Ағылшын тілін оқытуда сөйлеу әдістері арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдарын қарастыру
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналады. Сондықтан да әлемдік қауымдастықта айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті маман даярлау мақсатында тың да нақты қадам жасалуда. Ғылымның қай саласы болмасын ұстаз қауымы алдына зор міндеттер жүктейді. Соның ең бастысы - сапалы білім және сапалы тәрбие беру барысында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіру, сол арқылы білім сапасын арттыру. Ертеңгі келер күннің бүгінгіден де нұрлырақ болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдірет күші тек білімге ғана тән. Сондықтан еліміздегі саяси-әлеуметтік өзгерістерді ескере отырып, білім мазмұнын жаңашаландыруға, болашақтың иесі болар жас ұрпаққа ағылшын тілін меңгертуге, оны күнделікті өмірде қолдана білуге үйретуге баса назар аударылуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев "Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры - ұстаздардың қолында деп мұғалімдердің алдына зор міндет қойды". Осы тағылымға орай жеке тұлғаның білімділігіне, қабілетіне ден қоя отырып, оның шығармашылық дербестігін дамытуға және өз бетімен жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу қажет. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие. Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы оқыту үрдісін технологияландырудың қажеттілігінен туып отыр. Мектептерде оқу сапасын жақсартуда әр түрлі жаңа технологияларды пайдалану тәжірибеге еніп, өз деңгейінде нәтижеле беруде. Елімізде білім беру саласында қазір демократияландыру, ізгілендіру іске асырылуда. Ағылшын ана тілімен қоса оқушының сөйлеу қабілетін және жалпы дамуын ғана жетілдіріп қоймайды, оны өзін қоршаған айналасындағы адамдармен қарым - қатынас мәдениетіне де үйретеді. Оқушының ағылшын тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру мектепте берілетін білім мазмұнының негізгі мақсаты болып табылады, оқулықпен және басқа оқушылармен қарым - қатынас барысында оқушы барлық пәндерді меңгереді. Ағылшын тілін оқушыларға үйреткенде біз оларға басқа халықтың мәдениетіне әрі дүниежүзі мәдениетіне жол ашамыз, басқа халықтармен қарым - қатынас жасауға мүмкіндік туады. Ағылшын тілінің қызметі - оқушыларды өздері үйреніп жатқан тілде сөйлейтін халықпен түсіністік, ортақ көзқарас орнатуға дайындап, тәрбие, білім беріп әрі жеке басын, өмірге көзқарасын жан - жақты дамыту. [3, 56]
Білім мен тәрбиенің тұғыры тіл болғандықтан еліміздің жас ұрпағы алдында мемлекеттік тіл - қазақ тілін, орыс тілін және ағылшын тілдерін білу міндеті қойылып отыр. Бұл жайында елбасы Н.Ә. Назарбаевтың жолдауында да ерекше аталып өтілген еді. Олай болса "Тілдердің үш тұғырлығы" жобасын басшылыққа ала отырып, жаңа заманның азаматын тәрбиелеу, соның нәтижесінде қазақ елін алдыңғы қатарлы дамыған мемлекеттер қатарына қосу - ұстаздар алдында тұрған басты міндет. Сыныпта оқушылардың шығармашылық дербестігін дамытып,өз бетінше еркін ойлап, жұмыс істеу мүмкіндігі туған жағдайда дарынды, қабілетті оқушылар ерекшелене бастайды.
Ағылшын тілін оқытуда ауызекі сөйлеудің рөлі өте зор. Себебі ауызша сөйлеу арқылы адамдар бір-бірін түсінеді, өз ойларын айтады, дәлелдейді, естіген, айтылған хабарға өз көңілкүй қатынасын білдіреді. Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: монологтық, диалогтық. Диалог - екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретінде сөйлесіп, тіл қатысуы. Диалогтық сөйлеу алдын ала жоспарланбайды, сөйлесу кезінде пайда болады. Оқушылар жалпы, арнаулы сұрақтарды қоя алуы, әр түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтінін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру барысында және әр оқушы сөйлегенде кемдегенде екі реплика айтуы қажет. Диалогтық сөйлеуді дамытуда дискуссия-сабақ, экскурсия-сабақ, ойын-сабақ, талқылау сабақтарының рөлі зор. Диалогтық сөйлеуді дамыту сабақтары-ағылшын тіліне оқытудағы негізгі сабақтардың бірі. Кез келген сапалы білім мен тәрбие мұғалімнің шеберлігі арқасында берілетіні бәрімізге аян. Сабақты түрлендіру арқылы оқушының қызығушылығы мен шығармашылық белсенділігін арттыру әрбір мұғалімнің міндеті.Қазіргі сабаққа қойылатын басты талаптың бірі - оқушы ойын дамыта отырып, шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу. Осы орайда атқарылатын жұмыстар аз емес. Сонымен қатар, қазіргі кезде оқушылардың тыңдап-түсіну қабілетін қалыптастыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Қазіргі таңда тыңдап-түсінуді жақсарту әдістемесі әлі толық зерттелген жоқ. Тыңдап-түсінумен жұмыс жасауды жеңілдететін мұғалімдерге арналған ғылыми әдістемелердің аздығы зерттелу керек маңызды мәселе. Сол себепті де шет тілін оқытудағы тыңдап-түсінуде кездесетін қиындықтарды шешу жолдарын табу және практикада оның әдістемесін ұсыну бүгінде өзекті мәселе болып отыр. Сонымен бірге шет тілін үйретудің мазмұнын жаңарту және тыңдау үрдісін жаңаша ұйымдастырудың ғылыми негіздерін терең зерделеу қажет.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың тыңдау және сөйлеу қабілеттерін жетілдіру, шет тіліне тән дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету. Шет елдік қоғам ортасында түрлі ситуациялардан шыға білуді үйрету. Шет тілін оқытудағы тыңдау мен сөйлеуде кездесетін қиындықтарды шешу жолдарын практика жүзінде көрсету. Тыңдап-түсіну мен сөйлеуді ұйымдастырғанда дәстүрлі түрдегі мәтіндермен қоса, заман талабына сай жаңа, қызықты,оқушыларда шет тілін оқуға деген мотивациясын қалыптастыратын аудиоматериалдар түрлері қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Зерттеуге қатысты теориялық материалдармен танысу;
- Тыңдап-түсінуді меңгерудің тиімді әдістерін табу;
- Тыңдап-түсіну қабілеттілігін дамытудағы жаттығудың түрлеріне тоқталу;
- Ағылшын тілін оқытуда сөйлеу әдістері арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдарын қарастыру;
- Әдіс- тәсілдерді оқыту үдерісінде пайдаланып, іс- әрекеттің нәтижесін шығару.
Зерттеу әдістері: зерттелетін проблемалар жөніндегі психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерделеу; психологиялық-педагогикалық тәжірибелерді зерделеу мәселелерінің қырынан зерделеу; педагогикалық бақылау, әңгімелесу, сауал-сұрақ жасау.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы: ағылшын тілі сабағын оқытуда диалог әдісін қолданатын болсақ, онда оқушылардың сөздік қоры молайып, пәнге қызығушылықтары артады. Өйткені, Мерсер мен Литлтон зерттеуінде диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар, олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосады, - деп тұжырым жасаған. Оқушылар пәнді өз бетімен меңгереді, сындарлы ойлайды, шығармашылық қабілеттері артады, сөйлеу дағдысы қалыптасқан, білімін тиімді пайдалана алады. Берілген әдіс-тәсілдерді сабақта қолдану - оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастырып, тыңдауға үйретуде септігін тиігізеді.
Зерттеу пәні: ағылшын тілі пәнінде оқушылардың сөйлеу және есту қабілеттерін дамыту
Зерттеу әдістері. Тыңдап-түсінуді тиімді ұйымдастыруға керекті ұсынуда үнтаспаларды, дисктерді, әндерді, жиі пайдалану және сұрақ-жауап, диалог және монолог құру, баяндау, сұхбаттасу, интерпретациялау әдістерінің мүмкіндіктері артып отыр.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Ағылшын тілі сабағында оқушылардың сөйлеу және есту қабілеттерін дамыту жұмыстарын зерттеудің теориялық негіздері
1.1 Мектеп оқушыларының шет тілін оқыту тұрғысынан психологиялық - педагогикалық сипаттамасы
Тіл - коммуникативтік қарым - қатынастың ең маңызды бөлігі болып табылатын, ел арасындағы қарым - қатынастың нығая түсуі мен қалыптасуының басты бағдары болып табылады. 21 ғасыр - коммуникативтік қарым - қатынас ғасыры деп нақты айтуымызға болады. Шет тілін үйрену - ұзақ уақыт пен шыдамдылықты талап ететін үдеріс. Шет тілі қарым - қатынастың, білу, алу және ақпаратты қабылдау процессі. Қазіргі заман талабына сай шет тілн үйренудегі ең басты мақсат тіл үйренушілердің ауызша, жазбаша және тыңдау қабілетін арттыру болып табылады.
Қазіргі таңда, көптеген ата - аналардың балалары мектеп табалдырығын аттаған сәттен - ақ, өз балаларының шет тілін ерте жастан үйреніп жатқаны дұрыс па әлде бұрыс па деген сұрақтар мазалап жатады. Ересектердің көпшілігі шет тілін орта мектепте оқып бастаған. Алайда, шет тілін қай жастан бастап үйрену қажет деген сұрақтардың жауабы әлі де нақты зерттелмеген.
Шет елдің Л.С.Выготский, С.И.Рубенштейн, Б.Уайт, Дж. Брунер секілді әйгілі психологтардың зерттеулері бойынша шет тілін кіші жастан бастап үйрену ересектерге әлдеқайда оңай екенін атап көрсетті. Көптеген ғалымдар тілді қабылдау кезіңінің ұзақтығын әртүрлі сипаттайды. Мысалы, Пенфильд пен Робертс 4 және 8 жас ұзақтығын көрсетсе, керісінше Элиот өз кезегінде, 1,5 жастан бастап мектепке дейінгі жас аралығын көрсеткен.
Алайда, көптеген зерттеушілердің ойлары балалардың 3 және 10 жас аралығында шет тілін тез қабылдайды деген пікірлері ұқсас келеді. 3 жасқа дейін шет тілін үйретудің еш маңызы болмайды, себебі бұл жастағы балалардың өз ана тілін қабылдауы жеткілікті дамымаған, ал 10 жастан кейін тілді үйрену еш пайдасы жоқ, себебі тек балалардың аз ғана бөлігі оң нәтижеге жете алады. Бәрінен де шет тілін 5 - 8 жас аралықтарында, өз ана тілдерін жетік қалыптасқан кезеңде үйренген дұрыс.
Кейбір физиологтардың пікірінше, бала миының сөйлеуге жауап беретін механизмін өте икемді болып келгенімен, бала жасы ұлғайған сайын көптеген кедергілерді жеңуге мәжбүр болып, шет тілін үйреніп, қабылдауына біршама әсер етеді.
Бастауыш мектеп оқушылар өздерінің жас ерекшеліктеріне қарамастан шет тіліне деген бейіні мен қызығушылықтарымен ерекшелінеді. Дәл, осы сәтте бастауыш мектеп оқушыларының шет тіліне деген құпяиларын біл қызығушылықтары арта түседі. Мектеп оқушылар тез әрі оңай көп мөлшерде шет тілі материалдарын еске сақтап, үйренгендерін оңай жеткізе алады.
Екінші тілді меңгеру бастауыш мектеп оқушылары үшін кенеттен пайда болады. Яғни, бұл процесс мектеп оқушыларының имитациялық қабілеттерінің жақсы дамуына байланысты. Алайда, имитация шет тілін меңгерудің басты механизмі болып саналмайтындығын ұмытпауымыз қажет.
Бастауыш мектеп оқушылары оқушы екніні белгілі болсада, олардың ілң де бала екенін ұмытпауымыз қажет. Бастауыш мектеп оқушылары ізденімпаз, көбіне ашық, эмоционалды түрлі - түске боялған заттарға назар аударғыш болып келеді. Бірақ, олардың зейіндері әлі де тұрақты емес, бұл дегеніміз олар өз зейіндерін белгілі қысқа уақыт аралығында ғана шоғырлана алады. Қандай тақырып болмасын мұғалімдер тек қана коммуникативтік қарым - қатынас арқылы түсіндіруі қажет.
Сонымен қатар, мектеп оқушыларын оқу барысында ойын арқылы байланысту қажет, себебі 10 - 12 жас аралықтарына дейінгі мектеп оқушылары ойын әрекетін жалғастырушылар болып табылады. Сол себепті, ойын арқылы тілді үйрену мектеп оқушыларының тілге деген ынтасы мен қызығушылығын арттырады.
Шет тілін меңгеру - бұл лингвистикалық қабілеттерді жетілдіруде, сөйлеу әрекеттерін күрделеуде, сондай-ақ жеке тұлғаның көптеген жақтарын байытуда күрделі процесс.
Қазіргі уақытта оқыту - білім алушылардың мақсаты, мотивациясы, өзіне және өз күшіне сенуі, ойлау тәсілдерінің дамуы, таным стратегиялары, танымдық артықшылық және жинақталған тәжірибе сияқты жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып құрылады. Сондықтан да жоғары оқу орындарында болашақ шетел тілі мамандарын даярлауда Шетел тілін оқыту психологиясы пәнінің енуі маңызды құбылыс.
Шетел және отандық психологияда шет тілдерін меңгеру процесінің психологиялық ерекшеліктеріне қатысты бірқатар психологиялық теориялар мен тұжырымдамалар бар. Шет тілдерін оқытудың ерекшелігі И. М. Берман, И. Л. Бим, М. А. Давыдова, И. А. Зимняя, Г. А. Китайгородская, А. А. Леонтьев, М. В. Ляховицкий, Б. В. Беляев, В. А. Артемов, Б. А Бенедиктов, а. А. Алхазишвили жэне т.б. педагогтар мен психологтардың іргелі жұмыстарының қатарында қарастырылған. Олардың еңбектеріндегі тұжырымдамалар мен ілімдер, тіл дамыту бағытына деген көзқарас психологтарға, психолингвистерге, әдіскерлерге тек сөйлеу ғана емес, сонымен қатар басқа да қызметтің құрылымын құрайтын машықтар мен іскерліктерді зерттеу және меңгеру нысандары ретінде бөліп көрсетуге, зерделеуге, зерттеуге негіз бола алады.
Шетел тілін оқыту процесінде психологиялық факторлардың өзектілігі жоғары: ұстаздың өзіне деген сенімділік сезімінің пайда болуы, аудиторияның реакциясына барабар жауап бере білуі, өзге тілді қарым- қатынас барысында оқытудың заманауи әдістерін қолдана отырып, оқушылардың жас ерекшеліктерін басты назарда ұстай білуі қажет. Міне, осы қағидаларды болашақ маман терең меңгеріп шығуы тиіс.
Шет тілін оқыту мазмұнын анықтау адамның санасында шындықтың психикалық көріну заңдылықтары туралы психология ғылымына жүгінбей өту мүмкін емес, олар көрінетін жағдайларға байланысты тұлғаның рухани қасиеттерін, ойлау қызметін және индивидтің жағдайын зерттейді. Психология адамның сөйлеу әрекетін құрумен және оны қалыптастырумен айналысады.
Қазіргі заманғы шет тілін оқыту оқушылардың шет тілі мәдениетіне дамытуға да ерекше мән беріп отыр. Әдіскерлердің көпшілігі жеке тұлғаның рухани құндылықтарының жан-жақты дамуына ықпал ететін коммун и кати вті к бағыттағы шет тілін оқытудың теориясы мен тәжірибесінің қазіргі жағдайдағы талаптарға назар аударған. Шет тілін оқытудың психологиялық ерекшеліктерін есепке алу оқушылардың лексикалық қорын, лингвотілдік білім шеңберін, шет тілін тасымалдаушылармен қарым-қатынас жасауға байланысты сөйлеу іс-қимылдарының аумағын кеңейтуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, шеттілін оқытудың психологиялық ерекшеліктерін есепке алу жалпы алғанда оқушылардың коммуникативтік құзыреттілігін жетілдіруге ықпал ететінін атап көрсету қажет.
Сөйлеу қызметінің құрылысын зерттеумен айналысатын ғылым - психолингвистика. Психолингвистер адамның сөйлеу мінез-құлқын зерттейді, тыңдау және сөйлеу кезінде болатын ақыл-ой процестерінің, операциялардың, әрекеттердің үлгілерін сипаттайды. Психолингвистер қандай тілдік бірліктерді және ұсыныстарды кодтауға (сөйлеуге) және декодтауға (тыңдауға) қандай ретпен қатысатынын анықтауға әрекет жасайды. Шет тілін оқыту кезінде оқу (танымдық) іс-әрекеті қалыптасады, оның барысында оқушы тілді меңгереді, оның сөйлеу механизмдері қалыптасады және қарым-қатынас бойынша іс-әрекет жасайды. Қызмет тыңдалым, сөйлеу, оқу және жазу үшін жауапты сөйлеу механизмдерінің жұмысын қамтамасыз ететін нақты іс-қимылдар мен операцияларда жүзеге асырылады. Диалогтар, әңгімелесулер, мәтіндер, кез келген ауызша және жазбаша сөйлеу шығармалары сөйлеу әрекетінің нәтижесімен көрінеді. Психологияда сөйлеу әрекеті қарым-қатынастың нақты жағдайында пікір білдіруге бағытталған оның компоненттерінің (қарым-қатынас қатысушыларының, мақсаттың, пәндік мазмұнының: тақырыптың, экстралингвистикалық және паралингвистикалық құралдардың) өзара әрекет ету процесі ретінде анықталады-деп көрсетеді ғалым А.А. Алхазишвили [1].
Шет тілін меңгеру - осы тілде ойлауды үйрену дегенді білдіреді. Академик Берлиц М.Д. тұжырымдаған бұл әділ мәлімдеме шетел тілін меңгеру мен меңгерудің "психологиялық заңдылықтардың экстрапсихологиялық факторларының бұзылуларын" еңсеру тәсілдерін бірлесіп іздестіруді көздейді. Оқыту процесі өзінің психологиялық табиғаты бойынша мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара іс-қимыл процесі болып табылады. Мұғалімнің міндеті оқушылардың танымдық іс-әрекетін басқаруға негізделеді. Оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіруге, ең алдымен, оқушылардың танымдық мүдделерін "адамның өмірлік маңызы мен оның эмоциялық тартымдылығының санасынан туындаған объектіге деген көзқарасы"-деп анықтауға болады [2].
XIX ғасырда психология шет тілдерін оқыту әдістемесіне көп жаңалықтар енгізілгені белгілі. Шет тілдерін оқытудың психологиялық ерекшеліктерінің: әдістемелік, педагогикалық, физиологиялық, мәдениеттанушылық, лингвистикалық және т.б. өзара байланыстары көрсетілген. Мәселен, психологияда кең теориялық материал жинақталып, тіл фонетикасын меңгеру барысында сана мен іс-әрекет бірлігінің теориялық принциптері, шет тілін меңгеру заңдылықтары туралы ғалым, филолог Григорий Евгеньевич Ведель былай деп көрсетеді:
сана және қызмет бірлігі теориясы;
ақыл-ой үрдістерін кезең-кезеңмен қалыптастыру теориясы;
оқытудың ашық және жасырын тәсілінің тұжырымдамасы;
оқу үрдісінде оқушылардың қозу жағдайының қарқындылық дәрежесінің теориясы;
ішкі сөйлеужәне латентті артикуляция концепциясы;
ақыл-ой процестерінің нейродинамикасы және т.б.
Г.В.Ведель өз еңбегінде тілдердегі ойлау механизмдері, олардың пайда болуы және жұмыс істеуі, рөлі; тілді меңгерудің білім алудан қабілет-дағдыға дейін өсу деңгейі; тілді меңгерудегі механикалық жады мен жас ерекшеліктерінің рөлі; әріпті және бейнелі сөздерді оқуға, оларды түсініп оқуға және кейін аудара отырып оқуға үйрету; грамматиканы ережелер мен ұсыныстар үлгілері бойынша оқыта отырып, грамматикалық құбылыстарды жүйелі түрде қарастырудың тиімді механизмдерін басты бағытта ұстаудың қажеттілігін атап көрсеткен. Жоғарыда айтылғандай, мұғалімнің кәсіби ойлау құрылымы жетекші орын алатын психологиялық ойлауға алып келеді, өйткені оқыту процесінің мазмұны "әрдайым жеке тұлғаға бағдарланған болып қалады, психологиялық заңдар мен оның даму және әлеуметтік болмыс механизмдері бейнелейді" [3].
Бұл мәселелер психологиялық және физиологиялық заңдылықтарға сүйеніп қолданыста болса және оқытудың талаптары мен міндеттері ескерілсе шетел тілін меңгерту тиімділігі артады. Жалпы шет тілін оқытудың, атап айтқанда, зерделеудің ең даусыз факторы - мотивация. Шет тілін меңгеруде мотивация маңызды рөл атқарады. Бізге белгілі сыртқы және ішкі мотивациядан басқа, психологияда жаһандық, ситуациялық және аспаптық мотивациялар болып бөлінеді. Олардың барлығы шеттілін үйренуде қажет.
Сыртқы және ішкі мотивацияның ерекшеліктеріне тоқтай отырып, психология ғылымдарының докторы, профессор И.А. Зимняя оқытудың коммуникативтік-танымдық міндеттерін шешуге бағытталған "тең партнерлік оқу ынтымақтастығын" атап көрсетті, бірінші, мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынасына; екінші, мұғалім мен оқушылардың оқу іс-әрекеті мен педагогикалық қарым-қатынас субъектілері ретінде психологиялық си патта масы на; үшінші, оқушылардың оқу іс-әрекетінің психологиялық ерекшеліктеріне назар аударуды ұсынады [4].
Жас ерекшелік және педагогикалық психология, қабілет психологиясы саласындағы ресейлік көрнекті мамандардың бірі, психология ғылымдарының докторы, профессор В.А.Крутецкий зейіннің қасиеттерін сипаттап: "зейіннің шоғырлануы - бұл бір объектіде немесе басқалардан көңіл бөлу кезінде бір қызметте зейіннің сақталуы. Зейіннің тұрақтылығы - бұл затқа немесе қандай да бір қызметке ұзақ уақыт назар аудару. Осылайша, шет тілін меңгеру процесінде оқушыны топтау, сөздерді дұрыс белу және грамматикалық құрылымдарды ажырату, өз назарын қызметтің бір түрінен екіншісіне ауыстыру сияқты қасиеттері ерекше рөл атқарады деп болжауға болады. Ал, қабылдау - сезім мүшелеріне тікелей эсер еткендегі объективті әлемнің заттары мен құбылыстарының тұтас көрінісі дей келіп, қабылдау қасиеттері мен түрлерін атап көрсетеді:
1. Тұтастық, заттың әрдайым тұтас бейнесі, біз қоршаған заттарды пішіні, түсі, өлшемі және т.б. бойынша салыстырмалы түрде тұрақты қабылдаймыз.
2. Қабылдауды түсіну - ойлаумен, заттардың мәнін түсінумен тығыз байланысты.
Ал қабылдау түрлерін: заттарды, уақытты қабылдау, қарым-қатынасты, қозғалыстарды, кеңістікті қабылдау деп анықтама берген [5].
Тәжірибе көрсеткендей, оқушылардың бір-бірімен тұлғааралық қарым- қатынасын ұйымдастыруда шет тілі сабағының басқа пәндерден өзіндік ерекшелігі бар. Бірдеңені бірге орындау ғана емес, бірге үйрену - бұл тәсілдің мәні. Бірге оқу оңай және қызықты ғана емес, сонымен қатар айтарлықтай тиімді. Шет тілі сабағында мұғалім оқушыларды қызықтырады, тілдік материалдарды енгізеді, қандай да бір тілдік құбылыстарды түсіндіреді, сөйлеу үлгілерін көрсетеді, нұсқау береді, сұрақтар қояды, жауаптарды талап етеді, оқушылардың жұмысын ұйымдастырады және бағыттайды. Мұғалімнің өзінің оқушыларына қатысты әр түрлі көзқарасы болуы мүмкін, бірақ бір жағдайда - ынтымақтастықта оқытудың негізгі принциптерін нақты сақтау маңызды. Атап айтсақ, оқушылар тобын мұғалім балалардың психологиялық үйлесімділігін ескере отырып, сабақтарға дейін қалыптастырады. Erep топ бірнеше сабақта үйлесімді, тату жұмыс істесе, оның құрамын өзгертудің қажеті жоқ. Tonқа бір тапсырма беріледі, бірақ оны орындау кезінде топ мүшелері арасында рөлдерді белу көзделеді (әдетте рөлдерді оқушылардың өздері бөледі, бірақ кейбір жағдайларда мұғалім ұсыныстар бере алады). Бір оқушының жұмысы емес, барлық топтың жұмысы және білім ғана емес, оқушылардың күш-жігері де бағаланады.
Психология және филология ғылымдарының докторы, лингвист А. А. Леонтьев сөйлеу дағдысын қалыптастыруды - сөйлеу операцияларын орындауды жетілдіру дәрежесіне дейін жеткізді [6].
Ал, Е. И. Пассов дағдылар мен іскерлікті "дамытуға" әрекет жасады. Ол дағды "саналы қызмет жүйесіндегі сапалардың толық жиынтығының арқасында осы қызметті орындау шарттарының бірі болған дербес әрекеттер"-деп түсіндірді. Олардың бірлігі келесідей анықталған: бұл "саналы іс-әрекет жүйесіне негізделген және коммун и кати вті к міндеттерді шешуге бағытталған саналы іс-әрекет" [7].
Орыс және кеңес ғалымы, физиолог, Нобель сыйлығының лауреаты И. П. Павлов: дағдылардың физиологиялық негізі динамикалық стереотип болып табылады - десе [8], С. Л. Рубинштейн дағдыларды жаттығулар мен жаттығулар арқылы түзілетін саналы орындалатын қызметтің автоматтандырылған компоненттері ретінде анықтайды [9]. Miне, шет тілін меңгеру-бұл сөйлеу дағдылары жүйесін меңгеру. Тіл адамның психикасында, ең алдымен, кез келген уақытта жүзеге асырылуы мүмкін дағдылар түрінде қарастырылған.
Мектепте шет тілін алғаш оқытудан бастап балаларды шетелдік қарым- қатынас құралдары мен тәсілдеріне ғана емес, сондай-ақ, қарым-қатынас мәдениетіне де үйрету қажет. Мұғалім оқушылардың нақты танымдық қызығушылығына және ағылшын тілінде сөйлесу ниетіне сүйенуі тиіс, бұл өзге тілді сөйлеу қызметінің алғышарты. Әсіресе оқушының зейіні, жады және қабылдауы басты назарда ұсталуы тиіс. Зейін - есте сақтау, ойлау, қабылдау немесе қиял сияқты дербес танымдық процесс болып табылмайды, бірақ оның маңызы зор, өйткені онсыз танымдық немесе пәндік іс- әрекеттерден өту мүмкін емес.
Мектеп оқушыларының шетел тілін меңгеруге деген оң көзқарасы пәнді мақсатты қалыптастырудың өзекті маңыздылығын, прагматикалық құндылығын және кең контексте шет тілін қолдану перспективасын, нақты өмірлік жағдайларында сол тілге жүгіну қажеттігіне оң реакцияны сезген жағдайда мүмкін болады. Мұғалімнің сабақтың оқу мақсатын анықтап, оқушының қызығушылығын, оның білімі мен іскерлігінің деңгейін негізге ала отырып, барлық оқу процесін ұйымдастыру, бағыттау және түзету құзыреттілігі жоғары болуы тиіс. Өйткені, қазіргі заман әрбір уақыт бірлігінде оқу еңбегінің тиімділігін арттыруды, яғни еңбектің оңтайлы қарқындылығын қарастыруды талап етеді.
Оқушының жеке тұлға ретіндегі дамуы, өзіндік көзқарасының қалыптасуы, ой-өрісінің кеңеюіне психологияның қосары мол. Оқушыны байқағыштық пен байсалдылыққа, зейінділік пен зеректілікке, тапқырлық пен ойланғыштыққа баулып, тәрбиелейтінде осы ғылым саласы. Жалпы психология ғылымының алға қойған мақсаттары халыққа, болашақ ұрпаққа адамның өзін-өзі танып білуінде психологиялық қызметтің қаншалықты маңызды мәселе екендігін жете түсіндіру.
К.Д.Ушинский: баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның өзінің логикалық ойын, сөз қорының, санасының жетілуіне әсері мол екенін, логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың келешекте рухының жоғары болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны дәлелдеп беруіне жетелейді. Сондайақ кімде-кім баланың тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс, деп көрсетеді. [10]
Демек, мұғалім оқыту процесінде басым қажеттіліктерге, құндылықтарға және тұлғаның әртүрлі жас ерекшеліктеріне сай қылықтарының кезең-кезеңімен өзгеріске түсетінін тұрақты назарда ұстауы маңызды.
Сонымен, психология мектепте шет тілін оқыту мазмұнының психологиялық компоненты анықтауға мүмкіндік береді, бұл коммуникативтік мақсаттарда оқытылатын тілді қолдану дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыруды көздейді.
Шет тілін меңгеруде таңдау, тұтастық (әсіресе сөйлеу мен тыңдалымда), құрылымдылық (сөйлеу, оқу) сияқты қабылдау сипаттамалары маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ, шет тілін оқыту барысында жады маңызды рөл атқарады. Бейнелі жады, ауызша-логикалық жады, еріксіз және еркін жады сияқты есте сақтау түрлері шет тілін меңгергенде үлкен мәнге ие және сөйлеу әрекетінің барлық түрлерінде дамуы тиіс.
Шетел тілін оқыту мен оқытудың психологиялық ерекшеліктері ғылым ретінде психологияның маңызды жақтарының бірі. Мұны ең алдымен білім алушы өзінің дамуы үшін жасау керек, ол шет тілін меңгеру процесін жеңілдетуге және жеделдетуге көмектеседі. Алайда, оқу қажеттілігі коммун и кати вті к (тілде тікелей қарым-қатынас), лингво тану (тілге оң көзқарас) және аспаптық (жұмыстың әр түріне оң көзқарас) сияқты ішкі мотивацияның түрлеріне сәйкес келуі тиіс.
Шетел тілін оқыту сапасы айтарлықтай дәрежеде оқытуды саралау және дараландыру дәрежесімен анықталады, бұл оқушылардың жеке- психологиялық қасиеттерін білуді, есепке алуды және дамытуды көздейді. Осылайша, оқыту сапасын арттыру үдерісіне эсер ететін психологиялық факторлардың өзектілігі:
шетел тілдерін меңгеру қоғамның әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық және жалпы мәдени прогресінің пәрменді факторына айналуында;
оқушылардың жеке ерекшеліктеріне, танымдық мүмкіндіктері мен қызығушылықтарына сәйкес шетел тілін оқытудың жаңа дәстүрлерін әзірлеу қажеттілігінде;
шетел тілі пәніне деген жағымсыз көзқарастың пайда болуын болдырмай, неғұрлым тиімді игеруді қамтамасыз етуде.
Сонымен, шет тілін оқытудың табыстылығының маңызды психологиялық факторлары:
оқушылардың екінші тілді жүйелі меңгеруге психофизиологиялық дайындығы;
оқушылардың танымдық белсенділігі мен танымдық іс-әрекетінің ерекшеліктері;
оқушылардың жоғары психикалық функцияларын дамыту ерекшеліктері (есте сақтау, зейін, ойлау, қабылдау, қиял);
оқушылардың эмоционалдық-ерік және жеке ерекшеліктері;
мінез-құлықтың еркіндігі, коммуникация дағдыларының қалыптасуы;
шет тілін үйренуге талпынысы, қоршаған әлем туралы белгілі бір білім мен түсініктің деңгейі.
Оқушылардың қарым-қатынас құралын меңгеру барысында интеллектуалдық, сөйлеу және эмоциялық қабілеті, сондай-ақ: жалпыадамзаттық құндылық бағдарлары, мүдделері, ерік және т.б. жеке қасиеттері дамиды. Бұл оқушыны әлемдік мәдениет құндылықтарына қол жеткізуге мүмкіндіктер жасап, жеке тұлға ретінде дамуына нәтижелі эсер етеді.
1.2 Ағылшын тілі сабақтарында мектеп оқушыларының сөйлеу және есту қабілеттерін дамыту
Оқушы бойындағы білімге деген құштарлық, талап, ынта отын сөндіріп алмаңдар. Партадағы жұмыссыздық-аса қатерлі қауіп-деген екен В.Сухомлинский. Оқушылардың қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден, кез-келген оқушы оқу әрекетінде адамзат оқушысының осы кезге дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе екіншіден, кез-келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы ол оқушының өзін-өзі қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді. Мәселелерді жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Осыған орай, ғалымдар жүргізген тәжірибе барысында, барлық пәндердегі білім мазмұнында оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы-басты нысана болып алынуымен байланысты. Бүгінгі оқушылар шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет.
Орта буын оқушыларының бойындағы шығармашылық қабілетін дамыту төмендегі бағыттардан тұрады:
-ақыл-парасатты игеріп, ойлау, сезім қабылдауын арттыру;
-өзін-өзі талдауды, өзін-өзі бағалай білуді меңгерту;
-қарым-қатынас мәдениетін сақтау білу;
-қоршаған ортада өз орнын, жеке ролін анықтай білу.
Оқыту мен оқудың қазіргі заманғы әдістері мұғалімнің күнделікті тәжірибесі және кәсіби шеберлігіне байланысты. Заманауи білім беру оқушының білім беру үдерісіндегі дербестігіне, соның ішінде өз бетімен оқу қабілеттерін, танымдық қабілеттерін дамытуға оқушылардың қалай оқу керектігін үйреніп, нәтижесінде еркін, өзіндік дәлел-уәждерін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни пікір-көзқарастары жүйелі дамыған оқушы қалыптастыруға негізделеді.[4, 132]
Ағылшын тiлi пәнi мектепте бiлiм, тәрбие берумен қатар жасөспiрiмдердiң жеке бас қасиеттерiн тұлға ретiнде жетiлдiруге, қоғамдағы өз орнын табуға ерекше ықпал етедi.
Ағылшын тiлi пәнiнiң басты мiндетi - шәкiрттердiң тiлдiк қарым-қатынас жасай алу бiлiктiлiгiн жетiлдiру.
Орта деңгейде ағылшын тілін оқыту барысында белгілі бір әдістемені қолдану әр түрлі шарттарға байланысты. Ол шарттардың ең бастысы ағылшын тілін оқытудың алдына қойылатын мақсат. Сонымен қатар ағылшын тілін оқып-үйренуге бөлінген уақыт, сағат саны да белгілі бір әдістемені қолдануға ықпал етеді. Шет ел тілін оқып-үйретуде шәкірттердің жас ерекшелігі де әдістеме таңдауда ескерілуге тиіс.
Оқыту шарттарының ішінде оқыту мақсаты аса маңызды рөль атқарады. Қоғамның дамуы, оның басқа елдермен саяси, шаруашылық және өзге де байланыстары ағылшын тілін оқытудың мақсаттарын анықтауға тікелей әсер етеді.
Осы замандық ағылшын тілін оқыту әдістерін салыстыра сипаттау өте маңызды. Өйткені, пайда болған әрбір жаңа әдістің артықшылығы мен кемшілігі болуы заңды.
Сондай-ақ салыстыра сипаттау оқытушының таңдауы үшін де маңызды. Әдістердің түрі - сан алуан. Бұл тәсілдердің өзгешеліктерін білмей отырып, оны таңдау қиынға соғады. Сондықтан да орта деңгейде ағылшын тілін оқыту әдістемесіне сипаттама беру - тым өзекті.
Аталмыш зерттеудің міндеттері бүгінгі орта деңгейде ағылшын тілін оқыту әдістерінің негізін салған басты принциптерінен дараланып шыққан. Оқыту әдістері: Логикалық ойлау; Сатылау; Рольдік ойындар; Тізбектеу әдісі; Мәдени қарым-қатынас; Проблемалық оқыту; Медиация; Проекттілік (жобалау) әдісі; Миға шабуыл; Анализдеу; Пікір таластыру; Шығармашылық қалыптасу әдісі; Болжау; Интерактивті әдістер; Көру, есту кинестетикалық; Коммуникативтік, Тандем, Витагендік әдіс, Іс-әрекеттік және аралықтан (қашықтан) оқыту әдісі.
Адамзат тарихында білім берудің әр алуан әдіс-тәсілдері әзірленген. Ағылшын тілін оқытудың жолдары алдымен оқу мен аудармаға лайықталған білім беру процесі аясындағы латын және грек тәрізді өлі тілдерді оқыту үшін әзірленген бағдарламалардан алынды.
Мұндай әдістің негізі XVIII ғасырдың аяғында қаланып, XX ғасырдың бел ортасында орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың Grammar-translational method (грамматикалық-аударма әдісі) атауымен ресімделді.
Орта деңгейде жоғарыдағы әдіске сай, тілді меңгеру үшін грамматика мен сөздікті меңгеру қажет болды. Ал мұны жетілдіру процесстері бір грамматикалық құрылымнан келесіге қарай бағытталған қимыл деп пайымдалды. Сөйтіп, осы тәсілмен оқытуды жоспарлаған оқытушы, алдымен қандай грамматикалық құрылымды баяндауды ойластырады. Одан соң сол тақырыптарға орай жеке сөйлем мәтіндері жинақталады. Бұдан соң олардың аудармасы қамтылады, алдымен - ағылшын тілінен ана тіліне, кейін - керісінше.
Қазіргі кезде қарым-қатынас дегенді адамдардың бір-біріне белгілердің (соның ішнде, тілдік белгілердің) көмегімен белсенді түрде өзара әсер етуі, олардың бірлескен ic-әрекетін ұйымдастыруы деп түсіндіріледі. Осыған байланысты қарым-қатынастың негізгі сипаттамаларын білу қажет.
1. Кез келген қарым-қатынас (тікелей немесе жанама) оның уәжі мен мақсатынан басталады, яғни не үшін айтылды, тыңдалды, оқылды, жазылады және нені көздейді.
Mіне, сондықтан да оқу процесінде оқушылардың әpбіp сөйлеу ic-әрекетіне түрткі болатын жағдаяттар жасау қажет. Оқушы өзінің сөйлеу әрекетінің мақсатын, оның акырғы нәтижесін (егер ол осы сөзді айтса, пікіp білдірсе, мәтінді тыңдаса не оқыса, қандай нәтижеге жететінін) анық болжауы қажет.
2. Қарым-қатынас - белгілі біp нәтижеге жетуге бағытталған жай ақпарат алмасу ғана емес, олардың мақсаты көбінесе "тілдік байланыссыз" сипаттағы процеске қатысушылардың бір-біріне өзара белсенді әрекеті. Бұл жағдайда тіл осы өзара әсер етуші әрекеттердің құралыесебінде қызмет атқарады.
Сондықтан да сабақта қарым-қатынас орнату барысында ағылшын тілін үйрену үрдістерін тек коммуникативті әрекеттерге ғана қосып қоймай, сонымен бipгe оқушылардын жеке басы үшін аса маңызды заттық-коммуникативтік (И. А. Зимняя) әрекеттің құрамына да енгізген жөн.
3. Адамдардың өзара белсенді әрекеттерінің белгісі -олардың өзара әcepi мен өзара түсінушілігі. Бipaқ сөйлесу барысында олар толық қарым-қатынас орнатып, бірден бip-бірімен толық түсіністік таба алмайды. Бұған нeгiзгi кедергі болатын жағдайлар - қарым-қатынас жасаушы адамдардың санасын-дағы әлеуметтік және психологиялық алшақтықтар, ал мәдениетаралық қарым-қатынастарда -- мәдени кедергілер ("мәдени естен тану").
Оқушылардың қарым-қатынас жасау қабілеттерін дамытуды мақсат етіп койған оқу процесінде оқушыларды ағылшын тілінде сөйлеушілермен қарым-қатынас жасау барысында өздерінің сөздерін дұрыс құрауға ғана үйретіп қоймай, сонымен бipгe олармен басқа мәдениет өкілдері ретінде өзара түсіністікке жетуді де үйрету қажет.
Орта деңгейде ағылшын тілдерін оқытудың нeгiзгі мақсаты -- мәдениет-аралық қарым-қатынасқа деген қабілеттілікті дамыту - тек осы қарым-қатынастардың барысында ғана мүмкін. Яғни қарым-қатынас - алға қойылған мақсатқа жетудің құралы, оқыту құралы деген сөз.
Тыңдауға үйрету мүмкіндігінше барлық сабақтарда үнемі және мақсатты түрде:
а) ауызша жаттығуларда жаңа сөздік-грамматикалық материалдарды меңгеру барысында;
ә) ауызша сөйлеу жаттығуларын орындау кездерінде;
б) мұғалімнің байланыстыру сөздерін, сөйлеу әрекеттерінің бip түрі есебінде арнайы шығарылған бейнефильмдер мен таспаға жазылған мәтіндерді тыңдағанда жүргізіледі. Ұсыну қарқыны - қалыпты. Контекске қарап мағынасын жорамалдауға болатын таныс емес сөздердің көлемі 1%-тен аспауы қажет. Оқыту мерзімінің ұзақтығы 2 минутқа дейін. Мұндай жағдайларда аудио-мәтіндермен жұмыс жүргізудін мынадай кезеңдерін ұсынуға болады:
1. Орта деңгейде мәтінмен танысар алдындағы кезең - тілдік және психологиялық қиыншылықтарды сейілтіп, мәтінмен жұмыс icтeyгe ыңғайлайды; оқушылардың жеке тәжірибелерін өзектендіреді, негізгі (тірек) сөздерге сүйене отырып, мәтіннің мағынасын жорамалдайды, мәтінге айдар тауып, суреттер ойластырады, т.б.
2.Орта деңгейде белгілі бip коммуникативті мідеттерді орындау мақсатымен мәтінді тыңдау: Listen to the text and say what itis about (бірінші рет тыңдау үшін); Listen to the text and fill in the scheme (grid) or answer the questions (Multiple choice).
3. Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың мәтінмен танысқаннан кейінгі кезең -мәтіннің мазмұнын окушылардың өз ойларын ауызша және жазбаша түрде тұжырымдау қaбiлeттepiн дамытуға пайдалану.
Бұл кезеңде ұсынылып отырған тапсырмалар репродуктивтік, репродуктивтік-продуктивтік жене продуктивтік бағыттардағы ептіліктерді дамытуға бағытталған. Мәтінді тізбектеп айту; мәтінді одан әpi жалғастыру (ауызша және жазбаша); қызыққызық емес жерлерін талқылау; кейіп-керлердің ic-ерекеті мен оқиғаларды бағалау; пікір алмасулар; "дөнгелек үстелдер", рөлдік ойындар; сахнада драмалау.
Сөйлеуге, сөйлесуге үйрену диалог пен монологті қамтиды. Құймақалыптарды, қайта сұрау кезіндегі сұрақ түріндегі түрлі ескертпелерді, белгілі бip коммуникативтік (байланыстық) ықыластарды (танысу, кеңесу, келісу-келіспеу, құттықтау, құттықтауларға жауап, шақыру, т.б.) білдіретін диалогтік бірліктерді толықтыра және анықтай отырып, әңгіме жүргізе білу қабілетін жетілдіре түседі. Қолданысқа ертеден кіргеніне қарамастан, бұл әдістің өзіне тән артықшылықтары бар. Біріншіден, ол грамматиканы жетік меңгеруге жол береді. Екіншіден, бұл тәсіл - тілді грамматикалық формулалардың қосындысы іспетті қабылдайтындарға, логикалық ойлау деңгейі тым жоғары жетілген азаматтарға әбден ыңғайлы. Ағылшын тілін үйретудің осы тәсілі 50 жылдардың аяғына дейін үстемдік етіп келді. Айта кететініміз, барлық данышпандар мен феноменальді білікті аудармашылар қазіргі кезеңге дейін осы әдіспен оқып үйренді. [5, 65]
50 жылдардың орта тұсында бұл тәсіл лингвистердің заман ағымына қарай қалыптастырған талабына толық жауап бере алмады. Соның нәтижесінде сан алуан әдіс-тәсілдер дүниеге келтірілді. Солардың бірқатарын сипаттап көрелік:
60 жылдары пайда болған орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың Silent way (үнсіздік әдісі) атауына лайық, бұл әдістің ағылшын тілін игертудегі принципі - тіл үйренушіге кедергі келтірмеу әрі оған оқытушының көзқарасын араластырмау. Осы әдістеме бойынша оқытушы бастапқыда еш нәрсе айтпайды. Сөздің айтылуының кіші деңгейін оқыту барысында ол күрделі түрлі түсті таблицаларды қолданады. Кестедегі белгілер мен түстер белгілі бір дыбысты таңбалайды. Сөйтіп жаңа сөздер таныстырылады. Мәселен, table сөзін айту үшін алдымен т, одан кейін эй дыбысының белгісі саналатын квадрат көрсетіледі. Осылайша, квадраттар мен түрлі таяқшалар арқылы жасалған сабақтағы манипулиямен оқыту ісі өз мақсатына сай ілгерілей береді.
Аталған әдістің артықшылықтары неде? Оқытушының тілді білу деңгейі оқушының тіл білу деңгейіне ықпал етпей, сөйте келе тілді оқушының оқытушыдан артық меңгеріп кететін кездері болады. Бұдан бөлек, оқу процесінде оқушы еркін сөйлеп үйренуге мәжбүр болады. Осы тәсіл жоғары технологияға құмар жандарға тым қолайлы.
Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың келесі тағы бір қызықты әдіс Total-physical response (физикалық сезіну әдісі) деп аталады. Бұл әдістің негізгі ережесінде айтылғандар: Өзіңіздің белгілі бір себептермен өткізіп алған нәрселеріңізді түсінудің қажеті жоқ. Осы теорияға сай оқушы алғашқы сатысында ештеңе айтпайды. Алдымен, ол жеткілікті деңгейде білім алуы керек. Алғашқы жиырма сабақта оқушы үнемі ағылшын сөздерін тыңдайды. Ол не оқыса да, оқығаны жөнінде тіс жармайды. Содан соңғы оқу процесі - оқығанын не тыңдағанын қимылмен сезінетін кез. Физикалық қимылдарды білдіретін сөздер арқылы барлық сөздерді меңгеруге мүмкіндік туады. Мәселен, тұр деген сөзді түсініп, барлығы орындарынан тұрады, отыр дегенде олар отырады. Оқушы біраз мәлімет жиғанда барып (алдымен тыңдады, сосын қозғалыста болды), ол сөйлеуге дайын бола бастайды. Бұл әдістің басымдығы, оқушы үйрену процесінде өзін өте жайлы сезінеді. Керекті эффект адамның алуға тиісті ақпаратын жіберіп алу есебінен жетіледі. Тағы бір айтарлығы, тілді үйрену үрдісінде келтірілген тәсіл бойынша оқушылар бір-бірімен қарым-қатынас жасай алады.
Орта деңгейде ағылшын тілін үйренудің ойға шому (Sugesto pedia) деп аталатын әдіске де көңіл бөлген орынды. Бұл тәсіл 70 жылдары қолданысқа енді. Бұл әдіске сай, ағылшын тілін мүлдем басқа адам бола отырып (әсіресе, үйрену кезеңінде) ұғынасың. Осындай жолмен тіл үйрену барысында топтағы барлық оқушылар өздеріне жаңа есім таңдап, жаңа өмірбаян ойлап табады. Осының нәтижесінде олар өздерін мүлдем басқа әлемде - зердеге тоқыған ағылшын әлемінде отырғандай күй кешеді, қызықты қиялға беріледі. Мұның бәрі оқып-үйрену процесіндегі кез келген адамның кеңінен көсіле сөйлеуіне әрі оның сөзі тұпнұсқаға барынша ұқсас болуына ұйғарылып жасалған.
Орта деңгейде ағылшын тілін үйренудің келесісі - аудиолингвистикалық әдіс (Audio-lingual method). Ол 70 жылдардың аяғына қарай келіп қосылды. Оның жай-жапсары келесідей: бірінші кезеңде оқушы фонограммадан немесе оқытушының түсіндірмесінен тыңдағанын бірнеше рет қайталайды. Одан соң, оған бір-екі фразаны (тіркесті) айтуға рұқсат етіледі, ал қалғандары да осы тәріздес қайталаулардан тұрады.
Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың 70 жылдары пайда болған тәсілдің бірі - коммуникативтік әдіс. Оның басты мақсаты - әңгімелесушілердің сөздері түсінікті болуы үшін адам баласын бір-бірімен қарым-қатынас жасауға үйрету. Коммункативтік әдіс қазіргі таңда да жұмыс барысында жиі қолданыс тапқан. Осы замандық коммункативтік әдіс - білім берудің әр алуан әдістемесінің даму жолынан өткен, ағылшын тілін үйретудегі бірқатар үлгілі тәсілдердің үйлесімді көрінісі.
Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың әдіссіз оқыту процесі жүзеге асу мүмкін емес. Осы оқыту әдісі дегеніміз не? Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың оқыту әдісі - дидактиканың ең басты құрамды бөлігінің бірі. Оқыту әдістері білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттарымен және міндеттерімен анықталады. Оқыту процесінің нәтижелі және сапалы болуы оқыту әдістемесінің тиімді шығармашылықпен жүзеге асырылуына байланысты. Ол - мұғалім мен оқушының бірігіп жұмыс атқаруы. Оның арқасында білім, іскерлік, дағдының қалыптасып, оқушының дүниетанымдылығы мен қабілеттілігінің артуы. [6, 98]
Тілді меңгеруде сөздік қордың бай болуы да манызды мәселе.
Орта деңгейде ағылшын тілі сабағындағы сөздік қорды дамыту жұмыстары мынадай әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асады. Ол - сұрақ-жауап, сөйлесу, әңгімелесу, әңгіме, түсінігін айтқызу, көрнекілік, аударма, кітаппен жұмыс, мәтінмен жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу өзектілігі. Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналады. Сондықтан да әлемдік қауымдастықта айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті маман даярлау мақсатында тың да нақты қадам жасалуда. Ғылымның қай саласы болмасын ұстаз қауымы алдына зор міндеттер жүктейді. Соның ең бастысы - сапалы білім және сапалы тәрбие беру барысында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіру, сол арқылы білім сапасын арттыру. Ертеңгі келер күннің бүгінгіден де нұрлырақ болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдірет күші тек білімге ғана тән. Сондықтан еліміздегі саяси-әлеуметтік өзгерістерді ескере отырып, білім мазмұнын жаңашаландыруға, болашақтың иесі болар жас ұрпаққа ағылшын тілін меңгертуге, оны күнделікті өмірде қолдана білуге үйретуге баса назар аударылуда.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев "Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры - ұстаздардың қолында деп мұғалімдердің алдына зор міндет қойды". Осы тағылымға орай жеке тұлғаның білімділігіне, қабілетіне ден қоя отырып, оның шығармашылық дербестігін дамытуға және өз бетімен жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу қажет. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие. Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы оқыту үрдісін технологияландырудың қажеттілігінен туып отыр. Мектептерде оқу сапасын жақсартуда әр түрлі жаңа технологияларды пайдалану тәжірибеге еніп, өз деңгейінде нәтижеле беруде. Елімізде білім беру саласында қазір демократияландыру, ізгілендіру іске асырылуда. Ағылшын ана тілімен қоса оқушының сөйлеу қабілетін және жалпы дамуын ғана жетілдіріп қоймайды, оны өзін қоршаған айналасындағы адамдармен қарым - қатынас мәдениетіне де үйретеді. Оқушының ағылшын тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру мектепте берілетін білім мазмұнының негізгі мақсаты болып табылады, оқулықпен және басқа оқушылармен қарым - қатынас барысында оқушы барлық пәндерді меңгереді. Ағылшын тілін оқушыларға үйреткенде біз оларға басқа халықтың мәдениетіне әрі дүниежүзі мәдениетіне жол ашамыз, басқа халықтармен қарым - қатынас жасауға мүмкіндік туады. Ағылшын тілінің қызметі - оқушыларды өздері үйреніп жатқан тілде сөйлейтін халықпен түсіністік, ортақ көзқарас орнатуға дайындап, тәрбие, білім беріп әрі жеке басын, өмірге көзқарасын жан - жақты дамыту. [3, 56]
Білім мен тәрбиенің тұғыры тіл болғандықтан еліміздің жас ұрпағы алдында мемлекеттік тіл - қазақ тілін, орыс тілін және ағылшын тілдерін білу міндеті қойылып отыр. Бұл жайында елбасы Н.Ә. Назарбаевтың жолдауында да ерекше аталып өтілген еді. Олай болса "Тілдердің үш тұғырлығы" жобасын басшылыққа ала отырып, жаңа заманның азаматын тәрбиелеу, соның нәтижесінде қазақ елін алдыңғы қатарлы дамыған мемлекеттер қатарына қосу - ұстаздар алдында тұрған басты міндет. Сыныпта оқушылардың шығармашылық дербестігін дамытып,өз бетінше еркін ойлап, жұмыс істеу мүмкіндігі туған жағдайда дарынды, қабілетті оқушылар ерекшелене бастайды.
Ағылшын тілін оқытуда ауызекі сөйлеудің рөлі өте зор. Себебі ауызша сөйлеу арқылы адамдар бір-бірін түсінеді, өз ойларын айтады, дәлелдейді, естіген, айтылған хабарға өз көңілкүй қатынасын білдіреді. Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: монологтық, диалогтық. Диалог - екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретінде сөйлесіп, тіл қатысуы. Диалогтық сөйлеу алдын ала жоспарланбайды, сөйлесу кезінде пайда болады. Оқушылар жалпы, арнаулы сұрақтарды қоя алуы, әр түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтінін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру барысында және әр оқушы сөйлегенде кемдегенде екі реплика айтуы қажет. Диалогтық сөйлеуді дамытуда дискуссия-сабақ, экскурсия-сабақ, ойын-сабақ, талқылау сабақтарының рөлі зор. Диалогтық сөйлеуді дамыту сабақтары-ағылшын тіліне оқытудағы негізгі сабақтардың бірі. Кез келген сапалы білім мен тәрбие мұғалімнің шеберлігі арқасында берілетіні бәрімізге аян. Сабақты түрлендіру арқылы оқушының қызығушылығы мен шығармашылық белсенділігін арттыру әрбір мұғалімнің міндеті.Қазіргі сабаққа қойылатын басты талаптың бірі - оқушы ойын дамыта отырып, шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу. Осы орайда атқарылатын жұмыстар аз емес. Сонымен қатар, қазіргі кезде оқушылардың тыңдап-түсіну қабілетін қалыптастыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Қазіргі таңда тыңдап-түсінуді жақсарту әдістемесі әлі толық зерттелген жоқ. Тыңдап-түсінумен жұмыс жасауды жеңілдететін мұғалімдерге арналған ғылыми әдістемелердің аздығы зерттелу керек маңызды мәселе. Сол себепті де шет тілін оқытудағы тыңдап-түсінуде кездесетін қиындықтарды шешу жолдарын табу және практикада оның әдістемесін ұсыну бүгінде өзекті мәселе болып отыр. Сонымен бірге шет тілін үйретудің мазмұнын жаңарту және тыңдау үрдісін жаңаша ұйымдастырудың ғылыми негіздерін терең зерделеу қажет.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың тыңдау және сөйлеу қабілеттерін жетілдіру, шет тіліне тән дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету. Шет елдік қоғам ортасында түрлі ситуациялардан шыға білуді үйрету. Шет тілін оқытудағы тыңдау мен сөйлеуде кездесетін қиындықтарды шешу жолдарын практика жүзінде көрсету. Тыңдап-түсіну мен сөйлеуді ұйымдастырғанда дәстүрлі түрдегі мәтіндермен қоса, заман талабына сай жаңа, қызықты,оқушыларда шет тілін оқуға деген мотивациясын қалыптастыратын аудиоматериалдар түрлері қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Зерттеуге қатысты теориялық материалдармен танысу;
- Тыңдап-түсінуді меңгерудің тиімді әдістерін табу;
- Тыңдап-түсіну қабілеттілігін дамытудағы жаттығудың түрлеріне тоқталу;
- Ағылшын тілін оқытуда сөйлеу әдістері арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдарын қарастыру;
- Әдіс- тәсілдерді оқыту үдерісінде пайдаланып, іс- әрекеттің нәтижесін шығару.
Зерттеу әдістері: зерттелетін проблемалар жөніндегі психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерделеу; психологиялық-педагогикалық тәжірибелерді зерделеу мәселелерінің қырынан зерделеу; педагогикалық бақылау, әңгімелесу, сауал-сұрақ жасау.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы: ағылшын тілі сабағын оқытуда диалог әдісін қолданатын болсақ, онда оқушылардың сөздік қоры молайып, пәнге қызығушылықтары артады. Өйткені, Мерсер мен Литлтон зерттеуінде диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар, олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосады, - деп тұжырым жасаған. Оқушылар пәнді өз бетімен меңгереді, сындарлы ойлайды, шығармашылық қабілеттері артады, сөйлеу дағдысы қалыптасқан, білімін тиімді пайдалана алады. Берілген әдіс-тәсілдерді сабақта қолдану - оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастырып, тыңдауға үйретуде септігін тиігізеді.
Зерттеу пәні: ағылшын тілі пәнінде оқушылардың сөйлеу және есту қабілеттерін дамыту
Зерттеу әдістері. Тыңдап-түсінуді тиімді ұйымдастыруға керекті ұсынуда үнтаспаларды, дисктерді, әндерді, жиі пайдалану және сұрақ-жауап, диалог және монолог құру, баяндау, сұхбаттасу, интерпретациялау әдістерінің мүмкіндіктері артып отыр.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Ағылшын тілі сабағында оқушылардың сөйлеу және есту қабілеттерін дамыту жұмыстарын зерттеудің теориялық негіздері
1.1 Мектеп оқушыларының шет тілін оқыту тұрғысынан психологиялық - педагогикалық сипаттамасы
Тіл - коммуникативтік қарым - қатынастың ең маңызды бөлігі болып табылатын, ел арасындағы қарым - қатынастың нығая түсуі мен қалыптасуының басты бағдары болып табылады. 21 ғасыр - коммуникативтік қарым - қатынас ғасыры деп нақты айтуымызға болады. Шет тілін үйрену - ұзақ уақыт пен шыдамдылықты талап ететін үдеріс. Шет тілі қарым - қатынастың, білу, алу және ақпаратты қабылдау процессі. Қазіргі заман талабына сай шет тілн үйренудегі ең басты мақсат тіл үйренушілердің ауызша, жазбаша және тыңдау қабілетін арттыру болып табылады.
Қазіргі таңда, көптеген ата - аналардың балалары мектеп табалдырығын аттаған сәттен - ақ, өз балаларының шет тілін ерте жастан үйреніп жатқаны дұрыс па әлде бұрыс па деген сұрақтар мазалап жатады. Ересектердің көпшілігі шет тілін орта мектепте оқып бастаған. Алайда, шет тілін қай жастан бастап үйрену қажет деген сұрақтардың жауабы әлі де нақты зерттелмеген.
Шет елдің Л.С.Выготский, С.И.Рубенштейн, Б.Уайт, Дж. Брунер секілді әйгілі психологтардың зерттеулері бойынша шет тілін кіші жастан бастап үйрену ересектерге әлдеқайда оңай екенін атап көрсетті. Көптеген ғалымдар тілді қабылдау кезіңінің ұзақтығын әртүрлі сипаттайды. Мысалы, Пенфильд пен Робертс 4 және 8 жас ұзақтығын көрсетсе, керісінше Элиот өз кезегінде, 1,5 жастан бастап мектепке дейінгі жас аралығын көрсеткен.
Алайда, көптеген зерттеушілердің ойлары балалардың 3 және 10 жас аралығында шет тілін тез қабылдайды деген пікірлері ұқсас келеді. 3 жасқа дейін шет тілін үйретудің еш маңызы болмайды, себебі бұл жастағы балалардың өз ана тілін қабылдауы жеткілікті дамымаған, ал 10 жастан кейін тілді үйрену еш пайдасы жоқ, себебі тек балалардың аз ғана бөлігі оң нәтижеге жете алады. Бәрінен де шет тілін 5 - 8 жас аралықтарында, өз ана тілдерін жетік қалыптасқан кезеңде үйренген дұрыс.
Кейбір физиологтардың пікірінше, бала миының сөйлеуге жауап беретін механизмін өте икемді болып келгенімен, бала жасы ұлғайған сайын көптеген кедергілерді жеңуге мәжбүр болып, шет тілін үйреніп, қабылдауына біршама әсер етеді.
Бастауыш мектеп оқушылар өздерінің жас ерекшеліктеріне қарамастан шет тіліне деген бейіні мен қызығушылықтарымен ерекшелінеді. Дәл, осы сәтте бастауыш мектеп оқушыларының шет тіліне деген құпяиларын біл қызығушылықтары арта түседі. Мектеп оқушылар тез әрі оңай көп мөлшерде шет тілі материалдарын еске сақтап, үйренгендерін оңай жеткізе алады.
Екінші тілді меңгеру бастауыш мектеп оқушылары үшін кенеттен пайда болады. Яғни, бұл процесс мектеп оқушыларының имитациялық қабілеттерінің жақсы дамуына байланысты. Алайда, имитация шет тілін меңгерудің басты механизмі болып саналмайтындығын ұмытпауымыз қажет.
Бастауыш мектеп оқушылары оқушы екніні белгілі болсада, олардың ілң де бала екенін ұмытпауымыз қажет. Бастауыш мектеп оқушылары ізденімпаз, көбіне ашық, эмоционалды түрлі - түске боялған заттарға назар аударғыш болып келеді. Бірақ, олардың зейіндері әлі де тұрақты емес, бұл дегеніміз олар өз зейіндерін белгілі қысқа уақыт аралығында ғана шоғырлана алады. Қандай тақырып болмасын мұғалімдер тек қана коммуникативтік қарым - қатынас арқылы түсіндіруі қажет.
Сонымен қатар, мектеп оқушыларын оқу барысында ойын арқылы байланысту қажет, себебі 10 - 12 жас аралықтарына дейінгі мектеп оқушылары ойын әрекетін жалғастырушылар болып табылады. Сол себепті, ойын арқылы тілді үйрену мектеп оқушыларының тілге деген ынтасы мен қызығушылығын арттырады.
Шет тілін меңгеру - бұл лингвистикалық қабілеттерді жетілдіруде, сөйлеу әрекеттерін күрделеуде, сондай-ақ жеке тұлғаның көптеген жақтарын байытуда күрделі процесс.
Қазіргі уақытта оқыту - білім алушылардың мақсаты, мотивациясы, өзіне және өз күшіне сенуі, ойлау тәсілдерінің дамуы, таным стратегиялары, танымдық артықшылық және жинақталған тәжірибе сияқты жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып құрылады. Сондықтан да жоғары оқу орындарында болашақ шетел тілі мамандарын даярлауда Шетел тілін оқыту психологиясы пәнінің енуі маңызды құбылыс.
Шетел және отандық психологияда шет тілдерін меңгеру процесінің психологиялық ерекшеліктеріне қатысты бірқатар психологиялық теориялар мен тұжырымдамалар бар. Шет тілдерін оқытудың ерекшелігі И. М. Берман, И. Л. Бим, М. А. Давыдова, И. А. Зимняя, Г. А. Китайгородская, А. А. Леонтьев, М. В. Ляховицкий, Б. В. Беляев, В. А. Артемов, Б. А Бенедиктов, а. А. Алхазишвили жэне т.б. педагогтар мен психологтардың іргелі жұмыстарының қатарында қарастырылған. Олардың еңбектеріндегі тұжырымдамалар мен ілімдер, тіл дамыту бағытына деген көзқарас психологтарға, психолингвистерге, әдіскерлерге тек сөйлеу ғана емес, сонымен қатар басқа да қызметтің құрылымын құрайтын машықтар мен іскерліктерді зерттеу және меңгеру нысандары ретінде бөліп көрсетуге, зерделеуге, зерттеуге негіз бола алады.
Шетел тілін оқыту процесінде психологиялық факторлардың өзектілігі жоғары: ұстаздың өзіне деген сенімділік сезімінің пайда болуы, аудиторияның реакциясына барабар жауап бере білуі, өзге тілді қарым- қатынас барысында оқытудың заманауи әдістерін қолдана отырып, оқушылардың жас ерекшеліктерін басты назарда ұстай білуі қажет. Міне, осы қағидаларды болашақ маман терең меңгеріп шығуы тиіс.
Шет тілін оқыту мазмұнын анықтау адамның санасында шындықтың психикалық көріну заңдылықтары туралы психология ғылымына жүгінбей өту мүмкін емес, олар көрінетін жағдайларға байланысты тұлғаның рухани қасиеттерін, ойлау қызметін және индивидтің жағдайын зерттейді. Психология адамның сөйлеу әрекетін құрумен және оны қалыптастырумен айналысады.
Қазіргі заманғы шет тілін оқыту оқушылардың шет тілі мәдениетіне дамытуға да ерекше мән беріп отыр. Әдіскерлердің көпшілігі жеке тұлғаның рухани құндылықтарының жан-жақты дамуына ықпал ететін коммун и кати вті к бағыттағы шет тілін оқытудың теориясы мен тәжірибесінің қазіргі жағдайдағы талаптарға назар аударған. Шет тілін оқытудың психологиялық ерекшеліктерін есепке алу оқушылардың лексикалық қорын, лингвотілдік білім шеңберін, шет тілін тасымалдаушылармен қарым-қатынас жасауға байланысты сөйлеу іс-қимылдарының аумағын кеңейтуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, шеттілін оқытудың психологиялық ерекшеліктерін есепке алу жалпы алғанда оқушылардың коммуникативтік құзыреттілігін жетілдіруге ықпал ететінін атап көрсету қажет.
Сөйлеу қызметінің құрылысын зерттеумен айналысатын ғылым - психолингвистика. Психолингвистер адамның сөйлеу мінез-құлқын зерттейді, тыңдау және сөйлеу кезінде болатын ақыл-ой процестерінің, операциялардың, әрекеттердің үлгілерін сипаттайды. Психолингвистер қандай тілдік бірліктерді және ұсыныстарды кодтауға (сөйлеуге) және декодтауға (тыңдауға) қандай ретпен қатысатынын анықтауға әрекет жасайды. Шет тілін оқыту кезінде оқу (танымдық) іс-әрекеті қалыптасады, оның барысында оқушы тілді меңгереді, оның сөйлеу механизмдері қалыптасады және қарым-қатынас бойынша іс-әрекет жасайды. Қызмет тыңдалым, сөйлеу, оқу және жазу үшін жауапты сөйлеу механизмдерінің жұмысын қамтамасыз ететін нақты іс-қимылдар мен операцияларда жүзеге асырылады. Диалогтар, әңгімелесулер, мәтіндер, кез келген ауызша және жазбаша сөйлеу шығармалары сөйлеу әрекетінің нәтижесімен көрінеді. Психологияда сөйлеу әрекеті қарым-қатынастың нақты жағдайында пікір білдіруге бағытталған оның компоненттерінің (қарым-қатынас қатысушыларының, мақсаттың, пәндік мазмұнының: тақырыптың, экстралингвистикалық және паралингвистикалық құралдардың) өзара әрекет ету процесі ретінде анықталады-деп көрсетеді ғалым А.А. Алхазишвили [1].
Шет тілін меңгеру - осы тілде ойлауды үйрену дегенді білдіреді. Академик Берлиц М.Д. тұжырымдаған бұл әділ мәлімдеме шетел тілін меңгеру мен меңгерудің "психологиялық заңдылықтардың экстрапсихологиялық факторларының бұзылуларын" еңсеру тәсілдерін бірлесіп іздестіруді көздейді. Оқыту процесі өзінің психологиялық табиғаты бойынша мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара іс-қимыл процесі болып табылады. Мұғалімнің міндеті оқушылардың танымдық іс-әрекетін басқаруға негізделеді. Оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіруге, ең алдымен, оқушылардың танымдық мүдделерін "адамның өмірлік маңызы мен оның эмоциялық тартымдылығының санасынан туындаған объектіге деген көзқарасы"-деп анықтауға болады [2].
XIX ғасырда психология шет тілдерін оқыту әдістемесіне көп жаңалықтар енгізілгені белгілі. Шет тілдерін оқытудың психологиялық ерекшеліктерінің: әдістемелік, педагогикалық, физиологиялық, мәдениеттанушылық, лингвистикалық және т.б. өзара байланыстары көрсетілген. Мәселен, психологияда кең теориялық материал жинақталып, тіл фонетикасын меңгеру барысында сана мен іс-әрекет бірлігінің теориялық принциптері, шет тілін меңгеру заңдылықтары туралы ғалым, филолог Григорий Евгеньевич Ведель былай деп көрсетеді:
сана және қызмет бірлігі теориясы;
ақыл-ой үрдістерін кезең-кезеңмен қалыптастыру теориясы;
оқытудың ашық және жасырын тәсілінің тұжырымдамасы;
оқу үрдісінде оқушылардың қозу жағдайының қарқындылық дәрежесінің теориясы;
ішкі сөйлеужәне латентті артикуляция концепциясы;
ақыл-ой процестерінің нейродинамикасы және т.б.
Г.В.Ведель өз еңбегінде тілдердегі ойлау механизмдері, олардың пайда болуы және жұмыс істеуі, рөлі; тілді меңгерудің білім алудан қабілет-дағдыға дейін өсу деңгейі; тілді меңгерудегі механикалық жады мен жас ерекшеліктерінің рөлі; әріпті және бейнелі сөздерді оқуға, оларды түсініп оқуға және кейін аудара отырып оқуға үйрету; грамматиканы ережелер мен ұсыныстар үлгілері бойынша оқыта отырып, грамматикалық құбылыстарды жүйелі түрде қарастырудың тиімді механизмдерін басты бағытта ұстаудың қажеттілігін атап көрсеткен. Жоғарыда айтылғандай, мұғалімнің кәсіби ойлау құрылымы жетекші орын алатын психологиялық ойлауға алып келеді, өйткені оқыту процесінің мазмұны "әрдайым жеке тұлғаға бағдарланған болып қалады, психологиялық заңдар мен оның даму және әлеуметтік болмыс механизмдері бейнелейді" [3].
Бұл мәселелер психологиялық және физиологиялық заңдылықтарға сүйеніп қолданыста болса және оқытудың талаптары мен міндеттері ескерілсе шетел тілін меңгерту тиімділігі артады. Жалпы шет тілін оқытудың, атап айтқанда, зерделеудің ең даусыз факторы - мотивация. Шет тілін меңгеруде мотивация маңызды рөл атқарады. Бізге белгілі сыртқы және ішкі мотивациядан басқа, психологияда жаһандық, ситуациялық және аспаптық мотивациялар болып бөлінеді. Олардың барлығы шеттілін үйренуде қажет.
Сыртқы және ішкі мотивацияның ерекшеліктеріне тоқтай отырып, психология ғылымдарының докторы, профессор И.А. Зимняя оқытудың коммуникативтік-танымдық міндеттерін шешуге бағытталған "тең партнерлік оқу ынтымақтастығын" атап көрсетті, бірінші, мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынасына; екінші, мұғалім мен оқушылардың оқу іс-әрекеті мен педагогикалық қарым-қатынас субъектілері ретінде психологиялық си патта масы на; үшінші, оқушылардың оқу іс-әрекетінің психологиялық ерекшеліктеріне назар аударуды ұсынады [4].
Жас ерекшелік және педагогикалық психология, қабілет психологиясы саласындағы ресейлік көрнекті мамандардың бірі, психология ғылымдарының докторы, профессор В.А.Крутецкий зейіннің қасиеттерін сипаттап: "зейіннің шоғырлануы - бұл бір объектіде немесе басқалардан көңіл бөлу кезінде бір қызметте зейіннің сақталуы. Зейіннің тұрақтылығы - бұл затқа немесе қандай да бір қызметке ұзақ уақыт назар аудару. Осылайша, шет тілін меңгеру процесінде оқушыны топтау, сөздерді дұрыс белу және грамматикалық құрылымдарды ажырату, өз назарын қызметтің бір түрінен екіншісіне ауыстыру сияқты қасиеттері ерекше рөл атқарады деп болжауға болады. Ал, қабылдау - сезім мүшелеріне тікелей эсер еткендегі объективті әлемнің заттары мен құбылыстарының тұтас көрінісі дей келіп, қабылдау қасиеттері мен түрлерін атап көрсетеді:
1. Тұтастық, заттың әрдайым тұтас бейнесі, біз қоршаған заттарды пішіні, түсі, өлшемі және т.б. бойынша салыстырмалы түрде тұрақты қабылдаймыз.
2. Қабылдауды түсіну - ойлаумен, заттардың мәнін түсінумен тығыз байланысты.
Ал қабылдау түрлерін: заттарды, уақытты қабылдау, қарым-қатынасты, қозғалыстарды, кеңістікті қабылдау деп анықтама берген [5].
Тәжірибе көрсеткендей, оқушылардың бір-бірімен тұлғааралық қарым- қатынасын ұйымдастыруда шет тілі сабағының басқа пәндерден өзіндік ерекшелігі бар. Бірдеңені бірге орындау ғана емес, бірге үйрену - бұл тәсілдің мәні. Бірге оқу оңай және қызықты ғана емес, сонымен қатар айтарлықтай тиімді. Шет тілі сабағында мұғалім оқушыларды қызықтырады, тілдік материалдарды енгізеді, қандай да бір тілдік құбылыстарды түсіндіреді, сөйлеу үлгілерін көрсетеді, нұсқау береді, сұрақтар қояды, жауаптарды талап етеді, оқушылардың жұмысын ұйымдастырады және бағыттайды. Мұғалімнің өзінің оқушыларына қатысты әр түрлі көзқарасы болуы мүмкін, бірақ бір жағдайда - ынтымақтастықта оқытудың негізгі принциптерін нақты сақтау маңызды. Атап айтсақ, оқушылар тобын мұғалім балалардың психологиялық үйлесімділігін ескере отырып, сабақтарға дейін қалыптастырады. Erep топ бірнеше сабақта үйлесімді, тату жұмыс істесе, оның құрамын өзгертудің қажеті жоқ. Tonқа бір тапсырма беріледі, бірақ оны орындау кезінде топ мүшелері арасында рөлдерді белу көзделеді (әдетте рөлдерді оқушылардың өздері бөледі, бірақ кейбір жағдайларда мұғалім ұсыныстар бере алады). Бір оқушының жұмысы емес, барлық топтың жұмысы және білім ғана емес, оқушылардың күш-жігері де бағаланады.
Психология және филология ғылымдарының докторы, лингвист А. А. Леонтьев сөйлеу дағдысын қалыптастыруды - сөйлеу операцияларын орындауды жетілдіру дәрежесіне дейін жеткізді [6].
Ал, Е. И. Пассов дағдылар мен іскерлікті "дамытуға" әрекет жасады. Ол дағды "саналы қызмет жүйесіндегі сапалардың толық жиынтығының арқасында осы қызметті орындау шарттарының бірі болған дербес әрекеттер"-деп түсіндірді. Олардың бірлігі келесідей анықталған: бұл "саналы іс-әрекет жүйесіне негізделген және коммун и кати вті к міндеттерді шешуге бағытталған саналы іс-әрекет" [7].
Орыс және кеңес ғалымы, физиолог, Нобель сыйлығының лауреаты И. П. Павлов: дағдылардың физиологиялық негізі динамикалық стереотип болып табылады - десе [8], С. Л. Рубинштейн дағдыларды жаттығулар мен жаттығулар арқылы түзілетін саналы орындалатын қызметтің автоматтандырылған компоненттері ретінде анықтайды [9]. Miне, шет тілін меңгеру-бұл сөйлеу дағдылары жүйесін меңгеру. Тіл адамның психикасында, ең алдымен, кез келген уақытта жүзеге асырылуы мүмкін дағдылар түрінде қарастырылған.
Мектепте шет тілін алғаш оқытудан бастап балаларды шетелдік қарым- қатынас құралдары мен тәсілдеріне ғана емес, сондай-ақ, қарым-қатынас мәдениетіне де үйрету қажет. Мұғалім оқушылардың нақты танымдық қызығушылығына және ағылшын тілінде сөйлесу ниетіне сүйенуі тиіс, бұл өзге тілді сөйлеу қызметінің алғышарты. Әсіресе оқушының зейіні, жады және қабылдауы басты назарда ұсталуы тиіс. Зейін - есте сақтау, ойлау, қабылдау немесе қиял сияқты дербес танымдық процесс болып табылмайды, бірақ оның маңызы зор, өйткені онсыз танымдық немесе пәндік іс- әрекеттерден өту мүмкін емес.
Мектеп оқушыларының шетел тілін меңгеруге деген оң көзқарасы пәнді мақсатты қалыптастырудың өзекті маңыздылығын, прагматикалық құндылығын және кең контексте шет тілін қолдану перспективасын, нақты өмірлік жағдайларында сол тілге жүгіну қажеттігіне оң реакцияны сезген жағдайда мүмкін болады. Мұғалімнің сабақтың оқу мақсатын анықтап, оқушының қызығушылығын, оның білімі мен іскерлігінің деңгейін негізге ала отырып, барлық оқу процесін ұйымдастыру, бағыттау және түзету құзыреттілігі жоғары болуы тиіс. Өйткені, қазіргі заман әрбір уақыт бірлігінде оқу еңбегінің тиімділігін арттыруды, яғни еңбектің оңтайлы қарқындылығын қарастыруды талап етеді.
Оқушының жеке тұлға ретіндегі дамуы, өзіндік көзқарасының қалыптасуы, ой-өрісінің кеңеюіне психологияның қосары мол. Оқушыны байқағыштық пен байсалдылыққа, зейінділік пен зеректілікке, тапқырлық пен ойланғыштыққа баулып, тәрбиелейтінде осы ғылым саласы. Жалпы психология ғылымының алға қойған мақсаттары халыққа, болашақ ұрпаққа адамның өзін-өзі танып білуінде психологиялық қызметтің қаншалықты маңызды мәселе екендігін жете түсіндіру.
К.Д.Ушинский: баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның өзінің логикалық ойын, сөз қорының, санасының жетілуіне әсері мол екенін, логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың келешекте рухының жоғары болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны дәлелдеп беруіне жетелейді. Сондайақ кімде-кім баланың тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс, деп көрсетеді. [10]
Демек, мұғалім оқыту процесінде басым қажеттіліктерге, құндылықтарға және тұлғаның әртүрлі жас ерекшеліктеріне сай қылықтарының кезең-кезеңімен өзгеріске түсетінін тұрақты назарда ұстауы маңызды.
Сонымен, психология мектепте шет тілін оқыту мазмұнының психологиялық компоненты анықтауға мүмкіндік береді, бұл коммуникативтік мақсаттарда оқытылатын тілді қолдану дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыруды көздейді.
Шет тілін меңгеруде таңдау, тұтастық (әсіресе сөйлеу мен тыңдалымда), құрылымдылық (сөйлеу, оқу) сияқты қабылдау сипаттамалары маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ, шет тілін оқыту барысында жады маңызды рөл атқарады. Бейнелі жады, ауызша-логикалық жады, еріксіз және еркін жады сияқты есте сақтау түрлері шет тілін меңгергенде үлкен мәнге ие және сөйлеу әрекетінің барлық түрлерінде дамуы тиіс.
Шетел тілін оқыту мен оқытудың психологиялық ерекшеліктері ғылым ретінде психологияның маңызды жақтарының бірі. Мұны ең алдымен білім алушы өзінің дамуы үшін жасау керек, ол шет тілін меңгеру процесін жеңілдетуге және жеделдетуге көмектеседі. Алайда, оқу қажеттілігі коммун и кати вті к (тілде тікелей қарым-қатынас), лингво тану (тілге оң көзқарас) және аспаптық (жұмыстың әр түріне оң көзқарас) сияқты ішкі мотивацияның түрлеріне сәйкес келуі тиіс.
Шетел тілін оқыту сапасы айтарлықтай дәрежеде оқытуды саралау және дараландыру дәрежесімен анықталады, бұл оқушылардың жеке- психологиялық қасиеттерін білуді, есепке алуды және дамытуды көздейді. Осылайша, оқыту сапасын арттыру үдерісіне эсер ететін психологиялық факторлардың өзектілігі:
шетел тілдерін меңгеру қоғамның әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық және жалпы мәдени прогресінің пәрменді факторына айналуында;
оқушылардың жеке ерекшеліктеріне, танымдық мүмкіндіктері мен қызығушылықтарына сәйкес шетел тілін оқытудың жаңа дәстүрлерін әзірлеу қажеттілігінде;
шетел тілі пәніне деген жағымсыз көзқарастың пайда болуын болдырмай, неғұрлым тиімді игеруді қамтамасыз етуде.
Сонымен, шет тілін оқытудың табыстылығының маңызды психологиялық факторлары:
оқушылардың екінші тілді жүйелі меңгеруге психофизиологиялық дайындығы;
оқушылардың танымдық белсенділігі мен танымдық іс-әрекетінің ерекшеліктері;
оқушылардың жоғары психикалық функцияларын дамыту ерекшеліктері (есте сақтау, зейін, ойлау, қабылдау, қиял);
оқушылардың эмоционалдық-ерік және жеке ерекшеліктері;
мінез-құлықтың еркіндігі, коммуникация дағдыларының қалыптасуы;
шет тілін үйренуге талпынысы, қоршаған әлем туралы белгілі бір білім мен түсініктің деңгейі.
Оқушылардың қарым-қатынас құралын меңгеру барысында интеллектуалдық, сөйлеу және эмоциялық қабілеті, сондай-ақ: жалпыадамзаттық құндылық бағдарлары, мүдделері, ерік және т.б. жеке қасиеттері дамиды. Бұл оқушыны әлемдік мәдениет құндылықтарына қол жеткізуге мүмкіндіктер жасап, жеке тұлға ретінде дамуына нәтижелі эсер етеді.
1.2 Ағылшын тілі сабақтарында мектеп оқушыларының сөйлеу және есту қабілеттерін дамыту
Оқушы бойындағы білімге деген құштарлық, талап, ынта отын сөндіріп алмаңдар. Партадағы жұмыссыздық-аса қатерлі қауіп-деген екен В.Сухомлинский. Оқушылардың қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден, кез-келген оқушы оқу әрекетінде адамзат оқушысының осы кезге дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе екіншіден, кез-келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы ол оқушының өзін-өзі қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді. Мәселелерді жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Осыған орай, ғалымдар жүргізген тәжірибе барысында, барлық пәндердегі білім мазмұнында оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы-басты нысана болып алынуымен байланысты. Бүгінгі оқушылар шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет.
Орта буын оқушыларының бойындағы шығармашылық қабілетін дамыту төмендегі бағыттардан тұрады:
-ақыл-парасатты игеріп, ойлау, сезім қабылдауын арттыру;
-өзін-өзі талдауды, өзін-өзі бағалай білуді меңгерту;
-қарым-қатынас мәдениетін сақтау білу;
-қоршаған ортада өз орнын, жеке ролін анықтай білу.
Оқыту мен оқудың қазіргі заманғы әдістері мұғалімнің күнделікті тәжірибесі және кәсіби шеберлігіне байланысты. Заманауи білім беру оқушының білім беру үдерісіндегі дербестігіне, соның ішінде өз бетімен оқу қабілеттерін, танымдық қабілеттерін дамытуға оқушылардың қалай оқу керектігін үйреніп, нәтижесінде еркін, өзіндік дәлел-уәждерін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни пікір-көзқарастары жүйелі дамыған оқушы қалыптастыруға негізделеді.[4, 132]
Ағылшын тiлi пәнi мектепте бiлiм, тәрбие берумен қатар жасөспiрiмдердiң жеке бас қасиеттерiн тұлға ретiнде жетiлдiруге, қоғамдағы өз орнын табуға ерекше ықпал етедi.
Ағылшын тiлi пәнiнiң басты мiндетi - шәкiрттердiң тiлдiк қарым-қатынас жасай алу бiлiктiлiгiн жетiлдiру.
Орта деңгейде ағылшын тілін оқыту барысында белгілі бір әдістемені қолдану әр түрлі шарттарға байланысты. Ол шарттардың ең бастысы ағылшын тілін оқытудың алдына қойылатын мақсат. Сонымен қатар ағылшын тілін оқып-үйренуге бөлінген уақыт, сағат саны да белгілі бір әдістемені қолдануға ықпал етеді. Шет ел тілін оқып-үйретуде шәкірттердің жас ерекшелігі де әдістеме таңдауда ескерілуге тиіс.
Оқыту шарттарының ішінде оқыту мақсаты аса маңызды рөль атқарады. Қоғамның дамуы, оның басқа елдермен саяси, шаруашылық және өзге де байланыстары ағылшын тілін оқытудың мақсаттарын анықтауға тікелей әсер етеді.
Осы замандық ағылшын тілін оқыту әдістерін салыстыра сипаттау өте маңызды. Өйткені, пайда болған әрбір жаңа әдістің артықшылығы мен кемшілігі болуы заңды.
Сондай-ақ салыстыра сипаттау оқытушының таңдауы үшін де маңызды. Әдістердің түрі - сан алуан. Бұл тәсілдердің өзгешеліктерін білмей отырып, оны таңдау қиынға соғады. Сондықтан да орта деңгейде ағылшын тілін оқыту әдістемесіне сипаттама беру - тым өзекті.
Аталмыш зерттеудің міндеттері бүгінгі орта деңгейде ағылшын тілін оқыту әдістерінің негізін салған басты принциптерінен дараланып шыққан. Оқыту әдістері: Логикалық ойлау; Сатылау; Рольдік ойындар; Тізбектеу әдісі; Мәдени қарым-қатынас; Проблемалық оқыту; Медиация; Проекттілік (жобалау) әдісі; Миға шабуыл; Анализдеу; Пікір таластыру; Шығармашылық қалыптасу әдісі; Болжау; Интерактивті әдістер; Көру, есту кинестетикалық; Коммуникативтік, Тандем, Витагендік әдіс, Іс-әрекеттік және аралықтан (қашықтан) оқыту әдісі.
Адамзат тарихында білім берудің әр алуан әдіс-тәсілдері әзірленген. Ағылшын тілін оқытудың жолдары алдымен оқу мен аудармаға лайықталған білім беру процесі аясындағы латын және грек тәрізді өлі тілдерді оқыту үшін әзірленген бағдарламалардан алынды.
Мұндай әдістің негізі XVIII ғасырдың аяғында қаланып, XX ғасырдың бел ортасында орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың Grammar-translational method (грамматикалық-аударма әдісі) атауымен ресімделді.
Орта деңгейде жоғарыдағы әдіске сай, тілді меңгеру үшін грамматика мен сөздікті меңгеру қажет болды. Ал мұны жетілдіру процесстері бір грамматикалық құрылымнан келесіге қарай бағытталған қимыл деп пайымдалды. Сөйтіп, осы тәсілмен оқытуды жоспарлаған оқытушы, алдымен қандай грамматикалық құрылымды баяндауды ойластырады. Одан соң сол тақырыптарға орай жеке сөйлем мәтіндері жинақталады. Бұдан соң олардың аудармасы қамтылады, алдымен - ағылшын тілінен ана тіліне, кейін - керісінше.
Қазіргі кезде қарым-қатынас дегенді адамдардың бір-біріне белгілердің (соның ішнде, тілдік белгілердің) көмегімен белсенді түрде өзара әсер етуі, олардың бірлескен ic-әрекетін ұйымдастыруы деп түсіндіріледі. Осыған байланысты қарым-қатынастың негізгі сипаттамаларын білу қажет.
1. Кез келген қарым-қатынас (тікелей немесе жанама) оның уәжі мен мақсатынан басталады, яғни не үшін айтылды, тыңдалды, оқылды, жазылады және нені көздейді.
Mіне, сондықтан да оқу процесінде оқушылардың әpбіp сөйлеу ic-әрекетіне түрткі болатын жағдаяттар жасау қажет. Оқушы өзінің сөйлеу әрекетінің мақсатын, оның акырғы нәтижесін (егер ол осы сөзді айтса, пікіp білдірсе, мәтінді тыңдаса не оқыса, қандай нәтижеге жететінін) анық болжауы қажет.
2. Қарым-қатынас - белгілі біp нәтижеге жетуге бағытталған жай ақпарат алмасу ғана емес, олардың мақсаты көбінесе "тілдік байланыссыз" сипаттағы процеске қатысушылардың бір-біріне өзара белсенді әрекеті. Бұл жағдайда тіл осы өзара әсер етуші әрекеттердің құралыесебінде қызмет атқарады.
Сондықтан да сабақта қарым-қатынас орнату барысында ағылшын тілін үйрену үрдістерін тек коммуникативті әрекеттерге ғана қосып қоймай, сонымен бipгe оқушылардын жеке басы үшін аса маңызды заттық-коммуникативтік (И. А. Зимняя) әрекеттің құрамына да енгізген жөн.
3. Адамдардың өзара белсенді әрекеттерінің белгісі -олардың өзара әcepi мен өзара түсінушілігі. Бipaқ сөйлесу барысында олар толық қарым-қатынас орнатып, бірден бip-бірімен толық түсіністік таба алмайды. Бұған нeгiзгi кедергі болатын жағдайлар - қарым-қатынас жасаушы адамдардың санасын-дағы әлеуметтік және психологиялық алшақтықтар, ал мәдениетаралық қарым-қатынастарда -- мәдени кедергілер ("мәдени естен тану").
Оқушылардың қарым-қатынас жасау қабілеттерін дамытуды мақсат етіп койған оқу процесінде оқушыларды ағылшын тілінде сөйлеушілермен қарым-қатынас жасау барысында өздерінің сөздерін дұрыс құрауға ғана үйретіп қоймай, сонымен бipгe олармен басқа мәдениет өкілдері ретінде өзара түсіністікке жетуді де үйрету қажет.
Орта деңгейде ағылшын тілдерін оқытудың нeгiзгі мақсаты -- мәдениет-аралық қарым-қатынасқа деген қабілеттілікті дамыту - тек осы қарым-қатынастардың барысында ғана мүмкін. Яғни қарым-қатынас - алға қойылған мақсатқа жетудің құралы, оқыту құралы деген сөз.
Тыңдауға үйрету мүмкіндігінше барлық сабақтарда үнемі және мақсатты түрде:
а) ауызша жаттығуларда жаңа сөздік-грамматикалық материалдарды меңгеру барысында;
ә) ауызша сөйлеу жаттығуларын орындау кездерінде;
б) мұғалімнің байланыстыру сөздерін, сөйлеу әрекеттерінің бip түрі есебінде арнайы шығарылған бейнефильмдер мен таспаға жазылған мәтіндерді тыңдағанда жүргізіледі. Ұсыну қарқыны - қалыпты. Контекске қарап мағынасын жорамалдауға болатын таныс емес сөздердің көлемі 1%-тен аспауы қажет. Оқыту мерзімінің ұзақтығы 2 минутқа дейін. Мұндай жағдайларда аудио-мәтіндермен жұмыс жүргізудін мынадай кезеңдерін ұсынуға болады:
1. Орта деңгейде мәтінмен танысар алдындағы кезең - тілдік және психологиялық қиыншылықтарды сейілтіп, мәтінмен жұмыс icтeyгe ыңғайлайды; оқушылардың жеке тәжірибелерін өзектендіреді, негізгі (тірек) сөздерге сүйене отырып, мәтіннің мағынасын жорамалдайды, мәтінге айдар тауып, суреттер ойластырады, т.б.
2.Орта деңгейде белгілі бip коммуникативті мідеттерді орындау мақсатымен мәтінді тыңдау: Listen to the text and say what itis about (бірінші рет тыңдау үшін); Listen to the text and fill in the scheme (grid) or answer the questions (Multiple choice).
3. Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың мәтінмен танысқаннан кейінгі кезең -мәтіннің мазмұнын окушылардың өз ойларын ауызша және жазбаша түрде тұжырымдау қaбiлeттepiн дамытуға пайдалану.
Бұл кезеңде ұсынылып отырған тапсырмалар репродуктивтік, репродуктивтік-продуктивтік жене продуктивтік бағыттардағы ептіліктерді дамытуға бағытталған. Мәтінді тізбектеп айту; мәтінді одан әpi жалғастыру (ауызша және жазбаша); қызыққызық емес жерлерін талқылау; кейіп-керлердің ic-ерекеті мен оқиғаларды бағалау; пікір алмасулар; "дөнгелек үстелдер", рөлдік ойындар; сахнада драмалау.
Сөйлеуге, сөйлесуге үйрену диалог пен монологті қамтиды. Құймақалыптарды, қайта сұрау кезіндегі сұрақ түріндегі түрлі ескертпелерді, белгілі бip коммуникативтік (байланыстық) ықыластарды (танысу, кеңесу, келісу-келіспеу, құттықтау, құттықтауларға жауап, шақыру, т.б.) білдіретін диалогтік бірліктерді толықтыра және анықтай отырып, әңгіме жүргізе білу қабілетін жетілдіре түседі. Қолданысқа ертеден кіргеніне қарамастан, бұл әдістің өзіне тән артықшылықтары бар. Біріншіден, ол грамматиканы жетік меңгеруге жол береді. Екіншіден, бұл тәсіл - тілді грамматикалық формулалардың қосындысы іспетті қабылдайтындарға, логикалық ойлау деңгейі тым жоғары жетілген азаматтарға әбден ыңғайлы. Ағылшын тілін үйретудің осы тәсілі 50 жылдардың аяғына дейін үстемдік етіп келді. Айта кететініміз, барлық данышпандар мен феноменальді білікті аудармашылар қазіргі кезеңге дейін осы әдіспен оқып үйренді. [5, 65]
50 жылдардың орта тұсында бұл тәсіл лингвистердің заман ағымына қарай қалыптастырған талабына толық жауап бере алмады. Соның нәтижесінде сан алуан әдіс-тәсілдер дүниеге келтірілді. Солардың бірқатарын сипаттап көрелік:
60 жылдары пайда болған орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың Silent way (үнсіздік әдісі) атауына лайық, бұл әдістің ағылшын тілін игертудегі принципі - тіл үйренушіге кедергі келтірмеу әрі оған оқытушының көзқарасын араластырмау. Осы әдістеме бойынша оқытушы бастапқыда еш нәрсе айтпайды. Сөздің айтылуының кіші деңгейін оқыту барысында ол күрделі түрлі түсті таблицаларды қолданады. Кестедегі белгілер мен түстер белгілі бір дыбысты таңбалайды. Сөйтіп жаңа сөздер таныстырылады. Мәселен, table сөзін айту үшін алдымен т, одан кейін эй дыбысының белгісі саналатын квадрат көрсетіледі. Осылайша, квадраттар мен түрлі таяқшалар арқылы жасалған сабақтағы манипулиямен оқыту ісі өз мақсатына сай ілгерілей береді.
Аталған әдістің артықшылықтары неде? Оқытушының тілді білу деңгейі оқушының тіл білу деңгейіне ықпал етпей, сөйте келе тілді оқушының оқытушыдан артық меңгеріп кететін кездері болады. Бұдан бөлек, оқу процесінде оқушы еркін сөйлеп үйренуге мәжбүр болады. Осы тәсіл жоғары технологияға құмар жандарға тым қолайлы.
Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың келесі тағы бір қызықты әдіс Total-physical response (физикалық сезіну әдісі) деп аталады. Бұл әдістің негізгі ережесінде айтылғандар: Өзіңіздің белгілі бір себептермен өткізіп алған нәрселеріңізді түсінудің қажеті жоқ. Осы теорияға сай оқушы алғашқы сатысында ештеңе айтпайды. Алдымен, ол жеткілікті деңгейде білім алуы керек. Алғашқы жиырма сабақта оқушы үнемі ағылшын сөздерін тыңдайды. Ол не оқыса да, оқығаны жөнінде тіс жармайды. Содан соңғы оқу процесі - оқығанын не тыңдағанын қимылмен сезінетін кез. Физикалық қимылдарды білдіретін сөздер арқылы барлық сөздерді меңгеруге мүмкіндік туады. Мәселен, тұр деген сөзді түсініп, барлығы орындарынан тұрады, отыр дегенде олар отырады. Оқушы біраз мәлімет жиғанда барып (алдымен тыңдады, сосын қозғалыста болды), ол сөйлеуге дайын бола бастайды. Бұл әдістің басымдығы, оқушы үйрену процесінде өзін өте жайлы сезінеді. Керекті эффект адамның алуға тиісті ақпаратын жіберіп алу есебінен жетіледі. Тағы бір айтарлығы, тілді үйрену үрдісінде келтірілген тәсіл бойынша оқушылар бір-бірімен қарым-қатынас жасай алады.
Орта деңгейде ағылшын тілін үйренудің ойға шому (Sugesto pedia) деп аталатын әдіске де көңіл бөлген орынды. Бұл тәсіл 70 жылдары қолданысқа енді. Бұл әдіске сай, ағылшын тілін мүлдем басқа адам бола отырып (әсіресе, үйрену кезеңінде) ұғынасың. Осындай жолмен тіл үйрену барысында топтағы барлық оқушылар өздеріне жаңа есім таңдап, жаңа өмірбаян ойлап табады. Осының нәтижесінде олар өздерін мүлдем басқа әлемде - зердеге тоқыған ағылшын әлемінде отырғандай күй кешеді, қызықты қиялға беріледі. Мұның бәрі оқып-үйрену процесіндегі кез келген адамның кеңінен көсіле сөйлеуіне әрі оның сөзі тұпнұсқаға барынша ұқсас болуына ұйғарылып жасалған.
Орта деңгейде ағылшын тілін үйренудің келесісі - аудиолингвистикалық әдіс (Audio-lingual method). Ол 70 жылдардың аяғына қарай келіп қосылды. Оның жай-жапсары келесідей: бірінші кезеңде оқушы фонограммадан немесе оқытушының түсіндірмесінен тыңдағанын бірнеше рет қайталайды. Одан соң, оған бір-екі фразаны (тіркесті) айтуға рұқсат етіледі, ал қалғандары да осы тәріздес қайталаулардан тұрады.
Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың 70 жылдары пайда болған тәсілдің бірі - коммуникативтік әдіс. Оның басты мақсаты - әңгімелесушілердің сөздері түсінікті болуы үшін адам баласын бір-бірімен қарым-қатынас жасауға үйрету. Коммункативтік әдіс қазіргі таңда да жұмыс барысында жиі қолданыс тапқан. Осы замандық коммункативтік әдіс - білім берудің әр алуан әдістемесінің даму жолынан өткен, ағылшын тілін үйретудегі бірқатар үлгілі тәсілдердің үйлесімді көрінісі.
Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың әдіссіз оқыту процесі жүзеге асу мүмкін емес. Осы оқыту әдісі дегеніміз не? Орта деңгейде ағылшын тілін оқытудың оқыту әдісі - дидактиканың ең басты құрамды бөлігінің бірі. Оқыту әдістері білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттарымен және міндеттерімен анықталады. Оқыту процесінің нәтижелі және сапалы болуы оқыту әдістемесінің тиімді шығармашылықпен жүзеге асырылуына байланысты. Ол - мұғалім мен оқушының бірігіп жұмыс атқаруы. Оның арқасында білім, іскерлік, дағдының қалыптасып, оқушының дүниетанымдылығы мен қабілеттілігінің артуы. [6, 98]
Тілді меңгеруде сөздік қордың бай болуы да манызды мәселе.
Орта деңгейде ағылшын тілі сабағындағы сөздік қорды дамыту жұмыстары мынадай әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асады. Ол - сұрақ-жауап, сөйлесу, әңгімелесу, әңгіме, түсінігін айтқызу, көрнекілік, аударма, кітаппен жұмыс, мәтінмен жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz