикоз
Охратоксикоз
Микротоксикалық нефропатия
Зеареланентоксикоз (F-2 токсикоз)
Т-2 токсикоз
Вомитоксикоз (құсу синдромы)
Лейкоэнцефаломаляция
Геморрагиялық ішектік синдром
Рубратоксикоз
Патулинотоксикоз
Эрготизм
Тұяқ гангренасы
Клавицепстоксикоз
Треморгенотоксикоз
Трихотоценді микотоксикоздар
Стахиоботриотоксикоздар
Миротециотоксикоздар
Дендродохиотоксикоздар
Люпиноз
Диплодиоз
Слафраминотоксикоз
Питомикотоксикоз
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Көптеген зерттеулер мен гипотезаларға қарамастан, заманауи саңырауқұлақтар организмі алғаш тұқымдастары өз алдына не екені белгісіз болып қалып отыр. Кей түрлерінің азыққа жарамды, ал басқалары ауруға шалдықтыруы осы организмдерге қызығушылығын тудырады. Олардың даму үрдісі мен көбеюін дұрыс талдамау жағдайында, сипатын анықтау дұрыс көзқарасқа алып келмейді.
Бүкіл саңырауқұлақтар сапрофиттер мен паразиттерге бөлінеді. Сапрофиттер өз азығына күрделі емес органикалық заттарды қолданады және организмнен тыс өмір сүре алады. Ал паразитті саңырауқұлақтар тірі организмнің қоректік заттары көмегімен тіршілік етеді, организмнен тыс өмір сүре алмайды. Осылай паразитті саңырауқұлақтарды культивирлеу кезінде күрделі компонентті қоректік заттары бар жасанды қоректік орталарды қолданады. Саңырауқұлақтардың бәрін екі топқа бөлу тек шарт болып келеді.кейбір сапрофиттер белгілі бір жағдайларда (организм резистенттілігі төмендеуі, жануарларды ұстау шарттары өзгергенде, қолайсыз ортада, т.б.) өзінің патогенді қасиеттерін көрсетіп, организмді зақымдауы мүмкін.
1 сурет Ластанған дәндә дақыл
Патогенді саңырауқұлақтар ферменттерді бөледі. Саңырауқұлақтарды идентификациялауда ферменттердің спецификалығы мен бөлу жылдамдығы маңызды. Ферменттер эндоферменттер (жасушаішілік) және экзоферменттер (жасуша сыртқы) саңырауқұлақ жасушасына байланысты бөлінеді. Ең кең таралған ферменттер: амилаза, пектиназа, дегидраза, оксидаза, редуктаза, протеиназа. Саңырауқұлақтардың ферменттік активтілігі әртүрлі көмірсулар, органикалық қышқылдар, спирттер, азықтық белоктар алу үшін қолданылады.
Хлорофиллдің болмауы саңырауқұлақтардың түнде өсуіне мүмкіндігін тудырады. Жайылған күндік не жасанды жарық оларға зақым әсерін тигізбейді. Ұзақ тікелей күн сәулелері мен ультрафиолетті сәулелер саңырауқұлақтар культурасы мен патологиялық материалда өлімге алып келеді.
Саңырауқұлақтар түрлерінің белгілі бір температурада өсу қабілеттілігіне қарай үш топқа бөлінеді: мезотолерантты, теромотолерантты және психротолерантты. Көп түрлері мезотолерантты топқа жатқызады. Олар 5-380С температурада дамиды, оптимальді температурасы 15-280С.
Термотолерантты саңырауқұлақтарға ең негізгі патогенді түрі Aspergillus пен Mucoracea жеке тұқымдастары жатады. Оптимум 36-400С, ал максималды температура 50-600С дейін жетеді.
Психротолерантты саңырауқұлақтар сыртқы орта әсеріне байланысты төменгі температурада өмір сүруге бейімделген. Penicillium жеке топтары мен Clodosporium herbarum саңырауқұлағы әртүрлі азықтарда, мұздатқышта (1-20С) сақтағанда және төмен температурада да дамиды. Fusarium sporotrichioides төмен температурада дами ғана қоймай, адамдар мен жануарларға өте қауіпті ауру туғызатын токсин - фузариотоксикоз бөледі.
Зерттеулер бойынша патогенді саңырауқұлақтар үшін көп жағдайда оптимальді температура жануар ағзасының температурасынан төмен. Оптимальді температура өзгерісі морфология, пигментация, өсім активтілігі өзгеруіне алып келеді.
Маңызды қызметті орта рН да атқарады, көп түрлерге 4,0-6,5 шегі оптимальді болып келеді. рН-тың саңырауқұлақтар шыдай алатын диапазоны 3,0-11,0 аралығында ауытқиды. Сонымен қатар өсі мен даму үрдісінде саңырауқұлақтар орта рН-ын өзгерту мүмкіндігі бар екендігін ескеру қажет. Жеке түрлері негіздік ортада жақсы дамиды және өседі.
Саңырауқұлақтардың өсуі мен дамуына жыл мезгілі де әсер етеді. Ескере кететін жайт саңырауқұлақ өсуі ол клеткалар саны мен көлемі көбеюі нәтижесінде биомассасының үлкеюі сипатталады, ал даму үрдісі ол саңырауқұлақтың өз түріне сай морфологиялық формалар құралумен барлық кезеңдерін қамтуын айтады.
Саңырауқұлақтар өсуінің 4 фазасы бар:
Конидийлер өсуі, ісіну мен көлемі ұлғаюы, нуклеин қышқылдар синтезделуімен, өсім түтікшесі мен алғашқы мицелий түзілумен жүреді;
Лаг-фаза, бұл кезде мицелий өсуі мен бұтақтануы жүреді;
Экспоненциальді өсім кезеңі (бірқалыпты, активті). Метаболиздік процесстер активтілігі тән.
Қартаю кезеңі, метаболиздік процесстер төмендеуі мен қоректік орта азаюы, екіншілік заттар жиналуы, морфологиялық дифференциация байқалады.
Саңырауқұлақтар көптеген тұқымдастар, туыстарға, класстарға бөлінеді. Олардың арасында біржасушалы және көпжасушалы түрлері кездеседі. Бұл айырмашылықтарына қарамастан, морфологиялық және биологиялық саңырауқұлақтар циклында жалпы сипаттамалар болады, ол зерттеу үрдістерін және олармен күресі шараларын жүргізу үшін білу маңызды болып келеді.
Соңғы жылдары микотоксикоздарды зерттеумен көптеген ветеринарлық және медицина ғалымдары, биологтар, химиктер, фармакологтар және басқа ғалымдар айналысуда. Оның себебі микотоксикоздардың жануарлар мен адам денсаулығына зияндылығына, токсинді микромицеттер кең таралғандығына және азыққа түсуінен экономикалық кері әсеріне байланысты. Жаңа әдістерді қолдана отырып, кең микологиялық зерттеулер жүргізу саңырауқұлақтар токсинді әсерін айқындауға мүмкіндігін береді.
2.5. Микотоксикоздарды тудыратын метаболиттер.
Азықта және өсімдіктерде паразитті өмір сүретін саңырауқұлақтардың токсинді әсерін қастауыштың улы қасиеттерін анықтаудан бастап зерттей бастады. Бұл уақытқа дейін олардың химиялық табиғаты тіркелген. Бірақ та мұндай зерттеулер әлі аяқталмаған деп есептеледі. Бір түр саңырауқұлақтары әртүрлі токсинді деңгейі болады. Ол саңырауқұлақ паразитті тіршілік ететін өсімдік түріне, метериологиялық шарттарына, географиялық белдемеге және басқа да факторларға байланысты. Эксперименталды жолмен N-нитрозолметилнесеп әсерімен Fusarium токсинді штамдарын токсинді емес түрге айналдыруға және керісінше аудару жүзеге асты. Осындай жағдайлар табиғатта болуы мүмкін.
Саңырауқұлақтардың токсинді өнімдері тек белгілі бір морфологиялық құрылымдарда сақталады. Мысалы эрготизм кезінде тек склероцин ғана улы, ал саңырауқұлақтың басқа даму стадиялары зиянсыз (қалталы және конидиальды). Aspergillus тұқымдасының саңырауқұлақтары токсинді заттары мицелий мен конидияларында сақталады. Саңырауқұлақтардың токсинді метаболиттердің негізгі сипатын білу, азықты детоксикациялау шараларын дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндігін береді. Мұнда микотоксикоздар тудыратын негізгі токсинді метаболиттер сипаты келтірілген.
Стахиоботриотоксикоздар - трихотеценаларға жататын токсинді метаболиттер тобы. Өсімдік және жануар текті жүрек уларымен осы токсиндердің ұқсастығы бар.
Соңғы жылдары Stachybotrys alternans саңырауқұлағымен продурцирленетін микотоксиндердің кей түрлері анықталды: роридин Е, сатратоксин Н, сатратоксин D, сатратоксин С, сатратоксин F, веррукарин А. Әртүрлі штаммдар түрлі токсиндерді продуцирлейді.
Стахиоботриотоксиндер жоғары температураларға, жарыққа, ультрафиолет сәулелеріне және минералды органикалық қышқылдарына төзімді. Осылай 1200С температурада 2 сағат бойы әсер етуі нәтижесінде стахиоботриотоксиндердің токсинді әсері төмендеген жоқ. Бірақ та олар сілті әсеріне өте сезімтал. Зақымдалған сабан детоксикациясының жақсы нәтижелері 1% аммоний ерітіндісімен немесе 0,5% күйдіргіш калий ерітіндісімен өндегенде алынды.
Фузариотоксиндер (трихотецен, зеараленон, монилиформин). Fusarium тұқымдас саңырауқұлақтары 40-тан астам трихотецен токсиндер мен зеараленон продуцирлейді. Табиғатта көп кездесетіні Т-2 токсині, дезоксиниванол, ниваленол, диацетоксискирпенол. Трихотецендердің жеке түрлерінің физика-химиялық қасиеттері кесте №4 көрсетілген.
Кесте №4. Трихотецендердің физико-химиялық қасиеттері.
Токсин
Молекулярлық формуласы
Молекулярлық массасы
Балқу температурасы, 0С
Т-2
НТ-2
Неосоланиол
Деацитоксискирпенол
Ниваленол
Фузаренон-Х
Дезоксиниваленол
С24Н34О9
С22Н32О8
С19Н26О8
С19Н26О7
С15Н20О7
С17Н22О8
С15Н20О9
466
424
382
366
312
354
296
150-151
-
150-151
162-163
222-223
91-92
131-153
Трихотеценді микотоксиндерді химиялық формуласына орай екі топқа бөледі. А тобы Т-2, НТ-2, неосоланиол, Т-2 тетраол, изоноосолениол, скипентриол, диацетотоксискирпенол, моноацетоксискирпенол, т.б. В тобына - ниваленол, дезоксиневаленол (вомитоксин), фузаренон-Х, ниваленолдиацетат, моноацетоксидезоксиниваленол.
Трихотецендер продуцирлейтін штаммдар бірнеше токсиндер бөледі. Мысалы F. sporotrichiella саңырауқұлағы Т-2, НТ-2, Т-1 токсинін, неосоланиол, Т-2 триол және басқаларын бөледі. А тобы трихотецендер В тобы токсиндерін продуцирлей алмайды. (кесте №5)
Кесте №5. Fusarium трихотецен түрлерінің продуцирлеуі (В. Соболев, 1985)
Саңырауқұлақ түрі
Трихотецен микотоксиндері
А тобы
В тобы
Т-2 токсин
неосоланиол
диацетоксискирпенол
ниваленол
Фузаренон-Х
Дезоксиниваленол (вомитоксин)
F. tricinctum
F. sporotrichioides
F. poae
F. acuminatum
F. graminearum
F. nivale
F. lateritium
F. equiseti
F. semitectum
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Ең көп жануарлар улануының себебшісі болып Т-2 токсині саналады.
Зеараленон немесе F-2 токсин, резорцил қышқылының лактоны. Зеараленон түзілімдерінің көбі (дегидрозеараленон, зеараленон, зеарален, деметилзеарален және т.б.) - Fusarium саңырауқұлақ тұқымдасының метаболизм өнімдері. Басқа микотоксиндерден айырмашылығы гормондық қасиеттері болуы мен жіті токсинді, летальді жағдайға әсерінің болмауы. LД50 теңіз шошқаларына 5000 мг 1 кг массаға, тышқандарға -10000 аса, балапандарға 15000 мгкг аса.
Монилиформин - токсинді метаболит, F. Moniliforme, F. Oxyporum. F. acuminatum және т.б. саңырауқұлақтарымен продуцирленеді. LД50 біркүндік және 5-7 күндік балапандарға - 50мгкг, тауық эмбриондарына 2,8мг бір жұмыртқаға монилиформин сай келеді. Аталған микротоксиндермен қатар Fusarium тұқымдас саңырауқұлақтары А және С фузариоциндерді, бутенолидті продуцирлейді.
Афлотоксиндер - токсинді метаболиттер, Aspergillus тұқымдас саңырауқұлақтарынан түзіледі (A. flavus, A. parasiticus). Саңырауқұлақтар эндо- және экзотоксиндерді түзеді. Токсиндер түзілу интенсивтігі штаммға, қоректік ортасына, температураға тәуелді.
Афлатоксиндер азотсыз заттар, карбонил мен бірнеше лактонды сақинасының метоксистік байланыстары бар. Дегидрофуран өнімі болып табылады. Афлатоксиндердің негізгі төрт түрі белгілі - В1, В2, J1, J2 және негізгі топтың он шақты қосылымдары белгілі. В1 ең токсинді, бауырдың метаболиттік қасиеттерін бұзады. Гликоген мен витамин А құрамының төмендеуімен айқындалады.
Афлатоксиндер суда аз ериді, хлороформ, этанолда жақсы ериді. Сулы ерітіндісінде жарық астында оңай бұзылады. Сонымен қатар афлотоксиндер жоғары температуралар әсерлеріне төзімді келеді. 1600С қайнату кезінде токсинді әсері төмендемейді. Балқу температурасы афлатоксиндерді +237-2890С шегінде. Ультрафиолет сәулелері астында жасыл және көк түсте флюоресценциялайды. Токсинді заттары қышқылдар, сілтілер, ультрафиолет сәулелеріне сезімтал, олар афлатоксиндерді инактивирлейді.
Аз зерттелген микотоксин стеригматоцистин, Aspergillus тұқымдас саңырауқұлағымен продуцирленеді. Химиялық құрылымына қарай стеригматоцистин - дифурокумарин, афлатоксин В1 мен ұқсастығы бар, ақшыл- сары түсті кристаллдар түрінде кездеседі. Суда балқу температурасы 2460С пен 324 молекулярлы массасымен ерімейді.
Микотоксин әртүрлі органикалық заттарда +250С түрлі қатынаста ериді. Ең жақсы еріткіш - хлороформ, онда микотоксин 7138 мг 100 мл-де ериді. Келесі болып тетрагидрофуран, пропиленгликоль, диметилформамид, диметилсульфоксил, этиленгликоль, этилолеат барлығына ерігіштігі 1206 мг 100 мл-ге тең. Гексан мен ацетонда стеригматоцистин 400 мг 100 мл-де ериді.
Миротециотоксиндер (дондродохиндер) - Myrothecium verrucaria, M. roridum, M. leucotrichum саңырауқұлақтармен бөлінетін токсинді метаболиттер. Осы саңырауқұлақтарымен екі дифференциалды заттар бөлінеді: А веррукарин мен А роредин. Таза түрінде алынғанда олар кристаллды ұнтақ пен сары май түрінде болады. Бұл заттар айқын дермацитті әсері бар. Токсинді метаболиттер хлороформ, бензин, эфир, этанол, метанолда жақсы, суда және төртхлорлы көміртекте нашар ериді, жасушалар культурасына токсинді әсер етеді.
Спородесминдер - Pithomyces chartarum саңырауқұлағымен өндірілетін, қойлар мен ірі қара малдарда питомицестоксикоз тудыратын токсинді метаболиттер. Таза түрінде спородесмин, спородесмин B, E, G, H бөлінген. Спородесмин айқын цитологиялық қасиеттері бар және жасушалар культурасының дегенерациясын тудырады. Токсин көп жағдайда саңырауқұлақтар спорасында болатынын ескерген жөн, ол әсіресе микотоксинмен профилактикалық және алдын-алу процестерін жүргізуде маңызды.
Зертханалық жануарлардан спородесминге қояндар мен теңіз шошқалары сезімтал келеді. Эксперимент жүзінде қойларға спородесмин 1мгкг енгізгенде 90% өлімге алып келген болатын.
Эрготоксиндер - Claviceps purpurea пен Cl. Paspali саңырауқұлақтармен түзілетін токсинді метаболиттер. Бұл саңырауқұлақтардың токсинді метаболиттері екі түрлі клавиналколоид пен пептидті алкалоид түрінде белгілі. Кесте №6 қастауыштың алкалоидтары берілген.
Кесте №6. Қастауыш алкалоидтары
Лизергинді және изолезиргинді қышқылдар алкалоиды
Клавинді алкалоидтар
Эргин
Эргинин
Эргокорнин
Эргокорнинин
Эргокристин
Эргокристинин
α-, β- эргокриптиндер
β-эргокриптиндер
Эргометрин, эргометринин
Эргосекалин, эргосекалинин
Эргозин, эргозинин
Эргостин, эргостинин
Эрготамин, эрготаминин
Лизергинді қышқыл
Изолизергинді қышқыл
Лизергид
Агроклавин
Секаклавин (ханоклавин-І)
Хиноклавин-ІІ
Костаклавин
Циклоклавин
Дигидролозергол-І
Элимоклавин
Элимоклавин-О-β-Д-фруктозид
Фестуклавин
Фумигаклавин А және В
Изоханоклавин-І
Изолизергол
Изоленниклавин, пенниклавин
Изосетоклавин
Лизерген, лизергин, лизергол
Сетоклавин, норсетоклавин
Алкалоидтар және олардың өнімдері фармакологиялық, токсинді және басқа қасиеттерімен ерекшеленеді. Солардың біреулері (эрготоксин, эрготамин, эргозин) қарашықты және қан тамырларын кішірейтеді, симпатикалық қозғалыс нервтерін параличке ұшыратады, басқасы (аргометрин) - жатыр мускулатурасының қатты жиырылуын тудырады. Эрготоксиндердің фармакологиялық зерттеуінде екі негізгі әсері бар - бұлшықетті жиырылту, әсіресе буаз мал жатырын, және де симпатикалық нерв жүйесін спецификалық блокадалау.
Охратоксиндер - Aspergillus пен Penicillium саңырауқұлақтарымен продуцирленетін токсинді метаболиттер. Бірақ охратоксигенезге қабілеті айқын A. ochraceum мен P. viridicatum саңырауқұлақтарында. Бұл микотоксиндер амидтер L-фенилаланинмен байланысқан изокумариндер болып табылады. Азықта көбінесе охратоксин А, сирек охратоксин В кездеседі. Зертханалық зерттеулерінде охратоксин С, охратоксин А метиленді эфирі, охратоксин В метиленді және этиленді эфирлері бөлініп алынған. Ферментативті және қышқылды гидролизде охратоксин А мен L-фенилаланин түзіледі. Барлық охратоксиндер термостабильді, олардың детоксикациясы қиындық тудырады. Балқу температурасы охратоксин А - 1690С, охратоксин В - 2210С.
Penicillium тұқымдас саңырауқұлақтарының микотоксиндері.
Р. islandicum 20 шақты токсинді метаболиттерді продуцирлейді, олардың арасында көп кездесетіні лютеоскирин, циклохлоротин және т.б.
Лютеоскирин молекулярлық массасы 574 пен балқу температурасы 2870С тең сарғыш криссталдар түрінде кездеседі. Микотоксин суда ерімейді, бірақ көптеген органикалық қышқылдарда жақсы ериді. Лютеоскиринмен интоксикация некроздар мен бауыр дегенерациясына алып келеді.
Циклохлоротин - молекулярлық массасы 537 тең хлоры бар пептид. Балқу температурасы 2510С. Суда, С-бутанолда жақсы ериді. Токсинді әсері бауыр зақымдауында және канцерогенді активтілігімен айқындалады. Жоғары токсинді болып табылады.
Цитреовиридин - P. сitreoviride саңырауқұлағының токсинді метаболиті. Балқу температурасы 1070С тең карбоциклді полиен. Метаболит суда ерімейді, бірақ этанол, эфир, бензол, ацетонда, хлороформда жақсы ериді. Нейротоксикалық айқын әсерімен, орталық жүйке жүйесі зақымдауымен, тыныс алу, жүрек-қан тамыр жүйесін зақымдауымен, паралич дамуымен сипатталады.
Цитринин P. сitrinum және басқа Penicillium мен P.purpurogenum саңырауқұлақтар тұқымдастарымен продуцирленеді. Балқу температурасы -1750С. Органикалық ерітінділердің көпшілігінде жақсы ериді. Бауыр мен бүйре каналдарында дегенеративті өзгерістерімен сипатталады.
Рубратоксин А мен рубратоксин В - P. rubrum мен P.purpurogenum саңырауқұлақтарымен продуцирленетін жоғары токсинді метаболиттер. Рубратоксин А балқу температурасы 210-2140С, рубратоксин В 168-1700С. Рубратоксиндер айқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz