Қазақ тілі сабақтарында ауызекі және ауызекі сөйлеуді дамыту
Жаңартылған білім беру мазмұны бойынша оқушылардың тілдік құзыреттілігін қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе
I ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫ АЯСЫНДА ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ
1.1 Жаңартылған білім беру мазмұны аясында қазақ тілін оқытудың әдіс-тәсілдері
1.2 Жаңартылған білім беру мазмұны аясында Қазақ тілі сабақтары арқылы оқушылардың тілдік құзыреттілігін дамыту
II ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫ АРҚЫЛЫ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТІЛДІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ
2.1 Жоғары сынып оқушыларының тілдік құзыреттілігін қазақ тілі сабақтары арқылы дамыту
2.2 Қазақ тілі сабақтары арқылы жоғары сынып оқушыларының тілдік құзыреттілігін дамытудың тиімді әдістерінің түрлері
III ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ
IV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
V ҚОСЫМША
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:
Білім беру мазмұнын жаңарту-бұл білім беру бағдарламасының құрылымы мен мазмұнын, оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін қайта қарастыру. Өзіне ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды сіңірген, кез келген өмірлік жағдайларда функционалдық сауаттылық пен бәсекеге қабілеттілікті көрсететін тұлғаны үйлесімді қалыптастыру және зияткерлік дамыту үшін қолайлы білім беру ортасын құру-білім берудің жаңартылған мазмұнын енгізудің нәтижесі.
"Қазақ тілі" пәнінің маңыздылығы оның оқушыларды қазақ тілінде оқуға, жазуға, тыңдауға және еркін, өз ойын дұрыс жеткізуге үйрететіндігімен, мектепте оқытылатын басқа пәндерді меңгеру құралы болып табылатындығымен айқындалады. Өйткені, оқушының тілдік дағдылардың барлық түрлерін жетік меңгеруі және кез келген басқа пәнді меңгеруі көбіне-көп қазақ тілін меңгеру деңгейіне байланысты.
"Қазақ тілі" пәні бағдарламасының мақсаты-тілдің функционалдық және коммуникативтік қызметі арқылы қоғамдық-әлеуметтік ортада тілдік қатынастарды жүзеге асыратын тұлғаны дамыту үшін мүмкіндіктер жасау.
Қазақ тілі " пәнінің бағдарламасы":
- тілдің ерекшеліктері, оның элементтері және тілдік қызметі туралы жалпы түсінік алу;
- лексика мен грамматиканы қолдана отырып, коммуникативтік, оқу, әлеуметтік-тұрмыстық, ақпараттық-коммуникациялық құзіреттіліктерді қалыптастыру;
- өмірде қажетті тілдік дағдыларды игеруге көмектеседі.
Қазақ тілі" пәнінің негізгі міндеттері":
- тілдік ойлау мен сөйлеу әрекетінің түрлерін дамыту (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) ) ;
- әр түрлі қарым-қатынас жағдайларында сөйлеу этикетін қолдану;
- оқушылардың тілдік дағдыларды меңгеруі арқылы сыни ойлау мен жазуға жетелейді;
-әлеуметтік-тұрмыстық ортада тілдік дағдыларды еркін қолдана білуге дағдыландыру;
- құрмет, ашықтық, азаматтық жауапкершілік және қазақстандық патриотизм құндылықтарын қалыптастыру, өмір бойы білім алуға баулу;
Сөйлеуді дамыту-сөйлеу, жазу, ойларды дәйекті түрде жеткізу, сөйлемдер құру, сөздік қорын молайту, жеке дыбыстарды, сөздерді, сөз тіркестерін дұрыс айту қабілеті.
Ауызша сөйлеу кезінде сөздер белсенді және пассивті болып бөлінеді. Актив сөздер-бұл күн сайын жиі қолданылатын сөздер. Пассивті сөздер-бұл сирек қолданылатын, бірақ күн сайын мағынасын түсінетін сөздер [1, 4 б.].
Бірінші кезектегі және негізгі тіл болып табылатын қазақ тілі мен Қазақ әдебиеті бойынша сапалы білім беру оқушыларға өз ойлары мен эмоцияларын басқаларға жеткізе алатындай еркін оқуға және жазуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, басқалар олармен оқу және тыңдау арқылы өзара әрекеттесе алады. Оқушылар оқу арқылы мәдени, эмоционалды, интеллектуалдық, әлеуметтік және рухани дамуға мүмкіндік алады. Оқыту студенттерге жаңа білімді игеруге және болашақта алған білімдерін дамытуға мүмкіндік береді. Қоғамның толыққанды мүшесі болу үшін барлық тілдік дағдылар адамдар үшін маңызды болады.
Жаңартылған оқу бағдарламасы мен бағалау жүйесін енгізу осы міндеттерді шешу үшін қабылданған шаралардың бірі болып табылады. Бұл үдерістің құрамдас бөлігі" қазақ тілі "және" Қазақ әдебиеті"пәндері бойынша жаңартылған оқу бағдарламалары болып табылады. Бұл бағдарламалар қазақ тілінде оқу, жазу, айтылым, тыңдалым дағдыларын, әдебиетті түсіну және жауап беру, талдау және түсіндіру, бағалау және салыстыру дағдыларын дамытуға көмектеседі. Жыл сайын Студенттер келесі сыныпқа көшкенде, олар ақпаратты бағалау, дәлелдерді қабылдау және өз дәлелдерін ұсыну, берілген дағдыларды тапсырмаға, аудиторияға және мақсатқа сәйкес келетін терең жазбаша материал шығару үшін пайдалану дағдыларына ие болады. Олар кез-келген ортада, ресмиіскери ортада бәсекеге қабілетті болуға, оларды қарым-қатынас процесінде тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін білім мен дағдыларға ие болады. Сондықтан оқушылар қазақ тілі мен әдебиеті арқылы өз білімдерін қажетті жағдайларда қолдануға үйренеді, соның нәтижесінде олардың бәсекеге қабілеттілігі артып, түрлі өмірлік қиындықтарды еңсеру барысында оларды пайдалану мүмкіндігі пайда болады.
Жаңартылған оқу бағдарламаларында оқушылардың бойында қалыптастырылатын мынадай құндылықтар мен дағдылар айқындалған: шығармашылық және Сын тұрғысынан ойлау; қарым-қатынас жасау қабілеті; бөгде мәдениет пен көзқарастарға құрметпен қарау; жауапкершілік; денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету; өмір бойы оқуға дайын болу; сын тұрғысынан ойлау; білімді шығармашылықпен қолдану қабілеті; проблемаларды шешу қабілеті; ғылыми-зерттеу дағдылары; коммуникативтік дағдылар (тілдік дағдыларды қоса алғанда); жеке және топта жұмыс істеу қабілеті; АКТ саласындағы дағдылар. Осы оқу жылынан бастап Оқушылар жаңа бағдарлама бойынша білім алуда. Бұл бағдарлама Менің педагогикалық шеберлігімнің жаңа қырларын аша отырып, жаңа серпін берді. Сабақ-бұл оқушының да, мұғалімнің де барлық аспектілерінде ашылатын қайнаған орта, менің осы сабақтағы әр қадамым, оқу процесінде менің шеберлігім оқушының неге білім алып, пәнге деген қызығушылығы артып келе жатқандығы туралы ойлануға мәжбүр етеді. Себебі олар мұғалімнің инновациялық іс-әрекеттерінде оқушының конструктивті ойлауға жетелейтін тақырыптың қыр-сырын біледі. Әр сабақта таңдалатын оқу мақсаттарына жету үшін мұғалім сабақты қалай құруға болатындығын білуі керек, әсіресе оқу мақсаттарына сәйкес дағдыларды қалыптастыратын тиімді тапсырмаларды ұйымдастыру үшін. Тапсырма мен оқу мақсаты сәйкес келген кезде ғана білім алушы сабақта игерілуі тиіс дағдыларды дамыту бойынша жұмыс істей бастайды. Оқушылар оқу мақсатын тым ауыр қабылдауы және кедергілерге тап болмауы үшін оларға педагогикалық қолдау көрсету керек.
Зерттеу нысаны-оқушылардың тілдік құзыреттілігін қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні-оқушылардың тілдік құзыреттілігін қалыптастыру әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында жаңа әдістеме элементтерін қолдана отырып, оқушылардың ауызша сөйлеуін қалыптастыру, тіл байлығын, сөйлеу шеберлігін дамыту, сондай-ақ оқушылардың көркем әдебиетті оқуға деген ынтасын арттыру, шығармашылықты, танымдық қасиеттерді жетілдіру, әдеби сөйлеу арқылы тіл мәдениетін қалыптастыру, сондай-ақ пән мұғалімі жүргізетін жұмыстың ғылыми-теориялық негіздемесі, мәтінмен жұмыс істеу әдістемесін жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
1. мәтін бойынша тапсырмалар түрлері (диалог, монолог, еркін пікірталас түрінде) және жазу тілінің интесивті белсенділігі арқылы қарым-қатынас дағдыларын дамыту және дамыту;
2. сөздік қорын кеңейту;
3. тілдік құбылыстарды, сондай-ақ жалпы өмір құбылыстарын зияткерлік талдау дағдыларын жетілдіру;
4. тілді дамыту, меңгерудегі қиындықтарды жеңудің тиімді әдістерін қалыптастыру;
5. сабақтың тиімділігі мен тиімділігін арттыру жолдарын анықтау;
6. қазақ тілін оқытудың ғылыми негіздерін анықтау;
7. сөйлеуді дамыту бойынша жұмыстың түрлері мен мазмұнын анықтау;
Зерттеу болжамы: тұлғаның танымдық қабілеті және танымдық процесс.
* жеке тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, өзін-өзі тануға, өзін-өзі тануға, қарым-қатынас жасауға ұмтылуға, ойынды дамытуға, танымдық және шығармашылық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған;
* белсенді сөздік қорын қалыптастыру және дамыту (ауызша және жазбаша тілде) ;
* пән мұғалімі мен оқушылардың жұмыс жүйесі тиімді өзара іс-қимыл арқылы педагогикалық ынтымақтастық негізінде ұйымдастырылған, жаңа әдістемелік технология элементтерін пайдалана отырып, қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушылардың тілді меңгеру деңгейі артады, пән мұғалімі мен оқушылардың жұмыс тиімділігі артады.
Зерттеу әдістемесі философиядағы таным теориясының танымның эмпирикалық және теориялық деңгейлері туралы ілімін, белсенділік теориясын, оқушыны өз іс-әрекетінің субъектісі, үнемі дамып келе жатқан сипаттағы тұлға ретінде тану теориясын және оны жетілдіру туралы тұжырымдарды құрады.
Зерттеудің теориялық негізі диссертация тақырыбына сәйкес лингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, педагогика, психология, әлеуметтану, тәрбие теориясы, оқушының жеке басын қалыптастыру теориясы, рухани-адамгершілік теориясы, өзін-өзі тану теориясы, субъектінің өзін-өзі басқару теориясы және т. б. салалардағы тұжырымдар болды.
Зерттеу әдістері. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық-әдістемелік негіздерін айқындауда: талдау, жалпылау, жекеден жалпыға, модельдеу, салыстыру, бақылау әдістері; педагогикалық эксперимент жүргізумен байланысты әдістер: байқау, сұрау, әңгімелесу, интервью беру, диагностика; зерттеу қорытындыларын шығару кезінде талдаудың, жинақтаудың Талдамалық әдістері; эксперименттік деректерді сапалық және сандық мәнде талдау, модельдеу, қорыту әдістері пайдаланылды.
I ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫ АЯСЫНДА ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ
1.1 жаңартылған білім беру мазмұны аясында қазақ тілін оқытудың әдіс-тәсілдері
Білім беру мазмұнын жаңарту-бұл білім беру бағдарламасының құрылымы мен мазмұнын, оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін қайта қарастыру. Кез келген өмірлік жағдайда функционалдық сауаттылық пен бәсекеге қабілеттілікті көрсетуге қабілетті ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарға дағдыланған тұлғаның үйлесімді қалыптасуы мен зияткерлік дамуы үшін қолайлы білім беру ортасын құру - білім берудің жаңартылған мазмұнын енгізу нәтижесі.
"Қазақ тілі" пәні жалпы білім берудің негізін құрайтын білім беру бағдарламасының маңызды пәндерінің бірі болып табылады.
"Қазақ тілі" пәнінің маңыздылығы оның оқушыларды қазақ тілінде оқуға, жазуға, тыңдауға және еркін, өз ойын дұрыс жеткізуге үйрететіндігімен, мектепте оқытылатын басқа пәндерді меңгеру құралы болып табылатындығымен айқындалады. Өйткені, оқушының тілдік дағдылардың барлық түрлерін жетік меңгеруі және кез келген басқа пәнді меңгеруі көбіне-көп қазақ тілін меңгеру деңгейіне байланысты.
"Қазақ тілі" пәнінің негізгі бағыты-оқушының ақыл-ой қабілеті мен тілдік эстетикалық талғамын дамытуда, оның жеке қасиеттерін қалыптастыруда, коммуникативтік дағдыларын жетілдіру мен жетілдіруде тіл арқылы өз бетінше білім алуға деген қызығушылығын арттыру.
"Қазақ тілі" пәнін оқытуда негізгі назар коммуникативтік дағдыларды, сөйлеу қызметінің төрт түрін - тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым, ауызекі және жазбаша тілдесу дағдыларын жетілдіруге, оқу мен жазудың функционалдық сауаттылығын дамытуға аударылатын болады.
"Қазақ тілі" пәнін оқу барысында оқушылар әлем туралы, жалпы адамзат туралы білім алады, қоршаған ортаны тану құралы ретінде тіл мен әдеби мұраның құндылығын түсінеді, әртүрлі проблемаларға өз көзқарасын дәлелдейді.
"Қазақ тілі" пәні оқушыларға тез өзгеретін өмірге бейімделуге, оқу және болашақ кәсіби қызметінде коммуникативтік дағдыларды адекватты қолдануға, өз пікірін білдіру және дәлелдеу үшін әртүрлі ақпарат көздері мен заманауи ақпараттық технологияларды пайдалануға көмектеседі.
"Қазақ тілі" пәні бағдарламасының мақсаты-тілдің функционалдық және коммуникативтік қызметі арқылы қоғамдық-әлеуметтік ортада тілдік қатынастарды жүзеге асыратын тұлғаны дамыту үшін мүмкіндіктер жасау.
Қазақ тілі" пәнінің негізгі міндеттері":
- тілдік ойлау мен сөйлеу әрекетінің түрлерін дамыту (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) ) ;
-тілдік материалдардың (фонетика, лексика, грамматика, орфография) игерілуін қамтамасыз ете отырып, тілдік-коммуникативтік біліктер мен дағдылардың дамуын ынталандыру; ) ;
- әр түрлі қарым-қатынас жағдайларында сөйлеу этикетін қолдану;
- тыңдайтын, оқитын, түсінетін, ойлайтын, мәнерлі және жинақы жеткізе алатын, талдай алатын, салыстыра алатын, жинақтай алатын, бағалай алатын ауызша және жазбаша жоспарлау дағдыларын меңгеру;
- оқушыларды тілдік дағдыларды игеру арқылы сыни ойлау мен жазуға жетелейді;
- мәтіннің құрылымын, тақырыбын, тілдік және баяндау ерекшеліктерін талдау, мәтінді түсіндіру арқылы ойларды ауызша, жазбаша түрде еркін жеткізе білу қабілетін қалыптастыру;
-әлеуметтік-тұрмыстық ортада тілдік дағдыларды еркін қолдана білуге дағдыландыру;
- оқушылардың қазақ тіліне деген қызығушылығын арттыру арқылы тілге деген құрмет пен мақтаныш сезімін қалыптастыру, тілдің маңыздылығы мен эстетикалық құндылығын сезіну;
- құрмет, ашықтық, азаматтық жауапкершілік және қазақстандық патриотизм құндылықтарын қалыптастыру, өмір бойы білім алуға баулу .
Оқу бағдарламасының мазмұны оқушының тіл туралы білімін толықтырады және алынған тілдік дағдыларды әлеуметтік ортада қарым-қатынас құралы ретінде пайдалануды қамтамасыз етеді.
Қазақ тілі " пәнінің бағдарламасы":
- тілдің ерекшеліктері, оның элементтері және тілдік қызметі туралы жалпы түсінік алу;
- лексика мен грамматиканы қолдана отырып, коммуникативтік, оқу, әлеуметтік-тұрмыстық, ақпараттық-коммуникациялық құзіреттіліктерді қалыптастыру;
- өмірде қажетті тілдік дағдыларды игеруге көмектеседі.
"Қазақ тілі"пәнін оқыту процесін ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
Қазақ тілі пәні бойынша әр сыныптағы сағат саны:
Сынып
Апталық сағат саны
Жылдық сағат саны
2-сынып
4 сағат
136 сағат
3-сынып
4 сағат
136 сағат
4-сынып
4 сағат
136 сағат
Сыныпта жұмыс түрлерін (жеке, жұптық, топтық) ұйымдастыру үшін жиһаз ыңғайлы және оңай қозғалуы керек. Сондай-ақ кітап сөрелері, стендтер және оқушылардың жұмыстарын көрсету үшін арнайы орындар болуы қажет.
Қазақ тілі " пәнін сапалы, тиімді оқытуға арналған жабдықтар":
техникалық құралдар: проектор, графопроектор, экран немесе интерактивті тақта; кеңсе құрылғылары: (компьютер, принтер, сканер, құлаққап және ноутбуктер) Шектеусіз интернет; дыбыс жазу құралдары: диктофон, микрофон, бейнекамера, цифрлық фотоаппарат, мобильді маркерлік тақталар;
Кеңсе тауарлары: түрлі-түсті қағаз, флип-Чартр, ватмандар; А-3, А-4, А-5 қағаздары; фломастерлер, маркерлер, түрлі-түсті қарындаштар; еңбек құралдары: қайшы, ине, жіп, желім, матадан жасалған қиындылар, түймелер, бояулар, пластилин және т. б;
Жиһаз: "жазу бұрышы" және "оқу бұрышы" үшін диван, кілемшелер, орындықтар, дөңгелек үстелдер, жылжымалы кітап сөрелері;
Дидактикалық және қосымша үлестірме материалдар: иллюстрацияланған кітаптар, поэтикалық кітаптар, қазіргі заманғы көркем әдебиет, классикалық ертегілер, аңыз әңгімелер, фантастикалық, фантастикалық шығармалар, ғылыми мәтіндер, аудио, видео материалдар, газеттер мен журналдар, үгіт мәтіндері (памфлеттер мен брошюралар және т.б.); анықтамалықтар (түсіндірме, орфографиялық, орфоэпиялық сөздіктер); энциклопедиялар; грамматикалық кестелер жинағы; ұлттық қуыршақтар (сахналық көріністер үшін); мамандыққа байланысты костюмдер, ұлттық костюмдер, маскалар.
Қазақ тілі "пәнін оқытудағы педагогикалық тәсілдер":
ҚР жалпы білім беру ұйымдары (мектеп, гимназия, лицей және т.б.) жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған "білім алу жолын білетін", өз бетінше білім алуға ұмтылатын, шешім қабылдауға қабілетті, бастамашыл, жоғары мүдделілік пен жауапкершілікпен, өзіне сенімді, өз және өзгенің іс-әрекеттерін талдай алатын принципті ұстанады.
Оқушылар арасында осы қасиеттерді қалыптастыруда мұғалімдер әртүрлі педагогикалық тәсілдер мен технологияларды қолдана алады. Атап айтқанда, олар:
- оқытудың коммуникативтік (коммуникативтік) тәсілі (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым););
- зерттеу тәсілі (оқушылар өз іс-әрекеттерін "мен не білемін, не білгім келеді, не үйрендім" тұрғысынан талдауға үйренеді);
- жүйелік-әрекеттік тәсіл;
- дамыта оқыту технологиясы (оқушылар оқу іс-әрекетінің тәсілдерін меңгереді, өз іс-әрекеттерін жоспарлауға және басқаруға үйренеді);
- саралап оқыту технологиясы (оқушыларды қабілеттері, мүмкіндіктері, ерекшеліктері бойынша оқыту).
Қазақ тілі "пәнін оқытуда қолданылатын оқыту стратегиялары мен әдістері":
- "субъект-субъективтілік" дидактикалық тұрғыдан білімді іздеу процесіне мұғалім мен оқушының тең енуі" ;
- оқу мәселелерін шешуде мұғалім мен оқушы ынтымақтасатын шығармашылық ізденіс әдістерін пайдалану; оқушыларды дамыта оқыту принципіне сәйкес оқу проблемаларын шешудің әдістері мен тәсілдерін құру және көрсету;
- оқушының жеке пікірін тыңдау, оның бұрын алған білімі мен қалыптасқан идеяларын одан әрі дамыту;
- ойын әдісі;
- "оқытуды бағалау және оқуды бағалау" арқылы қолдау";
- сыни ойлау дағдыларын дамыту;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды тиімді пайдалану арқылы оқушылардың қазақ тіліне деген қызығушылығын арттыру;
- практикалық, шығармашылық оқу қызметін ынталандыру (түрлі шығармашылық жұмыстар жасау ) ;
- оқушылардың білімін жүйелі түрде бақылау;
- оқушыларды зерттеу қызметіне және зерттеушілік қызметке негізделген белсенді оқытуға ынталандыру;;
- оқушыларға алдын-ала берілген әр түрлі стильдегі жазбаша мәтіндердің шаблондарын қолдану (мұғалім алдын-ала модельдер мен үлгілерді береді);
- оқушылардың оқу іс-әрекетін жеке, топтық және ұжымдық түрде ұйымдастыру (оқушылар өзара оқытуды, бір-бірін бағалауды, пікір алмасуды және т. б. үйренеді).));
- оқу барысында " Мен не білемін? мен білуге келеді? неге үйрендім?"кері байланысты жүзеге асыру.
Негізгі назар білімге емес, осы білімді қолдану процесіне аударылады. Оқушылардың оқу процесіндегі табыстылығы мен одан арғы қадамдарын анықтау үшін алдын ала оқытудың нақты мақсаттары мен табыстылық критерийлерін белгілеу қажет [2, с.4].
Қазақ тілін тиімді оқытудың алғышарты мұғалімдердің әдістемелік ұсынымдары арқылы түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдану нәтижесінде тәжірибе жинақтай отырып, оның тиімді аспектілерін өз практикасына енгізу болып табылады.
Тиімді оқытудың негізгі шарттарының бірі-білім беру мазмұнын дәл тиімді анықтау. Негізгі ұғымдар мен мәселелерді, теория мен фактілерді таңдай білу, өз бетінше оқи білу, үйрену.
Қазақ тілін тереңдетіп оқыту үшін тілді дамыту жөніндегі жұмыстың маңызы зор. Сөйлеуді дамыту сабақтарын сапалы өткізу оқушылардың сөйлеуін дамытуға ықпал ететіні анық. Бұл туралы педагогика ғылымдарының докторы Н. Құрманова былай дейді: "сөйлеуді дамыту-бұл оқушыға берілген теориялық материалды оның практикалық қажеттіліктерімен, түрлі тілдік жағдайлармен, сөйлеу жағдаяттарымен салыстыра отырып жаттығуларды орындау. Тілді дамытуда ситуациялық жаттығулар мен іс-әрекеттерді, стильдердің ерекшеліктерін игеруге басымдық беріледі". Әрине, бұл жағдайларды күнделікті іс-шаралар кезінде тиімді пайдалану үшін білім жүйесін меңгерудің икемділігі мен қабілеті болуы керек.
Сөйлеуді дамыту жұмысының ерекшелігі-студенттерге тілдік заңдылықтар туралы тиімді ақпарат беру және оларды оқу іс-әрекетінің барлық кезеңдерінде дамыту. Мысалы, белгілі ақындар мен жазушылардың, ғалымдар мен ойшылдардың мақал-мәтелдерін талдай отырып, тілдің әлеуметтік рөлін, сұлулығын, байлығын, даралығын түсіндіру қажет.
1. дидактикалық мәтіндерді таңдап, олардағы ой жүйесін қорытындылаңыз;
2. халық ауыз әдебиетінің үлгілерін, тілдің құдіреті туралы мақал-мәтелдер мен мақалдарды жинау;
3.оқушының тіл туралы ойларын, тәжірибелерін ұсыну сияқты жұмыс түрлерін ұсыну оқушының білімін арттырады.
Тіл дамып келеді, оның ішкі заңдылықтары да оқушының назарынан тыс қалмауы керек. Әр буынның сөздік қорының өзгеруімен, яғни оның негізінің тілін сақтай отырып, ішкі алмасу, жаңарту жүреді.
Сондай-ақ, оқушының назарын тілдік бірліктердің өзара байланысына, бір-біріне тәуелділікке, яғни тілдің күрделі құбылыс екендігіне аудару керек. Мысалы, дыбыстың морфемада және сөзде, сөз тіркесінде және сөйлемде, сөйлемде қолданылатындығын білу тізбектің орналасуында ерекше заңдылыққа ие. Оқушылар сөздегі әр дыбыстың грамматикалық, лексикалық мағынаны түрлендірудің негізі екенін біледі, екінші жағынан, олар сөз құру, форманың өзгеруі және сөздердің бірігуі сол сөздің лексикалық мағынасына байланысты екенін біледі. Мысалы, лексика тарауын өту кезінде тілдік сананы басқа тараулармен қалай байланыстыруға болады?
Мектепте оқытылатын қазақ тілі пәнінің лексикасы басқа тараулармен тығыз байланыста қайталанатын өзекті сала болып табылады. Бұл мұнда тілдің негізі - сөз, оның негізгі белгісі - мағынасы туралы егжей-тегжейлі айтылатындығына байланысты.
Кез-келген теориялық білімнің мазмұнында тілдің құрылымы мен функциялары туралы білім жиынтығы ұсынылуы керек. Мұндай Білім екі түрлі функцияны орындайды: біреуі оқушының тілді қолдану өрісін кеңейтеді, екіншісі тілдік іскерлік дағдыларды қалыптастырады. Яғни, теориялық білім мен тілдік қорытындыларды практикалық қолдану нәтижесінде сабақтың соңғы міндеті жүзеге асырылады. Сондықтан лексика бөлімінен өтетін тақырыптар Үстірт түсіндірілмеуі керек, оқушының тілінің дамуына, сөздік қорын байытуға, әдеби тіл нормаларына сәйкестігіне жол бермеу керек. Бала өткен тақырыпты бірлік ретінде қабылдамайды, бірақ тілдік жүйеде өз орнын, басқалармен байланысын бағалайды және тұтас бөлшек ретінде қызмет етеді. Мұндай лексикалық байланыссыз ешқандай тілдік тұжырымдаманы меңгеру мүмкін емес.
Оқушылардың тіл білімі туралы түсінігін қалыптастыру-бұл балаға біздің тіліміздің ғылым ретінде даму процесін, реттілігін, функциясын түсіндіру. Бұл оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастырылады. Оқушыны іс-әрекетке итермелейтін және оны білімге итермелейтін негізгі механизмдер - пәнге деген қызығушылық, білімге деген қажеттілік-олар бір-бірінен пайда болған кезде ғана түпкілікті нәтижеге әкеледі [3, 12-бет].
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың: "Қазақ тілі мен әдебиетін дамыту-қуатты гуманитарлық қаруды жаңғырту, тепе-теңдік және қоршаған ортаны бағалау құралдарының бірін жетілдіру" деген сөздері тіл мамандары үшін бағдар болып табылады. Жалпы мүдделер де бар [4, б. 7].
"Қазақ тілі" пәнінің мақсаты-қазақ тілін меңгеру, сауаттылық пен ойлауды арттыру, қазақ тілінде сөйлей және жаза білу, қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрпын тану, тілді құрметтеуге тәрбиелеу, сондай-ақ өмірмен, табиғатпен, қоршаған құбылыспен, табиғатпен жан-жақты танысу. Қазақ тілін үйрену барысында оқушыларға мұғалімнің қойған сұрақтарын түсінуге, оларға жауап беруге, үйренген сөздерді дұрыс айтуға, әсіресе қазақ тіліне тән дыбыстары бар сөздер мен сөз тіркестерін дұрыс қолдануға, сөйлемдерді дұрыс құруға үйрету қажет.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында мемлекеттік тілді оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударды: "халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, қазақ тілін оқытудың озық заманауи бағдарламалары мен әдістерін әзірлеп, енгізу қажет. Мемлекеттік тілді тиімді меңгеру бойынша үздік инновациялық, әдістемелік, практикалық оқу құралдарын әзірлеу қажет "" қазіргі уақытта ғалымдар оқытудың елуден астам технологиясы бар, олардың кейбіреулері біздің білім беру жүйемізге енгізілуде және біздің тәжірибемізден туындап отыр дейді. Осы тұрғыда қазіргі уақытта көптеген педагогикалық әдістемелерді пайдалана отырып, мемлекеттік тілді меңгеруде оңтайлы табыстарға қол жеткізуге болады.
Мектептегі жұмыс барысында әр мұғалім білім мен тәрбиеде оңтайлы нәтиже беретін өз әдістемесін жасауы керек. Тек осы жағдайда ғана жыл сайын оқушылардың білім деңгейінің өсуін байқауға болады. Мемлекеттік тілді оқытудың негізгі мақсаты тілді дамыту болып табылатындықтан, Сабақтың мақсаты оқушылардың қазақ тілінде еркін сөйлей білуін қалыптастыру, оқушылардың лексикалық қорын байыту, мемлекеттік тілде сөйлеуді, оқуды, жазуды үйрету, тілді оқытудың әдістері мен тәсілдерін, оның мүдделі оқыту тәсілдерін танымал ету арқылы жүзеге асырылады.
Сөйлеуді дамыту-тілді оқытуда коммуникативтік құралды іске асыру. Оқушының сөйлеуін дамыту лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерді игеруден, оларды сөйлемде қолдану дағдыларын қалыптастырудан, сөз, сөз тіркесі, сөйлем арқылы тілдік іс-әрекетке жетелеуден тұрады. Мұндай көзқарасты ғалым З.Ш. Есназарова ұсынады және өз жұмысында тиімділігін дәлелдейді. Сөз, сөз тіркесі, сөйлем-келісілген сөйлеудің бастапқы алғышарттары. Сөйлеу үшін оқушының жеткілікті белсенді қоры болуы керек және ол келісілген сөйлемнің заңдылықтарын ережелер түрінде емес, әр сабақта тәжірибе түрінде, дағдыларды қалыптастыруы керек. Сондай-ақ, коммуникативті іс-әрекетке жету үшін жеткілікті лексиканың болуы маңызды, үлкен лексикасы бар адам өз ойын басқа адамға жеткізуді қиындатпайды. Сондықтан оқушының сөздік қорын байытуға көп көңіл бөлу керек. Сабақ барысында оқушылардың сөздік дәптері болуы керек. Сөздік-бұл тілдің қажетті материалы. Емес, көрейік біз зерттеп, тіл қандай, бастау үшін меңгеру қажет, оның сөздердің қоры бар. Демек, сөз өздігінен жиналмайды, оны жүйе анықтаған жоспармен түсіну керек. Егер сіз басқа әдістемелік әдебиеттерге назар аударатын болсаңыз, онда бұл сөзді меңгерудегі тақырыптық жүйенің дұрыстығын көрсетеді. Яғни, әртүрлі лексикалық тақырыптарға байланысты қоршаған әлемді, қоршаған ортаны бейнелейтін сөздерді игеру ұтымды. Сондықтан қазақ тілін үйрену кезінде оқушылар міндетті түрде меңгеруі тиіс сөздердің тізімін жасау қажет. Оқушының зерттелген сөздерін берік қалыптастыру үшін келесі сұрақтар ескерілуі керек: сөздегі дұрыс екпін, сөздің мағынасын дұрыс түсіну, орфографиялық тұрғыдан дұрыс жазу және сөйлемде қолдану.
Оқушылардың меңгерілген сөздік қорын бекіту, білімдерін кеңейту, қарым-қатынастың сауатты және мәдени-эстетикалық деңгейін үйрету. Сөздік қорын бір жүйе бойынша жүргізуді, оны тоқсан сайын, жыл сайын ұлғайтуды көздеу қажет. Егер студент әр сабақта жаңа сөз үйренсе, оны сабақ барысында бірнеше рет қайталаса, жазбаша және ауызша жұмыс формаларымен байланыстырса және сананы берік ұстаса ғана ол лексикаға енеді.
Қоғамды ақпараттандырудың қазіргі жағдайында ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы біртіндеп адам өмірінің әртүрлі салаларына өзгерістер енгізуде. Ақпараттандыру білім беру жүйесінің дамуына ықпал етеді. Сондықтан интерактивті тақтаның қазақ тілін оқытудағы тиімділігі орасан зор.
Сөйлеуді дамыту жұмысында сөздің мағынасын дұрыс түсіну үшін орфографиялық, синонимдік, антонимдік, этимологиялық, түсіндірме сөздіктерді қолдануды үйрету артық болмайды.
Тілді оқыту-бұл илеу арқылы жүргізілетін жұмыс. Алайда, кез-келген құбылысты оның қажеттілігі байқалғанға дейін жүзеге асыру мүмкін емес екені анық. Егер солай болса, онда тілді үйрену мемлекеттік тіл басқа қазақстандық ұлттардың қажеттіліктеріне айналғанға дейін кейінге қалдырылуы мүмкін.
Мемлекеттік тілдің іргетасын қалау бастауыш мектептен басталатыны заңды. Демек, мектеп студенттерге ұсынатын Оқу материалдары қазіргі ғылымның талаптары мен деңгейіне сәйкес келуі керек. Өмір басқа ұлт өкілдерін қазақ тіліне оқытудың тиімді әдістерінің бірі ғалым М.Жанпейісованың соңғы жылдары білім беру үдерісінде дами бастаған модульдік технология әдісі болып табылатынын дәлелдейді [5, 12-бет].
Тіл-сыртқы әлем мен қоршаған орта туралы білім көзі. Пәнді оқу кезінде оқушылар қазақ тіліндегі атаулармен, құбылыстармен танысады. Танысу ауызша және жазбаша түрде жүреді. Осы екі түрді игеру қазақ тілін меңгерудің практикалық мақсаты болып табылады. Яғни, оқушы қазақ тілін ауызша және жазбаша түрде қолдана білуі керек. Қазақ тілінде тыңдай және сөйлей білу ауызша формаға жатады. Жазбаша түрге тілдің жазбаша түрін пайдалану немесе қазақ тілінде жазылған мәтінді жазу және оқу қабілеті жатады.
Тіл-ауызша да, жазбаша да жүзеге асырылатын қарым-қатынас құралы. Ауызша сөйлеу: тыңдау, түсіну және сөйлеу әрекеті. Жазбаша түрде: оқу және жазу қызметі.Тыңдау, сөйлеу, жазу және оқу дағдыларын қалыптастыру оқушының ауызша да, жазбаша да тілді қаншалықты жақсы меңгеруіне тікелей әсер етеді. Осы төрт дағдының негізін студент тілді жақсы меңгеруі үшін мықтап салу керек. Үлкен үміттің басты белгісі-білім мен ғылымды инновациялық технологиялар бағытында дамыту мақсатында ХХІ ғасырдың табалдырығын аттау. Саналы, мазмұнды, адамгершілік тәрбие және жас ұрпаққа білім беру-бүгінгі күннің талабы [6, 8 Б.].
Сөйлеу дегеніміз-ойды тіл арқылы басқа біреуге беру. Ал" сөйлем - негізгі тілдік бірліктердің бірі, толық коммуникативтік функциясы бар синтаксистік бірлік "- деп жазады тілші, ғалым Қ.Аханов" Тіл білімінің негіздері " атты кітабында [7, 12 б.].
М .Жұмабаев былай деп жазады: тек сөз арқылы сыртқа қанша түрлі ой шығара аламыз. Сөйлеу қалай пайда болады? - сұраққа келетін болсақ, жай сөйлесуден гөрі сөйлесу оңайырақ болып көрінеді. Біреу сөйлейді, біреу тыңдайды және осылайша өзара әрекеттеседі. Сөйлеу-бұл тілдік материалды жүзеге асыру, тілдік құқық ережелеріне, тілдік нормаға бағыну. Сөйлеу-белсенділік, сөйлеу-тіршілік формасы, тілдің болуы.
Сөйлеуді дамыту өте күрделі процесс. Бұл оқушының ақыл-ой дамуымен, әсіресе ақыл-оймен тікелей байланысты. Тірі организм үздіксіз дамып, қоршаған ортаға бейімделеді [8, Б.2].
И. п. Павловтың іліміне сәйкес, Даму - бұл ішкі жүйке процестерінің өзара әрекеттесуі және қоршаған шындықтың адамға сыртқы әсері, бұл процесс қоршаған орта мен организмнің теңдеуі болып саналады. Баланың қабілеттерін дамытуға үш негізгі фактор әсер етеді.
1. тұқым қуалаушылық (кіші сала)
2. орта (сыртқы сала)
3. Тәрбие (ішкі және сыртқы сала)
Биологиялық тұқым қуалаушылық және әлеуметтік орта баланың сөйлеуінің дамуына үлкен әсер етеді. Қабілеттер тәрбие арқылы жетілдіріліп, жүзеге асырылады.
Адам психологиясының нәзік құпияларын байқаған А. С. Макаренко балалардың күнделікті сөйлеуіндегі дауыс ырғағына да ерекше назар аударды. Балалармен әңгімелесу кезінде эмоциялар мен сезімдердің басым болуы қажет, мұғалім өзінің дауыс ырғағына, дикциясына назар аудару керектігін айтады. Сыртқы объективті шындықтың әсерінен адамның есту, көру сезімдері дамиды, адамның ойлау қабілеті артады. Ойлау арқылы шыққан адам ойын тасымалдаушысы рөлін атқарады.
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін адам саналы түрде тілдік құралдарды дұрыс қолдана білуі керек. Сөйлеуді жоғарылату жұмыстарын жүргізу кезінде ол көру, есту және есту, ми ойлау арқылы жүзеге асырылады. Ақыл-ой әрекетінің нәтижесінде сөйлеу әрекеті үлкен мәнге ие. Сондықтан тілді оқыту кезінде оқушының жеке қабілеттері, ойлау дағдылары, санасы, жаны ескеріледі. Сөйлеуді дамытудың психологиялық негізі тіл мен ойлауға негізделген. Сөйлеуді дамыту қабылдау, қабылдау, есте сақтау және ойлау мен қиял негізінде жүзеге асырылады.
Ал оқушылардың жеке ерекшеліктері (темперамент, қабілет, мінез) сөйлеу, жазу жұмысымен тығыз байланысты [9, Б.33].
Психолог Н. И. Жинкин "адамның коммуникативті жүйесі және мектептегі сөйлеуді дамыту"жұмысында. "Сөйлеу-бұл ақыл-ойды дамыту арнасы, сөйлеу тетіктерін іске қосу-сөз бен буын бейнесін қалпына келтіру
модернизациядан басталады". Н. И. Жинкиннің еңбегінде сөйлеу қызметінің функциялары келесідей көрсетілген.
Сөйлеу қызметінің функциялары ғылыми тұрғыдан 3 түрлі салаға топтастырылған.
1. сөйлеудің коммуникативті функциясы
2. сөйлеудің сигнирикативті функциясы
3. сөйлеудің экспрессивті қызметі
Сөйлеудің коммуникативті іс-әрекетінің көптеген түрлері. Танымдық қатынастар, хабар алмасу, бірнеше адамның байланысы, топтық және қоғамдық қатынастар, зат алмасу және т.б. коммуникативті іс-әрекет сөзбен де, сөзсіз де (із, құрмет, қозғалыс және т. б.).
Сөйлеудің сигналдық функциясы бойынша адамдар бір-бірін белгілер мен белгілер арқылы түсінеді. Қимылдар осы топқа жатады.
Сөйлеудің экспрессивті функциясы-дыбыс пен экспрессивтілікті сөзбен, есту үшін жағымды, жағымды күйде жеткізу. Бұл әрекеттегі сөйлеу-адамның психикасына қатты әсер ететін тітіркендіргіш [10, 11-бет].
Білімді толық игеру әдістемесінің ғылыми негізін американдық психолог Дж. Кэррон мен Б. Блум, ал Ресейде М. в. Кларкиннің толық білім алу әдісі бойынша жұмысы студенттерге бірдей уақыт бөлетін барлық адамдар үшін оқу бағдарламаларын дамытуды қарастырады. Сабақ барысында жаңа сабақты игеруге көп уақыт кетеді, ал білгендерін игеру нәтижесі тексерілмейді. Сабақтың соңғы нәтижесі негізгі шешім таба алмайды. Психологтар Дж.Кэррон мен Б. Блум студенттердің әр түрлі уақытта бірдей күрделі тапсырманы орындау себептерін анықтады:
1. қабілеті төмен студенттер көп уақытты пайдаланса да, сабақтарды игере алмайды.
2. дарынды балалар (барлығы 5%) басқалары орындай алмайтын күрделі тапсырмаларды орындайды.
3. Оқушылардың 70% тапсырманы белгіленген мерзімде орындауға үлгереді.
Американың Психологтары Дж. Кэррон мен Б. Блум оқушыларды деңгейлік саралау барысында 3 деңгей орнатты:
1) минималды (төменгі деңгей)
2) базалық (орта деңгей)
3) Шығармашылық (жоғары деңгей)
Осы үш деңгей бойынша келесі ережелерге назар аударылады:
1) мүлдем әрекетке қабілетті-әрекетке қабілетсіз баласы жоқ, өз ісімен айналыспайды;
2) өзара сәйкестік, өзара бәсекелестік, басқа оқушы сияқты, білмеу және іздеу арқылы дамиды және жетілдіріледі.
Деңгейлік тапсырмалар сынып оқушыларының психологиялық жас ерекшеліктері мен білім қорларын ескере отырып жасалады. Сонымен бірге, егер мемлекеттік стандартта белгіленген білім беру қызметінің көлемі мен сапасы жеке тұлғаны қалыптастыру талаптарына сәйкес келсе, оқушының қызығушылығы мен бейімділігіне байланысты мүмкін деңгей бойынша жұмыстарды орындау арқылы одан әрі дамыту жұмыстары жүргізіледі. Деңгейлік тапсырмаларды құрастыру кезінде 4-сынып оқушыларының физика-психологиялық ерекшеліктері ескерілді, сөйлеу түрлері енгізілді. Сыртқы сөйлеудің ауызша екі формасы енгізіледі (бұл тілдің ең көп таралған және кең таралған түрі) және жазбаша сөйлеу жұмысы. Тапсырмада ауызша сөйлеудің диалогтық және монологиялық формалары орындалады. Қарым-қатынастың қандай формалары болмасын, сөйлеуде олар сөз арқылы жүзеге асырылады. Егер ауызша сөйлеудің негізгі түрі диалогтық сөйлеу болса, онда ол студенттердің келесі психологиялық ерекшеліктерімен деңгейлік тапсырмаларды орындау кезінде байқалады.
1) сөз жоқ диалогта еркін айтылады, өз ойын кеңінен білдіргісі келмейді;
2) ұсыныс ықшам, сүйемелдеуді қажет етеді, тек әңгімелесушілердің өздері түсінеді;
3) диалогтың қисындылығы, мазмұны азаяды;
4) диалог кең жоспарланбайды, кейде тіпті бір сөз айтпай-ақ қимылмен көрінуі мүмкін.
Монологиялық сөйлеу. Тапсырмада монологиялық сөздерді орындау кезінде бұл тек адамның, сөйлеушінің, мұғалімнің, оқушының сөйлеуі ғана ескеріледі.
а) монолог сөзге негізделеді және белгілі бір жүйемен толық жазылады;
б) логикалық ойлау тұрғысынан қатаң талаптар қойылады.
б) мазмұндылық, түсініктілік, мәнерлілік талап етіледі.
Сөйлеу әрекеті - үлкен менингездердің талдау, синтездеу белсенділігінің нәтижесі. А. А. Монтьевтің пікірінше, сөйлеу әрекеті, барлық тілдік белсенділік сияқты, белгілі бір динамикалық құрылымға ие. Тілді зияткерлік қызмет құралы ретінде ала отырып, психолог ғалым:
1. Сөйлеу әрекетін жоспарлау
2. оны жүзеге асыру
3. Салыстыру және бақылау
Сөйлеу ішкі сөйлеу және сыртқы сөйлеу болып бөлінеді. Сырттай сөйлеу ауызша, жазбаша, монологиялық және диалогтық болады. Сонымен, психологиялық ғылымда сөйлеу әрекеті ішкі және сыртқы сөйлеу деп аталатын екі үлкен түрге бөлінеді, содан кейін сырттай-ауызша, жазбаша. Сөйлеудің бұл түрлері бір-бірімен тығыз байланысты жүзеге асырылады. Өйткені олардың физилогиялық негізі бір, ол негізі - ми жарты шарларының қабығындағы екінші сигналдық жүйе [10, с. 8].
Психолог Т.Тәжібаев:" ауызша сөз бен жазбаша сөздің арасында үлкен айырмашылықтар бар, бұл айырмашылықтар балалар тілінде айқын", - дейді, бұл айырмашылықтардың себебі жазбаша сөздің айырмашылығында, оның механикалық құрылысының күрделілігінде. Сөйлеуді жазу кезінде күшті логикалық байланыс сақталады. Ауызша сөйлеудің бағыты да, мазмұны да әңгімелесуші студенттердің пікіріне байланысты ерекшеленеді [12, 5-бет].
Ауызша сөйлеуде белсенді де, пассивті де сөздер бар. Актив сөздері күн сайын жиі қолданылатын деңгейлік тапсырмалардың барлық түрлерінде кездеседі. Пассивті сөздер сирек қолданылатын, бірақ күн сайын мағынасын түсінбейтін сөздер болғандықтан, олар тек шығармашылық деңгейдегі тапсырмаларда кездеседі. Мысалы, ғылыми-техникалық атаулар, лингвистикалық атаулар, фонетикалық атаулар және т.б.
Сөйлеудің ерекше түрі-жазбаша сөз. Бұл арнайы әдістерді қолдана отырып, мектепке барған кезде қол жеткізіледі. Жазбаша сөйлеу адамның сөйлеуінің белгілі бір дамуымен ғана пайда болады. Ол қолыңызда қалам-қағазды ұстап, жазуды үйренгеннен кейін басталады.
Жазбаша сөйлеудің кейбір ерекшеліктері:
- жазу кезінде қимылдар қолданылмайды;
- логикалық тұрғыдан өте қатаң талаптар қойылады;
- грамматикалық ережелерді сақтау қатаң ескеріледі;
- жазатын адам өте зейінді және әр сөзді ойлайды, өзіне қажетті баламаларды, мағыналы сөз тіркестерін іздейді. Бұл күрделі ақыл-ой жұмысын қажет етеді.
Сөйлеудің жеке түрі-ішкі сөйлеу. Бұл тілдік материал негізінде дауыссыз сөйлеу қабілетінің көрінісі. Әрбір ұлттық өкіл бір нәрсе туралы ойласа да, алдымен өз тілінде ойлайды. Мұндай кезде адам өзінің ішкі сөзін қолданады. Мысалы, жиналыста сөйлейтін оқушының өзі сөйлей және дайындала алады. Сыбырлап сөйлейді және сөйлейді. Ішкі сөйлеуді сыртқы сөзбен алмасу сыртқы деп аталады. Спикер бұл үшін жаттығады. Сыртқы сөйлеуді ішкі тілге айналдыру интернационализация деп аталады. Бұл мектеп жасына дейінгі балаларда жиі кездеседі.
Осылайша, біз оқушыларды оқыту процесінде сөйлеуді дамыту үшін келесі жағдайларды жасауымыз керек.
Біріншіден, тілді дамыту үшін бала үлкен адамдармен ауызша қарым-қатынаста болуы керек.
Екіншіден, ересектердің не айтқанын түсіну үшін баланың реакциясы болуы керек және оны эмоционалды түрде қабылдауы керек.
Үшіншіден, біреудің сөйлеуін түсінуден бастап, баланың сөйлеу процесі өте кеш қалыптасады, сондықтан мұны ескеру қажет.
Төртіншіден, баланың сөйлеу қабілетінің жетілуі-тілдің грамматикалық және синтаксистік түрлерін өз сөзінде дұрыс қолданудың бастауы.
В.Л. Скалкиннің "басқа ұлттың ауызша сөйлеуін оқытудың негізі"еңбегі сөйлеуді оқытудың құнды еңбектерінің бірі болып табылады. Бұл жұмыс екі тақырыптық бөлімнен тұрады.
I. бөлім ауызекі тіл дамуының аралас, психологиялық және лингвистикалық негіздеріне арналған, онда ауызекі қостілділікті дамытудың кплмпоненттері мен санаттары қарастырылады. II еңбек бөлімі толығымен әдістемелік мәселелерге арналған.
Жұмыста ауызша сөйлеудің жалпы принциптері, лингвистикалық-әдістемелік негіз талқыланады және оқу материалын таңдау, оны ұйымдастыру, оқыту әдістемесі, сондай-ақ сөйлеу мен тыңдауға арналған жаттығулар жүйесі беріледі. Атап айтқанда, бұл жұмыста сөйлеуге, оқуға арналған жаттығулар екіге бөлінеді: А) жаттығу жаттығуы, б) әрқайсысына жеке-жеке тақырыптық жаттығулар ұсынатын қатысу жаттығуы.
Мысалы, қатысатын жаттығулар:
* сұрақ-жауап;
* ситуациялық;
* баяндау;
* талқылау;
* ауызша баяндау;
* бастамашылық жаттығу;
* ойын жаттығуға бөлінеді.
Адам психологиясының нәзік құпияларын байқаған А. С. Макаренко балалардың күнделікті сөйлеуіндегі дауыс ырғағына да ерекше назар аударды. Балалармен әңгімелесу кезінде эмоциялар мен сезімдердің басым болуы қажет, мұғалім өзінің дауыс ырғағына, дикциясына назар аудару керектігін айтады. Сыртқы объективті шындықтың әсерінен адамның есту, көру сезімдері дамиды, адамның ойлау қабілеті артады. Ойлау арқылы шыққан адам ойын тасымалдаушысы рөлін атқарады.
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін адам саналы түрде тілдік құралдарды дұрыс қолдана білуі керек. Сөйлеуді жоғарылату жұмыстарын жүргізу кезінде ол көру, есту және есту, ми ойлау арқылы жүзеге асырылады. Ақыл-ой әрекетінің нәтижесінде сөйлеу әрекеті үлкен мәнге ие. Сондықтан тілді оқыту кезінде оқушының жеке қабілеттері, ойлау дағдылары, санасы, жаны ескеріледі. Сөйлеуді дамытудың психологиялық негізі тіл мен ойлауға негізделген. Сөйлеуді дамыту қабылдау, қабылдау, есте сақтау және ойлау мен қиял негізінде жүзеге асырылады [13, 13-бет].
Ауызша сөйлеу әдістерінің бірі-диалог. Оны құрастыру үшін бір тақырып бойынша оқушының сөздік қорын дамыту, жаңа сөздерді үйрету, олардың мағынасын түсіндіру, олардан тұратын формаларды игеру, сөйлемдер құруды үйрету, сөздер мен сөздерді байланыстыруды үйрету, ауызша ойларын жүйелі түрде айту, айту қажет. Содан кейін оқушы диалог құру кезінде сауатты сөйлеуге, қазақ тілінің грамматикасын ескере отырып, диалогты дұрыс құруға тырысады. Бұл оқушының тілін дамытады.
Көптеген жас мектеп оқушыларының сөздік қоры, сөз тіркестерін, сөйлемдер мен мәтіндерді құрудағы дәрменсіздігі,ойындарды жүйелі түрде айта алмау (жазу), ауызша сөйлеудің төмендігі байқалады. Мұның басты себебі - оқушының сөйлеу формаларын игерудегі дағдылары әлі қалыптаспаған, бұл білімнің жеткіліксіздігі деп саналады, кейбір зерттеушілердің пікірінше, мектепте сөйлеуді дамыту жұмыстары тиісті дәрежеде жүргізілмейді.
Қазіргі уақытта бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу әрекетін, оның ішінде диалог пен монолог арқылы қалыптастыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Алайда, бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру әдістемесі (диалог және монолог арқылы) әлі толық зерттелген жоқ. Бір жағынан, оқушылардың тілін дамытатын мұғалімдер үшін ғылыми әдістердің болмауы қиындық тудырады [14, 5-бет].
Бүгінгі таңда қазақ тілін оқыту әдістемесіне жаңа инновациялық технологиялар енгізілуде. Осы инновациялық технологиялардың арқасында оқушылардың жеке қабілеттерін жан-жақты дамытуға болады.
Сөйлеу түрлері-ауызша және жазбаша сөйлеу. Ауызша сөйлеу түрлері-диалогтық және монологиялық сөйлеу. Диалог және монолог арқылы бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеуін қалыптастыру үшін әртүрлі мысалдар мен тапсырмалар беріледі. Қазіргі уақытта, әсіресе кіші мектеп оқушыларының ауызша сөйлеуі жақсы дамыған кезде, ол тез арада жазбаша тілге енеді, нәтижесінде ауызша сөйлеудің дәл, дұрыс, жүйелі дамуына әсер етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
I ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫ АЯСЫНДА ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ
1.1 Жаңартылған білім беру мазмұны аясында қазақ тілін оқытудың әдіс-тәсілдері
1.2 Жаңартылған білім беру мазмұны аясында Қазақ тілі сабақтары арқылы оқушылардың тілдік құзыреттілігін дамыту
II ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫ АРҚЫЛЫ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТІЛДІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ
2.1 Жоғары сынып оқушыларының тілдік құзыреттілігін қазақ тілі сабақтары арқылы дамыту
2.2 Қазақ тілі сабақтары арқылы жоғары сынып оқушыларының тілдік құзыреттілігін дамытудың тиімді әдістерінің түрлері
III ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ
IV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
V ҚОСЫМША
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:
Білім беру мазмұнын жаңарту-бұл білім беру бағдарламасының құрылымы мен мазмұнын, оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін қайта қарастыру. Өзіне ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды сіңірген, кез келген өмірлік жағдайларда функционалдық сауаттылық пен бәсекеге қабілеттілікті көрсететін тұлғаны үйлесімді қалыптастыру және зияткерлік дамыту үшін қолайлы білім беру ортасын құру-білім берудің жаңартылған мазмұнын енгізудің нәтижесі.
"Қазақ тілі" пәнінің маңыздылығы оның оқушыларды қазақ тілінде оқуға, жазуға, тыңдауға және еркін, өз ойын дұрыс жеткізуге үйрететіндігімен, мектепте оқытылатын басқа пәндерді меңгеру құралы болып табылатындығымен айқындалады. Өйткені, оқушының тілдік дағдылардың барлық түрлерін жетік меңгеруі және кез келген басқа пәнді меңгеруі көбіне-көп қазақ тілін меңгеру деңгейіне байланысты.
"Қазақ тілі" пәні бағдарламасының мақсаты-тілдің функционалдық және коммуникативтік қызметі арқылы қоғамдық-әлеуметтік ортада тілдік қатынастарды жүзеге асыратын тұлғаны дамыту үшін мүмкіндіктер жасау.
Қазақ тілі " пәнінің бағдарламасы":
- тілдің ерекшеліктері, оның элементтері және тілдік қызметі туралы жалпы түсінік алу;
- лексика мен грамматиканы қолдана отырып, коммуникативтік, оқу, әлеуметтік-тұрмыстық, ақпараттық-коммуникациялық құзіреттіліктерді қалыптастыру;
- өмірде қажетті тілдік дағдыларды игеруге көмектеседі.
Қазақ тілі" пәнінің негізгі міндеттері":
- тілдік ойлау мен сөйлеу әрекетінің түрлерін дамыту (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) ) ;
- әр түрлі қарым-қатынас жағдайларында сөйлеу этикетін қолдану;
- оқушылардың тілдік дағдыларды меңгеруі арқылы сыни ойлау мен жазуға жетелейді;
-әлеуметтік-тұрмыстық ортада тілдік дағдыларды еркін қолдана білуге дағдыландыру;
- құрмет, ашықтық, азаматтық жауапкершілік және қазақстандық патриотизм құндылықтарын қалыптастыру, өмір бойы білім алуға баулу;
Сөйлеуді дамыту-сөйлеу, жазу, ойларды дәйекті түрде жеткізу, сөйлемдер құру, сөздік қорын молайту, жеке дыбыстарды, сөздерді, сөз тіркестерін дұрыс айту қабілеті.
Ауызша сөйлеу кезінде сөздер белсенді және пассивті болып бөлінеді. Актив сөздер-бұл күн сайын жиі қолданылатын сөздер. Пассивті сөздер-бұл сирек қолданылатын, бірақ күн сайын мағынасын түсінетін сөздер [1, 4 б.].
Бірінші кезектегі және негізгі тіл болып табылатын қазақ тілі мен Қазақ әдебиеті бойынша сапалы білім беру оқушыларға өз ойлары мен эмоцияларын басқаларға жеткізе алатындай еркін оқуға және жазуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, басқалар олармен оқу және тыңдау арқылы өзара әрекеттесе алады. Оқушылар оқу арқылы мәдени, эмоционалды, интеллектуалдық, әлеуметтік және рухани дамуға мүмкіндік алады. Оқыту студенттерге жаңа білімді игеруге және болашақта алған білімдерін дамытуға мүмкіндік береді. Қоғамның толыққанды мүшесі болу үшін барлық тілдік дағдылар адамдар үшін маңызды болады.
Жаңартылған оқу бағдарламасы мен бағалау жүйесін енгізу осы міндеттерді шешу үшін қабылданған шаралардың бірі болып табылады. Бұл үдерістің құрамдас бөлігі" қазақ тілі "және" Қазақ әдебиеті"пәндері бойынша жаңартылған оқу бағдарламалары болып табылады. Бұл бағдарламалар қазақ тілінде оқу, жазу, айтылым, тыңдалым дағдыларын, әдебиетті түсіну және жауап беру, талдау және түсіндіру, бағалау және салыстыру дағдыларын дамытуға көмектеседі. Жыл сайын Студенттер келесі сыныпқа көшкенде, олар ақпаратты бағалау, дәлелдерді қабылдау және өз дәлелдерін ұсыну, берілген дағдыларды тапсырмаға, аудиторияға және мақсатқа сәйкес келетін терең жазбаша материал шығару үшін пайдалану дағдыларына ие болады. Олар кез-келген ортада, ресмиіскери ортада бәсекеге қабілетті болуға, оларды қарым-қатынас процесінде тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін білім мен дағдыларға ие болады. Сондықтан оқушылар қазақ тілі мен әдебиеті арқылы өз білімдерін қажетті жағдайларда қолдануға үйренеді, соның нәтижесінде олардың бәсекеге қабілеттілігі артып, түрлі өмірлік қиындықтарды еңсеру барысында оларды пайдалану мүмкіндігі пайда болады.
Жаңартылған оқу бағдарламаларында оқушылардың бойында қалыптастырылатын мынадай құндылықтар мен дағдылар айқындалған: шығармашылық және Сын тұрғысынан ойлау; қарым-қатынас жасау қабілеті; бөгде мәдениет пен көзқарастарға құрметпен қарау; жауапкершілік; денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету; өмір бойы оқуға дайын болу; сын тұрғысынан ойлау; білімді шығармашылықпен қолдану қабілеті; проблемаларды шешу қабілеті; ғылыми-зерттеу дағдылары; коммуникативтік дағдылар (тілдік дағдыларды қоса алғанда); жеке және топта жұмыс істеу қабілеті; АКТ саласындағы дағдылар. Осы оқу жылынан бастап Оқушылар жаңа бағдарлама бойынша білім алуда. Бұл бағдарлама Менің педагогикалық шеберлігімнің жаңа қырларын аша отырып, жаңа серпін берді. Сабақ-бұл оқушының да, мұғалімнің де барлық аспектілерінде ашылатын қайнаған орта, менің осы сабақтағы әр қадамым, оқу процесінде менің шеберлігім оқушының неге білім алып, пәнге деген қызығушылығы артып келе жатқандығы туралы ойлануға мәжбүр етеді. Себебі олар мұғалімнің инновациялық іс-әрекеттерінде оқушының конструктивті ойлауға жетелейтін тақырыптың қыр-сырын біледі. Әр сабақта таңдалатын оқу мақсаттарына жету үшін мұғалім сабақты қалай құруға болатындығын білуі керек, әсіресе оқу мақсаттарына сәйкес дағдыларды қалыптастыратын тиімді тапсырмаларды ұйымдастыру үшін. Тапсырма мен оқу мақсаты сәйкес келген кезде ғана білім алушы сабақта игерілуі тиіс дағдыларды дамыту бойынша жұмыс істей бастайды. Оқушылар оқу мақсатын тым ауыр қабылдауы және кедергілерге тап болмауы үшін оларға педагогикалық қолдау көрсету керек.
Зерттеу нысаны-оқушылардың тілдік құзыреттілігін қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні-оқушылардың тілдік құзыреттілігін қалыптастыру әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында жаңа әдістеме элементтерін қолдана отырып, оқушылардың ауызша сөйлеуін қалыптастыру, тіл байлығын, сөйлеу шеберлігін дамыту, сондай-ақ оқушылардың көркем әдебиетті оқуға деген ынтасын арттыру, шығармашылықты, танымдық қасиеттерді жетілдіру, әдеби сөйлеу арқылы тіл мәдениетін қалыптастыру, сондай-ақ пән мұғалімі жүргізетін жұмыстың ғылыми-теориялық негіздемесі, мәтінмен жұмыс істеу әдістемесін жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
1. мәтін бойынша тапсырмалар түрлері (диалог, монолог, еркін пікірталас түрінде) және жазу тілінің интесивті белсенділігі арқылы қарым-қатынас дағдыларын дамыту және дамыту;
2. сөздік қорын кеңейту;
3. тілдік құбылыстарды, сондай-ақ жалпы өмір құбылыстарын зияткерлік талдау дағдыларын жетілдіру;
4. тілді дамыту, меңгерудегі қиындықтарды жеңудің тиімді әдістерін қалыптастыру;
5. сабақтың тиімділігі мен тиімділігін арттыру жолдарын анықтау;
6. қазақ тілін оқытудың ғылыми негіздерін анықтау;
7. сөйлеуді дамыту бойынша жұмыстың түрлері мен мазмұнын анықтау;
Зерттеу болжамы: тұлғаның танымдық қабілеті және танымдық процесс.
* жеке тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, өзін-өзі тануға, өзін-өзі тануға, қарым-қатынас жасауға ұмтылуға, ойынды дамытуға, танымдық және шығармашылық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған;
* белсенді сөздік қорын қалыптастыру және дамыту (ауызша және жазбаша тілде) ;
* пән мұғалімі мен оқушылардың жұмыс жүйесі тиімді өзара іс-қимыл арқылы педагогикалық ынтымақтастық негізінде ұйымдастырылған, жаңа әдістемелік технология элементтерін пайдалана отырып, қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушылардың тілді меңгеру деңгейі артады, пән мұғалімі мен оқушылардың жұмыс тиімділігі артады.
Зерттеу әдістемесі философиядағы таным теориясының танымның эмпирикалық және теориялық деңгейлері туралы ілімін, белсенділік теориясын, оқушыны өз іс-әрекетінің субъектісі, үнемі дамып келе жатқан сипаттағы тұлға ретінде тану теориясын және оны жетілдіру туралы тұжырымдарды құрады.
Зерттеудің теориялық негізі диссертация тақырыбына сәйкес лингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, педагогика, психология, әлеуметтану, тәрбие теориясы, оқушының жеке басын қалыптастыру теориясы, рухани-адамгершілік теориясы, өзін-өзі тану теориясы, субъектінің өзін-өзі басқару теориясы және т. б. салалардағы тұжырымдар болды.
Зерттеу әдістері. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық-әдістемелік негіздерін айқындауда: талдау, жалпылау, жекеден жалпыға, модельдеу, салыстыру, бақылау әдістері; педагогикалық эксперимент жүргізумен байланысты әдістер: байқау, сұрау, әңгімелесу, интервью беру, диагностика; зерттеу қорытындыларын шығару кезінде талдаудың, жинақтаудың Талдамалық әдістері; эксперименттік деректерді сапалық және сандық мәнде талдау, модельдеу, қорыту әдістері пайдаланылды.
I ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫ АЯСЫНДА ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ
1.1 жаңартылған білім беру мазмұны аясында қазақ тілін оқытудың әдіс-тәсілдері
Білім беру мазмұнын жаңарту-бұл білім беру бағдарламасының құрылымы мен мазмұнын, оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін қайта қарастыру. Кез келген өмірлік жағдайда функционалдық сауаттылық пен бәсекеге қабілеттілікті көрсетуге қабілетті ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарға дағдыланған тұлғаның үйлесімді қалыптасуы мен зияткерлік дамуы үшін қолайлы білім беру ортасын құру - білім берудің жаңартылған мазмұнын енгізу нәтижесі.
"Қазақ тілі" пәні жалпы білім берудің негізін құрайтын білім беру бағдарламасының маңызды пәндерінің бірі болып табылады.
"Қазақ тілі" пәнінің маңыздылығы оның оқушыларды қазақ тілінде оқуға, жазуға, тыңдауға және еркін, өз ойын дұрыс жеткізуге үйрететіндігімен, мектепте оқытылатын басқа пәндерді меңгеру құралы болып табылатындығымен айқындалады. Өйткені, оқушының тілдік дағдылардың барлық түрлерін жетік меңгеруі және кез келген басқа пәнді меңгеруі көбіне-көп қазақ тілін меңгеру деңгейіне байланысты.
"Қазақ тілі" пәнінің негізгі бағыты-оқушының ақыл-ой қабілеті мен тілдік эстетикалық талғамын дамытуда, оның жеке қасиеттерін қалыптастыруда, коммуникативтік дағдыларын жетілдіру мен жетілдіруде тіл арқылы өз бетінше білім алуға деген қызығушылығын арттыру.
"Қазақ тілі" пәнін оқытуда негізгі назар коммуникативтік дағдыларды, сөйлеу қызметінің төрт түрін - тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым, ауызекі және жазбаша тілдесу дағдыларын жетілдіруге, оқу мен жазудың функционалдық сауаттылығын дамытуға аударылатын болады.
"Қазақ тілі" пәнін оқу барысында оқушылар әлем туралы, жалпы адамзат туралы білім алады, қоршаған ортаны тану құралы ретінде тіл мен әдеби мұраның құндылығын түсінеді, әртүрлі проблемаларға өз көзқарасын дәлелдейді.
"Қазақ тілі" пәні оқушыларға тез өзгеретін өмірге бейімделуге, оқу және болашақ кәсіби қызметінде коммуникативтік дағдыларды адекватты қолдануға, өз пікірін білдіру және дәлелдеу үшін әртүрлі ақпарат көздері мен заманауи ақпараттық технологияларды пайдалануға көмектеседі.
"Қазақ тілі" пәні бағдарламасының мақсаты-тілдің функционалдық және коммуникативтік қызметі арқылы қоғамдық-әлеуметтік ортада тілдік қатынастарды жүзеге асыратын тұлғаны дамыту үшін мүмкіндіктер жасау.
Қазақ тілі" пәнінің негізгі міндеттері":
- тілдік ойлау мен сөйлеу әрекетінің түрлерін дамыту (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) ) ;
-тілдік материалдардың (фонетика, лексика, грамматика, орфография) игерілуін қамтамасыз ете отырып, тілдік-коммуникативтік біліктер мен дағдылардың дамуын ынталандыру; ) ;
- әр түрлі қарым-қатынас жағдайларында сөйлеу этикетін қолдану;
- тыңдайтын, оқитын, түсінетін, ойлайтын, мәнерлі және жинақы жеткізе алатын, талдай алатын, салыстыра алатын, жинақтай алатын, бағалай алатын ауызша және жазбаша жоспарлау дағдыларын меңгеру;
- оқушыларды тілдік дағдыларды игеру арқылы сыни ойлау мен жазуға жетелейді;
- мәтіннің құрылымын, тақырыбын, тілдік және баяндау ерекшеліктерін талдау, мәтінді түсіндіру арқылы ойларды ауызша, жазбаша түрде еркін жеткізе білу қабілетін қалыптастыру;
-әлеуметтік-тұрмыстық ортада тілдік дағдыларды еркін қолдана білуге дағдыландыру;
- оқушылардың қазақ тіліне деген қызығушылығын арттыру арқылы тілге деген құрмет пен мақтаныш сезімін қалыптастыру, тілдің маңыздылығы мен эстетикалық құндылығын сезіну;
- құрмет, ашықтық, азаматтық жауапкершілік және қазақстандық патриотизм құндылықтарын қалыптастыру, өмір бойы білім алуға баулу .
Оқу бағдарламасының мазмұны оқушының тіл туралы білімін толықтырады және алынған тілдік дағдыларды әлеуметтік ортада қарым-қатынас құралы ретінде пайдалануды қамтамасыз етеді.
Қазақ тілі " пәнінің бағдарламасы":
- тілдің ерекшеліктері, оның элементтері және тілдік қызметі туралы жалпы түсінік алу;
- лексика мен грамматиканы қолдана отырып, коммуникативтік, оқу, әлеуметтік-тұрмыстық, ақпараттық-коммуникациялық құзіреттіліктерді қалыптастыру;
- өмірде қажетті тілдік дағдыларды игеруге көмектеседі.
"Қазақ тілі"пәнін оқыту процесін ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
Қазақ тілі пәні бойынша әр сыныптағы сағат саны:
Сынып
Апталық сағат саны
Жылдық сағат саны
2-сынып
4 сағат
136 сағат
3-сынып
4 сағат
136 сағат
4-сынып
4 сағат
136 сағат
Сыныпта жұмыс түрлерін (жеке, жұптық, топтық) ұйымдастыру үшін жиһаз ыңғайлы және оңай қозғалуы керек. Сондай-ақ кітап сөрелері, стендтер және оқушылардың жұмыстарын көрсету үшін арнайы орындар болуы қажет.
Қазақ тілі " пәнін сапалы, тиімді оқытуға арналған жабдықтар":
техникалық құралдар: проектор, графопроектор, экран немесе интерактивті тақта; кеңсе құрылғылары: (компьютер, принтер, сканер, құлаққап және ноутбуктер) Шектеусіз интернет; дыбыс жазу құралдары: диктофон, микрофон, бейнекамера, цифрлық фотоаппарат, мобильді маркерлік тақталар;
Кеңсе тауарлары: түрлі-түсті қағаз, флип-Чартр, ватмандар; А-3, А-4, А-5 қағаздары; фломастерлер, маркерлер, түрлі-түсті қарындаштар; еңбек құралдары: қайшы, ине, жіп, желім, матадан жасалған қиындылар, түймелер, бояулар, пластилин және т. б;
Жиһаз: "жазу бұрышы" және "оқу бұрышы" үшін диван, кілемшелер, орындықтар, дөңгелек үстелдер, жылжымалы кітап сөрелері;
Дидактикалық және қосымша үлестірме материалдар: иллюстрацияланған кітаптар, поэтикалық кітаптар, қазіргі заманғы көркем әдебиет, классикалық ертегілер, аңыз әңгімелер, фантастикалық, фантастикалық шығармалар, ғылыми мәтіндер, аудио, видео материалдар, газеттер мен журналдар, үгіт мәтіндері (памфлеттер мен брошюралар және т.б.); анықтамалықтар (түсіндірме, орфографиялық, орфоэпиялық сөздіктер); энциклопедиялар; грамматикалық кестелер жинағы; ұлттық қуыршақтар (сахналық көріністер үшін); мамандыққа байланысты костюмдер, ұлттық костюмдер, маскалар.
Қазақ тілі "пәнін оқытудағы педагогикалық тәсілдер":
ҚР жалпы білім беру ұйымдары (мектеп, гимназия, лицей және т.б.) жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған "білім алу жолын білетін", өз бетінше білім алуға ұмтылатын, шешім қабылдауға қабілетті, бастамашыл, жоғары мүдделілік пен жауапкершілікпен, өзіне сенімді, өз және өзгенің іс-әрекеттерін талдай алатын принципті ұстанады.
Оқушылар арасында осы қасиеттерді қалыптастыруда мұғалімдер әртүрлі педагогикалық тәсілдер мен технологияларды қолдана алады. Атап айтқанда, олар:
- оқытудың коммуникативтік (коммуникативтік) тәсілі (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым););
- зерттеу тәсілі (оқушылар өз іс-әрекеттерін "мен не білемін, не білгім келеді, не үйрендім" тұрғысынан талдауға үйренеді);
- жүйелік-әрекеттік тәсіл;
- дамыта оқыту технологиясы (оқушылар оқу іс-әрекетінің тәсілдерін меңгереді, өз іс-әрекеттерін жоспарлауға және басқаруға үйренеді);
- саралап оқыту технологиясы (оқушыларды қабілеттері, мүмкіндіктері, ерекшеліктері бойынша оқыту).
Қазақ тілі "пәнін оқытуда қолданылатын оқыту стратегиялары мен әдістері":
- "субъект-субъективтілік" дидактикалық тұрғыдан білімді іздеу процесіне мұғалім мен оқушының тең енуі" ;
- оқу мәселелерін шешуде мұғалім мен оқушы ынтымақтасатын шығармашылық ізденіс әдістерін пайдалану; оқушыларды дамыта оқыту принципіне сәйкес оқу проблемаларын шешудің әдістері мен тәсілдерін құру және көрсету;
- оқушының жеке пікірін тыңдау, оның бұрын алған білімі мен қалыптасқан идеяларын одан әрі дамыту;
- ойын әдісі;
- "оқытуды бағалау және оқуды бағалау" арқылы қолдау";
- сыни ойлау дағдыларын дамыту;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды тиімді пайдалану арқылы оқушылардың қазақ тіліне деген қызығушылығын арттыру;
- практикалық, шығармашылық оқу қызметін ынталандыру (түрлі шығармашылық жұмыстар жасау ) ;
- оқушылардың білімін жүйелі түрде бақылау;
- оқушыларды зерттеу қызметіне және зерттеушілік қызметке негізделген белсенді оқытуға ынталандыру;;
- оқушыларға алдын-ала берілген әр түрлі стильдегі жазбаша мәтіндердің шаблондарын қолдану (мұғалім алдын-ала модельдер мен үлгілерді береді);
- оқушылардың оқу іс-әрекетін жеке, топтық және ұжымдық түрде ұйымдастыру (оқушылар өзара оқытуды, бір-бірін бағалауды, пікір алмасуды және т. б. үйренеді).));
- оқу барысында " Мен не білемін? мен білуге келеді? неге үйрендім?"кері байланысты жүзеге асыру.
Негізгі назар білімге емес, осы білімді қолдану процесіне аударылады. Оқушылардың оқу процесіндегі табыстылығы мен одан арғы қадамдарын анықтау үшін алдын ала оқытудың нақты мақсаттары мен табыстылық критерийлерін белгілеу қажет [2, с.4].
Қазақ тілін тиімді оқытудың алғышарты мұғалімдердің әдістемелік ұсынымдары арқылы түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдану нәтижесінде тәжірибе жинақтай отырып, оның тиімді аспектілерін өз практикасына енгізу болып табылады.
Тиімді оқытудың негізгі шарттарының бірі-білім беру мазмұнын дәл тиімді анықтау. Негізгі ұғымдар мен мәселелерді, теория мен фактілерді таңдай білу, өз бетінше оқи білу, үйрену.
Қазақ тілін тереңдетіп оқыту үшін тілді дамыту жөніндегі жұмыстың маңызы зор. Сөйлеуді дамыту сабақтарын сапалы өткізу оқушылардың сөйлеуін дамытуға ықпал ететіні анық. Бұл туралы педагогика ғылымдарының докторы Н. Құрманова былай дейді: "сөйлеуді дамыту-бұл оқушыға берілген теориялық материалды оның практикалық қажеттіліктерімен, түрлі тілдік жағдайлармен, сөйлеу жағдаяттарымен салыстыра отырып жаттығуларды орындау. Тілді дамытуда ситуациялық жаттығулар мен іс-әрекеттерді, стильдердің ерекшеліктерін игеруге басымдық беріледі". Әрине, бұл жағдайларды күнделікті іс-шаралар кезінде тиімді пайдалану үшін білім жүйесін меңгерудің икемділігі мен қабілеті болуы керек.
Сөйлеуді дамыту жұмысының ерекшелігі-студенттерге тілдік заңдылықтар туралы тиімді ақпарат беру және оларды оқу іс-әрекетінің барлық кезеңдерінде дамыту. Мысалы, белгілі ақындар мен жазушылардың, ғалымдар мен ойшылдардың мақал-мәтелдерін талдай отырып, тілдің әлеуметтік рөлін, сұлулығын, байлығын, даралығын түсіндіру қажет.
1. дидактикалық мәтіндерді таңдап, олардағы ой жүйесін қорытындылаңыз;
2. халық ауыз әдебиетінің үлгілерін, тілдің құдіреті туралы мақал-мәтелдер мен мақалдарды жинау;
3.оқушының тіл туралы ойларын, тәжірибелерін ұсыну сияқты жұмыс түрлерін ұсыну оқушының білімін арттырады.
Тіл дамып келеді, оның ішкі заңдылықтары да оқушының назарынан тыс қалмауы керек. Әр буынның сөздік қорының өзгеруімен, яғни оның негізінің тілін сақтай отырып, ішкі алмасу, жаңарту жүреді.
Сондай-ақ, оқушының назарын тілдік бірліктердің өзара байланысына, бір-біріне тәуелділікке, яғни тілдің күрделі құбылыс екендігіне аудару керек. Мысалы, дыбыстың морфемада және сөзде, сөз тіркесінде және сөйлемде, сөйлемде қолданылатындығын білу тізбектің орналасуында ерекше заңдылыққа ие. Оқушылар сөздегі әр дыбыстың грамматикалық, лексикалық мағынаны түрлендірудің негізі екенін біледі, екінші жағынан, олар сөз құру, форманың өзгеруі және сөздердің бірігуі сол сөздің лексикалық мағынасына байланысты екенін біледі. Мысалы, лексика тарауын өту кезінде тілдік сананы басқа тараулармен қалай байланыстыруға болады?
Мектепте оқытылатын қазақ тілі пәнінің лексикасы басқа тараулармен тығыз байланыста қайталанатын өзекті сала болып табылады. Бұл мұнда тілдің негізі - сөз, оның негізгі белгісі - мағынасы туралы егжей-тегжейлі айтылатындығына байланысты.
Кез-келген теориялық білімнің мазмұнында тілдің құрылымы мен функциялары туралы білім жиынтығы ұсынылуы керек. Мұндай Білім екі түрлі функцияны орындайды: біреуі оқушының тілді қолдану өрісін кеңейтеді, екіншісі тілдік іскерлік дағдыларды қалыптастырады. Яғни, теориялық білім мен тілдік қорытындыларды практикалық қолдану нәтижесінде сабақтың соңғы міндеті жүзеге асырылады. Сондықтан лексика бөлімінен өтетін тақырыптар Үстірт түсіндірілмеуі керек, оқушының тілінің дамуына, сөздік қорын байытуға, әдеби тіл нормаларына сәйкестігіне жол бермеу керек. Бала өткен тақырыпты бірлік ретінде қабылдамайды, бірақ тілдік жүйеде өз орнын, басқалармен байланысын бағалайды және тұтас бөлшек ретінде қызмет етеді. Мұндай лексикалық байланыссыз ешқандай тілдік тұжырымдаманы меңгеру мүмкін емес.
Оқушылардың тіл білімі туралы түсінігін қалыптастыру-бұл балаға біздің тіліміздің ғылым ретінде даму процесін, реттілігін, функциясын түсіндіру. Бұл оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастырылады. Оқушыны іс-әрекетке итермелейтін және оны білімге итермелейтін негізгі механизмдер - пәнге деген қызығушылық, білімге деген қажеттілік-олар бір-бірінен пайда болған кезде ғана түпкілікті нәтижеге әкеледі [3, 12-бет].
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың: "Қазақ тілі мен әдебиетін дамыту-қуатты гуманитарлық қаруды жаңғырту, тепе-теңдік және қоршаған ортаны бағалау құралдарының бірін жетілдіру" деген сөздері тіл мамандары үшін бағдар болып табылады. Жалпы мүдделер де бар [4, б. 7].
"Қазақ тілі" пәнінің мақсаты-қазақ тілін меңгеру, сауаттылық пен ойлауды арттыру, қазақ тілінде сөйлей және жаза білу, қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрпын тану, тілді құрметтеуге тәрбиелеу, сондай-ақ өмірмен, табиғатпен, қоршаған құбылыспен, табиғатпен жан-жақты танысу. Қазақ тілін үйрену барысында оқушыларға мұғалімнің қойған сұрақтарын түсінуге, оларға жауап беруге, үйренген сөздерді дұрыс айтуға, әсіресе қазақ тіліне тән дыбыстары бар сөздер мен сөз тіркестерін дұрыс қолдануға, сөйлемдерді дұрыс құруға үйрету қажет.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында мемлекеттік тілді оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударды: "халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, қазақ тілін оқытудың озық заманауи бағдарламалары мен әдістерін әзірлеп, енгізу қажет. Мемлекеттік тілді тиімді меңгеру бойынша үздік инновациялық, әдістемелік, практикалық оқу құралдарын әзірлеу қажет "" қазіргі уақытта ғалымдар оқытудың елуден астам технологиясы бар, олардың кейбіреулері біздің білім беру жүйемізге енгізілуде және біздің тәжірибемізден туындап отыр дейді. Осы тұрғыда қазіргі уақытта көптеген педагогикалық әдістемелерді пайдалана отырып, мемлекеттік тілді меңгеруде оңтайлы табыстарға қол жеткізуге болады.
Мектептегі жұмыс барысында әр мұғалім білім мен тәрбиеде оңтайлы нәтиже беретін өз әдістемесін жасауы керек. Тек осы жағдайда ғана жыл сайын оқушылардың білім деңгейінің өсуін байқауға болады. Мемлекеттік тілді оқытудың негізгі мақсаты тілді дамыту болып табылатындықтан, Сабақтың мақсаты оқушылардың қазақ тілінде еркін сөйлей білуін қалыптастыру, оқушылардың лексикалық қорын байыту, мемлекеттік тілде сөйлеуді, оқуды, жазуды үйрету, тілді оқытудың әдістері мен тәсілдерін, оның мүдделі оқыту тәсілдерін танымал ету арқылы жүзеге асырылады.
Сөйлеуді дамыту-тілді оқытуда коммуникативтік құралды іске асыру. Оқушының сөйлеуін дамыту лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерді игеруден, оларды сөйлемде қолдану дағдыларын қалыптастырудан, сөз, сөз тіркесі, сөйлем арқылы тілдік іс-әрекетке жетелеуден тұрады. Мұндай көзқарасты ғалым З.Ш. Есназарова ұсынады және өз жұмысында тиімділігін дәлелдейді. Сөз, сөз тіркесі, сөйлем-келісілген сөйлеудің бастапқы алғышарттары. Сөйлеу үшін оқушының жеткілікті белсенді қоры болуы керек және ол келісілген сөйлемнің заңдылықтарын ережелер түрінде емес, әр сабақта тәжірибе түрінде, дағдыларды қалыптастыруы керек. Сондай-ақ, коммуникативті іс-әрекетке жету үшін жеткілікті лексиканың болуы маңызды, үлкен лексикасы бар адам өз ойын басқа адамға жеткізуді қиындатпайды. Сондықтан оқушының сөздік қорын байытуға көп көңіл бөлу керек. Сабақ барысында оқушылардың сөздік дәптері болуы керек. Сөздік-бұл тілдің қажетті материалы. Емес, көрейік біз зерттеп, тіл қандай, бастау үшін меңгеру қажет, оның сөздердің қоры бар. Демек, сөз өздігінен жиналмайды, оны жүйе анықтаған жоспармен түсіну керек. Егер сіз басқа әдістемелік әдебиеттерге назар аударатын болсаңыз, онда бұл сөзді меңгерудегі тақырыптық жүйенің дұрыстығын көрсетеді. Яғни, әртүрлі лексикалық тақырыптарға байланысты қоршаған әлемді, қоршаған ортаны бейнелейтін сөздерді игеру ұтымды. Сондықтан қазақ тілін үйрену кезінде оқушылар міндетті түрде меңгеруі тиіс сөздердің тізімін жасау қажет. Оқушының зерттелген сөздерін берік қалыптастыру үшін келесі сұрақтар ескерілуі керек: сөздегі дұрыс екпін, сөздің мағынасын дұрыс түсіну, орфографиялық тұрғыдан дұрыс жазу және сөйлемде қолдану.
Оқушылардың меңгерілген сөздік қорын бекіту, білімдерін кеңейту, қарым-қатынастың сауатты және мәдени-эстетикалық деңгейін үйрету. Сөздік қорын бір жүйе бойынша жүргізуді, оны тоқсан сайын, жыл сайын ұлғайтуды көздеу қажет. Егер студент әр сабақта жаңа сөз үйренсе, оны сабақ барысында бірнеше рет қайталаса, жазбаша және ауызша жұмыс формаларымен байланыстырса және сананы берік ұстаса ғана ол лексикаға енеді.
Қоғамды ақпараттандырудың қазіргі жағдайында ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы біртіндеп адам өмірінің әртүрлі салаларына өзгерістер енгізуде. Ақпараттандыру білім беру жүйесінің дамуына ықпал етеді. Сондықтан интерактивті тақтаның қазақ тілін оқытудағы тиімділігі орасан зор.
Сөйлеуді дамыту жұмысында сөздің мағынасын дұрыс түсіну үшін орфографиялық, синонимдік, антонимдік, этимологиялық, түсіндірме сөздіктерді қолдануды үйрету артық болмайды.
Тілді оқыту-бұл илеу арқылы жүргізілетін жұмыс. Алайда, кез-келген құбылысты оның қажеттілігі байқалғанға дейін жүзеге асыру мүмкін емес екені анық. Егер солай болса, онда тілді үйрену мемлекеттік тіл басқа қазақстандық ұлттардың қажеттіліктеріне айналғанға дейін кейінге қалдырылуы мүмкін.
Мемлекеттік тілдің іргетасын қалау бастауыш мектептен басталатыны заңды. Демек, мектеп студенттерге ұсынатын Оқу материалдары қазіргі ғылымның талаптары мен деңгейіне сәйкес келуі керек. Өмір басқа ұлт өкілдерін қазақ тіліне оқытудың тиімді әдістерінің бірі ғалым М.Жанпейісованың соңғы жылдары білім беру үдерісінде дами бастаған модульдік технология әдісі болып табылатынын дәлелдейді [5, 12-бет].
Тіл-сыртқы әлем мен қоршаған орта туралы білім көзі. Пәнді оқу кезінде оқушылар қазақ тіліндегі атаулармен, құбылыстармен танысады. Танысу ауызша және жазбаша түрде жүреді. Осы екі түрді игеру қазақ тілін меңгерудің практикалық мақсаты болып табылады. Яғни, оқушы қазақ тілін ауызша және жазбаша түрде қолдана білуі керек. Қазақ тілінде тыңдай және сөйлей білу ауызша формаға жатады. Жазбаша түрге тілдің жазбаша түрін пайдалану немесе қазақ тілінде жазылған мәтінді жазу және оқу қабілеті жатады.
Тіл-ауызша да, жазбаша да жүзеге асырылатын қарым-қатынас құралы. Ауызша сөйлеу: тыңдау, түсіну және сөйлеу әрекеті. Жазбаша түрде: оқу және жазу қызметі.Тыңдау, сөйлеу, жазу және оқу дағдыларын қалыптастыру оқушының ауызша да, жазбаша да тілді қаншалықты жақсы меңгеруіне тікелей әсер етеді. Осы төрт дағдының негізін студент тілді жақсы меңгеруі үшін мықтап салу керек. Үлкен үміттің басты белгісі-білім мен ғылымды инновациялық технологиялар бағытында дамыту мақсатында ХХІ ғасырдың табалдырығын аттау. Саналы, мазмұнды, адамгершілік тәрбие және жас ұрпаққа білім беру-бүгінгі күннің талабы [6, 8 Б.].
Сөйлеу дегеніміз-ойды тіл арқылы басқа біреуге беру. Ал" сөйлем - негізгі тілдік бірліктердің бірі, толық коммуникативтік функциясы бар синтаксистік бірлік "- деп жазады тілші, ғалым Қ.Аханов" Тіл білімінің негіздері " атты кітабында [7, 12 б.].
М .Жұмабаев былай деп жазады: тек сөз арқылы сыртқа қанша түрлі ой шығара аламыз. Сөйлеу қалай пайда болады? - сұраққа келетін болсақ, жай сөйлесуден гөрі сөйлесу оңайырақ болып көрінеді. Біреу сөйлейді, біреу тыңдайды және осылайша өзара әрекеттеседі. Сөйлеу-бұл тілдік материалды жүзеге асыру, тілдік құқық ережелеріне, тілдік нормаға бағыну. Сөйлеу-белсенділік, сөйлеу-тіршілік формасы, тілдің болуы.
Сөйлеуді дамыту өте күрделі процесс. Бұл оқушының ақыл-ой дамуымен, әсіресе ақыл-оймен тікелей байланысты. Тірі организм үздіксіз дамып, қоршаған ортаға бейімделеді [8, Б.2].
И. п. Павловтың іліміне сәйкес, Даму - бұл ішкі жүйке процестерінің өзара әрекеттесуі және қоршаған шындықтың адамға сыртқы әсері, бұл процесс қоршаған орта мен организмнің теңдеуі болып саналады. Баланың қабілеттерін дамытуға үш негізгі фактор әсер етеді.
1. тұқым қуалаушылық (кіші сала)
2. орта (сыртқы сала)
3. Тәрбие (ішкі және сыртқы сала)
Биологиялық тұқым қуалаушылық және әлеуметтік орта баланың сөйлеуінің дамуына үлкен әсер етеді. Қабілеттер тәрбие арқылы жетілдіріліп, жүзеге асырылады.
Адам психологиясының нәзік құпияларын байқаған А. С. Макаренко балалардың күнделікті сөйлеуіндегі дауыс ырғағына да ерекше назар аударды. Балалармен әңгімелесу кезінде эмоциялар мен сезімдердің басым болуы қажет, мұғалім өзінің дауыс ырғағына, дикциясына назар аудару керектігін айтады. Сыртқы объективті шындықтың әсерінен адамның есту, көру сезімдері дамиды, адамның ойлау қабілеті артады. Ойлау арқылы шыққан адам ойын тасымалдаушысы рөлін атқарады.
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін адам саналы түрде тілдік құралдарды дұрыс қолдана білуі керек. Сөйлеуді жоғарылату жұмыстарын жүргізу кезінде ол көру, есту және есту, ми ойлау арқылы жүзеге асырылады. Ақыл-ой әрекетінің нәтижесінде сөйлеу әрекеті үлкен мәнге ие. Сондықтан тілді оқыту кезінде оқушының жеке қабілеттері, ойлау дағдылары, санасы, жаны ескеріледі. Сөйлеуді дамытудың психологиялық негізі тіл мен ойлауға негізделген. Сөйлеуді дамыту қабылдау, қабылдау, есте сақтау және ойлау мен қиял негізінде жүзеге асырылады.
Ал оқушылардың жеке ерекшеліктері (темперамент, қабілет, мінез) сөйлеу, жазу жұмысымен тығыз байланысты [9, Б.33].
Психолог Н. И. Жинкин "адамның коммуникативті жүйесі және мектептегі сөйлеуді дамыту"жұмысында. "Сөйлеу-бұл ақыл-ойды дамыту арнасы, сөйлеу тетіктерін іске қосу-сөз бен буын бейнесін қалпына келтіру
модернизациядан басталады". Н. И. Жинкиннің еңбегінде сөйлеу қызметінің функциялары келесідей көрсетілген.
Сөйлеу қызметінің функциялары ғылыми тұрғыдан 3 түрлі салаға топтастырылған.
1. сөйлеудің коммуникативті функциясы
2. сөйлеудің сигнирикативті функциясы
3. сөйлеудің экспрессивті қызметі
Сөйлеудің коммуникативті іс-әрекетінің көптеген түрлері. Танымдық қатынастар, хабар алмасу, бірнеше адамның байланысы, топтық және қоғамдық қатынастар, зат алмасу және т.б. коммуникативті іс-әрекет сөзбен де, сөзсіз де (із, құрмет, қозғалыс және т. б.).
Сөйлеудің сигналдық функциясы бойынша адамдар бір-бірін белгілер мен белгілер арқылы түсінеді. Қимылдар осы топқа жатады.
Сөйлеудің экспрессивті функциясы-дыбыс пен экспрессивтілікті сөзбен, есту үшін жағымды, жағымды күйде жеткізу. Бұл әрекеттегі сөйлеу-адамның психикасына қатты әсер ететін тітіркендіргіш [10, 11-бет].
Білімді толық игеру әдістемесінің ғылыми негізін американдық психолог Дж. Кэррон мен Б. Блум, ал Ресейде М. в. Кларкиннің толық білім алу әдісі бойынша жұмысы студенттерге бірдей уақыт бөлетін барлық адамдар үшін оқу бағдарламаларын дамытуды қарастырады. Сабақ барысында жаңа сабақты игеруге көп уақыт кетеді, ал білгендерін игеру нәтижесі тексерілмейді. Сабақтың соңғы нәтижесі негізгі шешім таба алмайды. Психологтар Дж.Кэррон мен Б. Блум студенттердің әр түрлі уақытта бірдей күрделі тапсырманы орындау себептерін анықтады:
1. қабілеті төмен студенттер көп уақытты пайдаланса да, сабақтарды игере алмайды.
2. дарынды балалар (барлығы 5%) басқалары орындай алмайтын күрделі тапсырмаларды орындайды.
3. Оқушылардың 70% тапсырманы белгіленген мерзімде орындауға үлгереді.
Американың Психологтары Дж. Кэррон мен Б. Блум оқушыларды деңгейлік саралау барысында 3 деңгей орнатты:
1) минималды (төменгі деңгей)
2) базалық (орта деңгей)
3) Шығармашылық (жоғары деңгей)
Осы үш деңгей бойынша келесі ережелерге назар аударылады:
1) мүлдем әрекетке қабілетті-әрекетке қабілетсіз баласы жоқ, өз ісімен айналыспайды;
2) өзара сәйкестік, өзара бәсекелестік, басқа оқушы сияқты, білмеу және іздеу арқылы дамиды және жетілдіріледі.
Деңгейлік тапсырмалар сынып оқушыларының психологиялық жас ерекшеліктері мен білім қорларын ескере отырып жасалады. Сонымен бірге, егер мемлекеттік стандартта белгіленген білім беру қызметінің көлемі мен сапасы жеке тұлғаны қалыптастыру талаптарына сәйкес келсе, оқушының қызығушылығы мен бейімділігіне байланысты мүмкін деңгей бойынша жұмыстарды орындау арқылы одан әрі дамыту жұмыстары жүргізіледі. Деңгейлік тапсырмаларды құрастыру кезінде 4-сынып оқушыларының физика-психологиялық ерекшеліктері ескерілді, сөйлеу түрлері енгізілді. Сыртқы сөйлеудің ауызша екі формасы енгізіледі (бұл тілдің ең көп таралған және кең таралған түрі) және жазбаша сөйлеу жұмысы. Тапсырмада ауызша сөйлеудің диалогтық және монологиялық формалары орындалады. Қарым-қатынастың қандай формалары болмасын, сөйлеуде олар сөз арқылы жүзеге асырылады. Егер ауызша сөйлеудің негізгі түрі диалогтық сөйлеу болса, онда ол студенттердің келесі психологиялық ерекшеліктерімен деңгейлік тапсырмаларды орындау кезінде байқалады.
1) сөз жоқ диалогта еркін айтылады, өз ойын кеңінен білдіргісі келмейді;
2) ұсыныс ықшам, сүйемелдеуді қажет етеді, тек әңгімелесушілердің өздері түсінеді;
3) диалогтың қисындылығы, мазмұны азаяды;
4) диалог кең жоспарланбайды, кейде тіпті бір сөз айтпай-ақ қимылмен көрінуі мүмкін.
Монологиялық сөйлеу. Тапсырмада монологиялық сөздерді орындау кезінде бұл тек адамның, сөйлеушінің, мұғалімнің, оқушының сөйлеуі ғана ескеріледі.
а) монолог сөзге негізделеді және белгілі бір жүйемен толық жазылады;
б) логикалық ойлау тұрғысынан қатаң талаптар қойылады.
б) мазмұндылық, түсініктілік, мәнерлілік талап етіледі.
Сөйлеу әрекеті - үлкен менингездердің талдау, синтездеу белсенділігінің нәтижесі. А. А. Монтьевтің пікірінше, сөйлеу әрекеті, барлық тілдік белсенділік сияқты, белгілі бір динамикалық құрылымға ие. Тілді зияткерлік қызмет құралы ретінде ала отырып, психолог ғалым:
1. Сөйлеу әрекетін жоспарлау
2. оны жүзеге асыру
3. Салыстыру және бақылау
Сөйлеу ішкі сөйлеу және сыртқы сөйлеу болып бөлінеді. Сырттай сөйлеу ауызша, жазбаша, монологиялық және диалогтық болады. Сонымен, психологиялық ғылымда сөйлеу әрекеті ішкі және сыртқы сөйлеу деп аталатын екі үлкен түрге бөлінеді, содан кейін сырттай-ауызша, жазбаша. Сөйлеудің бұл түрлері бір-бірімен тығыз байланысты жүзеге асырылады. Өйткені олардың физилогиялық негізі бір, ол негізі - ми жарты шарларының қабығындағы екінші сигналдық жүйе [10, с. 8].
Психолог Т.Тәжібаев:" ауызша сөз бен жазбаша сөздің арасында үлкен айырмашылықтар бар, бұл айырмашылықтар балалар тілінде айқын", - дейді, бұл айырмашылықтардың себебі жазбаша сөздің айырмашылығында, оның механикалық құрылысының күрделілігінде. Сөйлеуді жазу кезінде күшті логикалық байланыс сақталады. Ауызша сөйлеудің бағыты да, мазмұны да әңгімелесуші студенттердің пікіріне байланысты ерекшеленеді [12, 5-бет].
Ауызша сөйлеуде белсенді де, пассивті де сөздер бар. Актив сөздері күн сайын жиі қолданылатын деңгейлік тапсырмалардың барлық түрлерінде кездеседі. Пассивті сөздер сирек қолданылатын, бірақ күн сайын мағынасын түсінбейтін сөздер болғандықтан, олар тек шығармашылық деңгейдегі тапсырмаларда кездеседі. Мысалы, ғылыми-техникалық атаулар, лингвистикалық атаулар, фонетикалық атаулар және т.б.
Сөйлеудің ерекше түрі-жазбаша сөз. Бұл арнайы әдістерді қолдана отырып, мектепке барған кезде қол жеткізіледі. Жазбаша сөйлеу адамның сөйлеуінің белгілі бір дамуымен ғана пайда болады. Ол қолыңызда қалам-қағазды ұстап, жазуды үйренгеннен кейін басталады.
Жазбаша сөйлеудің кейбір ерекшеліктері:
- жазу кезінде қимылдар қолданылмайды;
- логикалық тұрғыдан өте қатаң талаптар қойылады;
- грамматикалық ережелерді сақтау қатаң ескеріледі;
- жазатын адам өте зейінді және әр сөзді ойлайды, өзіне қажетті баламаларды, мағыналы сөз тіркестерін іздейді. Бұл күрделі ақыл-ой жұмысын қажет етеді.
Сөйлеудің жеке түрі-ішкі сөйлеу. Бұл тілдік материал негізінде дауыссыз сөйлеу қабілетінің көрінісі. Әрбір ұлттық өкіл бір нәрсе туралы ойласа да, алдымен өз тілінде ойлайды. Мұндай кезде адам өзінің ішкі сөзін қолданады. Мысалы, жиналыста сөйлейтін оқушының өзі сөйлей және дайындала алады. Сыбырлап сөйлейді және сөйлейді. Ішкі сөйлеуді сыртқы сөзбен алмасу сыртқы деп аталады. Спикер бұл үшін жаттығады. Сыртқы сөйлеуді ішкі тілге айналдыру интернационализация деп аталады. Бұл мектеп жасына дейінгі балаларда жиі кездеседі.
Осылайша, біз оқушыларды оқыту процесінде сөйлеуді дамыту үшін келесі жағдайларды жасауымыз керек.
Біріншіден, тілді дамыту үшін бала үлкен адамдармен ауызша қарым-қатынаста болуы керек.
Екіншіден, ересектердің не айтқанын түсіну үшін баланың реакциясы болуы керек және оны эмоционалды түрде қабылдауы керек.
Үшіншіден, біреудің сөйлеуін түсінуден бастап, баланың сөйлеу процесі өте кеш қалыптасады, сондықтан мұны ескеру қажет.
Төртіншіден, баланың сөйлеу қабілетінің жетілуі-тілдің грамматикалық және синтаксистік түрлерін өз сөзінде дұрыс қолданудың бастауы.
В.Л. Скалкиннің "басқа ұлттың ауызша сөйлеуін оқытудың негізі"еңбегі сөйлеуді оқытудың құнды еңбектерінің бірі болып табылады. Бұл жұмыс екі тақырыптық бөлімнен тұрады.
I. бөлім ауызекі тіл дамуының аралас, психологиялық және лингвистикалық негіздеріне арналған, онда ауызекі қостілділікті дамытудың кплмпоненттері мен санаттары қарастырылады. II еңбек бөлімі толығымен әдістемелік мәселелерге арналған.
Жұмыста ауызша сөйлеудің жалпы принциптері, лингвистикалық-әдістемелік негіз талқыланады және оқу материалын таңдау, оны ұйымдастыру, оқыту әдістемесі, сондай-ақ сөйлеу мен тыңдауға арналған жаттығулар жүйесі беріледі. Атап айтқанда, бұл жұмыста сөйлеуге, оқуға арналған жаттығулар екіге бөлінеді: А) жаттығу жаттығуы, б) әрқайсысына жеке-жеке тақырыптық жаттығулар ұсынатын қатысу жаттығуы.
Мысалы, қатысатын жаттығулар:
* сұрақ-жауап;
* ситуациялық;
* баяндау;
* талқылау;
* ауызша баяндау;
* бастамашылық жаттығу;
* ойын жаттығуға бөлінеді.
Адам психологиясының нәзік құпияларын байқаған А. С. Макаренко балалардың күнделікті сөйлеуіндегі дауыс ырғағына да ерекше назар аударды. Балалармен әңгімелесу кезінде эмоциялар мен сезімдердің басым болуы қажет, мұғалім өзінің дауыс ырғағына, дикциясына назар аудару керектігін айтады. Сыртқы объективті шындықтың әсерінен адамның есту, көру сезімдері дамиды, адамның ойлау қабілеті артады. Ойлау арқылы шыққан адам ойын тасымалдаушысы рөлін атқарады.
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін адам саналы түрде тілдік құралдарды дұрыс қолдана білуі керек. Сөйлеуді жоғарылату жұмыстарын жүргізу кезінде ол көру, есту және есту, ми ойлау арқылы жүзеге асырылады. Ақыл-ой әрекетінің нәтижесінде сөйлеу әрекеті үлкен мәнге ие. Сондықтан тілді оқыту кезінде оқушының жеке қабілеттері, ойлау дағдылары, санасы, жаны ескеріледі. Сөйлеуді дамытудың психологиялық негізі тіл мен ойлауға негізделген. Сөйлеуді дамыту қабылдау, қабылдау, есте сақтау және ойлау мен қиял негізінде жүзеге асырылады [13, 13-бет].
Ауызша сөйлеу әдістерінің бірі-диалог. Оны құрастыру үшін бір тақырып бойынша оқушының сөздік қорын дамыту, жаңа сөздерді үйрету, олардың мағынасын түсіндіру, олардан тұратын формаларды игеру, сөйлемдер құруды үйрету, сөздер мен сөздерді байланыстыруды үйрету, ауызша ойларын жүйелі түрде айту, айту қажет. Содан кейін оқушы диалог құру кезінде сауатты сөйлеуге, қазақ тілінің грамматикасын ескере отырып, диалогты дұрыс құруға тырысады. Бұл оқушының тілін дамытады.
Көптеген жас мектеп оқушыларының сөздік қоры, сөз тіркестерін, сөйлемдер мен мәтіндерді құрудағы дәрменсіздігі,ойындарды жүйелі түрде айта алмау (жазу), ауызша сөйлеудің төмендігі байқалады. Мұның басты себебі - оқушының сөйлеу формаларын игерудегі дағдылары әлі қалыптаспаған, бұл білімнің жеткіліксіздігі деп саналады, кейбір зерттеушілердің пікірінше, мектепте сөйлеуді дамыту жұмыстары тиісті дәрежеде жүргізілмейді.
Қазіргі уақытта бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу әрекетін, оның ішінде диалог пен монолог арқылы қалыптастыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Алайда, бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру әдістемесі (диалог және монолог арқылы) әлі толық зерттелген жоқ. Бір жағынан, оқушылардың тілін дамытатын мұғалімдер үшін ғылыми әдістердің болмауы қиындық тудырады [14, 5-бет].
Бүгінгі таңда қазақ тілін оқыту әдістемесіне жаңа инновациялық технологиялар енгізілуде. Осы инновациялық технологиялардың арқасында оқушылардың жеке қабілеттерін жан-жақты дамытуға болады.
Сөйлеу түрлері-ауызша және жазбаша сөйлеу. Ауызша сөйлеу түрлері-диалогтық және монологиялық сөйлеу. Диалог және монолог арқылы бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеуін қалыптастыру үшін әртүрлі мысалдар мен тапсырмалар беріледі. Қазіргі уақытта, әсіресе кіші мектеп оқушыларының ауызша сөйлеуі жақсы дамыған кезде, ол тез арада жазбаша тілге енеді, нәтижесінде ауызша сөйлеудің дәл, дұрыс, жүйелі дамуына әсер етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz